Y llawysgrifau
Ceir y cywydd hwn mewn 26 llawysgrif. Ystyriwyd 15 ohonynt wrth lunio’r testun golygedig. Y prif wahaniaeth rhyngddynt yw trefn llinellau 3–16 lle mae’r copïau yn ymrannu fel a ganlyn: (i) LlGC 3057D, BL 14894, C 2.114, Pen 152; (ii) Pen 82, BL 14989, LlGC 3046D, C 1.2; (iii) BL 14965 a phum copi Llywelyn Siôn (LlGC 970E, LlGC 21290E, LlGC 6511B, C 5.44 a Llst 134). Mae Stowe 959 yn wahanol eto. Er bod Pen 152 yn ochri â grŵp (i) yn gyffredinol, ceir peth tebygrwydd hefyd rhyngddi a BL 14989 a C 1.2, ac efallai ei bod yn destun cyfansawdd. Collwyd rhannau o destun BL 14984 oherwydd difrod i’r llawysgrif a chollwyd testun Stowe 959 ar ôl llinell 41 yn sgil colli dalen. Dechrau pob llinell yn unig a geir yn Pen 82.

Trawsysgrifiadau: LlGC 3057D, C 2.114, Pen 82, BL 14989, BL 14965, LlGC 6511B.

Stema

2 a’r  Llywelyn Siôn a.

2 dyfod  C 2.114 a C 1.2 dowad.

2 o  BL 14894, LlGC 3046D a C 1.2 i.

3–16  Mae trefn y llinellau hyn yn amrywio’n sylweddol yn y llawysgrifau. Dilynir BL 14894 a C 2.114; mae LlGC 3057D yn unffurf ac eithrio bod 5–6 a 7–8 wedi eu trawsosod. Mae trefn y copïau hyn yn rhoi rhediad synnwyr cryf a dealladwy, ac fe’i dilynwyd yn GGl hefyd. Y drefn yn Pen 82, BL 14989 a LlGC 3046D yw 9–14, 3–6, 15–16, 7–8, fel hefyd yn C 1.2 (lle na cheir 15–16). Amheuir bod y drefn hon wedi tarddu drwy i rywun roi 9, llinell sy’n cynnwys y ferf gwelais, wrth 1–2, sy’n cynnwys y berfenw weled. Fe sylwir bod cysylltiad cyffelyb yn y drefn a dderbyniwyd yn y testun golygedig: ceir welais yn 4. Hawdd fyddai drysu gan ddwyn i gof y cwpled anghywir yma. Mae’r drefn a dderbyniwyd yn rhagori: mae’n esbonio’n syth pwynt y tristwch yn 1–2 (oer oedd weled), gan dynnu sylw at y ffaith nad oedd gwrthrych y gerdd i’w weld ymhlith yr urddolion a ddeuai o Rouen. Yn ôl trefn Pen 82, &c., mae’r bardd yn mynd yn syth i ganmol Syr Rhisiart, gan ohirio esbonio ergyd 1–2 am rai llinellau eto. Fel y saif, mae’r drefn hon fel petai’n awgrymu bod Syr Rhisiart ymhlith urddolion 1–2, a dim ond yn nes ymlaen y clywn nad ydyw. Am y rheswm hwn rwyf yn hyderus na all trefn Pen 82 gael ei derbyn rhagor trefn BL 14894 a’i chymheiriaid. Gwahanol eto yw trefn BL 14965 a chopïau Llywelyn Siôn: 11–16, 3–10 (ond ni cheir 9–10 yn BL 14965). Mae’r drefn yn llai boddhaol fyth yn y rhain: collir y cysylltiad â weled yn 1, a chyflwynir disgrifiad o Syr Rhisiart yn syth ar ôl 1–2, heb egluro rhediad y meddwl. Yn olaf, mae Stowe 959 yn cynnig 3–4, 11–14, 5–6, 15–16, 9–10, 7–8. Mae’n unigryw, felly, ymhlith y copïau sy’n anghytuno â BL 14894, &c., o ran cyd-fynd â hwy a rhoi 3–4 ar ôl 1–2. Dyma ateg bellach i’r drefn 1–4, yr wyf eisoes wedi dadlau ei bod yn gryf ac yn rhoi synnwyr da.

A derbyn ar sail ystyr mai BL 14894 a’i chymheiriaid sydd wedi cadw’r drefn orau, cyfyd y cwestiwn a yw’r fersiynau llwgr yn y copïau sy’n anghytuno â hwy yn tarddu o un llygriad cychwynnol ynteu a lygrwyd y testun fwy nag unwaith yn annibynnol. Mae hyn yn gwestiwn pwysig iawn o ystyried bod y darlleniad yn 11 (dyledog daid neu blodeuog blaid), a dilysrwydd 17–18 a 27–8 yn eu crynswth, yn dibynnu ar yr ateb: mae’r holl gopïau sy’n anghytuno â BL 14894, &c., o ran trefn 3–16 hefyd yn anghytuno â hwy yn y tri achos hyn. Eithriad yw C 1.2, sy’n cytuno â BL 14894, &c., o ran peidio â chynnwys 17–18 na 27–8 ond sy’n cytuno â’r copïau eraill yn 11. Os yw’r holl broblemau yn 3–16 yn tarddu yn y pen draw o un llygriad cychwynnol, hynny yw mewn cynsail gyffredin, ni fyddai achos mor gryf dros y darlleniad dyledog daid yn 11 a dilysrwydd 17–18 a 27–8, gan y gallent oll fod yn tarddu o’r un gynsail honno. Ar y llaw arall, os llygrwyd trefn 3–16 fwy nag unwaith yn annibynnol, nid oes rhaid derbyn bod yr holl gopïau ac eithrio BL 14894, &c., yn tarddu o un gynsail. Gan ei bod yn anodd gweld beth fyddai’r cam cyntaf a roddai fod i’r gwahanol fersiynau o 3–16, haws cymryd bod y drefn wedi ei disodli fwy nag unwaith yn annibynnol. Gan hynny, nid oes rheswm i olrhain y darlleniad dyledog daid yn 11 a bodolaeth 17–18 a 27–8 i ffynhonnell unigol, a chryfheir yr achos dros eu derbyn. Ar y llaw arall, ymddengys yn debygol fod BL 14894, &c., yn perthyn yn agos i’w gilydd, nid yn unig oherwydd absenoldeb 17–18 a 27–8, ond hefyd ar sail y darlleniad blodeuog blaid yn 11. Er gwaethaf hyn, mae rhediad llyfn yr ystyr yn 3–16 yn awgrymu y dylid eu dilyn o ran trefn y llinellau hyn, fel y dadleuwyd eisoes.

3 pob  Nis ceir yn BL 14989.

3 o sifften  Pen 152 o sifflen, BL 14989 siffden o, Stowe 959 ssawden o, LlGC 21290E, LlGC 6511B a Llst 134 o sawden.

5 pond  Pen 82 a LlGC 3046D pont, LlGC 3057D, BL 14894, C 2.114 a BL 14989 ond, Pen 152, C 1.2 a BL 14965 pand, Stowe 959 pond, Llywelyn Siôn bond. Ceir digon o dystiolaeth yma dros dderbyn ffurf yn p-.

5 o’r  LlGC 3057D a BL 14989 y.

8 dir  LlGC 970E a C 5.44 yw, LlGC 6511B a Llst 134 du, LlGC 21290E du (cywirwyd yn yw).

9–10  Nis ceir yn BL 14965.

9 o  LlGC 3046D or.

11 dyledog daid  Dilynir LlGC 3046D, BL 14989, C 1.2 a BL 14965 dyledoc daid, Stowe 959 dlyedog daid, Llywelyn Siôn dyl\yedog daid; gthg. LlGC 3057D, BL 14894, C 2.114 a Pen 152 blodevog blaid. Ymranna’r llawysgrifau yn ddau grŵp, felly, gyda’r holl rai sy’n cynnig trefn wahanol ar gyfer 1–16 yn bleidiol i dyledog daid neu’r tebyg, a’r holl gopïau sy’n cynnwys y drefn a dderbyniwyd yma yn rhoi blodeuog blaid. Mae’n anodd dewis rhyngddynt ar sail ystyr, ac o ran y mesur a’r gynghanedd mae’r ddau ddarlleniad yn dderbyniol ac y rhoi sain drosgl. Ceir y llinell Y marchog blodeuog blaid ar ddechrau cywydd i Syr Gruffudd Fychan (m. 1447), sef IGE² cerdd CV. Canwyd hi 1422x1444 (ibid. xliii–xliv), gan Hywel Cilan, efallai. Gall fod y llinell agoriadol drawiadol hon wedi dylanwadu ar y llinell yng ngherdd Guto’r Glyn yn ystod ei throsglwyddiad. Nid yw’r ddadl hon yn gryf iawn, fodd bynnag: gellid honni hefyd fod Guto ei hun wedi mabwysiadu’r llinell ar ôl clywed y cywydd i Ruffudd Fychan, neu hyd yn oed fod bardd y cywydd i Ruffudd Fychan wedi dwyn y llinell oddi wrth Guto. Yn y bôn, derbynnir dyledog daid yma am nad oes rheswm i gredu bod y llawysgrifau sy’n ei gynnwys yn perthyn yn agos i’w gilydd; ar y llaw arall, mae absenoldeb 17–18 a 27–8 o’r copïau lle ceir blodeuog blaid yn awgrymu mai un grŵp ydynt. Cf. 3–16n. Afraid dweud nad yw’r ddadl yn ddigwestiwn: dibynna ar ddilysrwydd 17–18 a 27–8!

12 A’r sêr ar ei gwrseriaid  LlGC 3057D ar syr ar i gwrseriaid, BL 14894 a C 2.114 ar sirri(f) ar kwrseriaid, Pen 152 gwr siwr ar i gwrseriaid; mae’r lleill yn cynnig y darlleniad a dderbyniwyd, ac eithrio BL 14989 lle ceir y talfyriad sr’ (am syr?) yn lle sêr. Ar sail pob copi ond BL 14894 a C 2.114 gallwn dderbyn mai A’r sêr/sŷr ar ei gwrseriaid yw’r darlleniad mwyaf tebygol (gthg. GGl a ddilynodd C 2.114), ond mae’n anodd gwybod pa ffurf luosog, ai sêr neu sŷr, y dylid ei derbyn. Ceir y ddwy ffurf gan Guto mewn mannau eraill, e.e. 22.2 a 16 (sêr yn cynnal y brifodl), 88.22 (sŷr yn cynnal y brifodl). Diau fod siri(f), darlleniad BL 14894 a C 2.114, yn tarddu o sŷr. Cefnogir sŷr, felly, gan LlGC 3057D, BL 14894, C 2.114 ac efallai BL 14989. Ar y llaw arall, rhydd sêr gynghanedd ddwbl, sef traws a llusg, ac mae’n ddarlleniad cyfoethocach o’r herwydd. Dilynir mwyafrif y llawysgrifau, ac am awgrym fod LlGC 3057D, BL 14894 a C 2.114 (sef y llawysgrifau sy’n cefnogi sŷr yma, ac eithrio BL 14989) yn agos gysylltiedig â’i gilydd, gw. 3–16n, 11n.

13 goethwart  BL 14989 goeth warth.

15–16  Nis ceir yn C 1.2.

15 o  Pen 82 ie.

15 a  Llywelyn Siôn na.

16 yn hydr  Dyma ddarlleniad LlGC 3057D (ond yn hydyr yno), BL 14894, Pen 82, LlGC 3046D, BL 14989, BL 14965 a Stowe 959 (yn hydyr eto); gthg. C 2.114 a Llywelyn Siôn yn hyder. Gellid dilyn y rhai olaf hyn a darllen ein hyder, gan greu llinell reolaidd ei hyd, ond mae’r gynghanedd yn erbyn hynny (mae angen -dr a atebir yn hydref). Ar y llaw arall, mae cytundeb y llawysgrifau eraill o blaid y gair gweddol anghyffredin hydr yn ffafrio’r darlleniad hwnnw. Gellir awgrymu bod hydr neu nghefn yn cael ei ynganu’n ddeusill. Yn Pen 152 ceir yn hydr yma.

16 yng nghefn  LlGC 3057D ofiawn, BL 14965 ym ynghefn. Nid oes sail i ddarlleniad GGl, yma ’nghefn, yn y llawysgrifau: ymgais i reoleiddio hyd y llinell ydyw, cf. y nodyn blaenorol.

17–18  Nis ceir yn LlGC 3057D, BL 14894, C 2.114 na Pen 152, hynny yw, yn y copïau y seiliwyd trefn y llinellau arnynt hyd yn hyn, nac ychwaith yn C 1.2. A ddylid derbyn y cwpled hwn? Nid oes dim yng nghynnwys na chrefft y cwpled yn awgrymu nad yw’n ddilys, ac mae’r ffaith ei fod yn rhoi enw cywir tad Syr Rhisiart o’i blaid, efallai. Mae hefyd gymeriad llythrennol â 19 a chysylltiad rhwng Fair (15) a Mair (17) a hefyd adlais o linell 2. Cf. 3–16n lle awgrymir nad oes rheswm dros gredu bod yr holl gopïau sy’n cynnwys y cwpled hwn yn tarddu o gynsail gyffredin yn y pen draw.

17 i’w  BL 14989 i, ond yw yn y lleill lle ceir y cwpled hwn. Nid yw’n arferol treiglo’r goddrych ar ôl yw, gw. TC 287, felly er mor gryf yw’r demtasiwn i ddarllen Myrdd wynfyd, Mair, yw ddanfon / Mab Rhys, rhaid deall y gystrawen yn wahanol. Deellir mab Rhys mewn cyfosodiad ag ef yn 15, a deellir Mair i’w ddanfon ar wahân; am y gystrawen hon mewn deisyfiadau, cf. 112.28 Yma ’rioed, Mair i’w adu, GGMD i, 2.24 Duw o’i adu a GMBen 15.52 Mair i’w adael.

18 ar  BL 14965 a Stowe 959 drwy.

19–20  Nis ceir yn C 1.2.

19 oes  BL 14894 oedd.

21 cadw’r dref  LlGC 3057D kadw y dre, LlGC 3046D kadw tref.

21 y  LlGC 3046D, BL 14989 a Llywelyn Siôn; nis ceir yn y lleill. Efallai nas ceid yn wreiddiol a bod cadw wedi ei gyfrif yn ddeusill.

21 ym  C 1.2 a.

22 er  Dim ond Pen 152, C 3.37 a Llywelyn Siôn sy’n cynnig y darlleniad hwn; yn y lleill ceir ar. Credir hefyd fod C 3.37 yn tarddu o C 2.114, lle ceir ar, felly diwygiad neu lygriad yw er yno. Mae mwyafrif mawr y llawysgrifau, felly, o blaid ar, ac mae hyn yn benbleth. Ni ellir cael y ffurf ddidreiglad perigl ar ôl yr arddodiad ar, ac nid yw’r gair wedi ei dreiglo yn yr un o’r copïau; hefyd, mae’r gynghanedd yn gwarantu p-. Os derbynnir ar, felly, rhaid mai a’r neu â’r ydyw. Gall perigl fod yn ansoddair, gw. GPC 2784, ac os felly, efallai mai ‘a’r/gyda’r aer aparawnt peryglus’ yw’r ystyr. Ond pwy fyddai’r perigl aer aparawnt a ymladdai ochr-yn-ochr â Syr Rhisiart Gethin ym Mantes? Yn y cyd-destun mae’n anodd ar y naw credu bod aer aparawnt yn cyfeirio at neb ond Charles, dauphin Ffrainc, sef y gelyn. Gan hynny, o’r braidd fod y dehongliad yn tycio. Gan fod y darlleniad ar mor anodd ei ddeall, derbyniwyd er yma. Efallai fod ar wedi codi oherwydd bod y sain a yn digwydd droeon yn y llinell ac ar ddechrau’r llinell nesaf.

22 perigl  BL 14965 peril, Stowe 959 paril.

22 aer  LlGC 3057D, BL 14965, Stowe 959 a Llywelyn Siôn (ac eithrio LlGC 970E) ail, LlGC 970E yr, Pen 152 a dur.

22 aparawnt  Pen 152 parawnt.

23 ac ynnill  Llywelyn Siôn yn ennill; ni cheir ond ynill yn BL 14965; Pen 152 di a gynnull.

23 â gwayw  LlGC 3046D yn dec, BL 14965 a Llywelyn Siôn ai wayw /n/.

25 modd  LlGC 3057D a BL 14989 fal.

25 daw  BL 14989 dawr.

26 Pyr  Stowe 959 pyrr, yr holl gopïau eraill pur. Nid yw’r ansoddair pur yn rhoi ystyr arbennig o dda yma, ac yn sicr byddai cyfeiriad at arwr chwedlonol yn gweddu’n dda yn y cyd-destun. Am Pyr, sef Pyrrhus, mab Achilles, gw. GLlLl 17.16n (pyrr yn y llawysgrif), GDC 3.16n a GIRh 4.42n.

27–8  Fel 17–18, nis ceir yn LlGC 3057D, BL 14894, C 2.114 na Pen 152, hynny yw, yn y copïau y seiliwyd trefn y llinellau arnynt, nac ychwaith yn C 1.2. Gan fod 17–18 wedi eu derbyn yma, anodd cyfiawnhau peidio â derbyn y rhain hefyd, yn enwedig gan nad oes dim yn eu cynnwys na’r mesur na’r gynghanedd sy’n awgrymu nad ydynt yn ddilys.

27 pwyntiaw  BL 14989 peintiaw, Stowe 949 pwyn tyay.

27 maelys  Yn Pen 82 yn unig y ceir maelas, a ddehonglir yma’n ffurf ar maelys. Mae gweddill y copïau’n cynnig malais (LlGC 3046D a Llywelyn Siôn) neu malis(s) (BL 14989, BL 14965 a Stowe 959). Yn ôl GPC 2327 amrywiad ar malais yw malis. Gellid dadlau dros pwyntiaw malais pwynt Melan ‘trefnu malais pwynt (cleddyf/gwaywffon) o ddur Milan’. Ar y llaw arall, mae’r cyfosodiad mael(y)s a Melan yn un hysbys, cf. 98.54; GHD 19.60.

28 gŵr  Llywelyn Siôn gwyr (ac eithrio C 5.44 gwr a LlGC 21290E lle cywirwyd gwyr yn gwr).

29 glew  Stowe 959 glan.

29 ei  Stowe ⁿy.

30 dâl  LlGC 3057D ddal.

30 trwsiad  LlGC 3046D towssiad.

31 gwagedd  BL 14894, Pen 82 a Llywelyn Siôn gwragedd, Pen 152 gwag oedd.

31 browysedd  Ceir y darlleniad hwn yn BL 14989 (browyssedd); cf. LlGC 3057D b^rewyssedd, Stowe 959 a brywssedd, Llywelyn Siôn brywyswedd, LlGC 3046D browssedd, C 1.2 bresedd, BL 14965 brewssedd, Pen 152 brwysoedd; gthg. BL 14894 ffriw assedd a C 2.114 ffriw ossedd. Mae’r darlleniadau yn ff- yn debygol o darddu o ffrowysedd, er na nodir y gair yn GPC 1318. Fe geir ffrowys, amrywiad ar browys, gw. ibid., ac os felly, dichon y ceid ffrowysedd i gyfateb i browysedd. Awgryma mwyafrif llethol y copïau mai browysedd a ddylai fod yma.

31 Bresawnt  Felly LlGC 3057D, LlGC 3046D, BL 14989, BL 14965, Stowe 959 a Llywelyn Siôn; cf. C 1.2 browysawnt, Pen 152 o besawnt; gthg. BL 14894 a C 2.114 ffressawnt. Nid oes fawr o amheuaeth am y darlleniad, felly, ond nid yw ei arwyddocâd yn eglur. Ni nodir presawnt fel amrywiad posibl ar presen(t) yn GPC 2877 ac ni ddisgwylid treiglad meddal yma. Ymddengys, gan hynny, mai enw priod yw Bresawnt; am awgrymiadau, gw. 1.31n (esboniadol).

32 wrth wŷr  Llywelyn Siôn a thir, ac eithrio Llst 134 lle ceir llinell 10 eto yn lle’r llinell hon. Ni cheir wŷr yn BL 14989.

32 a meirch  Stowe 959 mayrch yw.

33 paun  BL 14965 pan vn, Stowe 959 paen, Llywelyn Siôn pwy n.

33 ddaly  Ceir ddala yn y rhan fwyaf o’r copïau (LlGC 3057D, BL 14894, C 2.114, BL 14989, C 1.2, BL 14965 a Stowe 959). Mae ddala yn gwneud y llinell yn rhy hir a gwelir sawl ymgais i ddatrys y broblem, megis dileu aur (BL 14894) neu ddileu sillaf olaf ddala (Stowe 959). Ceir ddal yn LlGC 3046D, ddaulv yn LlGC 970E, LlGC 21290E, C 5.44 a Llst 134 a ddaly yn LlGC 6511B, ddail yn Pen 152. Mae’n debygol mai’r ffurf unsill ddaly a geid yma’n wreiddiol. Trodd daly yn dala neu dal ar lafar, ac mae’r llawysgrifau’n aml yn rhoi ffurfiau amrywiol. Cf. cerdd 2 am enghreifftiau eraill.

34 ddêl  Stowe 959 el.

34 o  LlGC 3057D, C 1.2, BL 14965 a Pen 152 i, LlGC 3046D a Stowe 959 y. Mae mwyafrif y copïau o blaid o, a ategir gan linell 2.

35 pwy  C 1.2 pawb.

35 a  Felly LlGC 3057D, LlGC 3046D, BL 14965, Pen 152 a Llywelyn Siôn; gthg. C 2.114, Pen 82, BL 14989, C 1.2 a Stowe 959 ni. Mae’r gystrawen ni allaf/fedraf ond gwneud yn gyffredin, ond yma mae’r pwyslais ar pwy, a byddai pwy ni fedr ond edrych yn cyfleu syndod na all neb wrthsefyll y demtasiwn i syllu ar Syr Rhisiart yn hytrach na gofyn yn rhethregol a all unrhyw un ei gwrthsefyll.

35 ond  Felly LlGC 3057D, BL 14894, C 2.114, C 1.2 a Stowe 959; gthg. LlGC 3046D, BL 14965, LlGC 970E, Llst 134, LlGC 21290E a C 5.44 onid (cywiriad o ond yn y ddau achos olaf), BL 14989, Pen 152 a LlGC 6511B ond i. Amheuir mai ond a geid yng nghynsail Llywelyn Siôn yma. Mae’r llinell yn fyr o sillaf, a gellid osgoi hynny drwy ddarllen onid. Fodd bynnag, mae’r llawysgrifau yn ffafrio ond. Y tebyg yw bod fedr i’w gyfrif yn ddeusill a bod onid ac ond i yn gynigion gwahanol i reoleiddio hyd y llinell gan gopïwyr na dderbyniai hynny.

36 pond  Felly Pen 82, BL 14965 a Llywelyn Siôn (ac eithrio Llst 134), cf. LlGC 3046D a Llst 134 ponid, LlGC 3057D, BL 14894, C 2.114, BL 14989, Pen 152 a Stowe 959 pand, C 1.2 pam. Er cysondeb â llinell 5 mabwysiadwyd pond.

36 yw’n  LlGC 3046D yw r.

37 a’i  Pen 152 i.

38 a’i ddwy law  LlGC 3046D a ffob llaw.

38 gwallaw  LlGC 3057D gwallawr.

41 yn  Pen 152 y.

42 ystaenu  C 1.2 estynv.

43–6  Nis ceir yn Pen 152.

43 a’i llaw  C 1.2 i llaw.

44 terwyn  LlGC 3046D tarian.

44 glew  BL 14894 glo, C 2.114 gloyw.

46 ar  BL 14965 yr, Llywelyn Siôn ar wyr.

47 corf llorf  Llywelyn Siôn korff llorff, C 2.114 llen gorff. Cywirodd rhywun yr holl linell yn C 2.114 yn korff llorf llv deulu deLawnt.

47 llu  C 1.2 y llv.

47 deutu  C 2.114 (drwy gywiriad) a Pen 152 devlv.

47 Dotawnt  Felly LlGC 3057D, BL 14894 (dot[  ]), C 2.114, BL 14989, C 1.2, BL 14965 a Llywelyn Siôn; gthg. LlGC 3046D datawnt, C 2.114 (drwy gywiriad) deLawnt, Pen 152 delawnt. Mae’r darlleniad yn eglur ond nid felly’r arwyddocâd. Efallai mai enw afon yn Normandi ydyw, ond ar afon Seine y saif Mantes. Yn GGl ceir Detawnt, nas ceir sail eglur iddo yn y llawysgrifau.

48 ac  Nis ceir yn LlGC 3046D.

48 mên  BL 14894 (drwy gywiriad) a BL 14965 maen, am na ddeellid ystyr mên, bid sicr.

49 unair  Pen 82 mair.

50 ar  BL 14894 r.

50 â’i  LlGC 3057D gida i, C 2.114 ar i, Pen 152 i.

50 efô  LlGC 3057D, C 2.114, LlGC 3046D a C 1.2 fo.

51 ac unwedd  BL 14989 agwedd i.

52 unglod  LlGC 3057D, Pen 82, LlGC 3046D, BL 14989, Pen 152, C 1.2, BL 14965 a Llywelyn Siôn ac vn glod. Cf. y nodyn nesaf.

52 di  Nis ceir yn LlGC 3046D, BL 14989, Pen 152, C 1.2, BL 14965 a chopïau Llywelyn Siôn. Mewn enghreifftiau eraill o’r enw yng ngwaith y beirdd mae’r arddodiad Ffrangeg yn bresennol, cf. DN XX.58, GLMorg 76.62. Y tebyg yw bod ac wedi cael ei ychwanegu at ddechrau’r llinell dan ddylanwad y llinell flaenorol, ac yna hepgorwyd di er mwyn cadw hyd rheolaidd.

53 cadr  BL 14989 kidai.

53 yn  Nis ceir yn BL 14989.

53 garsiwn  LlGC 3046D gaesiwn.

54 a wna  C 2.114 i may.

55 feilïon  Diwygiad petrus. Mae’r llawysgrifau i gyd yn cynnig darlleniadau gwan o ran ystyr neu sy’n tanseilio’r gynghanedd: LlGC 3057D ail fyⁱon, BL 14894 ail flion, C 2.114 ail fion, LlGC 3046D ail ion yn, BL 14989 ai linon, Pen 152 a C 1.2 ail fy ion, BL 14965 a Llywelyn Siôn val ion yn. Derbyniwyd y darlleniad olaf yn GGl: mae’n rhoi cynghanedd gywir, ond mae’r ystyr yn dila ac mae’n anodd deall sut y byddai’r darlleniadau eraill yn tarddu ohono, yn enwedig paham y byddai fal yn troi yn ail mewn cymaint o gopïau, er bod y gynghanedd yn diogelu f. O ran y gynghanedd, mae angen fl- o flaen yr acen ac efallai -n- ar ei hôl, ac mae angen tair sillaf. Rhaid hefyd wrth yr odl -on. Gelwir Syr Rhisiart yn feili yn 6, a hawdd deall sut y gallai copïwyr diweddarach faglu ar y gair dieithr hwn. Yr unig ffurf luosog a nodir yn GPC 269 mewn enghraifft ganoloesol yw beilïaid, ond nodir hefyd -au, -od fel terfyniadau lluosog eraill. Ansicr iawn, felly, yw feilïon yma, ond mae o leiaf yn rhoi ystyr dda ac yn bodloni anghenion y gynghanedd a’r mesur.

55 flaenawr  BL 14989 lan awr.

56 chadwayw  BL 14989, Pen 152 a C 1.2 choedwaiw, Llywelyn Siôn chydwaew.

57–8  Ychwanegwyd y cwpled hwn at gopi LlGC 3057D ddwywaith gan ddwy law wahanol. Yn 152 ceir y drefn 58, 57.

57 cadr  BL 14894 kadwr (cywirwyd yn kader), LlGC 3046D, LlGC 21290E, C 5.44 a Llst 134 kadarn, LlGC 6511B kadar; ond cadr yn LlGC 3057D, C 2.114, Pen 82, BL 14989, C 1.2, BL 14965 a LlGC 970E; Pen 152 ai chadw. Nid oes llawer o amheuaeth, felly, nad y gair cymharol anghyffredin cadr (a gafwyd eisoes yn 53) a oedd yma’n wreiddiol; mae’r gwahanol ddarlleniadau yng nghopïau Llywelyn Siôn yn awgrymu mai cadr a oedd yn ei gynsail yntau, a’i fod wedi sylwi bod y llinell yn fyr ac wedi ceisio diwygio. Rhaid bod cadr yn cael ei gyfrif yn ddeusill yma, oni chollwyd rhyw air unsill o rywle arall yn y llinell. Ond rhyfedd fyddai colli gair o bob copi, gan nad oes awgrym arall fod un gynsail iddynt oll.

57 mel  LlGC 3057D mel yn yr ychwanegiad cyntaf (gw. uchod), ond a wnel yn yr ail (fel yn Pen 152), LlGC 3046D vel, BL 14965 va ail, C 1.2 mal, Llywelyn Siôn val; ond mel yn BL 14894, C 2.114, Pen 82 a BL 14989. Mae angen -el ar gyfer y gynghanedd sain. Nodir mel fel amrywiad ar mal (fal, fel &c) yn GPC 2325–6 d.g. mal¹, gydag enghreifftiau o’r 13g. ymlaen. Ni ellir derbyn mêl yma am nas treiglir ar ôl yr ansoddair cadr.

57 Otiel ytiw  LlGC 3057D odiel ydiw, BL 14989 ottiwel y yttiw, Llywelyn Siôn aidial (Eidial, idial) ydiw.

58 i’w  BL 14894 a Llywelyn Siôn (ac eithrio LlGC 21290E) oi, C 2.114 a BL 14989 a C 1.2 ir, BL 14965 i.

Milwr proffesiynol oedd Syr Rhisiart Gethin ap Rhys Gethin ab Owain o Fuellt, yn ymladd yn Ffrainc gyda byddin Lloegr. Y tebyg yw bod Guto’r Glyn wedi cwrdd ag ef yn Ffrainc yn 1436, a bod y cywydd hwn yn perthyn i 1437/8, ar ôl i Guto ddychwelyd adref (llinellau 1–6n). Derbyniodd Guto glogyn euraid gan Syr Rhisiart yn gyfnewid am ei ganmol gartref yng Nghymru, arwydd o haelioni a ysgogodd gywydd mawl gan Ieuan ap Hywel Swrdwal sy’n adleisio rhannau o’r cywydd hwn (GHS cerdd 24).

Mae’r bardd yn dechrau gan resynu na welodd Syr Rhisiart yn dychwelyd o Ffrainc gyda’r capteiniaid eraill (1–6). Syr Rhisiart, afraid dweud, yw’r gorau ohonynt (7–14). Paham, felly, nad oes gobaith iddo ddychwelyd i’w fro, hyd yn oed ar ôl i’r bardd apelio ar y Forwyn Fair am ei chymorth (15–18)? Y rheswm, wrth gwrs, yw bod dyletswydd yn ei gadw yn y wlad oludawg (19–20). Mae tref Mantes dan ei ofal ef, a bygythiad y gelyn, Charles o Ffrainc, yn amlwg (21–2). Ond nid dyletswydd yn unig sy’n ei gadw, ond hefyd y cyfle i gael hwyl a sbri (25–8). Mae Syr Rhisiart yn ennill clod yn y brwydro: dyna ddigon o reswm dros aros. Yna mae’r bardd yn troi i’w ganmol fel y gorau o’i fath (29–32). Pan ddaw ef adref yn y diwedd, bydd yn sicr o ddenu llygaid edmygus pawb (33–40). Syr Rhisiart yw pen-campwr Lloegr (41–4; sylwer ar y modd y mae Guto, yng nghyd-destun y rhyfeloedd yn Ffrainc, yn ymuniaethu’n rhwydd ag achos Lloegr). Gellir ei gymharu ag Arthur a Lawnslod (45–52). Gorffen y cywydd gan ddymuno hir oes i’r arwr yn amddiffyn Mantes rhag y gelyn (53–8). Ceir yma gyffyrddiadau o ieithwedd beirdd y bedwaredd ganrif ar ddeg, ac mae dylanwad Iolo Goch yn benodol yn eglur (47n, 53–8n). Mae’r cywydd cynnar hwn yn rhoi gwybodaeth werthfawr, felly, am gynhysgaeth farddol Guto’r Glyn.

Dyddiad
1437x1438. Mae’r dyddiad yn dibynnu ar y ffaith fod Syr Rhisiart yn diflannu o gofnodion swyddogol ar ôl 1438. Mae hynny’n awgrymu ei fod wedi marw tua diwedd y flwyddyn honno neu’n fuan wedyn, sef cyn ymweliad sicr Guto â Ffrainc yn 1441. O’r herwydd, mae’n debygol fod Guto’r Glyn eisoes wedi mynd i Ffrainc ar gyfer ymgyrch cyntaf Richard, dug Iorc, yn 1436. Rhoddai hynny gyfle iddo gwrdd â Syr Rhisiart Gethin yno. Canwyd y cywydd yng Nghymru, ac felly ar ôl i Guto ddychwelyd adref. Mae hynny’n awgrymu 1437 neu 1438. Ymdriniaeth lawnach: Syr Rhisiart Gethin.

Golygiad blaenorol
GGl cerdd I.

Mesur a chynghanedd
Cywydd, 58 llinell.
Cynghanedd: croes 40% (23 llinell), traws 14% (8 llinell), sain 45% (26 llinell), llusg 2% (1 llinell).

1 oer  Mae’r gair hwn yn aml yn dynodi ‘trist’ yn yr Oesoedd Canol, gw. GPC 2624 (b).

1–6  Mae’r cywydd ar ei hyd yn dangos bod Guto yng Nghymru, nid yn Normandi (cf. 15–18 yn enwedig). Yn 1–6 mae’n edrych yn ôl ar olygfa a welodd (neu un y mae’n honni ei fod wedi ei gweld). Ymhle mae’r olygfa yn y llinellau hyn yn digwydd? Dyma dri ateb posibl: i. yn ôl yng Nghymru, a Guto’n disgwyl dychweliad y capteiniaid o Ffrainc; ii. mewn porthladd yn ne Lloegr, a Guto ar ei ffordd adref o’r Cyfandir, ond yn methu gweld Syr Rhisiart ymhlith y rhai sy’n dychwelyd gydag ef; iii. yr un fath â ii., ond rywle yng ngogledd Ffrainc, a Guto eto ar ei ffordd adref, a phobl eraill yn ymlwybro o Rouen adref, ond Rhisiart heb fod yn eu plith. Cyfeiria o waelod Lloegr yn 4 at gynefin y capteiniaid Seisnig, nid at leoliad yr olygfa hon.

2 ieirll  Richard, dug Iorc, oedd arweinydd y fyddin a aeth i Normandi yn 1436. Gydag ef roedd ieirll Suffolk a Chaersallog (Barker 2009: 249). Gwasanaethodd tan fis Tachwedd 1437 (Johnson 1988: 30, Barker 2009: 260). Tybed ai diwedd 1437, felly, yw dyddiad yr olygfa a ddisgrifir yn 1–6?

2 Rhôn  Rouen, prifddinas Normandi a chanolfan grym y Saeson yng ngogledd Ffrainc.

6 beili  Ffrangeg bailli, sef swyddog a oedd yn gyfrifol am ranbarth o Normandi (Powicke 1913: 71–3).

6 Mawnt  Mantes, tref a leolir ar afon Seine rhwng Rouen a Pharis, ychydig y tu allan i Normandi heddiw. Roedd Syr Rhisiart Gethin yn gapten ar y dref yn y cyfnod 1432–7. Collodd y Saeson Baris yn 1436, ac felly roedd Mantes yn amddiffyn ffin y tir a oedd yn dal i fod yn eu meddiant.

8 Buellt  Casglodd Fychan (2007) gyfeiriadau llên gwerin at dad Rhisiart Gethin, Rhys Gethin, yn ardal Buellt.

11 dyledog daid  Cyfeiriad cyffredinol, efallai, at daid Rhisiart Gethin fel gŵr o dras, yn hytrach nag at unrhyw hynodrwydd arbennig a berthynai iddo. Taid Rhisiart ar ochr ei dad oedd Owain o Lwyn-y-gwch (WG1 ‘Elystan Glodrydd’ 9). Priododd tad Rhisiart ddwywaith, felly nid yw’n sicr pwy oedd ei daid ar ochr ei fam, ai Llywelyn Fychan (WG ‘Seisyll’ 4) neu Risiart o Fuellt (WG ‘Elystan Glodrydd’ 12). Gan fod taid hefyd yn ffurf luosog tad, gallai olygu ‘cyndadau’ yma.

12 cwrseriaid  Meirch rhyfel cyflym, gw. GPC 649.

15 di-wair  Ffurf ar diwair a acennir ar y sillaf olaf, fel y mae’r gynghanedd yma’n mynnu. Gw. GPC 1054.

16 yng nghefn  Am yr ystyr ‘canol’, gw. GPC 446.

18 mab Rhys  WG1 ‘Elystan Glodrydd’ 9. Ymladdodd Rhys Gethin ar ochr Owain Glyndŵr.

20 y wlad oludawg  Cyfeiriad dadlennol. Nid yw’n syndod fod gwŷr a oedd yn gyfarwydd â thirwedd mor anial â Buellt yn ystyried Normandi yn lle delfrydol i ennill ffortiwn.

22 aer aparawnt  Yr etifedd eglur, yn Saesneg ‘heir apparent’, etifedd nad oes disgwyl iddo gael ei ddisodli gan unrhyw ymgeisydd arall; arferir y term yn aml am y mab hynaf. Yma mae’n cyfeirio at Charles VII o Ffrainc. Yn sgil Cyfamod Troyes (1420) dietifeddwyd ef gan ei dad, Charles VI, a gwnaed brenin Lloegr yn etifedd Coron Ffrainc. Yn 1422 bu farw Charles VI ac o dan amodau’r Cyfamod, Harri VI o Loegr a ddaeth yn frenin Ffrainc. Parhaodd Charles VII i frwydro i gael ei gydnabod yn frenin, fodd bynnag. Galwai’r Saeson ef yn wawdus ‘The Dauphin’, sef teitl traddodiadol a roddid i fab hynaf brenin Ffrainc, yr etifedd eglur.

26 Pyr  Pyrrhus, mab Achilles, gw. GLlLl 17.16n, GDC 3.16n a GIRh 4.42n.

26 ym min Paris  Rhyw 30 milltir sydd rhwng Mantes a Pharis.

27 pwyntiaw  GPC 2952 d.g. pwyntiaf² ‘pennu, penodi, gosod, trefnu, ordeinio’, ond nid yw hynny’n arbennig o addas yma. Cf. yn lle hynny yr ystyr ‘to prick with something sharp; to pierce, stab’ a nodir yn OED Online s.v. point, v.¹. Gan fod yr enw pwynt yn fenthycair, byddai’n rhesymol derbyn bod y ferf sy’n tarddu ohono, pwyntio, yn dwyn ystyron tebyg i’r ferf Saesneg gyfatebol.

27 Melan  Milan yn yr Eidal, dinas enwog am gynhyrchu dur o ansawdd uchel.

31 Bresawnt  Gallai fod yn enw person neu le: cadfridog Ffrengig yr ymladdai Syr Rhisiart ag ef, efallai, neu ryw gymeriad hanesyddol neu chwedlonol y cymherir Syr Rhisiart ag ef, neu efallai dref neu ardal yn Ffrainc yr ymosodai Syr Rhisiart arni. Ond yn ei gyd-destun, digon posibl mai cyfeiriad ydyw at Brescia yn yr Eidal, tref a oedd yn enwog am gynhyrchu arfau dur. Mae’r bardd eisoes wedi sôn am Milan yn 27, a byddai cyfeiriad at arfau gwych yn cyd-fynd yn dda â 30 (am browys yn yr ystyr ‘disglair’, gw. GPC 334 (b)). Efallai fod Guto’n gyfarwydd â Brescia drwy gyfrwng y Ffrangeg: enw Ffrangeg ar ardal Brescia yw Le Bressan, ffurf ddigon agos i’r hyn a geir yn y gerdd. Llai tebygol yw ffurf dreigledig presawnt, a allai fod yn amrywiad ar presen, present, neu presan, presant: ni restrir presawnt yn GPC.

36 drych  Am ei fod yn ddelfryd iddynt, ac am fod ei arfau’n disgleirio fel drych.

40 aur ei goler  Nod amgen marchog.

42 ystaenu  O’r ystyr ‘difwyno’ fe ddatblygodd yr ystyr ‘bwrw i’r cysgod, rhagori ar’, a allai fod yn berthnasol yma, gw. GPC 3326 d.g. staeniaf.

45 Gŵr bellach a grybwyllwn  Cf. GIG VIII.67 a XX.20 Gŵr bellach a grybwyllir.

47 Corf llorf llu deutu Dotawnt  Llinell anarferol o gain, yn cynnwys cynghanedd sain ddwbl a chyfuniad geiriol (corf llorf) sy’n dwyn i gof waith y Gogynfeirdd fel Gruffudd ap Maredudd: cf. GGMD i, 2.2 Llorf corf cad, ceimiad camon dasgu, ac enghreifftiau eraill yn ibid. 3.21, 74, 4.28 &c. Mae’r adlais yn cyd-fynd â dyddiad cynnar y gerdd hon yng ngyrfa’r bardd.

47 Dotawnt  Anhysbys: enw afon neu nant, efallai.

48 arglwydd mên  Arglwydd sy’n dal tir o dan arglwydd arall, Saesneg ‘mesne lord’. Harri VI oedd priod arglwydd Mantes (yn ôl cred y Saeson) ac roedd Syr Rhisiart Gethin yn ei dal dan ei awdurdod ef.

50 maes  Hynny yw, maes brwydr: cyffredin oedd defnyddio maes ar ei ben ei hun yn yr ystyr hon, yn yr un modd ag y defnyddid ‘field’ yn Saesneg y cyfnod am ‘battle(field)’.

52 Lawnslod di Lag  Lancelot du Lac, arwr rhamant.

53–8  Mae’r adran hon o’r gerdd wedi ei chanu ar batrwm GIG II.73–82, sef diwedd cywydd Iolo Goch i Syr Hywel y Fwyall, lle anogir ef i gynnal castell Cricieth. Mae 53–4 yng nghywydd Guto yn unffurf â 73–4 yno, ac mae’r llinell olaf yn adleisio llinell olaf cywydd Iolo (A chadw’r gaer – iechyd i’r gŵr!). Roedd Syr Hywel yntau’n enwog am ei wasanaeth yn Ffrainc.

57 Otiel  Un o arwyr chwedlau Siarlymaen, gw. GGLl 12.48n; GGMD iii, 2.35n. Otwel yw’r ffurf yn 72.17.

Llyfryddiaeth
Barker, J. (2009), Conquest: The English Kingdom of France 1417–1450 (London)
Fychan, C. (2007), Pwy Oedd Rhys Gethin? Yr Ymchwil am Gadfridog Owain Glyndŵr (Aberystwyth)
Johnson, P.A. (1988), Duke Richard of York 1411–1460 (Oxford)
Powicke, F.M. (1913), The Loss of Normandy (1189–1204) (Manchester)

The recipient is Sir Richard Gethin ap Rhys Gethin ab Owain of Builth, a professional soldier who fought in the English armies in France. It is likely that Guto’r Glyn met Sir Richard Gethin while he was in France in 1436, and that this poem belongs to the period 1437/8, after Guto returned home (lines 1–6n). Guto received a golden cloak from Sir Richard in exchange for praising him back home in Wales, a mark of generosity which in turn inspired a praise poem by Ieuan ap Hywel Swrdwal which echoes parts of Guto’s poem (GHS poem 24).

The poet begins by lamenting the fact that he failed to see Sir Richard among the captains coming home from France (1–6). Sir Richard, it scarcely needs saying, is the best of them (7–14). Why, then, is there no prospect of his returning to his native soil, even after the poet has appealed to the Virgin Mary to exercise her influence (15–18)? The reason, of course, is that duty compels him to remain in y wlad oludawg ‘the wealthy country’ (19–20). The town of Mantes is in his care, and the enemy, Charles of France, an obvious threat (21–2). But it is not merely duty which keeps him there, but also the opportunity for sport (25–8). Sir Richard is winning fame in the action: that is sufficient reason to remain. Next the poet turns to praising Sir Richard as the best of his kind (29–32). When he does eventually come home, he will certainly draw the admiring gaze of all onlookers (33–40). Sir Richard is England’s champion (41–4; note how Guto, in the context of the French wars, readily identifies with the cause of England). Sir Richard may be compared with Arthur and Lancelot (45–52). The poem ends by wishing a long life to the hero in his defence of Mantes from the enemy (53–8). The style is reminiscent of the fourteenth-century poets, and the influence of Iolo Goch in particular is clear (47n, 53–8n). This early poem thus offers valuable information regarding Guto’s poetic inheritance.

Date
1437x1438. The date depends on the fact that Sir Richard vanishes from official records after 1438. That suggests that he died towards the end of that year or soon afterwards, before Guto’s attested visit to France in 1441. That makes it likely that Guto’r Glyn had fought previously in France, i.e. as part of the duke of York’s first expedition in 1436, which would have allowed him to meet Sir Richard Gethin there. The poem was performed in Wales, i.e. after Guto returned home. That suggests 1437 or 1438. Fuller discussion: Sir Richard Gethin.

The manuscripts
This poem occurs in 26 manuscripts. Of these 15 were used for the edition. The biggest difference between them is the order of 3–16, in respect of which the copies divide as follows: (i) LlGC 3057D, BL 14894, C 2.114, Pen 152; (ii) Pen 82, BL 14989, LlGC 3046D, C 1.2; (iii) BL 14965 and Llywelyn Siôn’s five copies (LlGC 970E, LlGC 21290E, LlGC 6511B, C 5.44 a Llst 134). Stowe 959 is different again. Although Pen 152 generally agrees with group (i), it also shows some similarities with BL 14989 and C 1.2, and it may be composite. Parts of the text in BL 14984 are lost through damage to the manuscript and the text of Stowe 959 is missing after line 41 owing to the loss of a leaf. Pen 82 contains only the beginning of each line.

Stemma

Previous edition
GGl poem I.

Metre and cynghanedd
Cywydd, 58 lines.
Cynghanedd: croes 40% (23 lines), traws 14% (8 lines), sain 45% (26 lines), llusg 2% (1 line).

1–6  The poem taken as a whole shows that Guto is in Wales, not Normandy (cf. 15–18 in particular). In 1–6 he is recalling a scene which he observed (or claims to have observed). Where is this scene playing out? Three possible answers are: i. back in Wales, with Guto expecting the return of the captains from France; ii. in a port in the south of England, with Guto on his way home from the Continent, but not seeing Sir Richard amongst those who are making the journey with him; iii. like (ii), but somewhere in northern France, Guto still being on his way home, other people likewise making their way from Rouen, but Richard not among them. In 4 o waelod Lloegr refers to the home of the English captains, not the place where this scene occurred.

1 oer  This word often means ‘sad’ in the Middle Ages, see GPC 2624 (b).

2 ieirll  Richard, duke of York, led the army which went to Normandy in 1436. With him were the earls of Suffolk and Salisbury (Barker 2009: 249). He served until November 1437 (Johnson 1988: 30, Barker 2009: 260). Does that therefore mean that the scene described in 1–6 took place in late 1437?

2 Rhôn  Rouen, capital of Normandy and the centre of English power in northern France.

6 beili  French bailli, the title of an official responsible for a region of Normandy (Powicke 1913: 71–3).

6 Mawnt  Mantes, a town on the river Seine between Rouen and Paris, just outside today’s Normandy. Sir Richard Gethin was captain of the town in the period 1432–7. The English lost Paris in 1436, which meant that Mantes became a frontier post.

8 Buellt  Fychan (2007) collects references from folklore to Richard Gethin’s father, Rhys Gethin, in the Builth area.

11 dyledog daid  A non-specific reference, perhaps, to Richard Gethin’s grandfather as a man of lineage, rather than an indication that there was anything particularly special about him. Richard’s grandfather on his father’s side was Owain of Llwyn-y-gwch (WG1 ‘Elystan Glodrydd’ 9). Richard’s father married twice, so it is not certain who Richard’s grandfather was on his mother’s side, either Llywelyn Fychan (WG ‘Seisyll’ 4) or Richard of Builth (WG ‘Elystan Glodrydd’ 12). Since taid can also be a plural form of tad ‘father’, it may also mean ‘forefathers’ here.

12 cwrseriaid  Coursers, swift warhorses, see GPC 649.

15 di-wair  A variant of diwair with the final syllable stressed, as the cynghanedd requires here. See GPC 1054.

16 yng nghefn  For the meaning ‘centre’, see GPC 446.

18 mab Rhys  WG1 ‘Elystan Glodrydd’ 9. Rhys Gethin fought for Owain Glyndŵr, see background note.

20 y wlad oludawg  A revealing comment. It is not surprising that men used to the harsh landscape of Builth considered Normandy to be an ideal place to earn their fortune.

22 aer aparawnt  English ‘heir apparent’, an heir who is not expected to be displaced by any other heir; often used of the eldest son. Here it refers to Charles VII of France. Under the Treaty of Troyes (1420) he was disinherited by his father, Charles VI, and the king of England was declared to be heir to the Crown of France. In 1422 Charles VI died, and under the terms of the treaty Henry VI of England became king of France. Charles VII continued to fight to be recognised as king, however. The English mockingly called him the ‘Dauphin’, a title traditionally enjoyed by the eldest son of the king of France, the heir apparent.

26 Pyr  Pyrrhus, son of Achilles, see GLlLl 17.16n, GDC 3.16n and GIRh 4.42n.

26 ym min Paris  Mantes is about 30 miles from Paris.

27 pwyntiaw  GPC 2952 s.v. pwyntiaf² ‘appoint, assign, set, order’, but these meanings do not fit especially well here. Cf. instead the meanings ‘to prick with something sharp; to pierce, stab’ which are noted in OED Online s.v. point, v.¹. Since pwynt is a loan-word, it would be reasonable to assume that the derived verb pwyntio could bear similar meanings to the matching English verb.

27 Melan  Milan in Italy, a city famous for producing high-quality steel.

31 Bresawnt  This might be the name of a person or a place: a French commander against whom Sir Richard fought, perhaps, or some historical or legendary character with whom Sir Richard is being compared, or perhaps a town or region of France which Sir Richard attacked. However, in the context, it is quite likely to refer to Brescia in Italy, a town famous for producing steel weapons. The poet has already mentioned Milan in 27, and a reference to splendid arms would follow on well from 30 (for browys with the meaning ‘bright, splendid’, see GPC 334 (b)). Perhaps Guto knew of Brescia through French: the French name for the Brescia region is Le Bressan, which is quite close to the form in the poem. Less likely, it could be a lenited form of presawnt, a conceivable variant of presen, present, or of presan, presant: but presawnt is not listed in GPC.

36 drych  Both because he is an ideal for them, and because his arms shine like a reflective mirror.

40 aur ei goler  The gold collar was the sign of a knight.

42 ystaenu  From the meaning ‘blemish’ there developed the figurative meaning ‘eclipse, overshadow, surpass’, which might be relevant here, see GPC 3326 s.v. staeniaf.

45 Gŵr bellach a grybwyllwn  A reminiscence of Iolo Goch, cf. GIG VIII.67 and XX.20 Gŵr bellach a grybwyllir.

47 Corf llorf llu deutu Dotawnt  An unusually ornate line, containing cynghanedd sain ddwbl and a verbal collocation (corf llorf) which is reminiscent of the works of the Gogynfeirdd like Gruffudd ap Maredudd: cf. GGMD i, 2.2 Llorf corf cad, ceimiad camon dasgu, and other examples ibid. 3.21, 74, 4.28 &c. The echo fits the early date of this poem in the poet’s career.

47 Dotawnt  Unknown: possibly a river or stream.

48 arglwydd mên  A mesne lord, a lord who holds land under a higher lord. Henry VI was lord of Mantes (from the English point of view) and Sir Richard Gethin held it under the king’s authority.

50 maes  That is, a battlefield: it was common to use maes on its own with this meaning, just as ‘field’ was used in the English of the period to mean ‘battle(field)’.

52 Lawnslod di Lag  Lancelot du Lac, a romance hero.

53–8  This section of the poem is based on GIG II.73–82, the end of Iolo Goch’s poem for Sir Hywel of the Battleaxe, in which he is urged to defend Cricieth castle. 53–4 of Guto’s poem are identical to 73–4 of Iolo’s, and the last line echoes the last line of Iolo’s poem (A chadw’r gaer – iechyd i’r gŵr!). Sir Hywel was famous for his exploits in France.

57 Otiel  A hero of the Charlemagne cycle, see GGLl 12.48n; GGMD iii, 2.35n. Otwel is the form found in 72.17.

Bibliography
Barker, J. (2009), Conquest: The English Kingdom of France 1417–1450 (London)
Fychan, C. (2007), Pwy Oedd Rhys Gethin? Yr Ymchwil am Gadfridog Owain Glyndŵr (Aberystwyth)
Johnson, P.A. (1988), Duke Richard of York 1411–1460 (Oxford)
Powicke, F.M. (1913), The Loss of Normandy (1189–1204) (Manchester)

Stema fwy