Chwilio uwch
 
9 – Marwnad yr Abad Rhys ap Dafydd o Ystrad-fflur
Golygwyd gan Dafydd Johnston


1Dyn wyf doe a anafwyd,
2Duw ddoeth, ai didëu ’dd wyd?
3Dwyn ein gosymddaith yn dau,
4Da’r byd, Dewi’r abadau,
5Dwyn Tad Rys, dawn y tai draw,
6Dwyn cywoeth dynion Caeaw,
7Dwyn sant, aberthant o’i barth,
8Dwyn hebog Duw ’n Neheubarth,
9A phen Ystrad, hoff annwyl,
10Fflur fry; a phle’r af yr ŵyl?
11Och fyned o’i wych faenol
12Abad Rys, a’m bod ar ôl!

13Rhyfedd oedd i’r gŵr hoywfoes
14Dorri â mi ar derm oes,
15A cherdd, myn Siat, yn batent
16Rhof a Rhys, a rhoi fy rhent.
17Myn yr haul, pe mor greulawn
18Dug yn Iorc, digio a wnawn.
19Ymddiried ym a ddaroedd,
20Megis am swydd, arglwydd oedd.
21Diswydd wyf pan dreiglwyf draw,
22Duw y sydd i’m diswyddaw.
23Dyrnod a roddes Iesu
24Â gordd fawr ar y gerdd fu.
25Mawr o gwymp ym mro Gamber,
26Marw Dewi’r glod, Morda’r glêr,
27Marw’n tad, murniwyd Deheudir,
28Mau fron ysgyrion os gwir.
29Marw’n habad mirain hybarch,
30Mawr fy mhoen os marw fy mharch.
31Marw ’y nghalon, a’m bron a’m braich,
32Marw f’enaid, mawr wae’i fynaich.

33Lle bwrier pren gwyrennig
34Llwyr y briw llawer o’r brig:
35Felly frig Ceredigiawn
36A friwyd oll fwrw ei dawn.
37Lladd gwlad yw dwyn penadur,
38Llas tir a phlas tyrau Fflur.
39Ei chorff o hiraeth a chawdd
40A’i henaid a wahanawdd.

41Hudol fu Dduw ’n Neheudir,
42Hudoliaeth a wnaeth yn wir,
43Duodd amgylch y Deau,
44Diwedd cwbl o’r mawredd mau.
45Dued yw ynys Deifi!
46Duw hael, pam y duai hi?
47Os o flaen cafod raen drwch
48Y daw allan dywyllwch,
49Bid diau i’r byd dwywol
50Bod glaw neu wylaw yn ôl.
51Beth a wna’r ddaear yn ddu
52Ond dillad yn tywyllu?
53Gynau y Deau duon,
54Gwlad yr hud galwed wŷr hon.
55Galarwisgoedd, glêr wasgod,
56Gwedy Rhys yw clipsys clod.

57Chwerthin (rhoes ym win a medd)
58A wnawn gynt yn ei gyntedd;
59Udaw ac wylaw ar gân
60Yno fyth a wnaf weithian.
61Cwynfan Esyllt druan draw
62Am Drystan yw’r mau drostaw,
63Cwynfan Gwyddno Garanir
64Y troes Duw’r môr tros ei dir,
65A mwy ddoe i mi a ddug
66Y môr ger Ystradmeurug.
67Torres dyfroedd traws difreg
68Tros dir pan dducpwyd Rhys deg.
69Llif Noe yw’r llefain a wnawn,
70Llygaid a gynnull eigiawn.
71Dagrau am urddedigRys
72Yw’r môr hallt os gwir marw Rhys.
73Cyn hyn y cawn lyn o’i law,
74Ac yn ôl eigion wylaw.

75Caid i eirchiaid a erchyn’,
76Cael o Rys hael a roes ynn.
77Dyn a ro da yn ei raid,
78Duw a ran da i’r enaid.
79O rhennir yn yr hoywnef
80I Rys o aur a roes ef,
81Mawr o dâl am aur o’i du
82A gaiff Rhys o goffr Iesu.
83Talodd i ganmil filiwn,
84Telid Duw, ni bydd tlawd hwn.

1Dyn wyf a anafwyd ddoe,
2Dduw doeth, ai gwneud yn ddigartref yr wyt?
3Dwyn ein cynhaliaeth i ti dy hun,
4cyfoeth y byd, Dewi’r abadau,
5dwyn y Tad Rhys, bendith y tai acw,
6dwyn cyfoeth pobl Caeo,
7dwyn sant, byddant yn offrymu o’i fro,
8dwyn hebog Duw yn Neheubarth,
9a phennaeth Ystrad-fflur fawreddog ac annwyl
10uchod, a ble yr af dros yr ŵyl?
11Gwae fod yr Abad Rhys wedi gadael
12ei faenordy gwych, a’m bod innau ar ôl!

13Rhyfedd o beth oedd i’r gŵr da ei foesau
14dorri cytundeb oes â mi,
15a barddoniaeth yn warant
16rhyngof fi a Rhys, myn Siad, i ddarparu fy incwm.
17Myn yr haul, pe bai dug Iorc
18mor greulon byddwn yn ddig.
19Gwnaeth amod â mi
20fel petai am swydd, arglwydd oedd ef.
21Rwyf heb swydd pan deithiaf acw,
22Duw sydd yn fy niswyddo.
23Ergyd fu hon a roddodd Iesu
24â gordd fawr ar farddoniaeth.
25Cwymp mawr oedd yng ngwlad Camber,
26marw Dewi’r canu mawl, Mordaf y beirdd,
27marw ein tad, anrheithiwyd tir y De,
28mae fy mron yn deilchion os yw’n wir.
29Marw ein habad coeth a pharchedig,
30mawr yw fy mhoen os yw fy mharch wedi marw.
31Marw yw fy nghalon, a’m bron a’m braich,
32marw yw fy enaid, tristwch mawr i’w fynachod.

33Pan fydd coeden ffrwythlon yn cael ei dymchwel
34bydd llawer o’r brigau’n cael eu difetha’n llwyr:
35felly hefyd y difethwyd brigau Ceredigion i gyd
36yn sgil dymchwel ei bendith.
37Lladd gwlad yw dwyn pennaeth,
38lladdwyd tir a phlasty tyrau Fflur.
39Gwahanodd ei chorff a’i henaid
40yn sgil hiraeth a gofid.

41Dewin fu Duw yn nhir y De,
42cyflawnodd hudoliaeth yn wir,
43duodd dros y De i gyd,
44diwedd fy holl fawredd.
45Mor ddu yw bro afon Teifi!
46Dduw hael, pam y bu iddi dduo?
47Os daw tywyllwch allan
48o flaen cawod erchyll ac anfad,
49bydd y byd duwiol yn gwybod yn iawn
50fod glaw neu wylo yn dilyn.
51Beth sy’n gwneud y ddaear yn ddu
52ond dillad yn tywyllu?
53Gowniau duon y De,
54gall pobl alw hon yn wlad yr hud.
55Gwisgoedd galar, dillad y beirdd,
56ar ôl Rhys yw eclips moliant.

57Chwerthin y byddwn i yn ei neuadd gynt
58(rhoddodd win a medd i mi);
59udo ac wylo ar gân
60a wnaf o hyd yno ’nawr.
61Mae fy nghwynfan amdano fel un Esyllt druan
62am Drystan draw,
63cwynfan Gwyddno Garanir
64y gyrrodd Duw’r môr dros ei dir,
65ac fe ddaeth y môr â mwy i mi
66ddoe ger Ystradmeurig.
67Torrodd dyfroedd yn rhuthr cyson
68dros y tir pan aethpwyd â Rhys hardd.
69Dilyw Noa yw’r wylo a wnawn i,
70mae llygaid yn casglu eigion.
71Dagrau am Rys ordeiniedig
72yw’r môr hallt os yw’n wir fod Rhys wedi marw.
73Cyn hyn fe gawn i ddiod o’i law,
74ac wedyn fôr o ddagrau.

75Câi deisyfwyr yr hyn a ddeisyfent,
76boed i Rys hael dderbyn yr hyn a roddodd i ni.
77Y sawl sy’n rhoi cyfoeth yn ei angen,
78bydd Duw yn dosbarthu cyfoeth i’w enaid.
79Os dosberthir i Rys yn y nefoedd
80yr holl aur a roddodd ef,
81mawr fydd y tâl a gaiff Rhys
82am ei aur o goffr Iesu.
83Talodd ef filiwn i gan mil o bobl,
84taled Duw, ni bydd y gŵr hwn yn dlawd.

9 – Elegy for Abbot Rhys ap Dafydd of Strata Florida

1I am a man who was wounded yesterday,
2wise God, are you unhousing?
3Taking our sustainer for your own,
4wealth of the world, St David of the abbots,
5taking Father Rhys, blessing of yonder houses,
6taking the riches of the people of Caeo,
7taking a saint, they will make offering from his region,
8taking God’s hawk in Deheubarth,
9and the head of dear honoured Strata Florida
10on high, and where shall I go for the festival?
11Oh that Abbot Rhys has gone
12from his fine manor, and me left behind!

13It was strange that the well-mannered man
14should break off a lifelong agreement with me,
15with song, by St Chad, as a warranty
16between me and Rhys providing my income.
17By the sun, if the duke of York
18were so cruel I would be furious.
19He made a pledge to me,
20as if for an office, he was a lord.
21I am without office when I journey there,
22it is God who deprives me of office.
23It was a blow against song
24struck by Jesus with a great hammer.
25A great fall in Camber’s land,
26dead is the St David of eulogy, Mordaf of the poets,
27dead is our father, the land of the South is despoiled,
28my breast is shattered if it is true.
29Dead is our reverend refined abbot,
30great is my pain if my honour is dead.
31Dead is my heart, and my breast and my arm,
32dead my soul, great woe to his monks.

33Where a flourishing tree is toppled
34many of the topmost branches are completely shattered:
35just so the tops of Ceredigion
36were all shattered when its benefactor was toppled.
37The taking of a chief is the killing of a country,
38the land and mansion of the towers of Fflur were killed.
39From longing and grief
40its body and soul separated.

41God was a magician in the land of the South,
42He performed magic indeed,
43He blackened all over the South,
44the end of all my greatness.
45How black is the vale of the river Teifi!
46Generous God, why did it blacken?
47If before a grim awful shower
48darkness comes out,
49the divine world knows well
50that there is rain or tears to follow.
51What makes the earth black
52but clothes darkening?
53The black gowns of the South,
54let men call this the enchanted land.
55Mourning clothes, poets’ garb,
56after Rhys are the eclipse of praise.

57Formerly I used to laugh in his hall
58(he gave me wine and mead);
59now all I will ever do there
60is howl and cry in song.
61My lament for him is that
62of poor Isolde for Tristan yonder,
63the lament of Gwyddno Garanir
64over whose land God turned the sea,
65and more did the sea bring me
66yesterday by Ystradmeurig.
67Constant rushing waters broke
68over the land when fair Rhys was taken.
69The tears I shed were Noah’s flood,
70eyes amass an ocean.
71Tears for ordained Rhys
72are the salty sea if it is true that Rhys is dead.
73Before this I had drink from his hand,
74and afterwards an ocean of tears.

75Supplicants would have what they requested,
76may generous Rhys have what he gave us.
77To the man who gives wealth in his need
78God will dispense wealth to the soul.
79If all the gold which Rhys gave
80is dispensed to him in heaven,
81Rhys will have great payment
82for his gold from Jesus’s coffer.
83He gave a million to a hundred thousand,
84let God pay, this man will not be poor.

Y llawysgrifau
Diogelwyd y cywydd hwn, neu ddarnau ohono, mewn 29 o lawysgrifau. Y testun cynharaf yw un BL 14967 (ar ôl 1527), a dengys hwnnw olion trosglwyddiad llafar (llinellau yn eisiau, newid trefn llinellau, trawsnewid geiriau o fewn llinell, amrywio amserau berfau). Mae testun Rhisiart ap Siôn yn BL 31059 (tua 1590) yn debyg i un BL 14967 o ran trefn a rhai darlleniadau, ond mae’n rhagori arno mewn mannau hefyd (gan gynnwys un cwpled a gollwyd yn BL 14967), ac felly y tebyg yw eu bod yn tarddu o’r un gynsail a bod copi BL 14967 yn llai ffyddlon. Yn anffodus, collwyd tudalen olaf testun BL 31059 (71 ymlaen), ond gwnaed copïau ohono cyn colli’r tudalen ac mae’r rheini’n werthfawr i gywiro testun BL 14967 (e.e. 71). Mae’r fersiwn a ddiogelwyd yn Pen 110 a LlGC 17114B tua 1560 (dau gopi o’r un gynsail) hefyd yn dangos olion trosglwyddiad llafar (nifer o linellau’n eisiau, peth newid trefn llinellau, ac un cwpled ychwanegol). Mae’r ffaith fod rhai darlleniadau’n gyffredin rhwng fersiwn BL 14967 / BL 31059 a fersiwn Pen 110 / LlGC 17114B (e.e. 45 a 59) yn awgrymu bod y ddau’n tarddu o’r un gynsail yn y pen draw, a honno’n dal i gylchredeg ar lafar yn hanner cyntaf yr unfed ganrif ar bymtheg yn ôl pob tebyg. Y llawysgrifau cynharaf sy’n cynnwys testun cyflawn o’r cywydd (a chymryd nad yw’r cwpled ychwanegol yn Pen 110 yn ddilys) yw LlGC 3049D, LlGC 8497B (Thomas Wiliems) a Gwyn 4 (William Salesbury), ill tair o drydydd chwarter yr unfed ganrif ar bymtheg ac yn tarddu o gynsail gyffredin. Cyfeirir at hwn fel fersiwn Dyffryn Conwy o hyn ymlaen. Gellir canfod perthynas agos rhwng y fersiwn hwnnw a dau destun anghyflawn o’r un cyfnod, sef LlGC 3051D (lle mae 17–18 a 41–2 yn eisiau) a Pen 80 (testun sy’n gorffen gyda 58; cymerir bod testun C 5.167 yn gopi uniongyrchol o Pen 80), ond er bod trefn y llinellau yr un fath yn y rhain dengys rhai darlleniadau eu bod yn fersiynau annibynnol. Y tebyg yw eu bod i gyd yn tarddu o gynsail ysgrifenedig gynnar a gofnodwyd oddi ar dafod leferydd gan ddatgeiniad. Byddai’r testun hwnnw’n agos iawn at gyfansoddiad gwreiddiol y bardd (heb gyfnod sylweddol o drosglwyddiad llafar), ond eto gallai gynnwys rhai amrywiadau o bosibl. Ac er bod cynsail fersiynau BL 14967 a Pen 110 yn bellach oddi wrth y cyfansoddiad gwreiddiol, gallai fod wedi diogelu rhai darlleniadau a gollwyd yn y gynsail arall. Ac nid yw’n annichon fod y ddwy gynsail yn cynrychioli perfformiadau gwahanol gan y bardd ei hun, ac mai dyna sy’n cyfrif am yr amrywio yn 59 er enghraifft.

Seiliwyd testun GGl ar Pen 99 (un o lawysgrifau John Davies, Mallwyd) yn bennaf, testun a dynnai ar LlGC 3051D a Gwyn 4, mae’n debyg, gydag elfen gref o ailwampio (e.e. ai fy nideuai newidio yn 2).

Seiliwyd y testun golygedig hwn ar BL 14967, Pen 110, Pen 80 a LlGC 3049D.

Trawsysgrifiadau: BL 14967, Pen 110, Pen 80 a LlGC 3049D.

stema
Stema

Llinellau a wrthodwyd
Yn dilyn llinell 36 yn Pen 110 a LlGC 17114B ceir y cwpled canlynol. Mae’n ystrydebol, a gallai’n hawdd fod yn perthyn i farwnad arall:

Pan dynner, penyd anian,
Maen grwndwal mae’r wal yn wan.

1 a anafwyd  Ni cheseilir a, ond fe’i collwyd mewn rhai fersiynau, ac arweiniodd hynny at ychwanegu sillaf i gywiro hyd y llinell, er doe, yn Pen 110 a LlGC 17114B ac yn LlGC 3051D. Cadwyd darlleniad y testun yn Pen 80 a Gwyn 4.

2 didëu  Ffurf amrywiol ar didyo ‘gwneud yn ddigartref’, gw. GPC 965, lle nodir enghreifftiau o eiriaduron Thomas Wiliems a John Davies. Mae’r llawysgrifau mwy neu lai’n unfryd o blaid y ffurf hon, heblaw am ailgyfansoddi amlwg yn Pen 80 yn dy dy ac yn Pen 99 newidio (darlleniad a dderbyniwyd yn GGl). Cf. Duw ddoe a’m dideodd i ym marwnad Gutun Owain i’r Abad Siôn ap Rhisiart o Lyn-y-groes, GO XXIII.6.

3 gosymddaith  Gw. GPC 1516 d.g. gosymdaith ‘bwyd i daith, cynhaliaeth’. Ceir y ffurf ddiweddarach gosymaith yn y rhan fwyaf o’r llawysgrifau (cf. DG.net 109.68 lle cadarnheir y ffurf honno gan y gynghanedd), ond y ffurf hynafol hon a geir yn Pen 80, Pen 110 a LlGC 17114B, a BL 31059.

5 tai  Dilynir fersiwn Dyffryn Conwy, LlGC 3051D a BL 31059 yma gan ei fod yn ddarlleniad anos na y llawysgrifau eraill (cf. GIG X.38 lle gwelir yr un amrywio yn y llawysgrifau). Cyfeirir at holl adeiladau’r abaty. Ailgyfansoddwyd y llinell hon yn Pen 99 dwyn y wlad an dawn o law, a’r darlleniad hwnnw a dderbyniwyd yn nhestun GGl.

11–12  Mae’r cwpled hwn yn eisiau yn BL 14967, ond fe’i ceir yn BL 31059.

18 dug yn Iorc  Cf. y cyfeiriad ato yn y farwnad i Harri Ddu o Euas, 36.23 Dug fi at y Dug of Iorc. Gellid darllen y dug yma hefyd gan ddilyn Pen 110 a fersiwn Dyffryn Conwy a cheseilio’r a ar ôl digio. Ond mae BL 14967 a Pen 80 o blaid darlleniad y testun, ac fe’i deellir fel cyfeiriad at unrhyw un a ddaliai’r teitl aruchel hwnnw.

21 diswydd  Mae peth cefnogaeth yn y llawysgrifau (Pen 80, BL 31059, LlGC 3051D) i’r ffurf acennog di-swydd a geir yn nhestun GGl, ond gw. GPC 1051 lle nodir enghreifftiau o’r ffurf ddiacen wedi eu cadarnhau gan y gynghanedd yng ngwaith Lewys Glyn Cothi a Thudur Aled.

22 Duw y sydd  Nid yw’n glir pa lawysgrif oedd ffynhonnell y darlleniad A’m Duw sydd yn GGl, ond fe’i ceir fel cywiriad yn BL 31059. Ceir A duw sydd yn Pen 110, LlGC 17114B a Pen 99, ond fel arall mae’r dystiolaeth yn gryf o blaid darlleniad y testun.

24 ar y gerdd fu  Pen 110, LlGC 17114B, LlGC 3051D a BL 31059. Mae’n debyg fod ac ar gerdd fu Pen 80 yn ganlyniad i ddeall roddes yn llinell 23 yn brif ferf y frawddeg yn hytrach na chymal perthynol. Gellir gweld ac arwydd fu BL 14967 a fersiwn Dyffryn Conwy fel ymgais i gywiro darlleniad tebyg i un Pen 80, ond cofier bod arwyddion Dydd y Farn yn fotîff cyffredin mewn marwnadau.

26 Dewi  Yn sgil cymryd marw yn ddeusill newidiwyd hwn i Duw yn y rhan fwyaf o’r llawysgrifau cynnar. Pen 110 a LlGC 17114B yn unig a gadwodd ddarlleniad y testun.

30  Mae darlleniad GGl Marw fy mhen, marw yw fy mharch yn seiliedig ar Pen 99 a Pen 152 yn unig, ac mae’r ailadrodd yn amlwg yn anghywir.

31 marw ’y nghalon  Adlewyrcha hyn ddarlleniadau BL 14967, BL 31059, Pen 110 a LlGC 17114B. Mae’n debyg fod yr f yn y rhagenw fy yn ymdoddi ar ôl yr w gytseiniol, ac wedyn gellir ceseilio’r llafariaid (cf. marw’n habad yn 29 uchod). Ailgyfansoddwyd y llinell gyda phrifodl newydd yn BL 31059 marw fy nghalon ar fronn frav / … wae finnav.

37 yw dwyn  Dilynwyd Pen 80 a fersiwn Dyffryn Conwy, ac mae ergyd gyffredinol i’r llinell. O ddilyn BL 14967, BL 31059, Pen 110, LlGC 17114B a LlGC 3051D oedd ddwyn byddai’r llinell yn cyfeirio at farwolaeth Rhys yn benodol. Cf. yr amrywiaeth yn amser y ferf yn llinell 45 isod.

41–2  Mae’r cwpled hwn yn eisiau yn Pen 110 a LlGC 17114B.

45–6  Mae’r cwpled hwn yn eisiau yn Pen 110 a LlGC 17114B.

45 dued yw  Mae darlleniadau megis dyfed, dyfad a dufyd yn ymgais i ateb yr f yn Deifi, ond nid oedd hynny’n angenrheidiol. Ceir amrywiaeth yn amser y ferf eto, gyda dued oedd yn Pen 110 a LlGC 17114B, BL 14967 a BL 31059. Mae’r amser presennol yn addas gan fod y tywyllwch yn parhau.

46 duai  Nid oes cefnogaeth yn y llawysgrifau i ddarlleniad GGl dui. Berf gyflawn yw hon, ac ynys Deifi yw’r goddrych.

47 cafod raen drwch  Pen 80, Pen 110, BL 31059. Dilynwyd fersiwn Dyffryn Conwy yn GGl, traen trwch (cf. BL 14967 traen drwch), a dyfynnir y llinell yn GPC 3543 d.g. traen1, benthyciad o’r Saesneg train ‘something trailing, retinue’ (gan gydnabod bod yr enghraifft hon yn ansicr). Disgwylid treiglo’r ansoddeiriau yn dilyn yr enw benywaidd cafod (= cawod, ond ni ddigwydd y ffurf honno yn y llawysgrifau). Y ddau ansoddair, felly, yw graen ‘ofnadwy, tywyll’ (cf. 83.39) a trwch ‘anfad’. Gellir esbonio’r llygriad fel ffrwyth camrannu a chalediad (cafod draencafod traen), sef y math o newid a fyddai’n digwydd mewn trosglwyddiad llafar yn hytrach nag wrth gopïo testun ysgrifenedig.

51–2  Mae’r cwpled hwn yn eisiau yn BL 14967, BL 31059 a Pen 80.

53–4  Mae’r cwpled hwn yn eisiau yn Pen 110 a LlGC 17114B.

56 yw clipsys  Hon yw’r ffurf a geir yn BL 14967, fersiwn Dyffryn Conwy a LlGC 3051D, ond ceir clipys (o’r Saesneg (e)clipse) yn Pen 110, LlGC 17114B a BL 31059, gw. GPC 500 d.g. clips. Mae amser y ferf yn amrywio eto yn fersiwn Pen 110 a LlGC 17114B lle ceir vydd yn lle yw.

59 udaw ac wylaw  Pen 80, fersiwn Dyffryn Conwy a LlGC 3051D. Trawsosodir y ddwy ferf yn BL 14967, BL 31059, Pen 110 a LlGC 17114B, newid sy’n nodweddiadol o drosglwyddiad llafar, fel y gwelir eto yn y llinell nesaf.

60  Trawsosodir Yno . . . wnaf yn BL 14967 a BL 31059.

65–78  Mae’r llinellau hyn yn eisiau yn Pen 110 a LlGC 17114B.

67 traws  Mae trais GGl yn seiliedig ar Pen 99 a Pen 152 yn unig, a bu’n rhaid cymryd trais difreg yn sangiad.

70 a gynnull  Gan nad yw tystiolaeth Pen 110, LlGC 17114B a Pen 80 ar gael ar gyfer y llinellau hyn mae’n anodd dewis rhwng y darlleniad hwn (fersiwn Dyffryn Conwy, LlGC 3051D a Pen 99) ac yn cynnull BL 14967 a BL 31059.

71 urddedigRys  Ceir geredigrys yn BL 14967, ond er bod y rhan hon o’r gerdd yn eisiau yn BL 31059 oherwydd colli tudalen, mae tystiolaeth y copïau o’r llawysgrif honno yn awgrymu mai urddedigrys oedd ei darlleniad, ac felly saif BL 14967 ar ei phen ei hun yma. Cf. cryf urddol yn yr awdl i’r Abad Rhys, 8.4.

73  Dilynir BL 14967 (gyda chefnogaeth gan BL 31059) yma gan fod y cyferbyniad rhwng cyn hyn ac yn ôl yn gryf iawn o’u cael ar ddechrau’r ddwy linell. Daw darlleniad GGl o LlGC 3051D a Pen 99 Aur cyn hyn a’i lyn o’i law sy’n gadael y cwpled heb ferf. Nid yw’n glir beth oedd gair cyntaf y llinell yn fersiwn Dyffryn Conwy, gan fod y tair llawysgrif yn amrywio rhwng dvor (LlGC 3049D), doir (Gwyn 4) a doid (LlGC 8497B).

79–80  Mae’n debyg mai fersiwn amrywiol ar y cwpled hwn a geir yn Pen 110 a LlGC 17114B, er bod y brifodl yn wahanol:

Or Roddir i bawb o’r Reiddaw
A Roes Rys oi lys ai law

81 o’i du  Mae darlleniad GGl o’i dŷ yn seiliedig ar Pen 110 a Pen 99, ond mae’r synnwyr yn well fel hyn.

84 telid  Hen ffurf orchmynnol a geir yn Pen 110 a LlGC 17114B, LlGC 3051D a’r copïau o BL 31059, gw. WG 329.

Danfonwyd Rhys ap Dafydd ap Llywelyn, abad Ystrad-fflur, i garchar Caerfyrddin am ddyled, a bu farw yno yn 1440/1. Diau mai cyfeiriad cynnil at ei ddyledion a welir yn llinell olaf y gerdd hon.

Dyddiad
Bu farw’r Abad Rhys yn 1440/1.

Golygiadau blaenorol
GGl cerdd XI; CTC cerdd 100.

Mesur a chynghanedd
Cywydd, 84 llinell.
Cynghanedd: croes 48% (40 llinell), traws 20% (17 llinell), sain 22.5% (19 llinell), llusg 9.5% (8 llinell).

6 Caeaw  Cwmwd yn sir Gaerfyrddin, sef cynefin Rhys mae’n debyg (cf. 6.12).

7 aberthant o’i barth  Gallai hyn gyfeirio at offrymu er lles enaid Rhys, ond yng ngoleuni’r honiad yn rhan gyntaf y llinell fod Rhys yn cael ei ystyried yn sant, mae’n debycach fod hyn yn golygu y bydd pobl yn offrymu iddo ef, neu yn ei enw ef, er mwyn cael ei nawdd ysbrydol.

10 yr ŵyl  Nid yw hyn o reidrwydd yn cyfeirio at unrhyw ŵyl arbennig, ond os bu farw Rhys yn hydref neu yng ngaeaf 1440 mae’n bosibl mai gŵyl y Nadolig a olygir.

14 ar derm oes  Gw. GPC 3485–6 am yr ystyron ‘life(time), allotted span’, a cf. GLGC 95.41 ar derm bywyd a 172.2 ar derm einioes, y ddau ymadrodd yn cyfeirio at nawdd i’r bardd ar hyd ei oes.

15 Siat  Chad, esgob Caerlwytgoed (Lichfield) yn y seithfed ganrif. Mae eglwys wedi ei chysegru iddo yn Hanmer (a Chadwell yn sir Faesyfed).

15 patent  Benthyciad o’r Saesneg patent ‘braint-lythyr’, gw. GPC 2701. Y pwynt yw bod cerddi mawl Guto i’r abad yn gwarantu lle iddo yn yr abaty am oes. Y rhoddion yr arferai’r bardd eu derbyn gan ei noddwr yw fy rhent yn y llinell nesaf.

18 dug yn Iorc  Deiliad y teitl yn y cyfnod hwn oedd Richard, trydydd dug Iorc (1411–60). Cf. y cyfeiriad ato ym ‘Marwnad Harri Gruffudd’, 36.23 Dug fi at y dug of Iorc.

25 Camber  Un o dri mab Brutus a sylfaenydd cenedl y Cymry yn ôl Sieffre o Fynwy. Dyfynnir y llinell hon yn CD 219 fel enghraifft o ‘dwyll-ymresymiad’, sef ‘hollti’r fud galed yn yr orffwysfa, a chymryd yr hanner cyntaf yn unig i’w ateb mewn croes ddisgynedig’. Sylwir yno hefyd fod rhai llawysgrifau’n darllen naill ai gwymb neu gamper. Cf. 22.15 Er meddiant Alecsander.

26 Morda’  Sef Mordaf ap Serfan, un o’r Tri Hael, gw. TYP3 451–2, WCD 483.

45 ynys Deifi  Defnyddir ynys yma yn yr ystyr ‘bro’, cf. 63.59 ynys Wynedd.

54 gwlad yr hud  Mae’n debyg fod hyn yn cyfeirio at y niwl sy’n disgyn ar Ddyfed yn nhrydedd gainc y Mabinogi.

56 clipsys  Benthyciad o’r Saesneg (e)clipsis, diffyg ar yr haul, cf. GIG VI.52 Y mae clipsis fis ar Fôn.

61–2 Cwynfan Esyllt … / Am Drystan  Ar ddiwedd y fersiwn Eingl-Normanaidd o’r chwedl gan Thomas o Brydain mae Isolde yn cyrraedd Tristan yn rhy hwyr, a phan wêl ei fod wedi marw mae hi’n galaru’n angerddol cyn marw o dorcalon.

63 Gwyddno Garanir  Brenin Cantre’r Gwaelod.

69 llif Noe  Cf. 92.34 (lle ceir yr un trawiad cynganeddol) a 40.21–2.

84 telid Duw  Hen ffurf orchmynnol, cf. 7.43n a hefyd yr ymadrodd Telid Duw iddynt a geir gan Maurice Kyffin (1595) (Hughes 1951: 91), enghraifft efallai o hen ffurf wedi ffosileiddio mewn ebychiad.

Llyfryddiaeth
Hughes, G.H. (1951) (gol.), Rhagymadroddion 1547–1649 (Caerdydd)

Rhys ap Dafydd ap Llywelyn, abbot of Strata Florida, was imprisoned in Carmarthen for debt, and died there in 1440/1. The last line of this poem probably makes indirect reference to his debts.

Date
Abbot Rhys died in 1440/1.

The manuscripts
Twenty nine manuscript copies of the poem have survived dating from the second quarter of the sixteenth century onwards, a number of them showing signs of oral transmission. The edited text is based on BL 14967, Pen 110, Pen 80 and LlGC 3049D.

stema
Stemma

Previous editions
GGl poem XI; CTC poem 100.

Metre and cynghanedd
Cywydd, 84 lines.
Cynghanedd: croes 48% (40 lines), traws 20% (17 lines), sain 22.5% (19 lines), llusg 9.5% (8 lines).

6 Caeaw  A commote in Carmarthenshire, probably Rhys’s native region (cf. 6.12).

7 aberthant o’i barth  This could refer to offerings for the benefit of Rhys’s soul, but in light of the claim in the first part of the line that Rhys was regarded as a saint, this is more likely to mean that people were making offerings to him, or in his name, in order to gain his spiritual support.

10 yr ŵyl  This does not necessarily refer to any particular festival, but if Rhys died in the autumn or winter of 1440, then it is possible that Christmas is meant.

14 ar derm oes  See GPC 3485–6 for the meanings ‘life(time), allotted span’, and cf. GLGC 95.41 ar derm bywyd and 172.2 ar derm einioes, both expressions referring to patronage for the poet throughout his life.

15 Siat  Chad, bishop of Lichfield in the seventh century. There is a church dedicated to him in Hanmer (and Chadwell in Radnorshire).

15 patent  From the English patent in the sense of a document confirming a privilege, see GPC 2701. The point is that Guto’s praise poems to the abbot ensure him of a place in the abbey for life. In the next line fy rhent refers to the gifts the poet used to receive from his patron.

18 dug yn Iorc  The holder of the title in this period was Richard, third duke of York (1411–60). Cf. the reference to him in the elegy for Henry Griffith, 36.23 Dug fi at y dug of Iorc.

25 Camber  One of the three sons of Brutus and founder of the Welsh race according to Geoffrey of Monmouth.

26 Morda’  Mordaf ap Serfan, one of the ‘Tri Hael’, see TYP3 451–2, WCD 483.

45 ynys Deifi  The word ynys is used here in the sense of ‘region’, cf. 63.59 ynys Wynedd.

54 gwlad yr hud  This probably refers to the mist which descends on Dyfed in the third branch of the Mabinogi.

56 clipsys  From the English (e)clipsis, cf. GIG VI.52 Y mae clipsis fis ar Fôn (‘There is an eclipse for a month over Anglesey’).

61–2 Cwynfan Esyllt … / Am Drystan  At the end of the Anglo-Norman version of the story by Thomas of Britain Isolde reaches Tristan too late, and when she sees that he has died she delivers a passionate lament before dying of a broken heart.

63 Gwyddno Garanir  The king of Cantre’r Gwaelod, the kingdom traditionally believed to lie beneath the waters of Cardigan Bay.

69 llif Noe  Cf. 92.34 a 40.21.

84 telid Duw  An old imperative form, cf. 7.43n and also the expression Telid Duw iddynt (‘God reward them’) used by Maurice Kyffin (1595) (Hughes 1951: 91), an instance perhaps of an old form fossilized in an exclamatory phrase.

Bibliography
Hughes, G.H. (1951) (gol.), Rhagymadroddion 1547–1649 (Caerdydd)

Cliciwch ar rif llinell i weld amrywiadau
Image Dialog
Yr Abad Rhys ap Dafydd o Ystrad-fflur, 1430–m. 1440/1

Yr Abad Rhys ap Dafydd o Ystrad-fflur, fl. c.1430–m. 1440/1

Top

Yr Abad Rhys yw gwrthrych cerddi 5–9, a cheir cyfeiriadau eraill ato yn 30.37–8, 46 ac yn 115.25. Ni ddiogelwyd cerddi iddo gan feirdd eraill, ond cyfeirir ato mewn cerddi i’w olynwyr gan Ddafydd Nanmor (DN XXV.8, 64) a Ieuan Deulwyn (ID XXXI.4).

Achres
Yr unig dystiolaeth dros ei ach yw’r cyfeiriadau yng ngherddi Guto, lle nodir mai Dafydd ap Llywelyn oedd enw ei dad (6.11–14; 8.37, 73). Fe’i gelwir hefyd yn ŵyr Domas (7.39), ac mae’n debyg mai tad ei fam oedd hwnnw (ond gw. nodyn esboniadol 7.39).

lineage
Achres yr Abad Rhys ap Dafydd o Ystrad-fflur

Disgrifir Dafydd ap Llywelyn fel [C]aeo lywydd glân (6.12), ac yn y farwnad sonnir am [dd]wyn cywoeth dynion Caeaw (9.6), felly gellir casglu bod Rhys yn hanu o deulu uchelwrol blaenllaw yng nghwmwd Caeo. Ni lwyddwyd i leoli Rhys yn achau P.C. Bartrum (WG1 a WG2), ond mae’n bosibl, fel y dadleuodd Salisbury (2009: 61–2), ei fod yn ŵyr i’r Llywelyn ap Gruffydd Fychan a ddienyddiwyd yn Llanymddyfri yn 1401 am arwain byddin y brenin ar gyfeiliorn yn hytrach nag ar drywydd ei ddau fab a oedd yng nghwmni Owain Glyndŵr (gw. Griffiths: 1972, 367, lle nodir bod Dafydd ap Llywelyn ap Gruffydd Fychan yn fedel Caeo yn 1389–92 ac yn ddirprwy fedel yn 1395–6 a 1400–1). Ni nodir bod gan Lywelyn ap Gruffydd Fychan fab o’r enw Dafydd yn WG1 ‘Selyf’ 6, ond mae’n bosibl ei fod wedi ei hepgor o’r achresi am mai Rhys oedd ei unig fab a hwnnw’n ddi-blant am ei fod yn ŵr eglwysig. Ar y llaw arall, nodir bod gan Lywelyn ap Gruffydd Fychan fab o’r enw Morgan Foethus a fu’n abad Ystrad-fflur. Ni noda Bartrum ei ffynhonnell ar gyfer hynny, ac nid oes ateg yn y rhestrau o abadau, ond mae bylchau yn y rhestrau ar ddiwedd y bedwaredd ganrif ar ddeg a dechrau’r bymthegfed. Dichon hefyd fod dryswch wedi digwydd rhwng Morgan a Rhys gan fod tad Rhys wedi ei hepgor o ach y teulu.

Ei yrfa
Y cyfeiriad cynharaf at Rys fel abad Ystrad-fflur yw un dyddiedig 13 Chwefror 1433 sy’n sôn amdano ymhlith nifer o uchelwyr a oedd i fod yn gyfrifol am sicrhau diogelwch abad y Tŷ Gwyn (CPR 1429–35, 295). Ond mae tystiolaeth fod ei abadaeth wedi dechrau o leiaf dair blynedd cyn hynny. Mewn dogfen ddyddiedig 26 Mawrth 1442, yn amser olynydd Rhys, yr Abad Wiliam Morus, sonnir am gyflwr yr abaty fel hyn (CPR 1441–6, 95–6):The abbot and convent of the house of St. Mary, Stratflure, South Wales, have shown the king that the said house is situated in desolate mountains and has been spoiled by Owen Gleyndour and his company at the time of the Welsh rebellion, the walls of the church excepted, and that it is not probable that the same can be repaired without the king’s aid, and that Richard, late abbot, was deputed as collector of a whole tenth granted to the king by the clergy of the province of Canterbury in his ninth year and to be levied from the untaxed benefices within the archdeaconry of Cardican, in the diocese of St. Davids, and collector of a fourth part of a moiety of a tenth granted by the same on 7 November in the twelfth year and to be levied within the same archdeaconry, and collector of a whole tenth granted by the same on 29 April in the fifteenth year to be levied within the same archdeaconry, and collector of another tenth granted by the same in the eighteenth year, to be levied within the same archdeaconry, and collector of a subsidy granted by the same in the eighth year and to be levied from all chaplains within the same archdeaconry, and that at the time of the levying of the tenth in the eighteenth year the said late abbot was committed to the prison within the castle of Kermerdyn by the king’s officers by reason of divers debts recovered against him and there died.Gwelir bod Rhys (neu Richard fel y’i gelwir yma) yn casglu trethi ar ran y brenin yn wythfed flwyddyn teyrnasiad Henry VI, sef rhwng 1 Medi 1429 a 31 Awst 1430. Gwelir hefyd ei fod wedi ei garcharu yng nghastell Caerfyrddin am ddyledion yn neunawfed flwyddyn Henry VI, sef 1439/40, ac iddo farw yno. Mewn cofnod arall dyddiedig 18 Chwefror 1443 nodir bod ei olynydd, Wiliam Morus, wedi bod yn abad ers dwy flynedd (ibid 151–2), felly gellir casglu i Rys farw tua diwedd 1440 neu ddechrau 1441. Gellir derbyn, felly, y dyddiadau 1430–41 a roddir ar gyfer ei abadaeth gan Williams (2001: 297), a chymryd mai ffurf Saesneg ar Rhys oedd Richard, fel y gwelir yn y ddogfen uchod.

Yn y cywydd am salwch Rhys mae Guto’n annog yr abad i drechu ei salwch drwy ei atgoffa iddo lwyddo i drechu gwrthwynebiad gan abadau a lleygwyr (5.43–56). Sonnir am hawlwyr yn ei erlid, a gallai hynny fod yn gyfeiriad at achos yn 1435 (28 Mai) pan orchmynnwyd iddo ymddangos gerbron Llys y Siawnsri i ateb cyhuddiad o ysbeilio tir ac eiddo abaty Sistersaidd Vale Royal (swydd Gaer) yn Llanbadarn Fawr (CCR; gw. Williams 1962: 241; Salisbury 2009: 67). Cyfeirir hefyd yn llinellau 47–8 at ymgais gan fawrIal i’w ddiswyddo, sef, yn ôl pob tebyg, abad abaty Sistersaidd Glyn-y-groes yng nghwmwd Iâl. Nid oes cofnod o wrthdaro rhwng abadau Ystrad-fflur a Glyn-y-groes yn ystod abadaeth Rhys, ond gwyddys i Siôn ap Rhys, abad Aberconwy, ddifrodi abaty Ystrad-fflur a dwyn gwerth £1,200 o’i eiddo yn 1428 (Robinson 2006: 269). Fel yr awgrymodd Salisbury (2009: 68), mae’n debygol iawn mai Rhys ei hun a fu’n gyfrifol am ddiswyddo’r Abad Siôn a phenodi gŵr o’r enw Dafydd yn ei le yn Aberconwy, merch-abaty Ystrad-fflur, yn 1431. Diau mai gweithredoedd awdurdodol o’r fath sydd gan Guto mewn golwg yma.

Yn ôl Guto roedd Rhys yn ŵr dysgedig, da ei lên (6.20), ac yn ôl pob tebyg mae cerdd 6 yn cyfeirio at ymweliad ganddo â choleg Sistersiaidd Sant Berned a sefydlwyd yn Rhydychen yn 1437. Fel y gwelir yn y dyfyniad uchod, difrodwyd abaty Ystrad-fflur yn ddifrifol yn ystod gwrthryfel Glyndŵr, a thystia Guto i Rys dalu am waith atgyweirio’r adeiladau (8.16–18, 57–8). Dichon mai hyn, yn ogystal â’i haelioni cyffredinol, a fu’n gyfrifol am ei ddyledion erbyn diwedd ei fywyd, fel yr awgryma Guto’n gynnil yn niweddglo ei farwnad (9.75–84).

Llyfryddiaeth
Griffiths, R.A. (1972) The Principality of Wales in the Later Middle Ages: The Structure and Personnel of Government, i: South Wales, 1277–1536 (Cardiff)
Salisbury, E. (2009), ‘ “Y traed ataw a redant”: Golwg ar Ganu Guto’r Glyn i Rys, Abad Ystrad-fflur’, LlCy 32: 58–84
Robinson, D. (2006), The Cistercians in Wales: Architecture and Archaeology 1130–1540 (London)
Williams, D.H. (2001), The Welsh Cistercians (Leominster)
Williams, G. (1962), The Welsh Church from Conquest to Reformation (Cardiff)


Top
  • AASTAnglesey Antiquarian Society and Field Club Transactions, 1913- ŷŵ
  • ActauActauyr Apostolion yn y Testament Newydd
  • ActsThe Acts of the Apostles in the New Testament
  • APD.Gwenallt Jones (gol.), Yr Areithiau Pros (Caerdydd,1934)
  • Arch CambArchaeologia Cambrensis, 1846
  • ArchifMRCronfa Ddata Enwau Lleoedd: Archif Melville Richards / Archif Melville Richards Place-name Database
  • <http://www.e-gymraeg.co.uk/enwaulleoedd/amr>
  • Arm PIfor Williams (gol.), Armes Prydein o Lyfr Taliesin (Caerdydd, 1955)
  • Arm P2Ifor Williams (ed.), Armes Prydain from the Book of Taliesin, English version by Rachel Bromwich (Dublin, 1972)
  • ASCentM. Paul Bryant-Quinn (gol.), Apocrya Sin Cent (Aberystwyth, 2004)
  • BBwletin y Bwrdd Gwybodau Celtaidd, 1921-93
  • BaLlawysgrif yng nghasgliad Prifysgol Cymru, Bangor
  • Ba(M)Llawysgrif yng nghasgliad Bangor (Mostyn) ym Mhrifysgol Cymru, Bangor
  • BarnwyrLlyfry Barnwyr yn yr Hen Destament
  • BDHenry Lewis (gol.), Brut Dingestow (Caerdydd, 1942)
  • BDeD.Simon Evans, Buchedd Dewi (Caerdydd, 1959)
  • BDGOwen Jones a William Owen (goln.), Barddoniaeth Dafydd ab Gwilym (Llundain, 1789)
  • BeirnJ. Morris Jones, Y Beirniad (1911-20)
  • BettisfieldCasgliad Bettisfield yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / The Bettisfield collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • BLLlawysgrifau Ychwanegol yngnghasgliad y Llyfrgell Brydeinig, Llundain / The Additional Manuscripts in the British Library, London
  • BlBGCC Marged Haycock (gol.), Blodeugerdd Barddas o Ganu Crefyddol Cynnar (Llandybe, 1994)
  • Bl BXIV Dafydd Johnston (gol.), Blodeugerdd Barddas o'r Bedwaredd Ganrif arDdeg (Llandybe, 1989)
  • BodLlawysgrif yng nghasgliad Bodewryd, ynLlyfrgell Genedlaethol Cymru, Abersytwyth / A manuscript in the Bodewryd collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • BodWLlawysgrif Gymreig yng nghasgliadLlyfrgell Bodley, Rhydychen / A Welsh manuscript in the Bodleian Library, Oxford
  • 1 BrenhinoeddLlyfr Cyntaf y Brenhinoedd yn yr Hen Desatement
  • 2 BrenhinoeddAil Lyfr y Brenhinoedd yn yr Hen Destament
  • BrenSaesThomas Jones (gol.), Brenhinedd y Saesson (Caerdydd, 1971)
  • BritishHOBritish History Online http://www.british-history.ac.uk>
  • BrMIfor Williams (gol.), Breuddwyd Maxen (Bangor,1908)
  • BrM2Brynley F. Roberts (ed.), Breudwyt Maxen Wledic (Dublin, 2005)
  • BrogLlawysgrif yng nghasgliad Brogyntyn, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Brogyntyn collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • BRhMelville Richards (gol.), Breudwyt Ronabwy (Caerdydd, 1948)
  • BTThomasJones (gol.), Brut y Tywysogyon PeniarthMs. 20 (Caerdydd, 1941)
  • BYThomas Jones (gol.), Y Bibyl Ynghymraec (Caerdydd, 1940)
  • ByCyY Bywgraadur Cymreig hyd 1940(Llundain, 1953)
  • ByCy Ar-leinY Bywgraffiadur Ar-lein
  • <http://yba.llgc.org.uk/cy/index.html>
  • CLlawysgrifyn Llyfrgell Ganolog Caerdydd / A manuscript in Cardiff Central Library
  • CAIfor Williams (gol.), Canu Aneirin, (Caerdydd, 1938)
  • CAMBMCatalogueof Additions to the Manuscripts in the British Museum
  • CCJ. Fisher (ed.), The Cefn Coch MSS (Liverpool, 1889)
  • CCRCalendarof the close rolls preserved in the Public Record Office [12721509] (London,1900-63)
  • CDJohn Morris-Jones, Cerdd Dafod (Rhydychen, 1925)
  • CFGMelville Richards, Cystrawen y Frawddeg Gymraeg (ail arg.,Caerdydd, 1970)
  • CLC2Meic Stephens (gol.), Cydymaith i Lenyddiaeth Cymru (ailarg., Caerdydd, 1997)
  • CLlHIfor Williams (gol.), Canu Llywarch Hen (Caerdydd, 1935)
  • CLlLlBrynley F. Roberts (ed.), CyfrancLludd a Llefelys (Dublin, 1975)
  • CMLlawysgrif yng nghasgliad Cwrtmawr, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Cwrtmawrcollection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • CMCSCambridge Medieval Celtic Studies,19811993; Cambrian Medieval CelticStudies, 1993
  • CMOC2Dafydd Johnston (gol.), Canu Maswedd yr Oesoedd Canol (ailarg., Pen-y-bont ar Ogwr, 1998)
  • CO3 Rachel Bromwich a D. Simon Evans(goln.) gyda chymorth D.H. Evans Culhwchac Olwen (Caerdydd, 1997)
  • CPRCalendar of Patent Rolls preserved in the Record Office (London, 18911986)
  • CSTBP.J.Donovan (gol.), Cywyddau Serch y Tri Bedo(Caerdydd, 1982)
  • CTIfor Williams (gol.), Canu Taliesin (Caerdydd, 1960)
  • CTCCatrin T. Beynon Davies, `Cerddir TaiCrefydd (M.A. Cymru [Bangor], 1973)
  • CyY Cymmrodor, The Magazine of the HonourableSociety of Cymmrodorion, 18771951
  • CylchgCHSFeirCylchgrawn Cymdeithas Hanes a Chofnodion Sir Feirion (n)ydd, 1949
  • CylchgHCCylchgrawnHanes Cymru, 1960
  • Cylchg LlGC Cylchgrawn Llyfrgell Genedlaethol Cymru,1939
  • ChOIfor Williams (gol.), Chwedleu Odo (Wrecsam, 1926)
  • 1 Chronicles The First Book of the Chronicles in the Old Testament
  • 2 Chronicles The Second Book of the Chronicles in the Old Testament
  • Datguddiad`Datguddiad Ioan' yn y Testament Newydd
  • DBHenry Lewis a P. Diverres (goln.), Delwy Byd (Caerdydd, 1928)
  • DEThomas Roberts (gol.), Gwaith Dafydd ab Edmwnd (Bangor, 1914)
  • DGAHelenFulton (ed.), Selections from the Dafyddap Gwilym Apocrypha (Llandysul, 1996)
  • DGG Ifor Williams a TRoberts (goln.), Cywyddau Dafydd ap Gwilym ai Gyfoeswyr (Bangor, 1914)
  • DGG2Ifor Williams a T. Roberts (goln.), Cywyddau Dafydd ap Gwilym a'i Gyfoeswyr(ail arg., Caerdydd, 1935)
  • DG.netDafydd ap Gwilym.net <http://www.dafyddapgwilym.net>
  • DNThomasRoberts and Ifor Williams (eds.), ThePoetical Works of Dafydd Nanmor (Cardi and London, 1923)
  • DNB2H.C.G. Matthew and B. Harrison (eds.), Oxford Dictionary of National Biography (Oxford, 2004)
  • DNBOnlineOxford Dictionary of National Biography <http://www.oxforddnb.com/>
  • DWBWelsh Biography Online
  • <http://yba.llgc.org.uk/en/index.html>
  • DWHMichael Powell Siddons, The Development of Welsh Heraldry (3vols., Aberystwyth, 19913)
  • L.Dwnn: HVS.R. Meyrick (ed.), Heraldic Visitations of Wales (Llandovery,1846)
  • EANCR.J. Thomas, Enwau Afodyn a Nentydd Cymru Caerdydd, 1938)
  • EEWT.H. Parry-Williams, The English Element in Welsh (Londons, 1923)
  • tudesÉtudes celtiques, 1936
  • EVWM.E. Griths, Early Vaticination in Welsh with English Parallels (Cardi, 1937)
  • EWGTP.C. Bartrum (ed.), Early Welsh Genealogical Tracts (Cardiff, 1966)
  • GJ. Lloyd-Jones (gol.), Geirfa Barddoniaeth Gynnar Gymraeg(Caerdydd, 1931-63)
  • GazMFEWGazetter of Markets and fairs in England and Wales to 1516 <http://www.history.ac.uk/cmh/gaz/gazweb2.html>
  • GBDdGwaith Bleddyn Ddu, gol. R. Iestyn Daniel (Aberystwyth, 1994)
  • GBFRhian M. Andrews et al. (goln.), Gwaith Bleddyn Fardd a Beirdd Eraill AilHanner y Drydedd Ganrif ar Ddeg (Caerdydd, 1996)
  • GCR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Casnodyn (Aberystwyth, 1999)
  • GCBMiNerys Ann Jones ac Ann Parry Owen (goln.), Gwaith Cynddelw Brydydd Mawr,i (Caerdydd, 1991)
  • GCBMiiNerys Ann Jones ac Ann Parry Owen (goln.), Gwaith Cynddelw Brydydd Mawr,ii (Caerdydd, 1995)
  • GDBN.G. Costigan (Bosco) et al. (goln.), Gwaith Dafydd Benfras ac Eraill o FeirddHanner Cyntaf y Drydedd Ganrif ar Ddeg (Caerdydd, 1995)
  • GDCR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Dafydd y Coed a beirdd eraill o LyfrCoch Hergest (Aberystwyth, 2002)
  • GDEpOwen Thomas (gol.), Gwaith Dafydd Epynt (Aberystwyth, 2002)
  • GDG Thomas Parry (gol.), Gwaith Dafydd ap Gwilym(Caerdydd, 1952)
  • GDG3 Thomas Parry (gol.), Gwaith Dafydd ap Gwilym (trydydd arg., Caerdydd, 1979)
  • GDGorErwain H. Rheinallt (gol.), Gwaith Dafydd Gorlech (Aberystwyth,1997)
  • GDIDA.Eleri Davies (gol.), Gwaith Deio ab Ieuan Du a Gwilym ab Ieuan Hen (Caerdydd, 1992)
  • GDLlW. Leslie Richards (gol.), Gwaith Dafydd Llwyd o Fathafarn(Caerdydd, 1964)
  • Genesis`Llyfr Genesis' yn yr Hen Destament
  • GenesisThe Book of Genesis in the Old Testament
  • GEOR. Geraint Gruydd a Rhiannon Ifans(goln.), Gwaith Einion Oeiriad a Dafydd Ddu o Hiraddug, gol. (Aberystwyth, 1997)
  • GGDTN.G. Costigan (Bosco) et al. (goln.), Gwaith Gruudd ap Dafydd ap Tudur, Gwilym Ddu o Arfon, Trahaearn Brydydd Mawr ac Iorwerth Beli (Aberystwyth, 1995)
  • GGHD.J. Bowen (gol.), Gwaith Gruudd Hiraethog (Caerdydd, 1990)
  • GGGrBarry J. Lewis ac Eurig Salisbury (goln.), Gwaith Gruffudd Gryg(Aberystwyth 2010)
  • GGlJ. Llywelyn Williams ac Ifor Williams (goln.), Gwaith Gutor Glyn (Caerdydd, 1939)
  • GGl2 J. Llywelyn Williams ac Ifor Williams(goln.), Gwaith Guto'r Glyn (ail arg., Caerdydd, 1961)
  • GGLlRhiannon Ifans (gol.), Gwaith Gruudd Llwyd ar Llygliwiaid Eraill(Aberystwyth, 2000)
  • GGMDiBarry J. Lewis (gol.), Gwaith Gruudd ap Maredudd ap Dafydd, i, Canu i deulu Penmynydd (Aberystwyth, 2003)
  • GGMD iiBarry J. Lewis (gol.), Gwaith Gruudd ap Maredudd ap Dafydd, ii, Canu Crefyddol (Aberystwyth, 2005)
  • GGMDiiiAnn Parry Owen (gol.), Gwaith Gruudd ap Maredudd ap Dafydd, iii, Canu Amrywiol (Aberystwyth, 2007)
  • GGrGRhiannon Ifans, Ann Parry Owen,W. Dyfed Rowlands ac Erwain H. Rheinallt (goln.), Gwaith Gronw Gyriog, Iorwerth ab y Cyriog, Mab Clochyddyn, Gruudd ap Tudur Goch ac Ithel Ddu (Aberystwyth, 1997)
  • GHCIslwyn Jones (gol.), Gwaith Hywel Cilan (Caerdydd, 1963)
  • GHCEMHuw Ceiriog Jones (gol.), Gwaith Huw Ceiriog ac Edward Maelor(Caerdydd, 1990)
  • GHDA.Cynfael Lake (gol.), Gwaith Huw ap Dafyddap Llywelyn ap Madog (Aberystwyth, 1995)
  • GHSDylanFoster Evans (gol.), Gwaith Hywel Swrdwala'i deulu (Aberystwyth, 2000)
  • GIBHGwaithIeuan Brydydd Hir (gol.), M. Paul Bryant-Quinn (Aberystwyth, 2000)
  • GIFHowell L. Jones ac E.I. Rowlands(gol.), Gwaith Iorwerth Fynglwyd(Caerdydd, 1975)
  • GIGD.R. Johnston (gol.), Gwaith Iolo Goch (Caerdydd, 1988)
  • GILlFM. Paul Bryant-Quinn (gol.), Gwaith Ieuan ap Llywelyn Fychan, Ieuan Llwyd Brydydd a Lewys Aled (Aberystwyth, 2003)
  • GIRhR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Ieuan ap Rhydderch (Aberystwyth,2003)
  • GLDA. Cynfael Lake (gol.), Gwaith Lewys Daron (Caerdydd, 1994)
  • GLGCDafydd Johnston (gol.), Gwaith Lewys Glyn Cothi (Caerdydd,1995)
  • GLMEurys I. Rowlands, Gwaith Lewys Mn (Caerdydd, 1975)
  • GLMorgA. CynfaelLake (gol.), Gwaith Lewys Morgannwg (dwy gyfrol, Aberystwyth, 2004)
  • GLlR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Llawdden (Aberystwyth, 2006)
  • GLlBHAnn Parry Owen a Dylan Foster Evans(gol.), Gwaith Llywelyn Brydydd Hoddnant, Dafydd ap Gwilym, Hillyn ac eraill (Aberystwyth, 1996)
  • GLlFKathleen Anne Bramley et al. (gol.), Gwaith Llywelyn Fardd I ac Eraill o Feirdd y Ddeuddegfed Ganrif (Caerdydd, 1994)
  • GLlGDafydd Johnston (gol.), Gwaith Llywelyn Goch ap Meurig Hen(Aberystwyth, 1998)
  • GLlLlElin M. Jones (gol.), Gwaith Llywarch ap Llywelyn `Prydydd y Moch' (Caerdydd, 1989)
  • GMBJ.E. Caerwyn Williams et al. (gol.), Gwaith Meilyr Brydydd a'i Ddisgynyddion (Caerdydd, 1994)
  • GMBrA. Cynfael Lake (gol.), Gwaith Mathau Brwmld (Aberystwyth,2002)
  • GMDHuw Meirion Edwards (gol.), Gwaith Madog Dwygraig (Aberystwyth,2006)
  • GMRhEnid Roberts (gol.), Gwaith Mareduddap Rhys ai Gyfoedion (Aberystwyth, 2003)
  • GMWD. Simon Evans, A Grammar of Middle Welsh (Dublin, 1964)
  • GMWLTimothy Lewis, A Glossary of Mediaeval Welsh Law (Manchester,1913)
  • GOE. Bachellery (d.), Loeuvre potique de Gutun Owain(Paris, 19501)
  • GOLlMEurys Rolant (gol.), Gwaith Owain ap Llywelyn ab y Moel(Caerdydd, 1984)
  • GP G.J. Williams ac E.J. Jones (gol.), Gramadegaur Penceirddiaid (Caerdydd,1934)
  • GPBHuw Meirion Edwards (gol.), Gwaith Prydydd Breuan, Rhys ap Dafydd ab Einion, Hywel Ystorm, a cherddi dychan dienw o Lyfr Coch Hergest (Aberystwyth,2000)
  • GPCGeiriadur Prifysgol Cymru (Caerdydd, 1950)
  • GPC2Geiriadur Prifysgol Cymru (ail argraad, Caerdydd, 2003)
  • GPhEM.Paul Bryant-Quinn (gol.), Gwaith Syr Phylib Emlyn, Syr Lewys Meudwy a Mastr Harri ap Hywel (Aberystwyth, 2001)
  • GRhBEurys I. Rowlands (gol.), Gwaith Rhys Brydydd a Rhisiart ap Rhys (Caerdydd,1976)
  • GRhGEDylan Foster Evans (gol.), Gwaith Rhys Goch Eryri (Aberystwyth, 2007)
  • GSCA.Cynfael Lake (gol.), Gwaith Sin Ceri (Aberystwyth, 1996)
  • GSCyfR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Dafydd Bach ap Madog Wladaidd 'Sypyn Cyfeiliog a Llywelyn ab y Moel (Aberystwyth, 1998)
  • GSDTRhiannon Ifans (gol.), Gwaith Syr Dafydd Trefor (Aberystwyth, 2005)
  • GSHA.Cynfael Lake (gol.), Gwaith Sin ap Hywel (Aberystwyth, 1999)
  • GSRhNerys Ann Jones ac Erwain Haf Rheinallt(gol.), Gwaith Sefnyn, Rhisierdyn,Gruudd Fychan ap Gruudd ab Ednyfed a Llywarch Bentwrch (Aberystwyth,1995)
  • GSTEnid Roberts (gol.), Gwaith Sin Tudur (2 gyf., Caerdydd,1980)
  • GTPThomas Roberts (gol.), Gwaith Tudur Penllyn ac Ieuan ap TudurPenllyn, gol. (Caerdydd, 1958)
  • GwynLlawysgrif yng nghasgliad J. Gwyneddon Davies, yn Llyfrgell Prifysgol Cymru, Bangor
  • GyBDafydd Johnston (gol.), Galar y Beirdd: Marwnadau Plant/Poets'Grief: Medieval Welsh Elegies for Children (Caerdydd, 1993)
  • HCLlLeslie Harries (gol.), Gwaith Huw Cae Llwyd ac Eraill(Caerdydd, 1953)
  • HPEHistoriaPeredur vab Efrawc, gol. Glenys Witchard Goetinck (Caerdydd, 1976)
  • HPFJ.Y.W. Lloyd, The History of Powys Fadog, (6 vols., London, 18817)
  • IDIfor Williams (gol.), Casgliad o Waith Ieuan Deulwyn (Bangor,1909)
  • IGEHenry Lewis, Thomas Roberts ac IforWilliams (gol.), Cywyddau Iolo Goch acEraill (Bangor, 1925)
  • IGE2Henry Lewis, Thomas Roberts ac IforWilliams (gol.), Cywyddau Iolo Goch acEraill (ail arg., Caerdydd, 1937)
  • IGPDafydd Johnston (ed.), Iolo Goch: Poems (Llandysul, 1993)
  • Ioan`Yr Efengyl yn l Sant Ioan' yn y Testament Newydd
  • JMHRSJournalof the Merioneth Historical and Record Society, 1949
  • JohnThe Gospel according to John in theNew Testament
  • JudgesThe Book of Judges in the Old Testament
  • KAA 2Patricia Williams (gol.), Kedymdeithyas Amlyn ac Amic (Caerdydd,1982)
  • 1 KingsThe First Book of the Kings in the Old Testament
  • 2 KingsThe Second Book of the Kings in the Old Testament
  • LBSS. Baring-Gould and J. Fisher, The Lives of the British Saints (4vols., London, 190713)
  • Luc`Yr Efengyl yn l Sant Luc' yn yTestament Newydd
  • LukeThe Gospel according to Luke in theNew Testament
  • LlAJ. Morris Jones and John Rhŷs (eds.), The Elucidarium from Llyvyr Agkyr Llandewivrevi (Oxford, 1894)
  • LlBS.J. Williams a J.E. Powell (gol.), Cyfreithiau Hywel Dda yn l Llyfr Blegywryd(Caerdydd, 1942)
  • LlCyLlnCymru, 1950
  • LlGCLlawysgrif yng nghasgliad Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the collection of theNational Library of Wales, Aberystwyth
  • LlIAled Rhys Wiliam (ed.), Llyfr Iorwerth (Cardi, 1960)
  • LlstLlawysgrif yng nghasgliad Llanstephan, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Llanstephan collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • Marc`Yr Efengyl yn l Sant Marc' yn y Testament Newydd
  • MarkThe Gospel according to Mark in the New Testament
  • Mathew`Yr Efengyl yn l Sant Mathew' yn y Testament Newydd
  • MatthewThe Gospel according to Matthew in the New Testament
  • MCFY Mynegai i Farddoniaeth Gymraeg y Llawysgrifau / The Index to Welsh Poetry inManuscript
  • <http://maldwyn.llgc.org.uk>
  • MEDMiddle English Dictionary (Michigan, 1963)
  • MonWMonastic Wales <http://www.monasticwales.org>
  • MontCollCollections Historical and Archaeological... by the Powysland Club, 1868
  • MosLlawysgrif yng nghasgliad Mostyn, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Mostyn collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • MWMDaniel Huws, Medieval Welsh Manuscripts (Cardiand Aberystwyth, 2000)
  • NCENewCatholic Encyclopaedia (New York, 1967-79)
  • NCLWMeic Stephens (ed.), The New Companion to the Literature of Wales(Cardiff, 1998)
  • NLWJNational Library of Wales Journal, 1939
  • OBWVThomasParry (ed.), The Oxford Book of Welsh Verse (Oxford, 1976)
  • OCD3Simon Hornblower and Antony Spawforth(eds.), The Oxford Classical Dictionary(third ed., Oxford, 1996)
  • ODCC3F.L. Cross and E.A. Livingstone (eds.), The Oxford Dictionary of the Christian Church (third ed., Oxford, 1967, revised 2005)
  • OED2The Oxford English Dictionary (second ed., Oxford, 1989)
  • OED OnlineThe Oxford English Dictionary
  • <http://www.oed.com>
  • PACFJ.E. Griffith, Pedigrees of Anglesey and Carnarvonshire Families (Bangor, 1914)
  • PenLlawysgrif yng nghasgliad Peniarth, ynLlyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Peniarth collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • Peniarth49E. Stanton Roberts a W.J. Gruffydd (gol.), Peniarth 49 (Caerdydd, 1929)
  • Peniarth67E. Stanton Roberts a W.J. Gruffydd (ed.), Peniarth 67 (Cardiff, 1918)
  • Peniarth76E. Stanton Roberts a W.J. Gruffydd (gol.), Peniarth 76 (Caerdydd, 1927)
  • PKM Ifor Williams (gol.), Pedeir Keinc y Mabinogi (Caerdydd, 1930)
  • PsalsmThe Psalms in the Old Testament
  • RBJohn Rhs and J. Gwenogvryn Evans(eds.), The Text of the Bruts from the Red Book of Hergest (Oxford, 1890)
  • RCAHM (Anglesey)An Inventory of the Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire: Anglesey (London, 1937)
  • RCAHM (Caernarvonshire) An Inventory of the Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire: Caernarvonshire (3 vols.,London, 1956, 1960, 1964)
  • RCAHM (Flint)An Inventory of the Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire, Vol II: County of Flint (London, 1912)
  • RCAHM (Merionethshire) An Inventory of Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire: Merionethshire (London, 1921)
  • RepWMDaniel Huws, Repertory of Welsh Manuscripts (iw gyhoeddi)
  • RevelationThe Revelation to John in the New Testament
  • RMJohn Rhs and J. Gwenogvryn Evans(eds.), The Text of the Mabinogion from the Red Book of Hergest(Oxford, 1887)
  • RWMJ. Gwenogvryn Evans (ed.), Report on Manuscripts in the Welsh Language(London, 18981910)
  • SalmauLlyfr y Salmau yn yr Hen Destament
  • SCStudiaCeltica, 1966
  • SoldierLMEThe Soldier in later Medieval England
  • <http://www.medievalsoldier.org>
  • StoweLlawysgrif o gasgliad Stowe yn yLlyfrgell Brydeinig
  • TAT. Gwynn Jones (gol.), Gwaith Tudur Aled (Caerdydd, 1926)
  • TCT.J.Morgan, Y Treigladau au Cystrawen (Caerdydd,1952)
  • TCHSTransactionsof the Caernarvonshire Historical Society, 1939
  • TCHSDdTrafodionCymdeithas Hanes Sir Ddinbych, 1952
  • TCHSGTrafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon,1939
  • TDHSTransactionsof the Denbighshire Historical Society, 1952
  • THSCTheTransactions of the Honourable Society of Cymmrodorion, 1892/3
  • TLlMG.J. Williams, Traddodiad Llenyddol Morgannwg (Caerdydd, 1948)
  • TYP3Rachel Bromwich (ed.), Trioedd Ynys Prydein: The Triads of the Island of Britain (third ed., Cardi, 2006)
  • WATU Melville Richards, Welsh Administrative and TerritorialUnits (Cardi, 1969)
  • WBOnlineWelsh Biography Online <http://yba.llgc.org.uk/en/index.html>
  • WCDP.C. Bartrum, A Welsh Classical Dictionary: People in History and Legend up to about A.D. 1000 (Aberystwyth, 1993)
  • WGJ. Morris Jones, A Welsh Grammar (Oxford, 1913)
  • WG1P.C.Bartrum, Welsh Genealogies AD 300-1400 (Cardiff, 1974)
  • WG2P.C. Bartrum, Welsh Genealogies AD 1400-1500 (Aberystwyth, 1983)
  • WHRThe Welsh History Review, 1960-
  • WMJ. Gwenogvryn Evans (ed.), The White Book Mabinogion (Pwllheli,1907; adargraffiad, Caerdydd, 1973)
  • WyLlawysgrif yng nghasgliad Wynnstay, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Wynnstay collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • YBJ.E. Caerwyn Williams (gol.), Ysgrifau Beirniadol, (Dinbych, 1965 )
  • YBHMorgan Watkin (gol.),Ystorya Bown de Hamtwn, (Caerdydd, 1958)
  • YCM2Stephen J. Williams (gol.), Ystorya de Carolo Magno (ail arg.,Caerdydd, 1968)
  • YER. Iestyn Daniel (gol.), Ymborth yr Enaid (Caerdydd, 1995)
  • YEPWCGruffydd Aled Williams (gol.), Ymryson Edmwnd Prys a Wiliam Cynwal (Caerdydd, 1986)
  • YGIVGwilymLloyd Edwards (gol.), Ystorya Gwlat Ieuan Vendigeit (Caerdydd, 1999)
  • YMThA.O.H. Jarman (gol.), Ymddiddan Myrddin a Thaliesin (Caerdydd, 1951)