Chwilio uwch
 
11 – Moliant i Rys ap Dafydd o Uwch Aeron
Golygwyd gan Dafydd Johnston


1Seythydd wyf, od ymsaethaf
2Saethu nod yn syth a wnaf:
3Nid nod gwael, iawngael angerdd,
4Nod a gaiff enaid y gerdd.
5Arfer o fwa erfai
6Yr wyf er moliant i rai.
7Nid bwa hwn, cystlwn cur,
8Yw neu lwyf a wnâi lafur.
9Y tafawd, arawd eiriau,
10Yw bwa’r gerdd heb air gau,
11Arllwybr brig urddedig ddadl,
12A’r llinyn yw’r holl anadl.
13Saethu a wnaf, bennaf bill,
14Yr unnod lle ceir ynnill.
15Rhys roddiad, rhoes ei ruddaur,
16Ydiw’r nod, ederyn aur,
17Ap Dafydd, mydrydd a’i medr
18Â gwawd y tafawd hyfedr,
19Hil Rys, ddurgrys ddiergryd,
20Hoywlyfr beirdd haelaf o’r byd.
21Hebawg Anhuniawg yw’n hiôn
22A chaeriwrch tir Uwch Aeron.
23Ni wnaf swydd, cywreinrwydd cu,
24Nod syth, onid ei saethu.
25Yr ergydion o’r geudawd
26I’r gŵr gwych yw’r geiriau gwawd.
27Byriaf yr haf ar ei hyd
28Bybyrgerdd ar bob ergyd.
29Medru hwn â mydr hynod
30A wnaf yng nghanawl y nod.
31Ni thry nac yma na thraw
32O’r gwawd dwbl ergyd heibiaw.
33Nod pybyr glod pawb o’r glêr
34Ydiw hwn, wayw dau hanner.
35Dwyfil y sydd yn dyfod
36Â mawl i Rys mal yr ôd.
37Minnau o’m bodd ni mynnwn,
38Fodur Pedr, fod awr eb hwn.
39Ei eos ef a’i was wyf,
40Iarll y ddadl, o’r lle ’dd ydwyf.
41Hwyr oedd ym herwydd amod
42Feddyliaw newidiaw nod.
43Od af, er maint fo ’nhrafael,
44I wtres hwnt at Rys hael
45Ebrwydd yw ym eb rodd is
46Aur pur o oror Peris.
47Caf ei rost, iawngost angerdd,
48Caiff yntau ergydiau’r gerdd.
49Be gwelwn, od gwn, nid gau,
50O flaen awdl fil o nodau,
51Nid âi’r tafawd ar wawd wiw
52O’r un nod, aren ydiw.
53Dioer am hyn, deurwym hynod,
54Duw o’r nef i adu’r nod,
55Ac i adu i’r gwawdwr
56Bwa’r gerdd tra fo byw’r gŵr.

1Saethydd ydwyf, os af ati i saethu
2gallaf saethu yn syth at darged:
3nid targed gwael, celfyddyd gywir,
4ond targed y bydd hanfod barddoniaeth yn ei daro.
5Rwyf yn defnyddio bwa ardderchog
6er mwyn moli rhai pobl.
7Nid bwa mo hwn o bren yw neu lwyf
8a fyddai’n anodd ei dynnu, busnes poenus.
9Y tafod â’i eiriau huawdl
10yw bwa’r gerdd heb air o gelwydd,
11ffordd i uchafbwynt araith aruchel,
12a’r llinyn yw’r anadl i gyd.
13Saethaf o hyd â’r pennill gorau
14at yr un targed lle mae elw i’w gael.
15Rhys ap Dafydd y rhoddwr yw’r targed,
16rhoddodd ei aur coch, aderyn aur,
17gall y bardd ei daro
18â cherdd foliant y tafod celfydd,
19un o linach Rhys, yr un di-ofn mewn crys dur,
20llyfr gwych y beirdd, yr un haelaf yn y byd.
21Gwalch Anhuniog yw ein harglwydd
22ac iwrch tir Uwch Aeron.
23Ni wnaf unrhyw waith, celfyddyd annwyl,
24ond saethu ato, targed uniongyrchol.
25Y saethau o’r galon
26at y gŵr gwych yw’r geiriau mawl.
27Saethaf trwy gydol yr haf
28gerdd ddisglair gyda phob ergyd.
29Gallaf daro’r gŵr hwn â mydr ardderchog
30yng nghanol y targed.
31Ni fydd yr un ergyd o’r moliant dwbl
32yn mynd heibio’r targed i’r naill ochr na’r llall.
33Hwn yw targed moliant disglair pob un o’r beirdd,
34y gŵr â’r waywffon wedi ei thorri’n ddau hanner.
35Mae dwy fil o feirdd yn dod
36â mawl fel yr eira i Rys.
37Ni fyddwn innau’n dymuno bod o’m gwirfodd
38un awr ar wahân i hwn, rheolwr Pedr.
39Ei eos ef a’i wasanaethwr wyf i,
40iarll dadleuon, o’r lle yr ydwyf.
41Oherwydd cytundeb byddwn yn amharod iawn
42i ystyried newid targed.
43Os af, er gwaethaf fy nheithio helaeth,
44at Rys hael i wledda draw,
45cyflym iawn y daw aur pur i mi
46o ardal afon Peris heb yr un rhodd lai.
47Caf i ei gig rhost, tâl priodol am gelfyddyd,
48caiff yntau saethau’r gerdd.
49Petawn i’n gweld, yn wir ar fy ngair,
50fil o dargedau o flaen awdl,
51ni fyddai’r tafod wrth ganu mawl da
52yn troi o’r un targed, mae’n ffraeth.
53Oherwydd hyn yn bendant, dau gytundeb arbennig,
54boed i Dduw o’r nef adael y targed,
55a gadael bwa’r gerdd i’r bardd
56tra bo’r gŵr yn fyw.

11 – In praise of Rhys ap Dafydd of Uwch Aeron

1I am an archer, if I go shooting
2I can shoot straight at a target:
3this is no mean target, accurate skill,
4but a target which the soul of song will hit.
5I am using a magnificent bow
6in order to praise some people.
7This is not a bow made of yew or elm wood
8which would be hard to draw, painful business.
9The tongue with its eloquent words
10is the bow of song without a false word,
11path to the height of splendid discourse,
12and the string is all the breath.
13I will shoot always with the finest verse
14at the same target where there is gain to be had.
15Rhys ap Dafydd the giver is the target,
16he gave his red gold, golden bird,
17the versifier can hit him
18with the praise poetry of the skilful tongue,
19he of the lineage of Rhys, fearless one in the mail shirt,
20lovely book of poets, the most generous in the world.
21Our lord is the hawk of Anhuniog
22and the roebuck of the land of Uwch Aeron.
23I will do no work, dear artistry,
24but shooting at him, direct target.
25The shots from the heart
26at the splendid man are the words of praise.
27All summer long I will shoot
28a bright song with every arrow-shot.
29I can hit this man with excellent metre
30right in the centre of the target.
31Not a single shot of the double eulogy
32will go past the target on either side.
33This is the target of all the poets’ bright praise,
34he of the spear that is broken in two halves.
35Two thousand poets bring praise
36to Rhys like the snow.
37I myself would not choose to be single hour
38apart from him, St Peter’s ruler.
39I am his nightingale and his servant,
40the earl of argument, from the place where I am.
41Because of a contract I would be unlikely
42to consider changing target.
43If I go, despite all my travels,
44to feast yonder at the home of generous Rhys,
45I quickly receive pure gold
46from the region of the river Peris without any lesser gift.
47I get his roast meat, fitting payment for artistry,
48he gets the arrow-shots of song.
49If I were to see, it is true by my word,
50a thousand targets before an ode,
51the tongue with its good eulogy
52would not stray from the one target, it is eloquent.
53For that reason indeed, two special bonds,
54may God in heaven spare the target,
55and spare the bow of song
56for the poet as long as the man lives.

Y llawysgrifau
Cadwyd testun o’r gerdd hon yn Pen 57 (c.1440), a chopi uniongyrchol o’r llawysgrif honno gan John Jones, Gellilyfdy, yw’r un yn Pen 312. Mae’r copi yn bwysig iawn yn achos deuddeg llinell olaf y gerdd gan fod ail hanner y llinellau ar goll yn Pen 57 oherwydd traul ar y llawysgrif. Ymddengys fod y testun cyfan yn ddarllenadwy yn amser John Jones oherwydd fe geir y llinellau’n llawn yn ei gopi ef. Defnyddiwyd Pen 312 i lenwi’r bylchau yn y trawsysgrifiad o destun Pen 57. Heblaw hynny mae ansawdd testun Pen 57 yn ddi-fai hyd y gellir barnu.

Trawsysgrifiad: Pen 57.

stema
Stema

1 seythydd  Y ffurf a geir yn Pen 57 yw seithydd, ac er na nodir ffurf amrywiol ar saethydd yn GPC 3160, ceir y ffurfiau seithydd a seythydd mewn dyfyniadau yno o destunau rhyddiaith o’r drydedd ganrif ar ddeg. Gallai’r ffurf hon godi trwy gydweddiad â maes / meysydd.

26 gwawd  Collwyd llythyren olaf y gair yn Pen 57, ond fe’i ceir yn y copi yn Pen 312.

46 o oror  Ni cheir yr arddodiad yn Pen 312, a’r tebyg yw nad oedd yn Pen 57 ychwaith, ond mae ei angen er mwyn hyd y llinell a’r synnwyr.

Mae’r cywydd hwn i Rys ap Dafydd ap Rhys yn nodedig am y modd y cynhelir un ddelwedd estynedig o’r dechrau i’r diwedd, sef y syniad o ganu cerdd fawl fel saethu at darged, a hynny’n fodd i gyfleu pwysigrwydd Rhys fel noddwr. Cf. 107.27–32.

Dyddiad
1435–40.

Golygiad blaenorol
GGl cerdd XC.

Mesur a chynghanedd
Cywydd, 56 llinell.
Cynghanedd: croes 50% (28 llinell), traws 18% (10 llinell), sain 30% (17 llinell), llusg 2% (1 llinell).

21 Anhuniawg  Cwmwd sy’n ymestyn ar hyd arfordir Ceredigion rhwng Henfynyw a Llanrhystud.

22 caeriwrch  Iwrch (Saesneg roebuck), math o garw bychan bywiog a geid yng Nghymru gynt. Cf. cywydd llatai Dafydd ap Gwilym, ‘Yr Iwrch’, DG.net cerdd 46.

22 Uwch Aeron  Rhan ogleddol Ceredigion, gw. 10.16n.

38 Pedr  Anodd gwybod beth yw arwyddocâd y cyfeiriad hwn. Yr eglwys agosaf a oedd yn gysegredig i Bedr oedd Llanbedr Pont Steffan.

40 iarll y ddadl  Cf. iarll y gerdd, 10.50.

43 trafael  Cymerir mai benthyciad yw hwn o’r Saesneg, travaill, ffurf ar travel ‘taith’. Er na nodir enghraifft o’r benthyciad hwnnw cyn ail hanner yr unfed ganrif ar bymtheg yn GPC d.g. trafael2, fe nodir enghreifftiau o’r ferf trafaeliaf 2 ‘teithio’ o’r bymthegfed ganrif. Cf. hefyd pen-trafaeliwr, 73.43.

44 Rhys hael  Awgrymodd Salisbury 2009: 82 y gallai hwn fod yn gyfeiriad at yr Abad Rhys o Ystrad-fflur, gwrthrych cerddi 5–9.

46 Peris  Afon sy’n llifo i’r môr yn Llansanffraid ger pentref Llan-non. Mae Glan Peris, Hafod Peris a Phencraig Peris yn enwau ar ffermydd ger yr afon hyd heddiw.

Llyfryddiaeth
Salisbury, E. (2009), ‘ “Y traed ataw a redant”: Golwg ar Ganu Guto’r Glyn i Rys, Abad Ystrad-fflur’, LlCy 32: 58–84

This poem to Rhys ap Dafydd ap Rhys is remarkable for the way in which a single trope is sustained throughout, the archer shooting at a target as a metaphor for the poet praising a patron, used as a means of conveying Rhys’s importance to Guto. Cf. 107.27–32.

Date
1435–40.

The manuscripts
The edited text is based on that in Pen 57 (c.1440) which seems entirely satisfactory apart from the fact that the ends of the last twelve lines are missing due to damage. These can be restored from the copy of that manuscript in Pen 312.

stema
Stemma

Previous edition
GGl poem XC.

Metre and cynghanedd
Cywydd, 56 lines.
Cynghanedd: croes 50% (28 lines), traws 18% (10 lines), sain 30% (17 lines), llusg 2% (1 line).

21 Anhuniawg  A commote which extends along the shore of Cardigan Bay between Henfynyw and Llanrhystud.

22 caeriwrch  Roebuck, a type of small deer formerly found in Wales. Cf. Dafydd ap Gwilym’s love-messenger poem, ‘Yr Iwrch’, DG.net poem 46.

22 Uwch Aeron  The northern part of Ceredigion, see 10.16n.

38 Pedr  It is difficult to tell the significance of this reference. The nearest church dedicated to Saint Peter was Llanbedr Pont Steffan.

40 iarll y ddadl  Cf. iarll y gerdd, 10.50.

43 trafael  This is taken to be a borrowing from the English travaill, a variant form of travel. Although the earliest instance of this borrowing noted in GPC s.v. trafael2 is from the second half of the sixteenth century, instances of the verb trafaeliaf 2 are noted from the fifteenth century. Cf. also pen-trafaeliwr, 73.43.

44 Rhys hael  Salisbury 2009: 82 suggests that this could be a reference to Abbot Rhys of Strata Florida, the subject of poems 5–9.

46 Peris  A river which flows into the sea at Llansanffraid near the village of Llan-non. Glan Peris, Hafod Peris and Pencraig Peris survive today as names of farms near the river.

Bibliography
Salisbury, E. (2009), ‘ “Y traed ataw a redant”: Golwg ar Ganu Guto’r Glyn i Rys, Abad Ystrad-fflur’, LlCy 32: 58–84

Cliciwch ar rif llinell i weld amrywiadau
Image Dialog
Rhys ap Dafydd o Uwch Aeron, 1423–m. 1439/40

Rhys ap Dafydd o Uwch Aeron, fl. c.1423–m. 1439/40

Top

Rhys ap Dafydd oedd noddwr cerdd 11. Ni cheir unrhyw gerddi eraill iddo.

Achres
Ni roddir ei ach gan Bartrum, ond cyfeirir at ei wyres, ‘Gwenh. Fechan f. Jenkin ap Rhys ap Dafydd ap Rhys of Anhuniog’, yn WG2 ‘Cydifor ap Dinawal’ 9D fel gwraig Dafydd Llwyd ab Ieuan o’r Creuddyn.

Ei yrfa
Daliodd Rhys ap Dafydd amryw swyddi yn llywodraeth leol sir Aberteifi, ac Anhuniog yn enwedig, rhwng 1423 a 1439, a bu farw 1439–40 (Griffiths 1972: 310). Mae’n debyg, felly, fod cywydd Guto yn perthyn i’r cyfnod 1435–40. Ar sail y cyfeiriad at oror Peris (11.46), gellir lleoli cartref Rhys ap Dafydd rywle yng nghwm afon Peris sy’n llifo i’r môr yn Llansanffraid ger Llan-non yng ngogledd cwmwd Anhuniog.

Llyfryddiaeth
Griffiths, R.A. (1972), The Principality of Wales in the Later Middle Ages: The Structure and Personnel of Government, i: South Wales 1277–1536 (Cardiff)


Top
  • AASTAnglesey Antiquarian Society and Field Club Transactions, 1913- ŷŵ
  • ActauActauyr Apostolion yn y Testament Newydd
  • ActsThe Acts of the Apostles in the New Testament
  • APD.Gwenallt Jones (gol.), Yr Areithiau Pros (Caerdydd,1934)
  • Arch CambArchaeologia Cambrensis, 1846
  • ArchifMRCronfa Ddata Enwau Lleoedd: Archif Melville Richards / Archif Melville Richards Place-name Database
  • <http://www.e-gymraeg.co.uk/enwaulleoedd/amr>
  • Arm PIfor Williams (gol.), Armes Prydein o Lyfr Taliesin (Caerdydd, 1955)
  • Arm P2Ifor Williams (ed.), Armes Prydain from the Book of Taliesin, English version by Rachel Bromwich (Dublin, 1972)
  • ASCentM. Paul Bryant-Quinn (gol.), Apocrya Sin Cent (Aberystwyth, 2004)
  • BBwletin y Bwrdd Gwybodau Celtaidd, 1921-93
  • BaLlawysgrif yng nghasgliad Prifysgol Cymru, Bangor
  • Ba(M)Llawysgrif yng nghasgliad Bangor (Mostyn) ym Mhrifysgol Cymru, Bangor
  • BarnwyrLlyfry Barnwyr yn yr Hen Destament
  • BDHenry Lewis (gol.), Brut Dingestow (Caerdydd, 1942)
  • BDeD.Simon Evans, Buchedd Dewi (Caerdydd, 1959)
  • BDGOwen Jones a William Owen (goln.), Barddoniaeth Dafydd ab Gwilym (Llundain, 1789)
  • BeirnJ. Morris Jones, Y Beirniad (1911-20)
  • BettisfieldCasgliad Bettisfield yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / The Bettisfield collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • BLLlawysgrifau Ychwanegol yngnghasgliad y Llyfrgell Brydeinig, Llundain / The Additional Manuscripts in the British Library, London
  • BlBGCC Marged Haycock (gol.), Blodeugerdd Barddas o Ganu Crefyddol Cynnar (Llandybe, 1994)
  • Bl BXIV Dafydd Johnston (gol.), Blodeugerdd Barddas o'r Bedwaredd Ganrif arDdeg (Llandybe, 1989)
  • BodLlawysgrif yng nghasgliad Bodewryd, ynLlyfrgell Genedlaethol Cymru, Abersytwyth / A manuscript in the Bodewryd collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • BodWLlawysgrif Gymreig yng nghasgliadLlyfrgell Bodley, Rhydychen / A Welsh manuscript in the Bodleian Library, Oxford
  • 1 BrenhinoeddLlyfr Cyntaf y Brenhinoedd yn yr Hen Desatement
  • 2 BrenhinoeddAil Lyfr y Brenhinoedd yn yr Hen Destament
  • BrenSaesThomas Jones (gol.), Brenhinedd y Saesson (Caerdydd, 1971)
  • BritishHOBritish History Online http://www.british-history.ac.uk>
  • BrMIfor Williams (gol.), Breuddwyd Maxen (Bangor,1908)
  • BrM2Brynley F. Roberts (ed.), Breudwyt Maxen Wledic (Dublin, 2005)
  • BrogLlawysgrif yng nghasgliad Brogyntyn, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Brogyntyn collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • BRhMelville Richards (gol.), Breudwyt Ronabwy (Caerdydd, 1948)
  • BTThomasJones (gol.), Brut y Tywysogyon PeniarthMs. 20 (Caerdydd, 1941)
  • BYThomas Jones (gol.), Y Bibyl Ynghymraec (Caerdydd, 1940)
  • ByCyY Bywgraadur Cymreig hyd 1940(Llundain, 1953)
  • ByCy Ar-leinY Bywgraffiadur Ar-lein
  • <http://yba.llgc.org.uk/cy/index.html>
  • CLlawysgrifyn Llyfrgell Ganolog Caerdydd / A manuscript in Cardiff Central Library
  • CAIfor Williams (gol.), Canu Aneirin, (Caerdydd, 1938)
  • CAMBMCatalogueof Additions to the Manuscripts in the British Museum
  • CCJ. Fisher (ed.), The Cefn Coch MSS (Liverpool, 1889)
  • CCRCalendarof the close rolls preserved in the Public Record Office [12721509] (London,1900-63)
  • CDJohn Morris-Jones, Cerdd Dafod (Rhydychen, 1925)
  • CFGMelville Richards, Cystrawen y Frawddeg Gymraeg (ail arg.,Caerdydd, 1970)
  • CLC2Meic Stephens (gol.), Cydymaith i Lenyddiaeth Cymru (ailarg., Caerdydd, 1997)
  • CLlHIfor Williams (gol.), Canu Llywarch Hen (Caerdydd, 1935)
  • CLlLlBrynley F. Roberts (ed.), CyfrancLludd a Llefelys (Dublin, 1975)
  • CMLlawysgrif yng nghasgliad Cwrtmawr, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Cwrtmawrcollection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • CMCSCambridge Medieval Celtic Studies,19811993; Cambrian Medieval CelticStudies, 1993
  • CMOC2Dafydd Johnston (gol.), Canu Maswedd yr Oesoedd Canol (ailarg., Pen-y-bont ar Ogwr, 1998)
  • CO3 Rachel Bromwich a D. Simon Evans(goln.) gyda chymorth D.H. Evans Culhwchac Olwen (Caerdydd, 1997)
  • CPRCalendar of Patent Rolls preserved in the Record Office (London, 18911986)
  • CSTBP.J.Donovan (gol.), Cywyddau Serch y Tri Bedo(Caerdydd, 1982)
  • CTIfor Williams (gol.), Canu Taliesin (Caerdydd, 1960)
  • CTCCatrin T. Beynon Davies, `Cerddir TaiCrefydd (M.A. Cymru [Bangor], 1973)
  • CyY Cymmrodor, The Magazine of the HonourableSociety of Cymmrodorion, 18771951
  • CylchgCHSFeirCylchgrawn Cymdeithas Hanes a Chofnodion Sir Feirion (n)ydd, 1949
  • CylchgHCCylchgrawnHanes Cymru, 1960
  • Cylchg LlGC Cylchgrawn Llyfrgell Genedlaethol Cymru,1939
  • ChOIfor Williams (gol.), Chwedleu Odo (Wrecsam, 1926)
  • 1 Chronicles The First Book of the Chronicles in the Old Testament
  • 2 Chronicles The Second Book of the Chronicles in the Old Testament
  • Datguddiad`Datguddiad Ioan' yn y Testament Newydd
  • DBHenry Lewis a P. Diverres (goln.), Delwy Byd (Caerdydd, 1928)
  • DEThomas Roberts (gol.), Gwaith Dafydd ab Edmwnd (Bangor, 1914)
  • DGAHelenFulton (ed.), Selections from the Dafyddap Gwilym Apocrypha (Llandysul, 1996)
  • DGG Ifor Williams a TRoberts (goln.), Cywyddau Dafydd ap Gwilym ai Gyfoeswyr (Bangor, 1914)
  • DGG2Ifor Williams a T. Roberts (goln.), Cywyddau Dafydd ap Gwilym a'i Gyfoeswyr(ail arg., Caerdydd, 1935)
  • DG.netDafydd ap Gwilym.net <http://www.dafyddapgwilym.net>
  • DNThomasRoberts and Ifor Williams (eds.), ThePoetical Works of Dafydd Nanmor (Cardi and London, 1923)
  • DNB2H.C.G. Matthew and B. Harrison (eds.), Oxford Dictionary of National Biography (Oxford, 2004)
  • DNBOnlineOxford Dictionary of National Biography <http://www.oxforddnb.com/>
  • DWBWelsh Biography Online
  • <http://yba.llgc.org.uk/en/index.html>
  • DWHMichael Powell Siddons, The Development of Welsh Heraldry (3vols., Aberystwyth, 19913)
  • L.Dwnn: HVS.R. Meyrick (ed.), Heraldic Visitations of Wales (Llandovery,1846)
  • EANCR.J. Thomas, Enwau Afodyn a Nentydd Cymru Caerdydd, 1938)
  • EEWT.H. Parry-Williams, The English Element in Welsh (Londons, 1923)
  • tudesÉtudes celtiques, 1936
  • EVWM.E. Griths, Early Vaticination in Welsh with English Parallels (Cardi, 1937)
  • EWGTP.C. Bartrum (ed.), Early Welsh Genealogical Tracts (Cardiff, 1966)
  • GJ. Lloyd-Jones (gol.), Geirfa Barddoniaeth Gynnar Gymraeg(Caerdydd, 1931-63)
  • GazMFEWGazetter of Markets and fairs in England and Wales to 1516 <http://www.history.ac.uk/cmh/gaz/gazweb2.html>
  • GBDdGwaith Bleddyn Ddu, gol. R. Iestyn Daniel (Aberystwyth, 1994)
  • GBFRhian M. Andrews et al. (goln.), Gwaith Bleddyn Fardd a Beirdd Eraill AilHanner y Drydedd Ganrif ar Ddeg (Caerdydd, 1996)
  • GCR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Casnodyn (Aberystwyth, 1999)
  • GCBMiNerys Ann Jones ac Ann Parry Owen (goln.), Gwaith Cynddelw Brydydd Mawr,i (Caerdydd, 1991)
  • GCBMiiNerys Ann Jones ac Ann Parry Owen (goln.), Gwaith Cynddelw Brydydd Mawr,ii (Caerdydd, 1995)
  • GDBN.G. Costigan (Bosco) et al. (goln.), Gwaith Dafydd Benfras ac Eraill o FeirddHanner Cyntaf y Drydedd Ganrif ar Ddeg (Caerdydd, 1995)
  • GDCR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Dafydd y Coed a beirdd eraill o LyfrCoch Hergest (Aberystwyth, 2002)
  • GDEpOwen Thomas (gol.), Gwaith Dafydd Epynt (Aberystwyth, 2002)
  • GDG Thomas Parry (gol.), Gwaith Dafydd ap Gwilym(Caerdydd, 1952)
  • GDG3 Thomas Parry (gol.), Gwaith Dafydd ap Gwilym (trydydd arg., Caerdydd, 1979)
  • GDGorErwain H. Rheinallt (gol.), Gwaith Dafydd Gorlech (Aberystwyth,1997)
  • GDIDA.Eleri Davies (gol.), Gwaith Deio ab Ieuan Du a Gwilym ab Ieuan Hen (Caerdydd, 1992)
  • GDLlW. Leslie Richards (gol.), Gwaith Dafydd Llwyd o Fathafarn(Caerdydd, 1964)
  • Genesis`Llyfr Genesis' yn yr Hen Destament
  • GenesisThe Book of Genesis in the Old Testament
  • GEOR. Geraint Gruydd a Rhiannon Ifans(goln.), Gwaith Einion Oeiriad a Dafydd Ddu o Hiraddug, gol. (Aberystwyth, 1997)
  • GGDTN.G. Costigan (Bosco) et al. (goln.), Gwaith Gruudd ap Dafydd ap Tudur, Gwilym Ddu o Arfon, Trahaearn Brydydd Mawr ac Iorwerth Beli (Aberystwyth, 1995)
  • GGHD.J. Bowen (gol.), Gwaith Gruudd Hiraethog (Caerdydd, 1990)
  • GGGrBarry J. Lewis ac Eurig Salisbury (goln.), Gwaith Gruffudd Gryg(Aberystwyth 2010)
  • GGlJ. Llywelyn Williams ac Ifor Williams (goln.), Gwaith Gutor Glyn (Caerdydd, 1939)
  • GGl2 J. Llywelyn Williams ac Ifor Williams(goln.), Gwaith Guto'r Glyn (ail arg., Caerdydd, 1961)
  • GGLlRhiannon Ifans (gol.), Gwaith Gruudd Llwyd ar Llygliwiaid Eraill(Aberystwyth, 2000)
  • GGMDiBarry J. Lewis (gol.), Gwaith Gruudd ap Maredudd ap Dafydd, i, Canu i deulu Penmynydd (Aberystwyth, 2003)
  • GGMD iiBarry J. Lewis (gol.), Gwaith Gruudd ap Maredudd ap Dafydd, ii, Canu Crefyddol (Aberystwyth, 2005)
  • GGMDiiiAnn Parry Owen (gol.), Gwaith Gruudd ap Maredudd ap Dafydd, iii, Canu Amrywiol (Aberystwyth, 2007)
  • GGrGRhiannon Ifans, Ann Parry Owen,W. Dyfed Rowlands ac Erwain H. Rheinallt (goln.), Gwaith Gronw Gyriog, Iorwerth ab y Cyriog, Mab Clochyddyn, Gruudd ap Tudur Goch ac Ithel Ddu (Aberystwyth, 1997)
  • GHCIslwyn Jones (gol.), Gwaith Hywel Cilan (Caerdydd, 1963)
  • GHCEMHuw Ceiriog Jones (gol.), Gwaith Huw Ceiriog ac Edward Maelor(Caerdydd, 1990)
  • GHDA.Cynfael Lake (gol.), Gwaith Huw ap Dafyddap Llywelyn ap Madog (Aberystwyth, 1995)
  • GHSDylanFoster Evans (gol.), Gwaith Hywel Swrdwala'i deulu (Aberystwyth, 2000)
  • GIBHGwaithIeuan Brydydd Hir (gol.), M. Paul Bryant-Quinn (Aberystwyth, 2000)
  • GIFHowell L. Jones ac E.I. Rowlands(gol.), Gwaith Iorwerth Fynglwyd(Caerdydd, 1975)
  • GIGD.R. Johnston (gol.), Gwaith Iolo Goch (Caerdydd, 1988)
  • GILlFM. Paul Bryant-Quinn (gol.), Gwaith Ieuan ap Llywelyn Fychan, Ieuan Llwyd Brydydd a Lewys Aled (Aberystwyth, 2003)
  • GIRhR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Ieuan ap Rhydderch (Aberystwyth,2003)
  • GLDA. Cynfael Lake (gol.), Gwaith Lewys Daron (Caerdydd, 1994)
  • GLGCDafydd Johnston (gol.), Gwaith Lewys Glyn Cothi (Caerdydd,1995)
  • GLMEurys I. Rowlands, Gwaith Lewys Mn (Caerdydd, 1975)
  • GLMorgA. CynfaelLake (gol.), Gwaith Lewys Morgannwg (dwy gyfrol, Aberystwyth, 2004)
  • GLlR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Llawdden (Aberystwyth, 2006)
  • GLlBHAnn Parry Owen a Dylan Foster Evans(gol.), Gwaith Llywelyn Brydydd Hoddnant, Dafydd ap Gwilym, Hillyn ac eraill (Aberystwyth, 1996)
  • GLlFKathleen Anne Bramley et al. (gol.), Gwaith Llywelyn Fardd I ac Eraill o Feirdd y Ddeuddegfed Ganrif (Caerdydd, 1994)
  • GLlGDafydd Johnston (gol.), Gwaith Llywelyn Goch ap Meurig Hen(Aberystwyth, 1998)
  • GLlLlElin M. Jones (gol.), Gwaith Llywarch ap Llywelyn `Prydydd y Moch' (Caerdydd, 1989)
  • GMBJ.E. Caerwyn Williams et al. (gol.), Gwaith Meilyr Brydydd a'i Ddisgynyddion (Caerdydd, 1994)
  • GMBrA. Cynfael Lake (gol.), Gwaith Mathau Brwmld (Aberystwyth,2002)
  • GMDHuw Meirion Edwards (gol.), Gwaith Madog Dwygraig (Aberystwyth,2006)
  • GMRhEnid Roberts (gol.), Gwaith Mareduddap Rhys ai Gyfoedion (Aberystwyth, 2003)
  • GMWD. Simon Evans, A Grammar of Middle Welsh (Dublin, 1964)
  • GMWLTimothy Lewis, A Glossary of Mediaeval Welsh Law (Manchester,1913)
  • GOE. Bachellery (d.), Loeuvre potique de Gutun Owain(Paris, 19501)
  • GOLlMEurys Rolant (gol.), Gwaith Owain ap Llywelyn ab y Moel(Caerdydd, 1984)
  • GP G.J. Williams ac E.J. Jones (gol.), Gramadegaur Penceirddiaid (Caerdydd,1934)
  • GPBHuw Meirion Edwards (gol.), Gwaith Prydydd Breuan, Rhys ap Dafydd ab Einion, Hywel Ystorm, a cherddi dychan dienw o Lyfr Coch Hergest (Aberystwyth,2000)
  • GPCGeiriadur Prifysgol Cymru (Caerdydd, 1950)
  • GPC2Geiriadur Prifysgol Cymru (ail argraad, Caerdydd, 2003)
  • GPhEM.Paul Bryant-Quinn (gol.), Gwaith Syr Phylib Emlyn, Syr Lewys Meudwy a Mastr Harri ap Hywel (Aberystwyth, 2001)
  • GRhBEurys I. Rowlands (gol.), Gwaith Rhys Brydydd a Rhisiart ap Rhys (Caerdydd,1976)
  • GRhGEDylan Foster Evans (gol.), Gwaith Rhys Goch Eryri (Aberystwyth, 2007)
  • GSCA.Cynfael Lake (gol.), Gwaith Sin Ceri (Aberystwyth, 1996)
  • GSCyfR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Dafydd Bach ap Madog Wladaidd 'Sypyn Cyfeiliog a Llywelyn ab y Moel (Aberystwyth, 1998)
  • GSDTRhiannon Ifans (gol.), Gwaith Syr Dafydd Trefor (Aberystwyth, 2005)
  • GSHA.Cynfael Lake (gol.), Gwaith Sin ap Hywel (Aberystwyth, 1999)
  • GSRhNerys Ann Jones ac Erwain Haf Rheinallt(gol.), Gwaith Sefnyn, Rhisierdyn,Gruudd Fychan ap Gruudd ab Ednyfed a Llywarch Bentwrch (Aberystwyth,1995)
  • GSTEnid Roberts (gol.), Gwaith Sin Tudur (2 gyf., Caerdydd,1980)
  • GTPThomas Roberts (gol.), Gwaith Tudur Penllyn ac Ieuan ap TudurPenllyn, gol. (Caerdydd, 1958)
  • GwynLlawysgrif yng nghasgliad J. Gwyneddon Davies, yn Llyfrgell Prifysgol Cymru, Bangor
  • GyBDafydd Johnston (gol.), Galar y Beirdd: Marwnadau Plant/Poets'Grief: Medieval Welsh Elegies for Children (Caerdydd, 1993)
  • HCLlLeslie Harries (gol.), Gwaith Huw Cae Llwyd ac Eraill(Caerdydd, 1953)
  • HPEHistoriaPeredur vab Efrawc, gol. Glenys Witchard Goetinck (Caerdydd, 1976)
  • HPFJ.Y.W. Lloyd, The History of Powys Fadog, (6 vols., London, 18817)
  • IDIfor Williams (gol.), Casgliad o Waith Ieuan Deulwyn (Bangor,1909)
  • IGEHenry Lewis, Thomas Roberts ac IforWilliams (gol.), Cywyddau Iolo Goch acEraill (Bangor, 1925)
  • IGE2Henry Lewis, Thomas Roberts ac IforWilliams (gol.), Cywyddau Iolo Goch acEraill (ail arg., Caerdydd, 1937)
  • IGPDafydd Johnston (ed.), Iolo Goch: Poems (Llandysul, 1993)
  • Ioan`Yr Efengyl yn l Sant Ioan' yn y Testament Newydd
  • JMHRSJournalof the Merioneth Historical and Record Society, 1949
  • JohnThe Gospel according to John in theNew Testament
  • JudgesThe Book of Judges in the Old Testament
  • KAA 2Patricia Williams (gol.), Kedymdeithyas Amlyn ac Amic (Caerdydd,1982)
  • 1 KingsThe First Book of the Kings in the Old Testament
  • 2 KingsThe Second Book of the Kings in the Old Testament
  • LBSS. Baring-Gould and J. Fisher, The Lives of the British Saints (4vols., London, 190713)
  • Luc`Yr Efengyl yn l Sant Luc' yn yTestament Newydd
  • LukeThe Gospel according to Luke in theNew Testament
  • LlAJ. Morris Jones and John Rhŷs (eds.), The Elucidarium from Llyvyr Agkyr Llandewivrevi (Oxford, 1894)
  • LlBS.J. Williams a J.E. Powell (gol.), Cyfreithiau Hywel Dda yn l Llyfr Blegywryd(Caerdydd, 1942)
  • LlCyLlnCymru, 1950
  • LlGCLlawysgrif yng nghasgliad Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the collection of theNational Library of Wales, Aberystwyth
  • LlIAled Rhys Wiliam (ed.), Llyfr Iorwerth (Cardi, 1960)
  • LlstLlawysgrif yng nghasgliad Llanstephan, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Llanstephan collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • Marc`Yr Efengyl yn l Sant Marc' yn y Testament Newydd
  • MarkThe Gospel according to Mark in the New Testament
  • Mathew`Yr Efengyl yn l Sant Mathew' yn y Testament Newydd
  • MatthewThe Gospel according to Matthew in the New Testament
  • MCFY Mynegai i Farddoniaeth Gymraeg y Llawysgrifau / The Index to Welsh Poetry inManuscript
  • <http://maldwyn.llgc.org.uk>
  • MEDMiddle English Dictionary (Michigan, 1963)
  • MonWMonastic Wales <http://www.monasticwales.org>
  • MontCollCollections Historical and Archaeological... by the Powysland Club, 1868
  • MosLlawysgrif yng nghasgliad Mostyn, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Mostyn collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • MWMDaniel Huws, Medieval Welsh Manuscripts (Cardiand Aberystwyth, 2000)
  • NCENewCatholic Encyclopaedia (New York, 1967-79)
  • NCLWMeic Stephens (ed.), The New Companion to the Literature of Wales(Cardiff, 1998)
  • NLWJNational Library of Wales Journal, 1939
  • OBWVThomasParry (ed.), The Oxford Book of Welsh Verse (Oxford, 1976)
  • OCD3Simon Hornblower and Antony Spawforth(eds.), The Oxford Classical Dictionary(third ed., Oxford, 1996)
  • ODCC3F.L. Cross and E.A. Livingstone (eds.), The Oxford Dictionary of the Christian Church (third ed., Oxford, 1967, revised 2005)
  • OED2The Oxford English Dictionary (second ed., Oxford, 1989)
  • OED OnlineThe Oxford English Dictionary
  • <http://www.oed.com>
  • PACFJ.E. Griffith, Pedigrees of Anglesey and Carnarvonshire Families (Bangor, 1914)
  • PenLlawysgrif yng nghasgliad Peniarth, ynLlyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Peniarth collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • Peniarth49E. Stanton Roberts a W.J. Gruffydd (gol.), Peniarth 49 (Caerdydd, 1929)
  • Peniarth67E. Stanton Roberts a W.J. Gruffydd (ed.), Peniarth 67 (Cardiff, 1918)
  • Peniarth76E. Stanton Roberts a W.J. Gruffydd (gol.), Peniarth 76 (Caerdydd, 1927)
  • PKM Ifor Williams (gol.), Pedeir Keinc y Mabinogi (Caerdydd, 1930)
  • PsalsmThe Psalms in the Old Testament
  • RBJohn Rhs and J. Gwenogvryn Evans(eds.), The Text of the Bruts from the Red Book of Hergest (Oxford, 1890)
  • RCAHM (Anglesey)An Inventory of the Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire: Anglesey (London, 1937)
  • RCAHM (Caernarvonshire) An Inventory of the Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire: Caernarvonshire (3 vols.,London, 1956, 1960, 1964)
  • RCAHM (Flint)An Inventory of the Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire, Vol II: County of Flint (London, 1912)
  • RCAHM (Merionethshire) An Inventory of Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire: Merionethshire (London, 1921)
  • RepWMDaniel Huws, Repertory of Welsh Manuscripts (iw gyhoeddi)
  • RevelationThe Revelation to John in the New Testament
  • RMJohn Rhs and J. Gwenogvryn Evans(eds.), The Text of the Mabinogion from the Red Book of Hergest(Oxford, 1887)
  • RWMJ. Gwenogvryn Evans (ed.), Report on Manuscripts in the Welsh Language(London, 18981910)
  • SalmauLlyfr y Salmau yn yr Hen Destament
  • SCStudiaCeltica, 1966
  • SoldierLMEThe Soldier in later Medieval England
  • <http://www.medievalsoldier.org>
  • StoweLlawysgrif o gasgliad Stowe yn yLlyfrgell Brydeinig
  • TAT. Gwynn Jones (gol.), Gwaith Tudur Aled (Caerdydd, 1926)
  • TCT.J.Morgan, Y Treigladau au Cystrawen (Caerdydd,1952)
  • TCHSTransactionsof the Caernarvonshire Historical Society, 1939
  • TCHSDdTrafodionCymdeithas Hanes Sir Ddinbych, 1952
  • TCHSGTrafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon,1939
  • TDHSTransactionsof the Denbighshire Historical Society, 1952
  • THSCTheTransactions of the Honourable Society of Cymmrodorion, 1892/3
  • TLlMG.J. Williams, Traddodiad Llenyddol Morgannwg (Caerdydd, 1948)
  • TYP3Rachel Bromwich (ed.), Trioedd Ynys Prydein: The Triads of the Island of Britain (third ed., Cardi, 2006)
  • WATU Melville Richards, Welsh Administrative and TerritorialUnits (Cardi, 1969)
  • WBOnlineWelsh Biography Online <http://yba.llgc.org.uk/en/index.html>
  • WCDP.C. Bartrum, A Welsh Classical Dictionary: People in History and Legend up to about A.D. 1000 (Aberystwyth, 1993)
  • WGJ. Morris Jones, A Welsh Grammar (Oxford, 1913)
  • WG1P.C.Bartrum, Welsh Genealogies AD 300-1400 (Cardiff, 1974)
  • WG2P.C. Bartrum, Welsh Genealogies AD 1400-1500 (Aberystwyth, 1983)
  • WHRThe Welsh History Review, 1960-
  • WMJ. Gwenogvryn Evans (ed.), The White Book Mabinogion (Pwllheli,1907; adargraffiad, Caerdydd, 1973)
  • WyLlawysgrif yng nghasgliad Wynnstay, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Wynnstay collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • YBJ.E. Caerwyn Williams (gol.), Ysgrifau Beirniadol, (Dinbych, 1965 )
  • YBHMorgan Watkin (gol.),Ystorya Bown de Hamtwn, (Caerdydd, 1958)
  • YCM2Stephen J. Williams (gol.), Ystorya de Carolo Magno (ail arg.,Caerdydd, 1968)
  • YER. Iestyn Daniel (gol.), Ymborth yr Enaid (Caerdydd, 1995)
  • YEPWCGruffydd Aled Williams (gol.), Ymryson Edmwnd Prys a Wiliam Cynwal (Caerdydd, 1986)
  • YGIVGwilymLloyd Edwards (gol.), Ystorya Gwlat Ieuan Vendigeit (Caerdydd, 1999)
  • YMThA.O.H. Jarman (gol.), Ymddiddan Myrddin a Thaliesin (Caerdydd, 1951)