Y llawysgrif
Cadwyd yr unig destun o’r gerdd hon yn Pen 57 (c.1440). Mae ansawdd y testun yn ddi-fai hyd y gellir barnu, heblaw am yr ansicrwydd yn llinell 5 ac orgraff amwys yn llinell 14. Mae llythrennau olaf llinellau 29, 30, 31, 34, 36 a 37 yn annarllenadwy, ond gellir llenwi’r bylchau yn gwbl hyderus. Er bod y cywydd yn gymharol fyr, nid oes lle i gredu ei fod yn anghyflawn.

Trawsysgrifiad: Pen 57.

Stema

5 innau  Mae darlleniad Pen 57 yn aneglur, ond darllenir minev yn argraffiad Roberts (1921). Chwe minim sydd ar ddechrau’r gair, heb fodd i wahaniaethu rhyngddynt, ond rhaid wrth y ffurf hon er mwyn y synnwyr.

14 tal  Mae’r ffurf hon yn amwys yn y llawysgrif, ac fe’i dehonglwyd fel tâl yn GGl, ond ceir gwell synnwyr o gymryd bod y llafariad yn fyr, ac mai benthyciad o’r Saesneg Canol tal sydd yma yn yr ystyr ‘hy, hyderus, talog’.

29 weini  Mae’r ddwy lythyren olaf yn annarllenadwy yn Pen 57, ond gellir eu hadfer ar sail odl a chynghanedd.

30 i  Mae’r llythyren hon yn annarllenadwy yn Pen 57, ond cadarnheir y darlleniad hwn gan y synnwyr a’r odl.

31 angerdd  Mae’r llythyren olaf yn annarllenadwy yn Pen 57.

34 wythwaith  Dim ond wyth sy’n ddarllenadwy yn Pen 57, ond cadarnheir y darlleniad hwn gan yr odl a’r gynghanedd.

36 rhwydd  Mae’r tair llythyren olaf yn annarllenadwy yn Pen 57, ond cadarnheir y darlleniad hwn gan yr odl.

37 Wyndodydd  Mae’r ddwy lythyren olaf yn annarllenadwy yn Pen 57, ond cadarnheir y darlleniad hwn gan y synnwyr a’r odl.

Llyfryddiaeth
Roberts, E.S. (1921) (gol.), Peniarth MS. 57 (Cardiff)

Cywydd ar lun ymddiddan â’r tafod yw hwn. Ceir cywyddau tebyg gan ddau fardd arall o’r bymthegfed ganrif, sef Llywelyn ab y Moel (GSCyf cerdd 12) a bardd anhysbys o’r enw Syr Tomas. Copîwyd cywydd Syr Tomas yn Pen 57 gan yr un llaw â’r cywydd hwn, a cheir testun golygedig a thrafodaeth ar y genre yn Salisbury 2007. Darlun negyddol o’r tafod a geir gan y tri bardd, ac mae’r elfen o hunan-wawd yn fwyaf amlwg yng nghywydd Llywelyn ab y Moel. Cywydd serch yw eiddo Syr Tomas ar ffurf ymddiddan rhwng tafod a chalon y bardd. Guto yw’r unig un sy’n defnyddio’r ymddiddan â’r tafod fel dyfais i foli noddwr, sef yr Abad Rhys o Ystrad-fflur, ac i ymddiheuro iddo am dorri addewid.

Ar ôl datgan ei ymroddiad i foli’r Abad Rhys mae Guto’n cyfaddef ei fod wedi torri ‘oedau’ ag ef, sef methu cadw addewid i ymweld ag Ystrad-fflur dros ryw ŵyl mae’n debyg (cf. 30.33–46 lle sonnir am gael caniatâd Rhys i ymweld â Phylib Llwyd). Mae’r bardd yn ymesgusodi am ei gamwedd trwy roi’r bai ar ei dafod am ddweud celwydd. Mae ateb y tafod yn foliant cyfrwys i’r Abad Rhys, gan ddadlau mai’r galon a oedd yn gyfrifol am gynnwys y canu mawl (hynny yw ei fod yn ddiffuant, motîff sydd efallai’n dangos dylanwad cywydd Syr Tomas), nad oes gair o gelwydd yn y cerddi mawl, a bod gan yr abad yr awdurdod i roi maddeuant am bechodau beth bynnag. Gorffen y tafod ei araith trwy gynghori’r bardd i aros gyda’r abad yn Ystrad-fflur. Llais y bardd sy’n cloi’r gerdd trwy erfyn ar Dduw i sicrhau bod pawb gyda’i gilydd ym mhob gŵyl.

Nid oes dim yn y cywydd sy’n gymorth i’w ddyddio’n bendant, ond dylid ystyried awgrym Salisbury (2009: 83) bod y tri chywydd i’r abad wedi eu cofnodi yn Pen 57 mewn trefn amseryddol am yn ôl, ac mai hwn oedd y cynharaf o’r tri, i’w ddyddio efallai rhwng 1435 a 1437/8.

Dyddiad
c.1435–40.

Golygiadau blaenorol
GGl cerdd IX; CTC cerdd 98.

Mesur a chynghanedd
Cywydd, 44 llinell.
Cynghanedd: croes 55% (24 llinell), traws 20% (9 llinell), sain 18% (8 llinell), llusg 7% (3 llinell).

3 yrddrwyf  Gair cyfansawdd, gwrdd ‘cadarn’ + rhwyf ‘rheolwr’.

15 cloc  Efallai mai pwynt y trosiad yw bod rhythmau rheolaidd mesurau cerdd dafod fel curiadau cyson cloc.

15 cliced  Bar neu lafn bychan i gau ac agor drws. Ceir yr un ddelwedd yng nghywydd Llywelyn ab y Moel, GSCyf 12.69 Cliciediau yn cloi ceudawd.

16  Ceir yr un llinell yng nghywydd Llywelyn ab y Moel, GSCyf 12.62.

18  Ceir yr un llinell ar ddiwedd cywydd gan Ddafydd Llwyd o Fathafarn, GDLl 75.58.

37 Gwyndodydd  Gw. G 740 lle gwrthodir y dehongliad ‘un o Wynedd’ a gynigir yn GGl 372, gan ddadlau mai cyferbynnu a wneir yma rhwng yr Abad Rhys a Gwynedd neu ei phobl.

39 ŵyr Domas  Llywelyn oedd enw taid Rhys ar ochr ei dad, felly mae’n debyg mai tad ei fam oedd Tomas. Ond dylid ystyried hefyd awgrym Salisbury (2007: 156) bod ŵyr yn cael ei ddefnyddio’n drosiadol yma ac mai Syr Tomas, awdur y cywydd arall i’r tafod yn Pen 57, yw hwn.

43 gwnelid  Hen ffurf orchmynnol trydydd unigol, cf. telid Duw 9.84.

Llyfryddiaeth
Salisbury, E. (2007), ‘Tair Cerdd Dafod’, Dwned, 13: 139–68
Salisbury, E. (2009), ‘ “Y traed ataw a redant”: Golwg ar ganu Guto’r Glyn i Rys, abad Ystrad-fflur’, LlCy 32: 58–84

Two other fifteenth-century poets composed poems in the form of dialogues with the tongue, Llywelyn ab y Moel (GSCyf poem 12) and an unknown poet called Syr Tomas. Syr Tomas’s poem was copied in Pen 57 by the same hand as this one; for an edited text and discussion of the genre see Salisbury 2007. All three poets present a negative image of the tongue, but the element of self-mockery is most prominent in Llywelyn ab y Moel’s poem. The piece by Syr Tomas is a love-poem in the form of a dialogue between the poet’s heart and his tongue. Guto is the only one to have used the dialogue with the tongue as a device to praise a patron, namely Abbot Rhys of Strata Florida, and to apologise to him for breaking a promise.

After proclaiming his commitment to praise Abbot Rhys Guto confesses that he has broken appointments (oedau) with him, that is he has failed to keep a promise to visit Strata Florida, probably for some festival or other. (Cf. 30.33–46 where mention is made of obtaining Rhys’s permission to visit Phylib Llwyd.) Guto exculpates himself by putting the blame on his tongue for telling a lie. The tongue’s answer cleverly praises Abbot Rhys by arguing that the heart was responsible for the content of the eulogy (implying that it was entirely sincere, a motif which perhaps shows the influence of Syr Tomas’s poem), that there was no untruth in the praise poems, and that in any case the abbot had the authority to forgive sins. The tongue concludes its speech by advising the poet to remain with the abbot in Strata Florida. The poet’s own voice closes the poem by beseeching God to ensure that everyone is together at every festival.

There is no evidence for dating in the poem itself, but consideration should be given to Salisbury’s suggestion (2009: 83) that Guto’s three poems to the abbot were recorded in Pen 57 in reverse chronological order, and that this is the earliest of the three, to be dated perhaps between 1435 and 1437/8.

Date
c.1435–40.

The manuscript
The edited text is based on the only surviving manuscript copy, in Pen 57 (c.1440), which seems entirely satisfactory apart from a few illegible letters which can be deduced on the basis of sense and metre.

Stemma

Previous editions
GGl poem IX; CTC poem 98.

Metre and cynghanedd
Cywydd, 44 lines.
Cynghanedd: croes 55% (24 lines), traws 20% (9 lines), sain 18% (8 lines), llusg 7% (3 lines).

3 yrddrwyf  A compound word, gwrdd ‘strong’ + rhwyf ‘ruler’.

15 cloc  The point of the metaphor is perhaps that the regular rhythms of the poetic metres are like the constant ticking of a clock.

15 cliced  From Eng. clicket, a bar or thin strip to open and close a door. The same image is used by Llywelyn ab y Moel, Cliciediau yn cloi ceudawd (‘clickets locking a stomach’), GSCyf 12.69.

16  The same line occurs in the poem by Llywelyn ab y Moel, GSCyf 12.62.

18  The same line occurs at the end of a poem by Dafydd Llwyd of Mathafarn, GDLl 75.58.

37 Gwyndodydd  See G 740 where the interpretation ‘one from Gwynedd’ proposed in GGl 372 is rejected, arguing instead that a comparison is being made between Abbot Rhys and Gwynedd or its people.

39 ŵyr Domas  Llywelyn was the name of Rhys’s grandfather on his father’s side, so Tomas was probably his mother’s father. But consideration should be given to Salisbury’s suggestion (2007: 156) that ŵyr is used figuratively here and that the reference is to Syr Tomas, the author of the other poem about a tongue in Pen 57.

43 gwnelid  An old third person imperative form, cf. telid Duw 9.84.

Bibliography
Salisbury, E. (2007), ‘Tair Cerdd Dafod’, Dwned, 13: 139–68
Salisbury, E. (2009), ‘ “Y traed ataw a redant”: Golwg ar ganu Guto’r Glyn i Rys, Abad Ystrad-fflur’, LlCy 32: 58–84

Stema fwy