Chwilio uwch
 
85 – Moliant i dŷ newydd Syr Siôn Mechain, person Llandrinio
Golygwyd gan R. Iestyn Daniel


1Iolo, tuthiodd at Ithael,
2Propr oed dydd, ap Ropert hael.
3Af fry at y gyfryw ŵr,
4Ail oed dydd, i wlad Deuddwr.
5Y mae curad a’m carai
6I’m dwyn oddyma i’w dai.
7Syr Siôn a’m rhoes ar ei sêl,
8Mechain, dan rwymau uchel,
9Y gŵr a wnaeth, gorau nod,
10Adail ym er dal amod.

11Derwgwrt a phlas daeargylch,
12Dŵr yn gaer i’w droi’n ei gylch.
13Llyn perffaith fal llun pwrffil,
14Llys o’i fewn, lle iso i fil,
15Llys daear ynys Drunio,
16Llys i holl Bowys lle bo.
17Gwylan deg o lan y dŵr,
18Gwawr ddydd yw’r gaer o Ddeuddwr.
19Gorau man ar gwr mynwent,
20Gwas Duw a ddengys ei dent.

21Neuadd hir newydd yw hon,
22Nawty’n un a’r tai’n wynion.
23Cerrig ar frig awyr fry
24Cornatun yn cau’r nawty.
25Lwfer ni ad lif o’r nen,
26A chroeslofft deg a chryslen.
27Parlwr i’r gŵr a rôi’r gwin,
28Punt i’r cog, pantri cegin.
29Pont i’r dŵr, pentwr o dai,
30Plas teils, pa lys a’i talai?
31Tri bwrdd a bair troi i’w borth,
32Tair siambr yn trwsio ymborth.
33Tri brwyd a weuwyd o wŷdd,
34Troi’n gwlm bob tri ’n ei gilydd.
35Trwy nawdrws trown i edrych,
36Tŷ o Gaer-dro, teg yw’r drych!
37Tŵr i ymladd rhag tromlef,
38Talwyn o waith teulu nef.

39A’i law yntau fal Antwn
40A’i laif rhudd (ei lyfr yw hwn)
41I ladd y Saith, lewaidd Siôn,
42Marwol Bechodau mawrion.
43Saith Rinwedd a’u sathr yna,
44Eglwys Duw yn ei glos da.
45Saith Weithred, mynned y medd,
46A dry’r gŵr i’r drugaredd.

47Cynnal mae’r cardinal du
48Costi llys castell Iesu.
49 Ei gaer yw Duw ar gwr dôl,
50A’r tŷ gwyn yw’r wart ganol.
51Ys da blas i gwnstabl oedd
52A’i luyddwyr o wleddoedd.
53Gwledd oedd er llynedd i’r llys,
54Gŵyl Drunio, glod yr ynys;
55Gwledd echdoe a doe’n ei dŷ,
56Gwledd can hannedd cyn hynny.

57Tri iechyd a gyfyd gŵr,
58Triagl oes: tŷ’r eglwyswr,
59Tŷ’r fendith, tŷ’r gwenith gwyn,
60Tref wendeg tra fo undyn.
61Tysilio i lwyddo’r wledd,
62Trunio a ato’r annedd!

1Marchogodd Iolo yn gyflym at Ithel ap Robert hael
2ar ddiwrnod penodedig priodol.
3Af finnau i fyny at y cyfryw ŵr,
4ar ail ddiwrnod penodedig, i wlad Deuddwr.
5Mae curad a’m carai
6i fynd â mi oddi yma i’w adeiladau.
7Gosododd Syr Siôn Mechain fi
8gyda stamp ei awdurdod dan rwymedigaethau uchel,
9y gŵr a wnaeth, y bwriad gorau,
10drigfan ar fy nghyfer drwy gadw cytundeb.

11Cwrt derw a phlas ar gylch o ddaear,
12gyda dŵr i’w roi o’i gwmpas yn amddiffynfa.
13Llyn perffaith fel ffurf godre gwisg,
14llys o’i fewn, lle isod i fil o bobl,
15llys daear bro Trunio,
16llys i Bowys gyfan lle y mae.
17Gwylan deg o lan y dŵr,
18toriad dydd yw’r gaer yn Neuddwr.
19Y fan orau ar gwr mynwent,
20dengys gwas Duw ei babell.

21Neuadd hir newydd yw hon,
22naw o adeiladau yn un a’r adeiladau’n wyn.
23Meini o Gornatun ar y brig yn yr awyr uchod
24yn toi’r naw adeilad.
25Lwfer nad yw’n gadael llif i mewn o’r nen,
26llofft hardd ar ffurf croes a thapestri.
27Parlwr i’r gŵr a roddai’r gwin,
28punt i’r cogydd, pantri ar gyfer y gegin.
29Pont ar gyfer y dŵr, twr o adeiladau,
30plas â phriddlechi, pa lys a ddaliai gymhariaeth ag ef?
31Mae dod trwy ei fynedfa yn darparu tri bwrdd,
32tair ystafell yn darparu lluniaeth.
33Tri brodwaith wedi eu gwau ar bren,
34pob tri yn clymu yn ei gilydd.
35Trwy naw drws trown i edrych,
36tŷ o Gaerdroea, teg yw’r olygfa!
37Tŵr i ymladd rhag bod gwaedd druenus,
38un gwyn ei dalcen o waith teulu nef.

39A’i law ef fel Antwn
40â’i bicell goch (ei lyfr yw hwn)
41i ladd, Siôn nerthol,
42y Saith Pechod Marwol mawr.
43Mae’r Saith Rhinwedd yn eu mathru yno,
44eglwys Duw yn ei glos da.
45Mae’r Saith Weithred, hawlied ef y medd,
46yn troi’r gŵr i drugaredd.

47Mae’r cardinal du
48yn cynnal gwariant ar lys castell Iesu.
49Duw yw ei fur wrth ymyl dôl,
50a’r tŷ gwyn yw’r cwrt canol.
51Byddai’n blas da i gwnstabl
52a’i filwyr o ran gwleddoedd.
53Roedd gwledd y llynedd yn y llys,
54adeg gŵyl Trunio, clod y fro;
55gwledd echdoe a doe yn ei dŷ,
56gwledd can cartref cyn hynny.

57Mae tri iechyd yn adfer dyn,
58balm oes: adeilad yr eglwyswr,
59adeilad y fendith, adeilad gwenith gwyn,
60cartref gwynfydig a hardd tra bo un dyn.
61Boed i Dysilio beri llwyddiant i’r wledd,
62boed i Drunio warchod yr annedd!

85 – In praise of the new house of Sir Siôn Mechain, parson of Llandrinio

1Iolo trotted to generous Ithel ap Robert
2on an appropriate appointed day.
3I shall go up to such a man,
4on a second appointed day, to the country of Deuddwr.
5There is a curate who loved me
6to take me from here to his buildings.
7Syr Siôn Mechain has placed me
8with the stamp of his authority under heavy obligations,
9the man who made, the best aim,
10a residence for me by keeping an agreement.

11An oaken court and a palace on a circle of earth,
12with water to be placed around it like a defence.
13A perfect lake like the border of a garment in shape,
14and a court within it, a place below for a thousand people,
15a court for the land of St Trunio’s region,
16a court for the whole of Powys where it is.
17A fair gull from the water’s edge,
18like break of dawn is the fort of Deuddwr.
19The best spot on the edge of a cemetery,
20the servant of God exhibits his tent.

21This is a long new hall,
22nine buildings in one, the buildings being white.
23Stones from Corndon Hill on top in the air above
24roofing the nine buildings.
25A louvre which does not let in a flood from the roof,
26a fair cross-shaped loft and a tapestry.
27A parlour for the man who gave the wine,
28a pound for the chef, a kitchen pantry.
29A bridge for the water, a heap of buildings,
30a palace with tiles, what court could bear comparison with it?
31Coming through the entrance presents us with three tables,
32three rooms providing victuals.
33Three embroideries woven on a loom,
34every three yarns bonding with each other.
35We turn to look through nine doors,
36a house from Troy, fair is its appearance!
37A tower to fight in case of a pitiful shout,
38one with a white gable-end made by the family of heaven.

39And his hand like that of St Anthony
40with his red spear (this is his book)
41to kill, mighty Siôn,
42the Seven great Deadly Sins.
43The Seven Virtues tread them underfoot there,
44the church of God in his goodly close.
45The Seven Deeds, may the mead claim that,
46impel the man to mercy.

47The dark cardinal
48sustains expenditure on the court of Jesus’s castle.
49His fort is God on the edge of meadowland,
50and the white house is the central ward.
51It would be a good palace for a constable
52and his soldiers as regards its feasts.
53There was a festival last year at the court,
54the time of St Trunio’s feast, fame of the land;
55a feast the day before yesterday and yesterday in his house,
56a feast for a hundred homes before that.

57Three healths restore a man,
58balm of life: the churchman’s building,
59the building of the blessing, the building of the white wheat,
60a blessed and fair home while there is one man.
61May St Tysilio make prosperous the feast,
62may St Trunio preserve the abode!

Y llawysgrifau
Ceir y cywydd hwn mewn 11 llawysgrif, yr un llawysgrifau ag y ceir y gerdd flaenorol i Syr Siôn Mechain ynddynt (cerdd 84) ynghyd ag un ychwanegol, sef BL 12230, copi uniongyrchol o Pen 152. Tebyg iawn hefyd yw cydberthynas y testunau. Ac eithrio Pen 221, sy’n cynnwys cwpled yn unig (arni, gw. 1n), mae’r testunau’n cynnwys 62 o linellau. Ychydig o amrywio geiriol a geir rhyngddynt, yr un yw trefn sylfaenol eu llinellau a chywir iawn yn gyffredinol yw’r darlleniadau. Diau eu bod i gyd yn tarddu o’r un gynsail ysgrifenedig. Maent i gyd yn gysylltiedig â gogledd Cymru.

Mae’n ddiddorol nodi bod y gerdd hon i’w chael gyda cherdd arall Guto i Syr Siôn Mechain (cerdd 84) heb fwlch rhyngddynt ac yn yr un drefn yn y copïau o gynsail X. O gofio mor ddi-drefn fel arfer yw cerddi Guto yn y gynsail honno, yr awgrym yw fod y cerddi i Syr Siôn Mechain wedi dod i law gwneuthurwr y casgliad ynghyd ar yr un papur, a hwnnw, efallai, wedi dod yn syth o gartref y noddwr. Ategir y posibilrwydd hwn gan safon uchel y darlleniadau.

Seiliwyd y testun golygyddol ar Pen 77.

Trawsysgrifiad: Pen 77.

stema
Stema

1 Iolo, tuthiodd at Ithael  Darlleniad Pen 77, LlGC 3049D, a hefyd Gwyn 4 cyn i William Salesbury roi llinell trwy Iolo a’i ddodi ar ôl tüthiodd. Rhaid cyfaddef, er hynny, mai anarferol yw’r gynghanedd gan nad atebir yr l ac ni ddisgwylid cael cynghanedd groes wreiddgoll yn y cyfnod hwn (gw. CD 186). Amlwg mai hyn a barodd i Salesbury newid y darlleniad ac i John Jones, Gellilyfdy, roi ei gynnig yntau yn Pen 221 Iolo tvthio at Ithael. Dichon fod gwall yng nghynsail X. Byddai diwygiad Salesbury yn foddhaol ond nid oes modd gwybod ai dyna oedd y darlleniad gwreiddiol.

3 gyfryw  Ceir y g- hefyd yn Gwyn 4 gyfriwr, LlGC 3049D gyfriwwr; gthg. GGl cyfryw. Am enghreifftiau o dreiglo cyfryw ar ôl y fannod gydag enw genidol yn dilyn, hyd yn oed enw gwrywaidd neu luosog, gw. TC 87–8; GIG IV.4n.

18 gwawr ddydd  Felly Gwyn 4, Pen 77, LlGC 3049D; gthg. GGl Gwawrddydd ond camleolir yr acen felly.

48 costi  Felly hefyd LlGC 3049D, ond Gwyn 4 Costio. Ar y ffurf, gw. GPC 570. Ond cf. 78.55 Costio annedd Cystennin, ac yn arbennig 107.17–18 Dau’n costio dan y castell, / Dan Dduw ni chaid annedd well.

59 tŷ’r fendith  Pen 77 tuy vendith, ond Gwyn 4 Tüy’r vendith, LlGC 3049D ty /r/ vendith.

Dyma ail gywydd gan Guto’r Glyn i Syr Siôn Mechain (gw. hefyd cerdd 84). Yma molir tŷ newydd Syr Siôn yn Llandrinio a’i ddisgrifio fel Neuadd hir newydd (21), a diau fod Siôn Mechain wedi comisiynu Guto i ganu’r gerdd hon i ddathlu’r achlysur. Credir mai’r tŷ a adwaenid wrth yr enw ‘Henblas’ ydoedd (Roberts 1986: 11; GMRh 109). Tybed hefyd a gyd-darodd codi’r tŷ ag adeg penodi Syr Siôn yn rheithor Llandrinio tua 1470? Er bod y gerdd hon yn dilyn y gerdd arall i Syr Siôn yn y llawysgrifau, gall mai hon a ganodd yn gyntaf, ac nid oes unrhyw arwyddion yn y ddwy fod Siôn Mechain wedi byw mewn dau le gwahanol yn ardal Llandrinio. Yn yr un modd, canodd Maredudd ap Rhys ddau gywydd i’r un noddwr (GMRh cerddi 4, 5) ond nid oes dim yn y rheini ychwaith sy’n awgrymu bod gan Siôn Mechain ddwy breswylfa yn yr ardal. Cynhyrchodd Guto gerdd ragorol at yr achlysur, ac efallai mai rhan o ysbryd y dathlu hwn yw’r defnydd helaeth o gymeriad llythrennol a welir ynddi.

Dywed Enid Roberts (1986: 11) am y tŷ:

Tŷ â ffos o’i amgylch, moated settlement, math oedd yn gyffredin ar hyd y Gororau ac yn sir Amwythig, oedd tŷ newydd Syr Siôn Mechain … er y geill mai afon Hafren oedd rhyw gymaint o’r ffos o’i gylch. Yr oedd manteision amlwg i sefydliad o’r fath. Ar lawr gwastad dyffryn oedd yn tueddu i fod yn wlyb yr oedd yn ffordd o gael llecyn sych i adeiladu arno drwy wneud i ddraeniau’r tir redeg i’r ffos. Yr oedd y dŵr yn amddiffynfa rhag anifeiliaid gwylltion … Gydag adeiladau pren yr oedd yn ddoeth cael cyflenwad dŵr wrth law rhag ofn tân; rhaid wrth bysgod ar gyfer dyddiau ympryd a’r Grawys, a’r ffos yn aml oedd unig ffynhonnell dŵr yfed.

Fe’i lleolir gan Faredudd ap Rhys ym mron craig Freiddin (GMRh 4.9; cf. ibid. 4 dan gryno graig a gw. y nodyn) ac mewn canol llyn (GMRh 5.48). Yn ôl Enid Roberts, GMRh 4.8n, un o dai du a gwyn y Mers ydoedd (a gw. 11n derwgwrt). Dengys disgrifiad manwl Guto ei fod yn annedd helaeth a phwysig – Llys i holl Bowys lle bo (16).

Dechreua Guto drwy ei gyffelybu ei hun yn mynd at Syr Siôn i Iolo Goch gynt yn mynd at ei brif noddwr, Ithel ap Robert, ac esbonia fod cytundeb (10 amod) rhyngddo a Syr Siôn. Rhan Syr Siôn o’r cytundeb oedd gwneud trigfan (10 Adail) i Guto. Gallwn gasglu mai canu’r gerdd i ddathlu tŷ newydd oedd rhan Guto, er na ddywedir hynny (1–10). Cawn ddisgrifiad cryno, trawiadol o’r adeilad (11–20) cyn manylu ar ei wahanol adrannau a nodweddion (21–38). Troir wedyn i sôn am Syr Siôn fel gŵr bucheddol sy’n ymladd pechod trwy ymarfer rhinwedd (39–46), cyn dychwelyd at waith mwy daearol y noddwr yn darparu gwleddoedd di-ri (47–56). Cloir trwy sôn am amryfal fendithion tŷ Syr Siôn gan alw ar nawdd y saint Tysilio a Thrunio i amddiffyn y lle (57–62).

Dyddiad
Gellir dyddio’r gerdd i’r un adeg â’r gerdd arall i Syr Siôn, sef tua 1470.

Golygiad blaenorol
GGl cerdd CVII.

Mesur a chynghanedd
Cywydd, 62 llinell.
Cynghanedd: croes 55% (34 llinell), traws 24% (15 llinell), sain 21% (13 llinell), dim llusg.

1–4  Er bod Guto yn ei gyffelybu ei hun i Iolo Goch, mae ei bwyslais ar chwyddo clod Siôn Mechain yn hytrach na’i glod ei hun, trwy gysylltu Siôn â phrif noddwr bardd mor ddisglair â Iolo.

1 Iolo  Sef Iolo Goch o Ddyffryn Clwyd, y bardd mawr o’r bedwaredd ganrif ar ddeg a gydnabyddid gan feirdd y bymthegfed ganrif fel delfryd o’r bardd mawl, gw. CLC2 363–4.

1 tuthiodd  Mae’r defnydd hwn o air sy’n ymwneud yn benodol â theithio ar farch yn dwyn i gof ddau gywydd Iolo Goch i ofyn march gan Ithel ap Robert ac i ddiolch amdano, gw. GIG XII, XIII, ac mae’n debygol fod Guto yn gyfarwydd â hwy.

1–2 Ithael, / … ap Ropert  Prif noddwr Iolo Goch a drigai yng Nghoedymynydd yn Ysgeifiog, sir y Fflint, gw. CLC2 366.

3 fry  Cf. GMRh 4.43 Fry cefais ..., / Fawredd teg ar ei fwrdd tâl.

3 y gyfryw ŵr  Sef gŵr tebyg i Ithael ap Robert. Ar dreiglo cyfryw yn dilyn y fannod, gw. TC 87–8.

4 gwlad Deuddwr  Gw. 84.15n.

6 tai  Un tŷ, yn yr ystyr ‘cartref, preswylfan’, oedd gan Siôn Mechain, a chyfeiria’r lluosog at wahanol rannau yr preswylfan hwnnw, gw. Peate 1944: 113. Gallai gyfeirio at adeiladau ar y safle, neu ynteu at ystafelloedd o fewn yr un adeilad. Yng Nghyfraith Hywel sonnir am y tai yr oedd yn rhaid i’r bileiniaid neu’r meibion aillt eu hadeiladu i’r brenin; e.e., dywedir yn Llyfr Blegywryd, LlB 47, Naw tei a dyly y bilaeneit eu hadeilat y’r brenhin: neuad, ystauell, kegin, cappel, yscubawr, odynty, ystabyl, kynhorty, peiryant; cf. llinell 22 Nawty a gw. Peate 1944: 113, 132. Yn Llyfr Iorwerth, saith yw nifer y tai, LlI 62, Meybyon eyllyon e brenhyn a deleant guneythur seyth tey e’r brenhyn: sef ynt e rey henne, neuad a buytty a chegyn a hunty a marchty a kynorty a thy bychan.

7 sêl  Fe’i deellir yn ffigurol.

8 rhwymau uchel  Sef, fe ymddengys, y ddyletswydd i ganu clodydd tŷ newydd Siôn Mechain.

10 amod  Cytundeb neu fargen a wnaed rhwng Guto a Syr Siôn, sef, fe ymddengys, y byddai Guto yn moli tŷ newydd pe bai’n cael aros yno (gw. uchod).

11 derwgwrt  GLlGt 5.14 Llwyn derw, annedd Llandrunio; GMRh 4.8 Gorau perchen tŷ pren praff.

11 daeargylch  Golygir y tir o fewn y ffos a’i cwmpasai; cf. GMRh 5.48 Cynnal llys mewn canol llyn.

13  Cyffelybir glannau’r llyn i ymyl dilledyn.

15 ynys Drunio  Dichon fod chwarae ar wahanol ystyron ynys, sef ‘bro’ ac ‘island’ (gan fod y llys, ar un olwg, megis ar ynys). Yn 84.24 sonnir am [f]ro Drunio. Ar blwyf Llandrinio a Thrunio, gw. ibid. 24n.

16  Ceir yr un llinell yn union gan Lywelyn ap Gutun yn ei gywydd i ofyn dwy sbectol gan Siôn Mechain, GLlGt 5.13.

17–18 Gwylan deg … / Gwawr ddydd  Dyma ffordd o ddweud bod llys Siôn Mechain wedi ei wyngalchu; cf. 22 a’r tai’n wynion, 50 A’r tŷ gwyn, 60 Tref wendeg.

19 ar gwr mynwent  Safai preswylfan Syr Siôn i’r de o fynwent eglwys Trunio Sant, gw. Haslam 1979: 124.

22 nawty  Gw. 6n.

24 Cornatun  Mynydd yn ymyl Trefaldwyn (Corndon Hill yn Saesneg).

25 lwfer  GPC 2071, ‘twred bwaog agored ar do neuadd … a wasanaethai fel dihangfa i fwg a hefyd fel lle i oleuni ddod i mewn’.

26 croeslofft  Ymddengys mai’r hyn a olygir yw ystafell wely ar ffurf croes. Yn GLGC 1.235 Crist Naf mewn croestai nefoedd cynigir mai ‘capelau a chroesau ynddynt’ a olygir wrth croestai ond ymddengys ‘lloft a chroes ynddi’ yn llai tebygol yn achos croeslofft.

27 parlwr  Cf. GMRh 5.21–2 Doethach ym fyned weithian / I barlwr eglwyswr glân.

29 pont i’r dŵr  Cyfeirir at y bont dros y dŵr i’r ynys; cf. disgrifiad Iolo Goch o lys Owain Glyndŵr yn Sycharth, GIG X.25–6, (Pand da’r llys?) pont ar y llyn, / ac unporth lle’r ai ganpyn.

30 plas teils  Cf. GIG X.47 To teils ar bob tŷ talwg.

33–4  Nid yw’n eglur pa ran o’r adeilad a ddisgrifir yma – trawstiau’r to o bosibl.

36 Caer-dro  Y ddinas led-chwedlonol yng ngogledd-orllewin Twrci a fu dan warchae gan wŷr Groeg am ddeng mlynedd o ganlyniad i gipio Elen Fannog gan Baris, mab brenin Caerdroea.

37 tromlef  Awgryma’r cyd-destun mai brwydr a olygir; cf. 110.47–8 Nid er gwg y doir ag ef, / Nid er ymladd neu dromlef.

39 Antwn  Sef Antwn Sant o’r Aifft a ymneilltuodd i’r anialwch lle bu’n brwydro yn erbyn cythreuliaid, gw. 59.67n; ODCC3 81.

41–2 y Saith … / Marwol Bechodau  Sef balchder, cybydd-dod, trachwant, eiddigedd, glythineb, dicter, llesgedd, gw. ibid. 1499.

43 Saith Rinwedd  Sef ffydd, gobaith, cariad, cyfiawnder, pwyll, cymedroldeb, dewrder, gw. ibid. 1500.

44 clos  Sef lle wedi ei amgáu, gw. GPC 508 d.g. clos1.

45 mynned y medd  A yw Guto yn meddwl am hyn fel achos o roi diod i’r sychedig, sef un o’r Saith Gweithred Gorfforol o Drugaredd (gw. 45–6n)? Os ydyw, dyma enghraifft ddiddorol o droi anghenraid yn foeth.

45–6 Saith Weithred … / Drugaredd  Rhennid y Saith Gweithred o Drugaredd yn ddau fath, y rhai corfforol a’r rhai ysbrydol. Y cyntaf oedd: bwydo’r newynog, rhoi diod i’r sychedig, dilladu’r noeth, llochesu’r dieithryn, ymweld â’r cleifion, gweini ar garcharorion, claddu’r meirw. Yr ail oedd: troi’r pechadur, cyfarwyddo’r anwybodus, cynghori’r amheus, cysuro’r galarus, dioddef camau yn amyneddgar, maddau niweidiau, gweddïo dros y byw a’r meirw, gw. ODCC3 423, 1542–3.

47–52  Defnyddir trosiadau milwrol yma i ddisgrifio annedd Siôn Mechain, gan gofio ar yr un pryd ei fod yn glerigwr. Mae’n gastell Iesu, a Duw’n fur amddiffynnol (caer) o gwmpas ei dŷ sy’n sefyll ar y tir rhyngddynt.

49 caer  Gan fod Guto wedi defnyddio’r gair castell yn y llinell flaenorol, ymddengys yr ystyr ‘mur’ yn fwy priodol yma, cf. 67.30 Na chwr cist na chaer castell a gw. y nodyn yno.

49 dôl  GPC 1073 (1), ‘llecyn gwastad ar lan afon neu lyn (yn wreiddiol y tir a amgylchid bron gan dro afon) …’. Gall mai glan afon Hafren, a oedd efallai’n ffurfio rhywfaint o’r ffos o gwmpas yr annedd (gw. uchod), a olygir.

50 gwart  GPC 1586 (2), ‘cwrt mewnol (castell), sef y tir rhwng y ddau fur (neu’r tri mur) amgylchynol …’.

51 cwnstabl  Yn yr ystyr ‘prif swyddog milwrol a llywodraethwr (trigiannol) ar gastell yn perthyn i frenin neu i arglwydd’, GPC 645.

52  Cf. 4.26 Ymladdwn ag aml wleddau.

54 gŵyl Drunio  Fe’i dethlid ar 29 Mehefin; ymhellach, gw. LBS iv: 265.

58 tŷ’r eglwyswr  Yr adeilad lle roedd Siôn Mechain yn byw.

59 tŷ’r fendith  Eglwys – un ai eglwys Syr Siôn neu eglwysi yn gyffredinol.

59 tŷ’r gwenith gwyn  Ysgubor – un ai ysgubor Syr Siôn neu ysguborau’n gyffredinol.

61 Tysilio  Nawddsant plwyf cyfagos Llandysilio a oedd hefyd dan ofal Syr Siôn, gw. 84.22n.

Llyfryddiaeth
Haslam, R. (1979), Powys (Montgomeryshire, Radnorshire, Breconshire) (Cardiff)
Peate, I.C. (1944), The Welsh House: A Study in Folk Culture (Liverpool)
Roberts, E.P. (1986), Tai Uchelwyr y Beirdd 1350–1650 (Caernarfon)

This is Guto’r Glyn’s second cywydd to Sir Siôn Mechain (see also poem 84). Here the poet praises Sir Siôn’s new house in Llandrinio. It is described as a Neuadd hir newydd ‘a long new hall’ (line 21), and Siôn Mechain doubtless commissioned Guto to sing this poem in order to celebrate the occasion. It is believed to have been a house known as ‘Henblas’ (Roberts 1986: 11; GMRh 109). One wonders too whether the building of the house coincided with Sir Siôn’s appointment as rector of Llandrinio around 1470. Although this poem follows the other poem to Sir Siôn in the manuscripts, he could have sung this one first, and there are no indications in either that Siôn Mechain lived in two different places in the vicinity of Llandrinio. Maredudd ap Rhys also sang two poems to the same patron (GMRh poems 4, 5) but there is nothing in these either to provide grounds for deducing that Siôn Mechain had two residences in the vicinity. Guto produced an excellent poem for the occasion, and perhaps the extensive use of cymeriad llythrennol seen in it is part of this spirit of celebration.

Enid Roberts (1986: 11) says of Sir Siôn Mechain’s new house (my translation), that it was:

surrounded by a ditch, a moated settlement, of a kind common throughout the Marches and Shropshire ... although the river Severn might have formed some of the ditch around it. There were obvious advantages to a settlement of this kind. On the flat floor of a valley which tended to be wet it was a way of obtaining a dry spot to build on by making the drains of the land run into the ditch. The water afforded protection from wild animals … With wooden buildings it was prudent to have a supply of water at hand in case of fire; fish were needed for the Lentern fasts, and frequently the ditch was the only source of drinking water.

It is located by Maredudd ap Rhys ym mron craig Freiddin ‘in the bosom of the rock of Breiddin’ (GMRh 4.9; cf. ibid. 4 dan gryno graig ‘under a compact rock’ and see the note) and mewn canol llyn ‘in the middle of a lake’ (GMRh 5.48). According to Enid Roberts, GMRh 4.8n, it was one of the half-timbered houses of the Marches (and see 11n derwgwrt). Guto’s detailed description shows that it was an extensive and important residence – Llys i holl Bowys lle bo ‘a court for the whole of Powys where it is’ (16).

Guto begins by comparing his going to Sir Siôn to the earlier poet Iolo Goch going to his chief patron Ithel ap Robert, and explains that there is an agreement (10 amod) between himself and Sir Siôn. Sir Siôn’s part was to make a dwelling-place (10 Adail) for Guto. We can assume that Guto’s part was to present Sir Siôn with the poem to celebrate the new house (1–10). We are provided with a concise, impressive description of the building (11–20), detailing its various parts and features (21–38). Then Guto turns for a moment to mention Sir Siôn’s piety in fighting sin by practising virtue (39–46), before returning to his patron’s more earthly activity of providing innumerable feasts (47–56). The poem concludes by mentioning the various blessings of Sir Siôn’s house and invoking the protection of the saints Tysilio and Trunio for the place (57–62).

Date
The poem may be dated to the same period as the other poem to Sir Siôn, namely around 1470.

The manuscripts
This poem has survived in 11 manuscripts. It is found next to Guto’s other poem to Sir Siôn Mechain (poem 84) in 10 manuscripts, with an additional copy in BL 12230 (a direct copy of Pen 152). See further, ‘The manuscripts’ of poem 84. The edited text is based on Pen 77.

stema
Stemma

Previous edition
GGl poem CVII.

Metre and cynghanedd
Cywydd, 62 lines.
Cynghanedd: croes 55% (34 lines), traws 24% (15 lines), sain 21% (13 lines), no llusg.

1–4  Although Guto compares himself to Iolo Goch, his emphasis is on increasing the fame of Siôn Mechain rather than his own, by associating Siôn with the chief patron of such a brilliant poet as Iolo.

1 Iolo  Iolo Goch from the Vale of Clwyd, the fourteenth-century poet who was regarded by the poets of the fifteenth century as the ideal praise poet, see NCLW 351.

1 tuthiodd  This use of a word relating specifically to a horse brings to mind Iolo’s two poems to ask Ithel ap Robert for a horse and to offer thanks for it, see GIG XII, XIII, and Guto was probably familiar with them.

1–2 Ithael … ap Ropert  He was Iolo Goch’s chief patron and lived in Coedymynydd, in Ysgeifiog, Flintshire, see NCLW 354.

3 fry  Cf. GMRh 4.43 Fry cefais ..., / Fawredd teg ar ei fwrdd tâl ‘Above I received ... / fair ampleness on his high table.’

3 y gyfryw ŵr  A man similar to Ithael ap Robert. On lenition of cyfryw following the article, see TC 87–8.

4 gwlad Deuddwr  See 84.15n.

6 tai  Siôn Mechain had one house, in the sense of ‘home, residence’, and the plural refers to the different parts of that residence, see Peate 1944: 113. It could refer to various buildings or to rooms within the one building. In the Law of Hywel mention is made of the houses which the villeins or the bondmen (meibion aillt) had to build for the king; e.g., it is stated in the Book of Blegywryd, LlB 47, Naw tei a dyly y bilaeneit eu hadeilat y’r brenhin: neuad, ystauell, kegin, cappel, yscubawr, odynty, ystabyl, kynhorty, peiryant ‘The villeins should build nine houses for the king: a hall, a room, a kitchen, a chapel, a barn, a kiln-house, a stable, a dog-house, a latrine’; cf. line 22 Nawty and see Peate 1944: 113, 132. In Llyfr Iorwerth, the number of the houses is seven, LlI 62, Meybyon eyllyon e brenhyn a deleant guneythur seyth tey e’r brenhyn: sef ynt e rey henne, neuad a buytty a chegyn a hunty a marchty a kynorty a thy bychan ‘The king’s bondmen should make seven houses for the king: namely a hall and a refectory and a kitchen and a dormitory and a stable and a dog-house and a latrine.’

7 sêl  Taken figuratively.

8 rhwymau uchel  Apparently, the duty to sing the praises of Siôn Mechain’s new house.

10 amod  An agreement or bargain made between Guto and Sir Siôn, apparently to the effect that Guto would praise the new house if he were allowed to stay there (see above).

11 derwgwrt  GLlGt 5.14 Llwyn derw, annedd Llandrunio ‘oak-grove, dwelling-place of Llandrinio’; GMRh 4.8 Gorau perchen tŷ pren praff ‘best owner of a solid wooden house’.

11 daeargylch  The land within the moat that encompassed it; cf. GMRh 5.48 Cynnal llys mewn canol llyn ‘maintaining a court in the middle of a lake’.

13  The banks of the lake are likened to the edge or hem of a garment.

15 ynys Drunio  There may be a play on the different meanings of ynys, namely ‘vicinity, region’ and ‘island’ (since the hall is, in a sense, on an island). In 84.24 the expression bro Drunio occurs. On the parish of Llandrinio and Trunio, see ibid. 24n.

16  The same line exactly is found in Llywelyn ap Gutun’s cywydd to ask Siôn Mechain for a pair of spectacles, GLlGt 5.13.

17–18 Gwylan deg … / Gwawr ddydd  A way of saying that Siôn Mechain’s court is whitewashed; cf. 22 a’r tai’n wynion ‘the buildings being white’, 50 tŷ gwyn ‘white house’, 60 Tref wendeg ‘blessed/white and fair home’.

19 ar gwr mynwent  Sir Siôn’s residence stood to the south of the cemetery of St Trunio’s church, see Haslam 1979: 124.

22 nawty  See 6n.

24 Cornatun  Corndon Hill, Montgomery.

25 lwfer  The louver was a ‘lantern-shaped open turret on the roof of a medieval hall ... for the passage of smoke and also the admission of light’, GPC 2071.

26 croeslofft  Apparently, a cross-shaped bedroom. In GLGC 1.235 Crist Naf mewn croestai nefoedd ‘Christ the Lord in the croestai of heaven’, it is suggested that croestai means ‘chapels with crosses in them’, but ‘bedroom with a cross in it’ appears less likely in the case of croeslofft.

27 parlwr  Cf. GMRh 5.21–2 Doethach ym fyned weithian / I barlwr eglwyswr glân ‘It would be wiser for me to go now / to the parlour of a goodly churchman.’

29 pont i’r dŵr  A reference to the bridge over the water to the island; cf. Iolo Goch’s description of Owain Glyndŵr’s court in Sycharth, GIG X.25–6, (Pand da’r llys?) pont ar y llyn, / ac unporth lle’r ai ganpyn ‘(isn’t the court fine?) a bridge on the lake, / and one gate through which go a hundred loads’, IGP 10.25–6.

30 plas teils  Cf. GIG X.47 To teils ar bob tŷ talwg ‘a tiled roof on every house with frowning forehead’, IGP 10.47.

33–4  It’s not clear which part of the building is described here – possibly the roof-beams.

36 Caer-dro  Troy, the semi-mythical city in north-west Turkey which was besieged by the Greeks for ten years as a result of the abduction of Helen by Paris, son of the king of Troy.

37 tromlef  The context suggests that a battle is meant; cf. 110.47–8 Nid er gwg y doir ag ef, / Nid er ymladd neu dromlef ‘It is not borne to cause injury, / nor for fighting or to raise a sorrowful cry.’

39 Antwn  St Anthony of Egypt who retired to the desert where he fought against demons, see 59.67n; ODCC3 81.

41–2 y Saith … / Marwol Bechodau  These are: pride, covetousness, lust, envy, gluttony, anger, sloth, see ibid. 1499.

43 Saith Rinwedd  Faith, hope, charity, justice, prudence, temperance, fortitude, see ibd. 1500.

44 clos  An enclosed place, see GPC 508 s.v. clos1.

45 mynned y medd  Is Guto thinking of this as a case of giving drink to the thirsty, one of the Seven Corporal Works of Mercy (see 45–6n)? If he is, then we have here an interesting example of converting a necessity into a luxury.

45–6 Saith Weithred … / Drugaredd  The Seven Works of Mercy were divided into two kinds, the corporal and the spiritual. The first kind comprised: feeding the hungry, giving drink to the thirsty, clothing the naked, harbouring the stranger, visiting the sick, ministering to prisoners, burying the dead. The second kind: converting the sinner, instructing the ignorant, counselling the doubtful, comforting the sorrowful, bearing wrongs patiently, forgiving injuries, praying for the living and the dead, see ODCC3 423, 1542–3.

47–52  Military metaphors are used here to describe Siôn Mechain’s residence, while remembering at the same time that he is a cleric. He is a castle of Jesus with God as a defensive wall (caer) around his house which stands on the ground between them.

49 caer  Since Guto has used the word castell in the preceding line, the meaning ‘wall’ seems more appropriate here, cf. 67.30 Na chwr cist na chaer castell ‘either the edge of a grave or the wall of a castle’ and see the accompanying note.

49 dôl  This is defined in GPC 1073 (1) (translated) as ‘a flat spot on the bank of a river or lake (originally the land almost surrounded by the bend of a river)’. The bank of the river Severn, which perhaps formed some of the moat surrounding the residence (see above), may be meant.

50 gwart  Ibid. 1586 (2) (translated) as, ‘the inner court (of a castle), i.e., the land between the two (or three) surrounding walls’.

51 cwnstabl  Defined in ibid. 645 (translated) as ‘the chief military official and (resident) governor of a castle belonging to a king or lord’.

52  Cf. 4.26 Ymladdwn ag aml wleddau ‘let’s fight with many a feast’.

54 gŵyl Drunio  It was celebrated on 29 June; further, see LBS iv: 265.

58 tŷ’r eglwyswr  The building where Siôn Mechain lived.

59 tŷ’r fendith  A church, whether Sir Siôn’s or churches generally.

59 tŷ’r gwenith gwyn  A barn, whether Sir Siôn’s or barns generally.

61 Tysilio  Patron saint of the neighbouring parish of Llandysilio which was also under Sir Siôn’s care, see 84.22n.

Bibliography
Haslam, R. (1979), Powys (Montgomeryshire, Radnorshire, Breconshire) (Cardiff)
Peate, I.C. (1944), The Welsh House: A Study in Folk Culture (Liverpool)
Roberts, E.P. (1986), Tai Uchelwyr y Beirdd 1350–1650 (Caernarfon)

Cliciwch ar rif llinell i weld amrywiadau
Image Dialog
Syr Siôn Mechain, person Llandrinio, 1470

Syr Siôn Mechain, person Llandrinio, fl. c.1470

Top

Canodd Guto ddau gywydd i Syr Siôn Mechain, sef cywydd mawl (cerdd 84) a chywydd ar achlysur adeiladu ei dŷ newydd yn Llandrunio (cerdd 85). Canodd Maredudd ap Rhys yntau ddau gywydd mawl iddo (GMRh cerddi 4 a 5) a chyfansoddodd Llywelyn ap Gutun gywydd i ofyn am ddwy sbectol gan Siôn, un ar ei gyfer ef ei hun a’r llall ar gyfer ei gyfaill o fardd, Owain ap Llywelyn ab y Moel (GLlGt cerdd 5). Cyfeirir at Guto ar ddiwedd cywydd Llywelyn fel bardd a ganai i Siôn (ibid. 5.48).

Achres
Ni welwyd enw Siôn yn yr achau, ond dywed Guto ei fod o hil Iorwerth Foel a’i had (84.30n) a dichon ei fod yn disgyn o Faredudd ab Ednyfed Gam, un o wyrion Iorwerth Foel o Bengwern, a ymsefydlodd ym Mechain a’r cyffiniau (GMRh 106–7). Un gŵr yn unig a elwir yn berson Llandrunio y daethpwyd o hyd iddo yn yr achresi, sef Syr Sieffrai, mab i noddwr Guto, Maredudd ap Hywel o Groesoswallt (WG2 ‘Bleddyn ap Cynfyn’ 11 A3).

Ei yrfa
Roedd Siôn yn berson Llandrinio, plwyf ar lan afon Hafren ac i’r dwyrain o’r Trallwng ym Mhowys. Gallai’r teitl Syr o flaen ei enw ddynodi gŵr a chanddo radd brifysgol ynteu offeiriad cyffredin heb radd o’r fath (GST 4), ond ni chafwyd tystiolaeth fod Siôn wedi graddio mewn prifysgol ac nid yw geiriau Guto yn awgrymu hynny (cf. Syr Dafydd Trefor, Syr Thomas Wiliems). Awgryma’r ‘Mechain’ yn ei enw mai yn y cwmwd hwnnw yr oedd ei wreiddiau, a chan fod Llandrinio yng nghwmwd Deuddwr, mae’n amlwg iddo symud o’r naill le i’r llall. Roedd Siôn, heblaw bod yn ŵr eglwysig, hefyd yn ddyn cefnog. Ymddengys fod ganddo gynifer â thri phlwyf dan ei ofal (84.22n) a sonia Guto amdano’n byw yn Llandrinio mewn tŷ newydd sylweddol a dŵr o’i gwmpas (cerdd 85). Yn ôl Glanmor Williams (1976: 265), y tebyg yw iddo, megis Syr Bened, ennill ei gyfoeth trwy fagu defaid, ac mae Guto yn ategu hyn. Tua 1470 yw’r dyddiad a rydd Thomas (1908–13: iii, 158) ar gyfer ei reithoriaeth yn Llandrinio, ac mae’n bosibl i hynny gyd-daro ag adeg codi tŷ newydd a phwysig Siôn a chanmoliaeth Guto o’r achlysur. Mae Guto yn canmol Siôn am ei haelioni a’i santeiddrwydd ond ymddengys fod ganddo hefyd, fel Syr Bened, gysylltiadau milwrol (84.17n).

Llyfryddiaeth
Thomas, D.R. (1908–13), The History of the Diocese of St. Asaph (3 vols., Oswestry)
Williams, G. (1976), The Welsh Church from Conquest to Reformation (2nd ed., Cardiff)


Top
  • AASTAnglesey Antiquarian Society and Field Club Transactions, 1913- ŷŵ
  • ActauActauyr Apostolion yn y Testament Newydd
  • ActsThe Acts of the Apostles in the New Testament
  • APD.Gwenallt Jones (gol.), Yr Areithiau Pros (Caerdydd,1934)
  • Arch CambArchaeologia Cambrensis, 1846
  • ArchifMRCronfa Ddata Enwau Lleoedd: Archif Melville Richards / Archif Melville Richards Place-name Database
  • <http://www.e-gymraeg.co.uk/enwaulleoedd/amr>
  • Arm PIfor Williams (gol.), Armes Prydein o Lyfr Taliesin (Caerdydd, 1955)
  • Arm P2Ifor Williams (ed.), Armes Prydain from the Book of Taliesin, English version by Rachel Bromwich (Dublin, 1972)
  • ASCentM. Paul Bryant-Quinn (gol.), Apocrya Sin Cent (Aberystwyth, 2004)
  • BBwletin y Bwrdd Gwybodau Celtaidd, 1921-93
  • BaLlawysgrif yng nghasgliad Prifysgol Cymru, Bangor
  • Ba(M)Llawysgrif yng nghasgliad Bangor (Mostyn) ym Mhrifysgol Cymru, Bangor
  • BarnwyrLlyfry Barnwyr yn yr Hen Destament
  • BDHenry Lewis (gol.), Brut Dingestow (Caerdydd, 1942)
  • BDeD.Simon Evans, Buchedd Dewi (Caerdydd, 1959)
  • BDGOwen Jones a William Owen (goln.), Barddoniaeth Dafydd ab Gwilym (Llundain, 1789)
  • BeirnJ. Morris Jones, Y Beirniad (1911-20)
  • BettisfieldCasgliad Bettisfield yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / The Bettisfield collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • BLLlawysgrifau Ychwanegol yngnghasgliad y Llyfrgell Brydeinig, Llundain / The Additional Manuscripts in the British Library, London
  • BlBGCC Marged Haycock (gol.), Blodeugerdd Barddas o Ganu Crefyddol Cynnar (Llandybe, 1994)
  • Bl BXIV Dafydd Johnston (gol.), Blodeugerdd Barddas o'r Bedwaredd Ganrif arDdeg (Llandybe, 1989)
  • BodLlawysgrif yng nghasgliad Bodewryd, ynLlyfrgell Genedlaethol Cymru, Abersytwyth / A manuscript in the Bodewryd collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • BodWLlawysgrif Gymreig yng nghasgliadLlyfrgell Bodley, Rhydychen / A Welsh manuscript in the Bodleian Library, Oxford
  • 1 BrenhinoeddLlyfr Cyntaf y Brenhinoedd yn yr Hen Desatement
  • 2 BrenhinoeddAil Lyfr y Brenhinoedd yn yr Hen Destament
  • BrenSaesThomas Jones (gol.), Brenhinedd y Saesson (Caerdydd, 1971)
  • BritishHOBritish History Online http://www.british-history.ac.uk>
  • BrMIfor Williams (gol.), Breuddwyd Maxen (Bangor,1908)
  • BrM2Brynley F. Roberts (ed.), Breudwyt Maxen Wledic (Dublin, 2005)
  • BrogLlawysgrif yng nghasgliad Brogyntyn, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Brogyntyn collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • BRhMelville Richards (gol.), Breudwyt Ronabwy (Caerdydd, 1948)
  • BTThomasJones (gol.), Brut y Tywysogyon PeniarthMs. 20 (Caerdydd, 1941)
  • BYThomas Jones (gol.), Y Bibyl Ynghymraec (Caerdydd, 1940)
  • ByCyY Bywgraadur Cymreig hyd 1940(Llundain, 1953)
  • ByCy Ar-leinY Bywgraffiadur Ar-lein
  • <http://yba.llgc.org.uk/cy/index.html>
  • CLlawysgrifyn Llyfrgell Ganolog Caerdydd / A manuscript in Cardiff Central Library
  • CAIfor Williams (gol.), Canu Aneirin, (Caerdydd, 1938)
  • CAMBMCatalogueof Additions to the Manuscripts in the British Museum
  • CCJ. Fisher (ed.), The Cefn Coch MSS (Liverpool, 1889)
  • CCRCalendarof the close rolls preserved in the Public Record Office [12721509] (London,1900-63)
  • CDJohn Morris-Jones, Cerdd Dafod (Rhydychen, 1925)
  • CFGMelville Richards, Cystrawen y Frawddeg Gymraeg (ail arg.,Caerdydd, 1970)
  • CLC2Meic Stephens (gol.), Cydymaith i Lenyddiaeth Cymru (ailarg., Caerdydd, 1997)
  • CLlHIfor Williams (gol.), Canu Llywarch Hen (Caerdydd, 1935)
  • CLlLlBrynley F. Roberts (ed.), CyfrancLludd a Llefelys (Dublin, 1975)
  • CMLlawysgrif yng nghasgliad Cwrtmawr, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Cwrtmawrcollection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • CMCSCambridge Medieval Celtic Studies,19811993; Cambrian Medieval CelticStudies, 1993
  • CMOC2Dafydd Johnston (gol.), Canu Maswedd yr Oesoedd Canol (ailarg., Pen-y-bont ar Ogwr, 1998)
  • CO3 Rachel Bromwich a D. Simon Evans(goln.) gyda chymorth D.H. Evans Culhwchac Olwen (Caerdydd, 1997)
  • CPRCalendar of Patent Rolls preserved in the Record Office (London, 18911986)
  • CSTBP.J.Donovan (gol.), Cywyddau Serch y Tri Bedo(Caerdydd, 1982)
  • CTIfor Williams (gol.), Canu Taliesin (Caerdydd, 1960)
  • CTCCatrin T. Beynon Davies, `Cerddir TaiCrefydd (M.A. Cymru [Bangor], 1973)
  • CyY Cymmrodor, The Magazine of the HonourableSociety of Cymmrodorion, 18771951
  • CylchgCHSFeirCylchgrawn Cymdeithas Hanes a Chofnodion Sir Feirion (n)ydd, 1949
  • CylchgHCCylchgrawnHanes Cymru, 1960
  • Cylchg LlGC Cylchgrawn Llyfrgell Genedlaethol Cymru,1939
  • ChOIfor Williams (gol.), Chwedleu Odo (Wrecsam, 1926)
  • 1 Chronicles The First Book of the Chronicles in the Old Testament
  • 2 Chronicles The Second Book of the Chronicles in the Old Testament
  • Datguddiad`Datguddiad Ioan' yn y Testament Newydd
  • DBHenry Lewis a P. Diverres (goln.), Delwy Byd (Caerdydd, 1928)
  • DEThomas Roberts (gol.), Gwaith Dafydd ab Edmwnd (Bangor, 1914)
  • DGAHelenFulton (ed.), Selections from the Dafyddap Gwilym Apocrypha (Llandysul, 1996)
  • DGG Ifor Williams a TRoberts (goln.), Cywyddau Dafydd ap Gwilym ai Gyfoeswyr (Bangor, 1914)
  • DGG2Ifor Williams a T. Roberts (goln.), Cywyddau Dafydd ap Gwilym a'i Gyfoeswyr(ail arg., Caerdydd, 1935)
  • DG.netDafydd ap Gwilym.net <http://www.dafyddapgwilym.net>
  • DNThomasRoberts and Ifor Williams (eds.), ThePoetical Works of Dafydd Nanmor (Cardi and London, 1923)
  • DNB2H.C.G. Matthew and B. Harrison (eds.), Oxford Dictionary of National Biography (Oxford, 2004)
  • DNBOnlineOxford Dictionary of National Biography <http://www.oxforddnb.com/>
  • DWBWelsh Biography Online
  • <http://yba.llgc.org.uk/en/index.html>
  • DWHMichael Powell Siddons, The Development of Welsh Heraldry (3vols., Aberystwyth, 19913)
  • L.Dwnn: HVS.R. Meyrick (ed.), Heraldic Visitations of Wales (Llandovery,1846)
  • EANCR.J. Thomas, Enwau Afodyn a Nentydd Cymru Caerdydd, 1938)
  • EEWT.H. Parry-Williams, The English Element in Welsh (Londons, 1923)
  • tudesÉtudes celtiques, 1936
  • EVWM.E. Griths, Early Vaticination in Welsh with English Parallels (Cardi, 1937)
  • EWGTP.C. Bartrum (ed.), Early Welsh Genealogical Tracts (Cardiff, 1966)
  • GJ. Lloyd-Jones (gol.), Geirfa Barddoniaeth Gynnar Gymraeg(Caerdydd, 1931-63)
  • GazMFEWGazetter of Markets and fairs in England and Wales to 1516 <http://www.history.ac.uk/cmh/gaz/gazweb2.html>
  • GBDdGwaith Bleddyn Ddu, gol. R. Iestyn Daniel (Aberystwyth, 1994)
  • GBFRhian M. Andrews et al. (goln.), Gwaith Bleddyn Fardd a Beirdd Eraill AilHanner y Drydedd Ganrif ar Ddeg (Caerdydd, 1996)
  • GCR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Casnodyn (Aberystwyth, 1999)
  • GCBMiNerys Ann Jones ac Ann Parry Owen (goln.), Gwaith Cynddelw Brydydd Mawr,i (Caerdydd, 1991)
  • GCBMiiNerys Ann Jones ac Ann Parry Owen (goln.), Gwaith Cynddelw Brydydd Mawr,ii (Caerdydd, 1995)
  • GDBN.G. Costigan (Bosco) et al. (goln.), Gwaith Dafydd Benfras ac Eraill o FeirddHanner Cyntaf y Drydedd Ganrif ar Ddeg (Caerdydd, 1995)
  • GDCR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Dafydd y Coed a beirdd eraill o LyfrCoch Hergest (Aberystwyth, 2002)
  • GDEpOwen Thomas (gol.), Gwaith Dafydd Epynt (Aberystwyth, 2002)
  • GDG Thomas Parry (gol.), Gwaith Dafydd ap Gwilym(Caerdydd, 1952)
  • GDG3 Thomas Parry (gol.), Gwaith Dafydd ap Gwilym (trydydd arg., Caerdydd, 1979)
  • GDGorErwain H. Rheinallt (gol.), Gwaith Dafydd Gorlech (Aberystwyth,1997)
  • GDIDA.Eleri Davies (gol.), Gwaith Deio ab Ieuan Du a Gwilym ab Ieuan Hen (Caerdydd, 1992)
  • GDLlW. Leslie Richards (gol.), Gwaith Dafydd Llwyd o Fathafarn(Caerdydd, 1964)
  • Genesis`Llyfr Genesis' yn yr Hen Destament
  • GenesisThe Book of Genesis in the Old Testament
  • GEOR. Geraint Gruydd a Rhiannon Ifans(goln.), Gwaith Einion Oeiriad a Dafydd Ddu o Hiraddug, gol. (Aberystwyth, 1997)
  • GGDTN.G. Costigan (Bosco) et al. (goln.), Gwaith Gruudd ap Dafydd ap Tudur, Gwilym Ddu o Arfon, Trahaearn Brydydd Mawr ac Iorwerth Beli (Aberystwyth, 1995)
  • GGHD.J. Bowen (gol.), Gwaith Gruudd Hiraethog (Caerdydd, 1990)
  • GGGrBarry J. Lewis ac Eurig Salisbury (goln.), Gwaith Gruffudd Gryg(Aberystwyth 2010)
  • GGlJ. Llywelyn Williams ac Ifor Williams (goln.), Gwaith Gutor Glyn (Caerdydd, 1939)
  • GGl2 J. Llywelyn Williams ac Ifor Williams(goln.), Gwaith Guto'r Glyn (ail arg., Caerdydd, 1961)
  • GGLlRhiannon Ifans (gol.), Gwaith Gruudd Llwyd ar Llygliwiaid Eraill(Aberystwyth, 2000)
  • GGMDiBarry J. Lewis (gol.), Gwaith Gruudd ap Maredudd ap Dafydd, i, Canu i deulu Penmynydd (Aberystwyth, 2003)
  • GGMD iiBarry J. Lewis (gol.), Gwaith Gruudd ap Maredudd ap Dafydd, ii, Canu Crefyddol (Aberystwyth, 2005)
  • GGMDiiiAnn Parry Owen (gol.), Gwaith Gruudd ap Maredudd ap Dafydd, iii, Canu Amrywiol (Aberystwyth, 2007)
  • GGrGRhiannon Ifans, Ann Parry Owen,W. Dyfed Rowlands ac Erwain H. Rheinallt (goln.), Gwaith Gronw Gyriog, Iorwerth ab y Cyriog, Mab Clochyddyn, Gruudd ap Tudur Goch ac Ithel Ddu (Aberystwyth, 1997)
  • GHCIslwyn Jones (gol.), Gwaith Hywel Cilan (Caerdydd, 1963)
  • GHCEMHuw Ceiriog Jones (gol.), Gwaith Huw Ceiriog ac Edward Maelor(Caerdydd, 1990)
  • GHDA.Cynfael Lake (gol.), Gwaith Huw ap Dafyddap Llywelyn ap Madog (Aberystwyth, 1995)
  • GHSDylanFoster Evans (gol.), Gwaith Hywel Swrdwala'i deulu (Aberystwyth, 2000)
  • GIBHGwaithIeuan Brydydd Hir (gol.), M. Paul Bryant-Quinn (Aberystwyth, 2000)
  • GIFHowell L. Jones ac E.I. Rowlands(gol.), Gwaith Iorwerth Fynglwyd(Caerdydd, 1975)
  • GIGD.R. Johnston (gol.), Gwaith Iolo Goch (Caerdydd, 1988)
  • GILlFM. Paul Bryant-Quinn (gol.), Gwaith Ieuan ap Llywelyn Fychan, Ieuan Llwyd Brydydd a Lewys Aled (Aberystwyth, 2003)
  • GIRhR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Ieuan ap Rhydderch (Aberystwyth,2003)
  • GLDA. Cynfael Lake (gol.), Gwaith Lewys Daron (Caerdydd, 1994)
  • GLGCDafydd Johnston (gol.), Gwaith Lewys Glyn Cothi (Caerdydd,1995)
  • GLMEurys I. Rowlands, Gwaith Lewys Mn (Caerdydd, 1975)
  • GLMorgA. CynfaelLake (gol.), Gwaith Lewys Morgannwg (dwy gyfrol, Aberystwyth, 2004)
  • GLlR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Llawdden (Aberystwyth, 2006)
  • GLlBHAnn Parry Owen a Dylan Foster Evans(gol.), Gwaith Llywelyn Brydydd Hoddnant, Dafydd ap Gwilym, Hillyn ac eraill (Aberystwyth, 1996)
  • GLlFKathleen Anne Bramley et al. (gol.), Gwaith Llywelyn Fardd I ac Eraill o Feirdd y Ddeuddegfed Ganrif (Caerdydd, 1994)
  • GLlGDafydd Johnston (gol.), Gwaith Llywelyn Goch ap Meurig Hen(Aberystwyth, 1998)
  • GLlLlElin M. Jones (gol.), Gwaith Llywarch ap Llywelyn `Prydydd y Moch' (Caerdydd, 1989)
  • GMBJ.E. Caerwyn Williams et al. (gol.), Gwaith Meilyr Brydydd a'i Ddisgynyddion (Caerdydd, 1994)
  • GMBrA. Cynfael Lake (gol.), Gwaith Mathau Brwmld (Aberystwyth,2002)
  • GMDHuw Meirion Edwards (gol.), Gwaith Madog Dwygraig (Aberystwyth,2006)
  • GMRhEnid Roberts (gol.), Gwaith Mareduddap Rhys ai Gyfoedion (Aberystwyth, 2003)
  • GMWD. Simon Evans, A Grammar of Middle Welsh (Dublin, 1964)
  • GMWLTimothy Lewis, A Glossary of Mediaeval Welsh Law (Manchester,1913)
  • GOE. Bachellery (d.), Loeuvre potique de Gutun Owain(Paris, 19501)
  • GOLlMEurys Rolant (gol.), Gwaith Owain ap Llywelyn ab y Moel(Caerdydd, 1984)
  • GP G.J. Williams ac E.J. Jones (gol.), Gramadegaur Penceirddiaid (Caerdydd,1934)
  • GPBHuw Meirion Edwards (gol.), Gwaith Prydydd Breuan, Rhys ap Dafydd ab Einion, Hywel Ystorm, a cherddi dychan dienw o Lyfr Coch Hergest (Aberystwyth,2000)
  • GPCGeiriadur Prifysgol Cymru (Caerdydd, 1950)
  • GPC2Geiriadur Prifysgol Cymru (ail argraad, Caerdydd, 2003)
  • GPhEM.Paul Bryant-Quinn (gol.), Gwaith Syr Phylib Emlyn, Syr Lewys Meudwy a Mastr Harri ap Hywel (Aberystwyth, 2001)
  • GRhBEurys I. Rowlands (gol.), Gwaith Rhys Brydydd a Rhisiart ap Rhys (Caerdydd,1976)
  • GRhGEDylan Foster Evans (gol.), Gwaith Rhys Goch Eryri (Aberystwyth, 2007)
  • GSCA.Cynfael Lake (gol.), Gwaith Sin Ceri (Aberystwyth, 1996)
  • GSCyfR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Dafydd Bach ap Madog Wladaidd 'Sypyn Cyfeiliog a Llywelyn ab y Moel (Aberystwyth, 1998)
  • GSDTRhiannon Ifans (gol.), Gwaith Syr Dafydd Trefor (Aberystwyth, 2005)
  • GSHA.Cynfael Lake (gol.), Gwaith Sin ap Hywel (Aberystwyth, 1999)
  • GSRhNerys Ann Jones ac Erwain Haf Rheinallt(gol.), Gwaith Sefnyn, Rhisierdyn,Gruudd Fychan ap Gruudd ab Ednyfed a Llywarch Bentwrch (Aberystwyth,1995)
  • GSTEnid Roberts (gol.), Gwaith Sin Tudur (2 gyf., Caerdydd,1980)
  • GTPThomas Roberts (gol.), Gwaith Tudur Penllyn ac Ieuan ap TudurPenllyn, gol. (Caerdydd, 1958)
  • GwynLlawysgrif yng nghasgliad J. Gwyneddon Davies, yn Llyfrgell Prifysgol Cymru, Bangor
  • GyBDafydd Johnston (gol.), Galar y Beirdd: Marwnadau Plant/Poets'Grief: Medieval Welsh Elegies for Children (Caerdydd, 1993)
  • HCLlLeslie Harries (gol.), Gwaith Huw Cae Llwyd ac Eraill(Caerdydd, 1953)
  • HPEHistoriaPeredur vab Efrawc, gol. Glenys Witchard Goetinck (Caerdydd, 1976)
  • HPFJ.Y.W. Lloyd, The History of Powys Fadog, (6 vols., London, 18817)
  • IDIfor Williams (gol.), Casgliad o Waith Ieuan Deulwyn (Bangor,1909)
  • IGEHenry Lewis, Thomas Roberts ac IforWilliams (gol.), Cywyddau Iolo Goch acEraill (Bangor, 1925)
  • IGE2Henry Lewis, Thomas Roberts ac IforWilliams (gol.), Cywyddau Iolo Goch acEraill (ail arg., Caerdydd, 1937)
  • IGPDafydd Johnston (ed.), Iolo Goch: Poems (Llandysul, 1993)
  • Ioan`Yr Efengyl yn l Sant Ioan' yn y Testament Newydd
  • JMHRSJournalof the Merioneth Historical and Record Society, 1949
  • JohnThe Gospel according to John in theNew Testament
  • JudgesThe Book of Judges in the Old Testament
  • KAA 2Patricia Williams (gol.), Kedymdeithyas Amlyn ac Amic (Caerdydd,1982)
  • 1 KingsThe First Book of the Kings in the Old Testament
  • 2 KingsThe Second Book of the Kings in the Old Testament
  • LBSS. Baring-Gould and J. Fisher, The Lives of the British Saints (4vols., London, 190713)
  • Luc`Yr Efengyl yn l Sant Luc' yn yTestament Newydd
  • LukeThe Gospel according to Luke in theNew Testament
  • LlAJ. Morris Jones and John Rhŷs (eds.), The Elucidarium from Llyvyr Agkyr Llandewivrevi (Oxford, 1894)
  • LlBS.J. Williams a J.E. Powell (gol.), Cyfreithiau Hywel Dda yn l Llyfr Blegywryd(Caerdydd, 1942)
  • LlCyLlnCymru, 1950
  • LlGCLlawysgrif yng nghasgliad Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the collection of theNational Library of Wales, Aberystwyth
  • LlIAled Rhys Wiliam (ed.), Llyfr Iorwerth (Cardi, 1960)
  • LlstLlawysgrif yng nghasgliad Llanstephan, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Llanstephan collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • Marc`Yr Efengyl yn l Sant Marc' yn y Testament Newydd
  • MarkThe Gospel according to Mark in the New Testament
  • Mathew`Yr Efengyl yn l Sant Mathew' yn y Testament Newydd
  • MatthewThe Gospel according to Matthew in the New Testament
  • MCFY Mynegai i Farddoniaeth Gymraeg y Llawysgrifau / The Index to Welsh Poetry inManuscript
  • <http://maldwyn.llgc.org.uk>
  • MEDMiddle English Dictionary (Michigan, 1963)
  • MonWMonastic Wales <http://www.monasticwales.org>
  • MontCollCollections Historical and Archaeological... by the Powysland Club, 1868
  • MosLlawysgrif yng nghasgliad Mostyn, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Mostyn collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • MWMDaniel Huws, Medieval Welsh Manuscripts (Cardiand Aberystwyth, 2000)
  • NCENewCatholic Encyclopaedia (New York, 1967-79)
  • NCLWMeic Stephens (ed.), The New Companion to the Literature of Wales(Cardiff, 1998)
  • NLWJNational Library of Wales Journal, 1939
  • OBWVThomasParry (ed.), The Oxford Book of Welsh Verse (Oxford, 1976)
  • OCD3Simon Hornblower and Antony Spawforth(eds.), The Oxford Classical Dictionary(third ed., Oxford, 1996)
  • ODCC3F.L. Cross and E.A. Livingstone (eds.), The Oxford Dictionary of the Christian Church (third ed., Oxford, 1967, revised 2005)
  • OED2The Oxford English Dictionary (second ed., Oxford, 1989)
  • OED OnlineThe Oxford English Dictionary
  • <http://www.oed.com>
  • PACFJ.E. Griffith, Pedigrees of Anglesey and Carnarvonshire Families (Bangor, 1914)
  • PenLlawysgrif yng nghasgliad Peniarth, ynLlyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Peniarth collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • Peniarth49E. Stanton Roberts a W.J. Gruffydd (gol.), Peniarth 49 (Caerdydd, 1929)
  • Peniarth67E. Stanton Roberts a W.J. Gruffydd (ed.), Peniarth 67 (Cardiff, 1918)
  • Peniarth76E. Stanton Roberts a W.J. Gruffydd (gol.), Peniarth 76 (Caerdydd, 1927)
  • PKM Ifor Williams (gol.), Pedeir Keinc y Mabinogi (Caerdydd, 1930)
  • PsalsmThe Psalms in the Old Testament
  • RBJohn Rhs and J. Gwenogvryn Evans(eds.), The Text of the Bruts from the Red Book of Hergest (Oxford, 1890)
  • RCAHM (Anglesey)An Inventory of the Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire: Anglesey (London, 1937)
  • RCAHM (Caernarvonshire) An Inventory of the Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire: Caernarvonshire (3 vols.,London, 1956, 1960, 1964)
  • RCAHM (Flint)An Inventory of the Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire, Vol II: County of Flint (London, 1912)
  • RCAHM (Merionethshire) An Inventory of Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire: Merionethshire (London, 1921)
  • RepWMDaniel Huws, Repertory of Welsh Manuscripts (iw gyhoeddi)
  • RevelationThe Revelation to John in the New Testament
  • RMJohn Rhs and J. Gwenogvryn Evans(eds.), The Text of the Mabinogion from the Red Book of Hergest(Oxford, 1887)
  • RWMJ. Gwenogvryn Evans (ed.), Report on Manuscripts in the Welsh Language(London, 18981910)
  • SalmauLlyfr y Salmau yn yr Hen Destament
  • SCStudiaCeltica, 1966
  • SoldierLMEThe Soldier in later Medieval England
  • <http://www.medievalsoldier.org>
  • StoweLlawysgrif o gasgliad Stowe yn yLlyfrgell Brydeinig
  • TAT. Gwynn Jones (gol.), Gwaith Tudur Aled (Caerdydd, 1926)
  • TCT.J.Morgan, Y Treigladau au Cystrawen (Caerdydd,1952)
  • TCHSTransactionsof the Caernarvonshire Historical Society, 1939
  • TCHSDdTrafodionCymdeithas Hanes Sir Ddinbych, 1952
  • TCHSGTrafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon,1939
  • TDHSTransactionsof the Denbighshire Historical Society, 1952
  • THSCTheTransactions of the Honourable Society of Cymmrodorion, 1892/3
  • TLlMG.J. Williams, Traddodiad Llenyddol Morgannwg (Caerdydd, 1948)
  • TYP3Rachel Bromwich (ed.), Trioedd Ynys Prydein: The Triads of the Island of Britain (third ed., Cardi, 2006)
  • WATU Melville Richards, Welsh Administrative and TerritorialUnits (Cardi, 1969)
  • WBOnlineWelsh Biography Online <http://yba.llgc.org.uk/en/index.html>
  • WCDP.C. Bartrum, A Welsh Classical Dictionary: People in History and Legend up to about A.D. 1000 (Aberystwyth, 1993)
  • WGJ. Morris Jones, A Welsh Grammar (Oxford, 1913)
  • WG1P.C.Bartrum, Welsh Genealogies AD 300-1400 (Cardiff, 1974)
  • WG2P.C. Bartrum, Welsh Genealogies AD 1400-1500 (Aberystwyth, 1983)
  • WHRThe Welsh History Review, 1960-
  • WMJ. Gwenogvryn Evans (ed.), The White Book Mabinogion (Pwllheli,1907; adargraffiad, Caerdydd, 1973)
  • WyLlawysgrif yng nghasgliad Wynnstay, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Wynnstay collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • YBJ.E. Caerwyn Williams (gol.), Ysgrifau Beirniadol, (Dinbych, 1965 )
  • YBHMorgan Watkin (gol.),Ystorya Bown de Hamtwn, (Caerdydd, 1958)
  • YCM2Stephen J. Williams (gol.), Ystorya de Carolo Magno (ail arg.,Caerdydd, 1968)
  • YER. Iestyn Daniel (gol.), Ymborth yr Enaid (Caerdydd, 1995)
  • YEPWCGruffydd Aled Williams (gol.), Ymryson Edmwnd Prys a Wiliam Cynwal (Caerdydd, 1986)
  • YGIVGwilymLloyd Edwards (gol.), Ystorya Gwlat Ieuan Vendigeit (Caerdydd, 1999)
  • YMThA.O.H. Jarman (gol.), Ymddiddan Myrddin a Thaliesin (Caerdydd, 1951)