Y llawysgrifau
Ceir y cywydd hwn mewn 34 llawysgrif. Fel yn achos cerddi eraill Guto’r Glyn, mae LlGC 3049D, LlGC 8497B a Gwyn 4 yn ffurfio grŵp sy’n tarddu, yn ôl pob tebyg, o gynsail gyffredin. Gelwir hwy yn ‘grŵp Dyffryn Conwy’ isod. Mae LlGC 17114B yn ochri â hwy gan mwyaf. Mae dau o gopïau Wmffre Dafis, sef LlGC 3056D a Llst 35, bron yn unffurf â’i gilydd, fel hefyd CM 5. Penbleth yw copi arall Wmffre Dafis, Brog I.2, sydd weithiau’n rhannu darlleniadau unigryw y grŵp hwn, ond weithiau hefyd yn anghytuno’n sylfaenol â hwy. Amheuaf fod Brog I.2 yn gopi cyfansawdd, wedi ei seilio’n rhannol ar gynsail LlGC 3056D, Llst 35 a CM 5, ac yn rhannol ar gopi arall. Mae LlGC 3057D a C 2.114 yn debyg iawn i’w gilydd, ond nid yw eu hunion berthynas yn eglur. Cytuna C 3.37 â hwy weithiau, ond droeon eraill â grŵp Dyffryn Conwy. Fel yn achos cerddi eraill Guto’r Glyn, mae Stowe 959 a chopïau Llywelyn Siôn (yn yr achos hwn LlGC 21290E, Llst 134, LlGC 970E a C 5.44), yn debyg i’w gilydd ond eto heb fod union natur y berthynas yn amlwg. Yn olaf, mae Llst 155 a LlGC 3047C yn gopïau sâl ac anodd eu cysylltu â’r lleill. Mae’r copïau eraill yn ddibynnol ar y rhai a enwyd neu’n rhy debyg iddynt i haeddu sylw pellach. At ei gilydd mae’r copïau’n debyg iawn, fel y gellir amau bod un gynsail y tu ôl iddynt oll yn y pen draw. Wrth olygu’r gerdd rhoddwyd sylw i’r holl lawysgrifau a enwyd uchod, sef 18 ohonynt i gyd.

Trawsysgrifiadau: LlGC 3049D, LlGC 17114B, LlGC 3056D, LlGC 3057D.

Stema

1 y  Nis ceir yn LlGC 17114B, copïau Wmffre Dafis na LlGC 3057D.

3 fydd  Gthg. tri chopi Wmffre Dafis, CM 5 a LlGC 3047C fyth (cywirwyd yn fydd yn yr olaf).

3 nis gorfyddwn  Ni rydd y gair hwn gynghanedd gywir yn y chwe chopi lle ceir fyth yn hanner cyntaf y llinell (gw. y nodyn blaenorol). Gwelwyd eisoes fod LlGC 3047C wedi newid fyth yn fydd gan adfer y gynghanedd. Yn CM 5 ar y llaw arall ceir nis gorfythwn yn ail hanner y llinell, ac yn Brog I.2 nid esgorwnn, darlleniad cwbl wahanol ond sy’n cynganeddu ag os gwir (yn hytrach na fyth). Yn ei ddau gopi arall cadwodd Wmffre Dafis y gynghanedd wallus.

4 och  LlGC 3056D, Llst 35, CM 5, Stowe 959, Llywelyn Siôn a LlGC 3047C gwae, ond och yn y lleill, gan gynnwys copi arall Wmffre Dafis, Brog I.2. Mae’r dystiolaeth yn gyfartal yma ond mae’r cymeriad yn ffafrio och. Prin fod gwahaniaeth o ran ystyr.

4 och finnau, os gau  Llywelyn Siôn os gav gwae vinnav, cystrawen symlach sydd hefyd yn creu cymeriad boddhaol â dechrau llinell 3, ond mae’r holl gopïau eraill o blaid y drefn a ddilynwyd yn y testun.

4 os  CM 5 od, C 2.114 oy.

4 nas  Grŵp Dyffryn Conwy a C 3.37 nis, CM 5 nad.

5 dal Syr  Llst 155 dala sr’, rhy hir o sillaf; Llywelyn Siôn dala, heb syr.

7 pam nad  LlGC 3049D pan a d-, LlGC 8497B pannad, Gwyn 4, LlGC 21290E a LlGC 3047C pan nad, LlGC 17114B panad; pam nad yn y lleill. Fe geir panad (pa nad) yn yr ystyr ponid, sef yn cyflwyno cwestiwn negyddol, gw. GPC 2848 d.g. ponid². Fodd bynnag, mae mwyafrif y copïau o blaid pam nad yma.

7–8 wylym … / … ym  Gthg. Brog I.2, Stowe 959 a Llywelyn Siôn wylyn … yn, LlGC 3057D a C 2.114 wylym … yn (cywirwyd wylym yn wylyn yn y ddwy). Mae WG 324 yn disgrifio ffurf person cyntaf lluosog yr amser amherffaith yn -ym fel ‘rare, and doubtless artificial’, gan ddyfynnu enghraifft o waith Gruffudd Hiraethog (16g.), ond fe geir enghreifftiau eraill gan Guto, gw. 61.16 oeddym, 69.58 anrhegym. Yn sicr ceir cefnogaeth helaeth dros wylym … ym yn y llawysgrifau. Gwir fod y gwibio rhwng y lluosog yn 7 a’r unigol yn 8 yn sydyn, ond pe derbynnid wylyn’ … yn byddai’r testun yn gwibio’r un mor sydyn o’r trydydd person i’r cyntaf. Derbyniwyd wylym … ym, felly.

8 o’i  Gthg. grŵp Dyffryn Conwy, LlGC 3057D, C 2.114 a C 3.37 i. Mae’r lleill o blaid o’i.

8 ddal  LlGC 17114B a Llst 155 ddala; ddal yn y lleill. Derbyniwyd ddal, felly. Eto yn 26 a 60 mae angen y ffurf daly (gw. isod). Gall fod Guto wedi defnyddio’r ddwy ffurf, ond mewn gwirionedd mae’n amhosibl gwybod ar sail y dystiolaeth yn y llawysgrifau.

9–10  Y drefn yw 10, 9 yng nghopïau grŵp Dyffryn Conwy, LlGC 17114B a C 3.37. Yn y copïau hyn ni cheir y cysylltair a ar ddechrau 10, ac felly mae’r ddwy linell yn rhydd i ymgyfnewid.

9 am aur  LlGC 3057D a C 2.114 a mawr.

10 a nêr  Felly copïau Wmffre Dafis (ond Brog I.2 ner heb y cysylltair), CM 5, LlGC 3057D, C 2.114, Stowe 959 a LlGC 3047C; cf. Llywelyn Siôn ner a, Llst 155 awnair. Ar sail y darlleniadau hyn gellir derbyn a nêr. Gwelir llygriad mwy pellgyrhaeddol yng ngrŵp Dyffryn Conwy, LlGC 17114B a C 3.37 avr, a gododd efallai dan ddylanwad llinell 9. Mae’r llinell sillaf yn brin ynddynt, a cheir y ar ôl aur yn LlGC 8497B i gywiro hyd y llinell.

10 Mawnd  Felly’r llawysgrifau ac eithrio LlGC 3056D, Llst 35, CM 5, Stowe 959, Llywelyn Siôn a LlGC 3047C lle ceir mwnd. Y ffurf yn 54 yw Mawnt, wedi ei chadarnhau gan y brifodl. Mae’r orgraff yn -nd yn cyd-fynd â’r gynghanedd yn y llinell hon, ond nodwedd ar gynghanedd Guto’r Glyn yw bod nt ac nd yn gallu cyfateb i’w gilydd, gw. CD 219. Gellid dadlau dros adfer Mawnt yma ar sail yr enghraifft sicr yn 54, ond penderfynwyd cadw -nd y llawysgrifau.

10 o  Felly Gwyn 4, LlGC 3057D, C 2.114, C 3.37, Stowe 959, Llywelyn Siôn, Llst 155 a LlGC 3047C; gthg. LlGC 3049D, LlGC 8497B a LlGC 17114B a, Wmffre Dafis a CM 5 y (= yn). Gan fod o, a ac y(n) yn eiriau diacen a thebyg eu sain, nid syndod bod cymaint o amrywio yma. Dilynir arweiniad y mwyafrif.

12 breiniawl  LlGC 17114B breniax^l.

16 o’i  Gthg. LlGC 17114B, Brog I.2, LlGC 3057D, C 2.114, Stowe 959, Llywelyn Siôn, Llst 155 a LlGC 3047C o. Mae’r synnwyr yn gryfach o dderbyn o’i, fel yng ngrŵp Dyffryn Conwy, dau gopi arall Wmffre Dafis a C 3.37.

17–18  Nis ceir yn Stowe 959 na chopïau Llywelyn Siôn.

18 garm weiddi  Brog I.2 garmweddir, LlGC 3057D a C 2.114 garm gwedi, LlGC 3047C garm wedi (mae’r tri olaf yn darllen gormod yn lle gormodd yn hanner cyntaf y llinell).

19–20  Nis ceir yn LlGC 3047C.

19 i Gymru  Stowe 959 ynghymry.

21–2 eisoes (cerddwr … / Deryw  Yn GGl triniwyd y cwpled hwn fel diweddglo adran gyntaf y gerdd, sef cwyn y bardd am gaethiwed Rhisiart Gethin. Nid esbonnir yno sut y’i dehonglwyd, ond cymeraf fod y golygyddion yn deall eisoes yn ei ystyr ddiweddar a deryw fel petai’n cyfeirio at y bardd (cerddwr) wedi marw o alar. Fodd bynnag, ystyr arferol eisoes cyn yr 16g. oedd ‘er hynny, eto i gyd’, gw. GPC 1200, ac awgryma hynny fod y cwpled hwn yn agor ail adran y gerdd, lle adroddir y llawenydd a ddaeth yn sgil clywed nad oedd Syr Rhisiart wedi ei ddal wedi’r cwbl. Yn sicr, yn GGl mae’r adran honno’n dechrau braidd yn ddisyfyd gyda llinell 23; mae 21–2 yn ffurfio trobwynt esmwythach. Deellir deryw yn amhersonol: trodd pethau allan yn dda (deg) ar gyfer y tëyrn du.

21 cerddwr  Gthg. LlGC 3057D, C 2.114, Stowe 959, Llywelyn Siôn a LlGC 3047C kerddor. Gellid derbyn y naill neu’r llall, heb fawr o wahaniaeth o ran yr ystyr. Gw. y nodyn esboniadol.

22 deryw’n deg  Gthg. Brog I.2 devriw yn deg, LlGC 3057D a C 2.114 dy Ryw yn deg, Stowe 959 dyry yn deg, Llywelyn Siôn a dery n dig neu aderyn dig, LlGC 3047C deiriw yn deg.

23 dug  Stowe 959 doeth.

23 pwrsifand  Gthg. LlGC 3056D a Brog I.2 pwrsmand, LlGC 3057D a C 2.114 pwrssimant, Stowe 959 pwrsvand, Llywelyn Siôn pysbant. Rhaid dilyn y copïau eraill a derbyn pwrsifand er bod y llinell felly’n wythsill ar yr olwg gyntaf. Y tebyg yw, fodd bynnag, fod modd cywasgu’r ail sillaf: mae aceniad y gair Saesneg gyfatebol, cf. OED Online s.v. pursuivant, n. and adj., yn awgrymu bod yr acen ar y sillaf gyntaf. Am enghreifftiau tebyg lle mae angen cywasgiad, cf. GLM LX.65 a GST I.369.

24 chwedlau  Brog I.2, LlGC 3057D, C 2.114 a LlGC 3047C chwedl, Stowe 959 a chwedl, Llst 155 a hwedle.

25 ddywaid  Gthg. Wmffre Dafis a CM 5 ddowad, Stowe 959 ddwad, LlGC 3047C ddyfod. Yr amser presennol ddywaid a gefnogir gan y copïau eraill.

26 o ddaly’r  Mae ddaly’n unsill ar gyfer hyd y llinell, ac felly ni chyfrifir -y yn llafariad, ond serch hynny ceir ffurf gywasgedig y fannod ’r ar ei ôl er mwyn y gynghanedd; am enghreifftiau tebyg, gw. 66.11, 90.20, 108.58. Parodd hyn ddryswch ymhlith y copïwyr. Dilynir LlGC 3049D, Gwyn 4 a LlGC 17114B. Rhy hir yw LlGC 3057D, C 2.114 a Stowe 959 o ddal y, C 3.37 o ddalar a Llst 155 o ddala. Ni cheir o yn LlGC 8497B ddaly’r, Wmffre Dafis (ond ni ellir darllen dechrau’r llinell yn Llst 35), CM 5, Llywelyn Siôn a LlGC 3047C ddala’r. Diau fod o wedi ei hepgor yn y rhain oherwydd y ffurf ddeusill ddala’r (neu yn achos LlGC 8497B, oherwydd cyfrif ddaly’r yn ddeusill). Sylwer bod C 3.37, lle ceir o ddalar, wedi hepgor i o ail hanner y llinell, diau am yr un rheswm. Er bod y llawysgrifau o blaid dal yn llinellau 5 ac 8, ni ellir derbyn y ffurff honno yma: dim ond un copi, Stowe 959, sy’n ei chefnogi, ac ni ellir cael ’r ar ei hôl. Gw. hefyd 31n, 59n.

26 gwalch  Stowe 959 a Llst 134 gwr.

26 i ddiawl  Stowe 959 y ddail, Llst 134 a C 5.44 i ddail, LlGC 970E i ddair.

26 air  LlGC 3057D ail, LlGC 970E aur, Llst 155 ai.

27 plant  Llywelyn Siôn chwant.

29 wnâi’r  LlGC 3047C wnai.

30 i’n  Gwyn 4 yn ei.

31 caeth  Gthg. Wmffre Dafis, CM 5, Stowe 959 a Llywelyn Siôn koeth.

31 dal iôr  Felly LlGC 3049D, Gwyn 4 a LlGC 17114B; gthg. LlGC 8497B, LlGC 3056D, Llst 35, CM 5, LlGC 3057D, C 2.114, Stowe 959 a LlGC 3047C dal ior, Brog I.2 a C 3.37 dala ior, Llywelyn Siôn ddala r kethin, Llst 155 dylawr kethin. Hawdd gweld sut y daeth y ddau ddarlleniad olaf i fod, sef drwy gyfrif d(d)ala yn ddeusill ac felly hepgor sillaf arall (cf. 26n). Nid mor hawdd yw penderfynu pa ffurf i’w rhoi yn y testun golygedig. Derbyniwyd dal oherwydd bod nfier o gopïau amrywiol eu perthynas yn cynnwys y ffurf hon.

32 ef  Brog I.2 y fo.

33 ’y nghred  LlGC 3047C Angred.

34 nad  Wmffre Dafis, CM 5, LlGC 3057D, C 2.114 a C 3.37 nid, Stowe 959 ar.

34 nid oes  Stowe 959 ny dyw.

34 onid  Grŵp Dyffryn Conwy a C 3.37 ond y, LlGC 17114B ond, Brog I.2 air ond. Ymddengys fod onid wedi ei gywasgu, diau ar fwy nag un achlysur yn hanes trosglwyddo’r gerdd, a bod ond y ac air ond yn gynigion gwahanol i adfer hyd cywir i’r llinell.

35 a difa  LlGC 3057D a C 2.114 Y difa.

35 ar a’i dyfod  LlGC 3049D a rai /n/ dyfood, Wmffre Dafis, CM 5, Llywelyn Siôn a LlGC 3047C ar i davod, C 3.37 yr hai ai dyfod, Stowe 959 ar u dyvod.

36 a rhai  Wmffre Dafis, CM 5, Llywelyn Siôn a LlGC 3047C y rhai, Stowe 959 a Llst 155 ar rai.

37–8  Nis ceir yn Stowe 959 na chopïau Llywelyn Siôn.

37 gilwg  Llst 155 golwg.

38 fân  Mae grŵp Dyffryn Conwy, LlGC 3057D, C 2.114, C 3.37, Llst 155 a LlGC 3047C, yn cefnogi fân; gthg. LlGC 17114B, Wmffre Dafis a CM 5 wan, a dderbyniwyd yn GGl. O ran yr ystyr gellid derbyn y naill neu’r llall, ond mae tystiolaeth y llawysgrifau rywfaint yn gryfach o blaid fân.

38 yn  LlGC 3056D, Llst 35 a CM 5 sy /n/.

41–2  Nis ceir yn LlGC 3047C; y drefn yn C 2.114 yw 42, 41.

42 nid … yn y  LlGC 3056D, Llst 35 a CM 5 ag nid … mewn.

42 er rhai  LlGC 3049D er hai /n/, LlGC 17114B er yrhai.

44 cwsg … cant  Stowe 959, Llywelyn Siôn a Llst 155 gwsg … gant. Yn ôl y rhain, felly, herio Syr Rhisiart tra y mae’n cysgu yw’r ystyr, ond mae mwyafrif y copïau o blaid cwsg … cant, ac felly’n sôn am y gelyn yn ei herio yn eu breuddwyion. Yn C 3.37 ceir gwsg … cant, sy’n torri’r gynghanedd.

44 nis  Dilynir Brog I.2, LlGC 3057D, C 2.114, Stowe 959, LlGC 970E a LlGC 3047C. Ceir y darlleniad tebyg nyd yng ngweddill copïau Llywelyn Siôn. Gthg. grŵp Dyffryn Conwy, LlGC 17114B a C 3.37 lle dd, LlGC 3056D, Llst 35 a CM 5 lle /r/ a Llst 155 lle. Mae’n anodd ar y naw penderfynu rhwng nis a lle’dd yma, ac mae goblygiadau mawr ar gyfer y stema, oherwydd mae’r newid o’r naill un i’r llall yn newid trawiadol nad yw’n debygol o fod wedi digwydd ddwywaith yn annibynnol; felly, o beidio â derbyn lle ’dd, mae’n fwy neu lai’n anochel credu bod yr holl gopïau sy’n ei gynnwys yn tarddu o gynsail gyffredin yn y pen draw (X¹ yn y stema). Ceir nis mewn copïau o’r gogledd ac o’r de, ac mae’n rhoi ystyr ardderchog. Mae lle ’dd ar y llaw arall yn gyfyngedig i ddau grŵp o gopïau gogleddol a’r copi ansicr ei berthynas Llst 155, ac yn llai boddhaol o ran ystyr. Byddai lle ’dd anturia cant yn golygu ‘lle y mae cant o wŷr yn mentro’, sef yn eu cwsg. Mae nis anturia cant yn tanlinellu neges y cwpled i’r dim. Mater tywyll sut y gallai lle ’dd fod wedi dod i fodolaeth yma, ac erys eginyn o amheuaeth am y darlleniad cywir. Petasem yn cymryd mai lle ’dd a geid yma’n wreiddiol, gallem esbonio nis fel ffrwyth dylanwad onis yn 43; ac os felly, byddai’n rhaid hepgor X¹ o’r stema a derbyn, mae’n debygol, fod y llawysgrifau sy’n cynnig nis neu nid yn perthyn yn agosach i’w gilydd er gwaethaf eu rhychwant daearyddol.

44 anturia  Gwyn 4 anturio, Stowe 959 a Llywelyn Siôn antyryay, Llst 155 dwetter i.

47–8  Nis ceir yn LlGC 3057D na C 2.114.

47 boreuddydd  Ceir y ddeusain yn y gair hwn ym mhob copi ac eithrio Llst 155 boreddydd.

48 ei bryd  Stowe 959 y byd.

48 ys  Stowe 959 a Llywelyn Siôn os.

49 â’r breuddwyd  C 3.37 or brevddwyd, Stowe 959 a Llywelyn Siôn ar vraiddwyd.

50 o nerth  Llywelyn Siôn wrth, LlGC 3057D, C 2.114 a Stowe 959 nerth.

50 hyn  LlGC 8497B yn, LlGC 3057D, C 2.114 a Llst 155 hwn, Stowe 959 honn.

50 yn  LlGC 3056D, Brog I.2, LlGC 3057D, C 2.114 a LlGC 3047C yn i (cywirwyd yn yr olaf drwy ddileu yn), C 3.37 mae yn, Llywelyn Siôn a n (ond nid LlGC 21290E lle ceir yn).

50 wrthwyneb  Stowe 959 a Llywelyn Siôn ygwrthwyneb.

51–2  Nis ceir yn LlGC 3047C.

51 Ebrwydd y tyr breuddwyd hir  Yng nghopïau Wmffre Dafis a CM 5 ceir llinell wahanol iawn: i bwriad hwy ai bryd hir.

51 y tyr  LlGC 3057D, C 2.114, Stowe 959 a Llywelyn Siôn y try, Llst 155 oi tyb.

52 i  Llywelyn Siôn hwy.

52 hwynt a  Stowe 959 ynttwy, Llst 155 oni.

53 na helied  Gthg. Wmffre Dafis a CM 5 na helient, Stowe 959 a Llywelyn Siôn na helynt, Llst 155 o heliw^wid, LlGC 3047C na heliant. Gellid derbyn na helient, gan ddeall gorgwn mewn cyfosodiad â’r goddrych a fynegir gan y terfyniad -ent yn hytrach nag yn oddrych y ferf ei hun, a hynny heb newid yr ystyr. Ond cymeraf fod y ffurfiau yn -nt yn y copïau hyn wedi dod i mewn dan ddylanwad gair olaf y llinell. na helied a geir yng nghopïau grŵp Dyffryn Conwy, LlGC 17114B, LlGC 3057D, C 2.114 a C 3.37, a dilynwyd hwy yma.

53 ein hoyw alawnt  LlGC 3049D a Gwyn 4 yn hoyw alwant, CM 5 yn hoywliw alawnt, LlGC 3057D, C 2.114 a Llywelyn Siôn yn nehevlawnt, Stowe u nyhylawnt.

54 gorgwn mân  Llst 155 gwrgan nwn.

54 gwinau  Gwyn 4 gwyr, LlGC 3056D, Llst 35, LlGC 3057D, C 2.114 a LlGC 3047C gwin, Stowe 959 gwynn^y, Llywelyn Siôn gwyn. Yn y copïau hyn ymddengys fod ynganu garw yn ddeusill wedi arwain at golli sillaf arall; mae’n anodd deall y newid pellach yn Stowe 959.

56 eu helw yntwy  LlGC 3056D, Llst 35, C 3.37 a Llywelyn Siôn i helynt hwy, CM 5 i hel hwyntwy, Stowe 959 ny helwynt twy, LlGC 3047C i helw hwynt hwy.

56 o heliant hwn  Stowe 959 ryw helynt twnn, Llywelyn Siôn or helaint hwnn (ac eithrio LlGC 970E a C 5.44 or helynt hwnn), Llst 155 o helynt hwn.

57–64  Nis ceir yn LlGC 3047C.

57 o’r  Stowe 959 a Llst 155 ay.

58 fu  LlGC 970E a C 5.44 sy.

59 dal  Felly LlGC 17114B, copïau Wmffre Dafis, CM 5, LlGC 3057D, C 2.114, Stowe 959 a chopïau Llywelyn Siôn; hefyd yn LlGC 8497B, ond yno diwygiad ar ran Thomas Wiliems ydyw, yn ôl pob tebyg, gan y ceir dal y yn LlGC 3049D a dal i yn Gwyn 4. Gthg. C 3.37 a Llst 155 dala.

59 dielw  Wmffre Dafis, CM 5 a Stowe 959 devliw, LlGC 3057D a C 2.114 di eliw, Llywelyn Siôn du loew neu di loew. Yn GGl derbyniwyd duliw, darlleniad nas ceir yn yr un o’r copïau a ystyriwyd yma.

59 hoywfalch  LlGC 17114B hoiw walch.

60 â  Stowe 959 ay, Llywelyn Siôn oi.

60 dwylaw’r  LlGC 3056D a Llst 35 dwylaw y, CM 5, LlGC 3057D a C 2.114 dwylaw.

60 yw  LlGC 3057D a C 2.114 y, LlGC 970E yn; nis ceir yn LlGC 8497B, sef diwygiad nodweddiadol gan Thomas Wiliems i unioni hyd y llinell.

60 daly’r  Felly LlGC 3049D, LlGC 8497B, Gwyn 4 a LlGC 17114B; gthg. LlGC 3056D, Llst 35, CM 5, LlGC 3057D a C 2.114 dal y, Brog I.2, C 3.37, Stowe 959, Llywelyn Siôn a Llst 155 dala /r/. Fel yn achos 26n, dim ond daly’r a all foddhau anghenion y gynghanedd a hyd y llinell yma.

61–4  Nis ceir yn Stowe 959 na chopïau Llywelyn Siôn.

62 nid gwâr  Dilynir grŵp Dyffryn Conwy, LlGC 17114B, LlGC 3057D, C 2.114, C 3.37 a Llst 155; gthg. Wmffre Dafis nai gwyr, CM 5 na gwyr. Nid yw’r darlleniadau olaf hyn yn rhoi synnwyr da: disgwylid na’i wŷr, yn cyfeirio’n ôl at Syr Rhisiart Gethin. Rhaid dilyn darlleniad y copïau eraill. Gellid darllen y llinell gyfan ar ei hyd a deall nad yw’r Ffrancwyr yn wâr ac eithrio o ran eu ffordd o siarad, ac eto nid yw hynny’n hollol foddhaol, gan nad yw geiriau’r gelyn yn wâr yn ôl 63–70. Gwell, felly, gydio â’u geiriau wrth y llinell flaenorol a thrin nid gwâr fel sangiad. Yn GGl derbyniwyd nid gwŷr, gan gyfuno’r ddau ddarlleniad. O ran yr ystyr mae’n gweddu’n burion – siarad fel gwŷr y mae’r Ffrancwyr, ond nid ymddwyn fel gwŷr – ac eto mae’n ddiwygiad rhy fentrus.

62 â’u  Gwyn 4 a LlGC 17114B a, LlGC 3057D i, Llst 155 oi.

65 eiu  Stowe 959 ay.

65 gwangost  Wmffre Dafis a CM 5 gwngost.

66 air ym myd  Dim ond LlGC 8497B sy’n sillafu hyn mewn modd diamwys fel air ym myd. Yn y lleill ceir air y myd neu air ymyd, ac eithrio’r canlynol: LlGC 3049D a LlGC 970E air myd, gweddill copïau Llywelyn Siôn airav m\yd. Gellid darllen air ’y myd ‘gair fy anwylyd’, a deall bod Guto’n dweud na cheir ymhlith gelynion Syr Rhisiart Gethin y geirwiredd sy’n ei nodweddu yntau.

67–8  Nis ceir yn LlGC 3047C.

67 a’u brad  Llst 155 I brad.

67 a’u bryd  Stowe 959 oy bryd.

68 braw  Llst 155 briw.

69 Nudd ail  Llywelyn Siôn n\y ddail.

Fel yn achos y gerdd flaenorol, y gwrthrych yw Syr Rhisiart Gethin ap Rhys Gethin ab Owain o Fuellt, milwr proffesiynol a fu’n ymladd ym myddin Lloegr yn Ffrainc. Mae’n debyg fod y cywydd hwn yn perthyn i 1438, ar ôl i Guto ddychwelyd adref. Clywsai Guto fod Syr Rhisiart wedi ei ddal gan y Ffrancwyr, ond buan y daeth yn amlwg mai cyfeiliornus oedd y newyddion. Fe fu, mae’n debygol, ryw helbulon ger Mantes ym mis Tachwedd 1437, pan yrrwyd milwyr ychwanegol i’r dref, ac mae’n bosibl mai hwn oedd yr achlysur a roes fod i’r sïon cyfeiliornus. Os felly, perthyn y cywydd i fisoedd cynnar 1438.

Mae llinellau 1–20 yn amlinellu’r neges frawychus a glywsai Guto, sef bod ei arwr yn nwylo’r Ffrancwyr. Mae’r bardd yn siarad fel petai yn parhau i fod yn ansicr am ffawd Syr Rhisiart: mae’n wylo’n ddireolaeth ac mae ofn wedi treiddio’i fron. Eto, fe ddaw’n amlwg o 21 ymlaen ei fod mewn gwirionedd wedi cael cadarnhad nad ydyw pethau felly. Daeth negesydd o Normandi gyda’r newyddion llawen fod Syr Rhisiart yn rhydd o hyd (21–4). Beia Guto’r Normaniaid am ddweud celwyddau. Mawr yw ei anniddigrwydd a’i ddrwgdeimlad tuag at bobl Normandi. Craidd achos y Saeson yn Ffrainc oedd mai Harri VI oedd arglwydd cywir y wlad, a Normandi’n arbennig. Disgwylid i boblogaeth Normandi gefnogi eu gwir frenin, Harri VI. Mae ieithwedd Guto yn 25–70 yn ddadlennol, felly, o ran awgrymu mor ddwfn oedd y gagendor rhwng gobaith a realiti yn hyn o beth.

Dyddiad
Yn gynnar yn 1438 yn ôl pob tebyg. Am ymdriniaeth, gw. uchod a Syr Rhisiart Gethin.

Golygiad blaenorol
GGl cerdd II.

Mesur a chynghanedd
Cywydd, 70 llinell.
Cynghanedd: croes 46% (32 llinell), traws 23% (16 llinell), sain 29% (20 llinell), llusg 3% (2 linell).

6 llawnwin  Ansoddair ‘llawn gwin, yn llifo â gwin’, ac enw ‘llawnder o win’ yn ôl GPC 2117. Eto, mae’r holl enghreifftiau yn awgrymu mai enw ydyw a bod iddo ryw ystyr fwy penodol sy’n cyfeirio at fath arbennig o win. Awgrymaf mai gwin pur, heb ei gymysgu â dŵr, yw llawnwin.

9 Nudd  Un o hoff gymeriadau’r beirdd oedd Nudd ap Senyllt, un o’r Tri Hael (gw. TYP³ 5–6, 464–6 a WCD 509); y ddau arall oedd Rhydderch Hael a Mordaf Hael. Patrwm o haelioni yw Nudd.

10 Mawnd  Mantes, tref a leolir ar afon Seine rhwng Rouen, prifddinas Normandi, a Pharis. Roedd Syr Rhisiart Gethin yn gapten ar y dref.

10 Normandi  Ardal yng ngogledd Ffrainc a oedd yn ganolbwynt i’r Rhyfel Can Mlynedd o 1436 ymlaen hyd at ei ddiwedd yn 1453.

20 Buellt  Ardal enedigol Syr Rhisiart Gethin.

21 cerddwr  Fe’i deellir yn gyfystyr â cerddor, gw. GPC 466–7 d.g. cerddwr¹, gan nad oes enghraifft o’r gair yn yr ystyr ‘un sy’n cerdded’ cyn diwedd y ddeunawfed ganrif, gw. GPC 467 d.g. cerddwr². Mae’r ergyd yn ansicr, serch hynny. Yn betrus deellir Iesu yn oddrych i oedd, a deellir cerddwr fel ‘crefftwr, gwneuthurwr, celfyddwr’. Yn GPC 467 priodolir yr ystyr hon i cerddor yn unig, ond gan fod cerdd yn gallu golygu ‘crefft’ mewn Cymraeg Canol, nid oes rheswm dros wrthod deall cerddwr yn yr ystyr ‘crefftwr’, &c. Mab saer oedd Iesu, wrth gwrs, ond yma cyfeirir ato fel y ‘gŵr celfydd’ a greodd y sefylla hapus a ddisgrifir gan y bardd yn y llinellau nesaf. Iesu sy’n gyfrifol am ryddid Rhisiart Gethin. Fel arall, rhaid atalnodi’r llinell yn wahanol: Eisoes (cerddwr oedd!), Iesu, a deall mai Rhisiart Gethin yw’r cerddwr (am ei fod yn ymwneud â barddoniaeth?) a bod Iesu yn gyfarchiad.

22 Deryw’n deg am dëyrn du  Am y gystrawen, cf. GGMD i, 3.164 Darfu am ddraig llu llwyr orthrymder ‘digwyddodd trallod llwyr oherwydd [marwolaeth] pennaeth llu’, ac YMTh 57.2 A deryv am keduyv a chaduan ‘yr hyn a ddigwyddodd ynghylch Cedfyw a Chadfan’. Ni cheir enghreifftiau o’r ymadrodd darfu am X yn yr ystyr ‘bu farw X’ cyn yr unfed ganrif ar bymtheg yn ôl GPC 892.

23 pwrsifand  Negeseuwr, gw. GPC 2945. Gw. 23n (testunol) am nifer y sillafau yn y llinell.

27 plant … Normandi  Goddefiad cyffredin yng ngwaith Guto yw bod -nt ac -nd yn ateb ei gilydd, gw. CD 219; gthg. 10n (testunol).

31 cethin  Chwaraeir ar enw Syr Rhisiart. Ystyron cethin yn ôl GPC 471 yw ‘rhuddgoch, tywyll, melynddu’ neu ‘gwyllt, cas, milain’. Rhoddwyd y ddwy ystyr yn yr aralleiriad gan ei bod yn debygol fod y ddwy’n berthnasol yma.

43 nos dlos  Deellir hyn gyda gweddill y llinell: ‘oni ddaliasant ef ar ryw noswaith hardd’.

46 gŵr  Hynny yw, Syr Rhisiart.

47 y boreuddydd  Hynny yw, pan fydd y sawl sy’n breuddwydio yn deffro.

47–8 breuddwyd gwrach … / Wrth ei bryd  Cf. y ddihareb breuddwyd gwrach wrth ei hewyllys, y ceir enghraifft ohoni mor gynnar â’r 13g. (GPC 322).

54 corgwn  Cŵn bach, gw. GPC 561.

54 Mawnt  Gw. 10n.

56 yntwy  Am y ffurf hon, gw. GPC 1942 d.g. hwynt-hwy. Rhaid ei chywasgu er mwyn hyd y llinell.

57 o’r  Cf. y defnydd o o’r mewn ebychiadau heddiw (o’r diwedd, o’r mawredd, o’r nefoedd, etc.).

58 megis saethu sêr  Hynny yw, yn hollol ofer.

59 dielw hoywfalch  Deellir hyn yn ddisgrifiad o’r sawl a geisiodd ddal Syr Rhisiart, yn rhy falch o lawer a heb ddwyn unrhyw elw o’i weithred.

62 onid â’u geiriau  Hynny yw, ni chaiff Syr Rhisiart fyth ei ddal go iawn, dim ond rhywbeth y sonnir amdano ydyw.

65 gwangost  Ystyr arferol cost mewn Cymraeg Canol oedd ‘traul, trafferth, poen’, GPC 569 d.g. cost¹. Honnir na wnaeth y gelyn fawr o ymdrech i wireddu’r bwriad.

66 heb air  Hynny yw, mor garbwl yw eu sgwrs (cf. 63) fel mai anodd yw deall unrhyw air ymysg y dadwrdd.

69 Nudd  Gw. 9n.

Like the previous poem, the recipient of this cywydd is Sir Richard Gethin ap Rhys Gethin ab Owain of Builth, a professional soldier who fought in the English armies in France. The cywydd probably belongs to 1438, when Guto’r Glyn had returned home from France. Guto had heard that Sir Richard had been captured by the French, but it soon became clear that the news was incorrect. There were, we may conjecture, disturbances around Mantes in November 1437, when reinforcements were sent to the town, and it is possible that these gave rise to the false rumour. If so, the poem belongs to early 1438.

Lines 1–20 outline the fearful message which Guto received, that his hero was in the hands of the French. The poet speaks as if he were still in doubt about Sir Richard’s fate: he weeps uncontrollably and fear has pierced his heart. All the same, it becomes clear from 21 onwards that he has actually received confirmation that things are not so. A messenger came from Normandy bearing the glad news that Sir Richard was in fact free (21–4). Guto blames the Normans for telling lies. His anger and his rancour against the people of Normandy are savage. The English maintained that Henry VI was the rightful possessor of France, and of Normandy in particular. The population of Normandy were expected to support their rightful king, Henry VI. Guto’s language in 25–70 is, therefore, revelatory in suggesting how deep was the gulf between expectation and reality.

Date
Early in 1438, probably. See above and Sir Richard Gethin for discussion.

The manuscripts
This poem occurs in 34 manuscripts. As with other poems by Guto’r Glyn, LlGC 3049D, LlGC 8497B and Gwyn 4 form a group which derives, in all probability, from a common exemplar. LlGC 17114B generally sides with them. Two of Humphrey Davies’s copies, LlGC 3056D and Llst 35, are almost identical to each other, as also is CM 5. Humphrey Davies’s other copy, Brog I.2, is a problem: it sometimes shares distinctive readings with this group, but on other occasions it is quite different. I suspect that Brog I.2 is a composite version, based partly on the exemplar of LlGC 3056D, Llst 35 and CM 5, and partly on a different copy. LlGC 3057D and C 2.114 are very similar to each other, but their precise relationship is unclear. C 3.37 sometimes agrees with them, sometimes with LlGC 3049D, &c. As is the case with other poems of Guto’r Glyn, Stowe 959 and Llywelyn Siôn’s copies (here LlGC 21290E, Llst 134, LlGC 970E and C 5.44) resemble one another but without the relationship being clear. Finally, Llst 155 and LlGC 3047C are poor copies, difficult to connect with the others. The remaining copies are dependent on those which have been named or too similar to them to be considered further. All the copies are in fact quite similar, suggesting a common exemplar behind all of them. In editing the poem all 18 manuscripts named in this paragraph were considered.

Stemma

Previous edition
GGl poem II.

Metre and cynghanedd
Cywydd, 70 lines.
Cynghanedd: croes 46% (32 lines), traws 23% (16 lines), sain 29% (20 lines), llusg 3% (2 lines).

6 llawnwin  An adjective ‘full of wine, flowing with wine’, and a noun ‘plenitude of wine’ according to GPC 2117. However, all of the examples suggest that it is specifically a noun with a more precise meaning, referring to a particular kind of wine. I suggest that llawnwin refers to pure wine, unmixed with water.

9 Nudd  Nudd ap Senyllt, one of the Three Generous Men, a favourite character of the poets (see TYP³ 5–6, 464–6 and WCD 509); the other two were Rhydderch Hael and Mordaf Hael. Nudd is a paradigm of generosity.

10 Mawnd  Mantes, a town on the river Seine between Rouen, the capital of Normandy, and Paris. Sir Richard Gethin was captain of Mantes.

10 Normandi  A region in the north of France, central to the last phase of the Hundred Years’ War from 1436 until the end of the war in 1453.

20 Buellt  The cantref of Builth in mid Wales, Sir Richard Gethin’s native region.

21 cerddwr  This is taken to be synonymous with cerddor, see GPC 466–7 s.v. cerddwr¹, since there is no example of the alternative meaning ‘walker’ attested before the end of the eighteenth century, see GPC 467 s.v. cerddwr². All the same, the sense is not clear. Tentatively, Iesu is taken to be the subject of oedd, and cerddwr is taken to mean ‘craftsman, manufacturer, artist’. In GPC 467 these meanings are given to cerddor only, but seeing that cerdd can mean ‘craft’ in medieval Welsh, there is no reason why cerddwr cannot mean ‘craftsman’, &c. Jesus was the son of a carpenter, of course, but here he is being described as the ‘skilled man’ who crafted the happy situation described by the poet in the next lines. It is Jesus who is responsible for the freedom of Richard Gethin. Alternatively, we must give the line a different punctuation: Eisoes (cerddwr oedd!), Iesu, taking Richard Gethin to be the cerddwr (because he practises poetry?) and Iesu as vocative.

22 Deryw’n deg am dëyrn du  For the syntax, cf. GGMD i, 3.164 Darfu am ddraig llu llwyr orthrymder ‘utter wretchedness occurred on account of the [death of the] leader of a host’ and YMTh 57.2 A deryv am keduyv a chaduan ‘what happened regarding Cedfyw and Cadfan’. Though darfu am X can mean simply ‘X perished’ today, that construction is not attested before the sixteenth century according to GPC 892.

23 pwrsifand  A poursuivant, a messenger, see GPC 2945. The word is stressed on the first syllable in Welsh (and English), and here the middle syllable is probably elided for the sake of the syllable count.

27 plant … Normandy  Guto frequently allows himself the licence of matching -nt and -nd in cynghanedd and rhyme, see CD 219.

31 cethin  A play on Sir Richard’s name. cethin according to GPC 471 means ‘ruddy, dark, tawny’ neu ‘wild, fierce, rough’. Both sets of meanings are probably relevant here.

43 nos dlos  Taken with the rest of the line: ‘unless they took him one fine night’.

46 gŵr  That is, Sir Richard.

47 y boreuddydd  That is, when the dreamer awakes.

47–8 breuddwyd gwrach … / Wrth ei bryd  Cf. the proverb breuddwyd gwrach wrth ei hewyllys, attested as early as the thirteenth century (GPC 322). A witch’s dream follows her desires – but that does not make it come true.

54 corgwn  Little dogs, plural of corgi, see GPC 561.

54 Mawnt  See 10n.

56 yntwy  For this form, see GPC 1942 s.v. hwynt-hwy. The first vowel must be elided for the sake of the length of the line.

57 o’r  Cf. the use of o’r in exclamations today (o’r diwedd, o’r mawredd, o’r nefoedd, etc.).

58 megis saethu sêr  That is, utterly pointless.

59 dielw hoywfalch  This is taken to be a description of whowever tried to capture Sir Richard: the culprit was too proud by half and he failed to draw any benefit from his actions.

62 onid â’u geiriau  That is, Sir Richard will never really be caught: it is a possibility to be talked about but never achieved.

65 gwangost  The usual meaning of cost in medieval Welsh was ‘expense, trouble, charge’, GPC 569 s.v. cost¹. The poet asserts that there is little real commitment behind the enemy’s intentions.

66 heb air  That is, their talk is so corrupt (cf. 63) that it is difficult even to make out the words amidst the babble.

69 Nudd  See 9n.

Stema fwy