Chwilio uwch
 
12 – Awdl foliant i Ddafydd ap Tomas o Flaen-tren
Golygwyd gan Dafydd Johnston


1Llawen wyf i’m plwyf a’m plas – diofal,
2Llys Dafydd ap Tomas,
3Llin Dafydd, y trydydd tras,
4A Llywelyn wayw lliwlas.

5Glasfedd i’w gyfedd a gaf
6Gan hwn, llawer gwan a’i hyf.
7Gorau gŵr a gwraig araf,
8Gorau dau hyd ar Gaerdyf.

9O Gaerdyf y tyf hyd Deifi – ei glod
10Ac i wlad Bryderi,
11Ac i Fôn a Gefenni
12Egin fydd a ganwyf i.

13Digri fu i mi fy myw – pan dyfodd
14Pendefig Mabeilfyw.
15Da am win hyd ym Mynyw,
16Da am aur a phob dim yw.

17Yfory i’w dŷ a’i dud
18A heddiw y’m gwahodded,
19A thrennydd gwneuthur ynyd,
20A thrannoeth saethu’r unnod.

21Nodaf nod gaeaf, naid gwiw – Nadolig,
22Nodedig naid ydiw;
23Naid hydd yw y nod heddiw,
24Natur hydd neitio i’r rhiw.

25Brenhinbren Rhiw Tren, rhoid Duw rad – i hon
26A henaint i’w cheidwad,
27Brenhindwr bryn ei hendad,
28Bron deg y barwn a’i dad.

29Ei dad o Dewdwr oedd nai Ddinefwr
30A aeth â’r cannwr a thir cynnydd.
31Ei blaid yw blodau y byd wybodau
32O hen aelodau hyn o wledydd.
33Yn un cun y’i cair ac yn Nudd y’i gwnair,
34Yn grair digrifair Duw a’i grefydd.
35Y mae’i air am wŷs i bawb ar y bys,
36Ŵyr Rys i’r ynys yw’r awenydd.
37Ei daid wyndawdwr a wnaid yn wawdwr,
38A’r gŵr yw’r brawdwr a gwir brydydd.
39Nid eirch yn ei dud er mawl aur a mud,
40Na mynnu golud mwy no’i gilydd.
41I riain rywiog y cân, myn Cynog,
42A’r odlau i’r gog a’r dail a’r gwŷdd.
43Ei lys alusen a dynn haint dyn hen,
44Ei wên a’i awen a’i win newydd.
45Ar faeth yr wyf i ar ddaear Ddewi
46Yn llawes Deifi yn llys Dafydd,
47A’m taith faith o Fôn i oror Aeron
48Yw drwy Fabwynion adref beunydd.
49Euraw mawl ermoed eos cerdd Is Coed
50A lloergan unoed llawr Gwynionydd,
51Ac aur trwm ger Tren a gawn heb gynnen
52A diolch awen awdl a chywydd,
53A llys ar ei lled y lleddir lludded
54A lle efrifed a llyfr Ofydd,
55Gwin hoyw gynhaeaf a gweoedd gaeaf,
56Y gwanwyn a’r haf i gan yr hydd,
57Brau gig, bara gwyn a bragod brigwyn
58A pherwaith gwenyn a ffrwyth gwinwydd.
59Ymhell, Hiriell yw, ym a bod i’m byw
60Heb lyw Mabeilfyw ym mhob elfydd.
61Un Duw gad, nid gwan, ein tŵr a’n tarian,
62A gad Wenllïan gyda’n llywydd.
63Yntwy un tyaeth o’r un farwniaeth
64Yw’n maeth a’n lluniaeth a’n llawenydd.

1Llawen wyf yn fy mhlwyf a’m plasty dibryder,
2llys Dafydd ap Tomas
3o linach Dafydd, y drydedd genhedlaeth,
4a Llywelyn â’r waywffon las.

5Medd ffres a gaf i’w yfed
6gan hwn, ac mae llawer o ddynion gwan yn ei yfed.
7Y gŵr a’r wraig fwyn gorau,
8y ddau orau hyd Gaerdydd.

9Mae ei glod yn tyfu o Gaerdydd hyd afon Teifi
10ac i wlad Pryderi,
11ac i Fôn a Gefenni
12blagur fydd yr hyn a ganaf.

13Bu fy mywyd yn hyfryd i mi pan ddaeth
14arglwydd Mabelfyw i’w oed.
15Da am win hyd Dyddewi,
16da ydyw am aur ac am bob dim.

17Yfory a heddiw y’m gwahoddwyd
18i’w dŷ a’i fro,
19a chael gloddesta y diwrnod wedyn,
20a saethu at yr un targed eto y diwrnod nesaf.

21Enwaf nod y gaeaf, ffawd dda’r Nadolig,
22noddfa arbennig yw hon;
23naid carw yw’r nod heddiw,
24greddf carw yw neidio i fyny i’r tir uchel.

25Coeden fwyaf Rhiw Tren, boed i Dduw roi ei fendith ar y llys hwn
26a henaint i’w geidwad,
27tŵr brenhinol bryn ei daid,
28bryn hardd y barwn a’i dad.

29Roedd ei dad yn ddisgynnydd i deulu Dinefwr o Dewdwr
30ac aeth â’r cant o wŷr a thir ychwanegol.
31Ei gefnogwyr yw blodau holl wybodaeth y byd
32o hen deuluoedd yr ardaloedd hyn.
33Fe’i gwelir yn arglwydd unigryw ac fe’i cyffelybir i Nudd,
34yn drysor ffraeth Duw a’i grefydd.
35Mae ei air am alwad awdurdodol yn hysbys i bawb,
36disgynnydd Rhys yw’r bardd i’r ynys gyfan.
37Ystyrid ei daid dedwydd yn fardd,
38a’r gŵr hwn yw’r barnwr a phrydydd gwirioneddol.
39Nid yw’n gofyn aur nac eiddo’n dâl am fawl yn ei fro,
40nac ychwaith yn mynnu cyfoeth mwy na dyn arall.
41I ferch deilwng y mae’n canu, myn Cynog,
42a’r penillion i’r gog a’r dail a’r coed.
43Mae ei lys elusengar yn gwaredu afiechyd hen ddyn,
44ei wên a’i farddoniaeth a’i win newydd.
45Ar faeth yr wyf i yn nhiriogaeth Dewi
46yn llys Dafydd wrth ymyl afon Teifi,
47ac mae fy nhaith hir o Fôn i barthau afon Aeron
48yn mynd drwy Febwynion adref bob dydd.
49Lluniais fawl erioed i eos cerdd Is Coed
50a’i gymar, golau lleuad ardal Gwynionydd,
51ac fe gawn aur trwm ger afon Tren yn ddi-ddadl
52a diolch am awen awdl a chywydd,
53a llys agored lle gwaredir blinder
54a lle difesur a llyfr Ofydd,
55gwin cynhaeaf helaeth a dillad gaeaf,
56y gwanwyn a’r haf gan y carw,
57cig tyner, bara gwyn a bragod â phen gwyn
58a chynnyrch pêr gwenyn a ffrwyth gwinwydd.
59Hiriell yw ef, na foed i mi fyth fod
60heb lywodraethwr Mabelfyw ym mhob gwlad.
61Yr un Duw, gad i’n tŵr a’n tarian aros yn fyw, nid yw’n wan,
62a gad Gwenllïan gyda’n llywydd.
63Hwy’n un llond tŷ o’r un farwniaeth
64yw’n maeth a’n lluniaeth a’n llawenydd.

12 – Ode in praise of Dafydd ap Tomas of Blaen-tren

1I am joyful in my parish and my carefree mansion,
2the court of Dafydd ap Tomas
3of the lineage of Dafydd, the third generation,
4and Llywelyn with the blue-coloured spear.

5I get fresh mead to drink
6from this man, many a weak one drinks it.
7The best husband and gentle wife,
8the best couple as far as Cardiff.

9His praise grows from Cardiff as far as the river Teifi
10and to the land of Pryderi,
11and to Anglesey and Gefenni
12what I sing will be a growing shoot.

13My life was pleasant for me
14when the lord of Mabelfyw came of age.
15Good for wine as far as St David’s,
16he is good for gold and every kind of thing.

17I have been invited today and tomorrow
18to his house and his district,
19and to have a feast the following day,
20and to shoot at the same target the day after that.

21I will set a target for the winter, good fortune at Christmas,
22this is a notable sanctuary;
23the target today is a stag’s leap,
24the stag’s instinct is to leap up to the high ground.

25The greatest tree of Rhiw Tren, may God give his blessing to this court
26and old age to its keeper,
27the royal tower of his grandfather’s hill,
28the fair hill of the baron and his father.

29His father was a descendant of the Dinefwr family from Tewdwr
30who took the one hundred men and additional land.
31His party are the pinnacle of all the world’s knowledge
32from the old families of these areas.
33He is considered a unique lord and likened to Nudd,
34as an eloquent treasure of God and his religion.
35His word for a summons is well-known to all,
36the grandson of Rhys is poet to all the island.
37His blessed grandfather was considered to be a poet,
38and this man is the judge and a true bard.
39He does not ask for gold or goods in payment for praise in his region,
40nor does he demand wealth more than another man.
41He sings to a worthy maiden, by St Cynog,
42and the verses to the cuckoo and the leaves and the trees.
43His charitable court cures an old man of his sickness,
44his smile and his muse and his new wine.
45I am in fosterage in St David’s land
46in Dafydd’s court beside the river Teifi,
47and my long journey from Anglesey to the banks of the river Aeron
48is through Mebwynion homewards everyday.
49I have always fashioned praise to the nightingale of Is Coed’s song
50and his partner, the moonlight of the land of Gwynionydd,
51and I would get weighty gold without dispute by the river Tren
52and thanks for the poetry of ode and cywydd,
53and an open court where tiredness is got rid of
54and a limitless place and the book of Ovid,
55wine of an abundant harvest and clothes for winter,
56spring and summer from the stag,
57tender meat, white bread and white-topped bragget
58and the sweet produce of bees and the fruit of vines.
59He is a Hiriell, may I never be
60without the governor of Mabelfyw in every land.
61The one God, spare our tower and shield, he is not weak,
62and spare Gwenllïan with our governor.
63They as one household from the same baronage
64are our nourishment and our sustenance and our joy.

Y llawysgrifau
Cadwyd yr awdl hon mewn deg o lawysgrifau o drydydd chwarter yr unfed ganrif ar bymtheg ymlaen (ond y cwpled cyntaf yn unig a geir yn Pen 221). Mae’r testunau’n bur debyg, ac y mae’n amlwg eu bod i gyd yn tarddu o’r un gynsail yn y pen draw. Ond gan fod pob copi ond LlGC 17114B a C 5.167 yn rhannu’r gwall oes am eos yn llinell 49, rhaid eu bod yn tarddu o gynsail gyffredin lle ceid y gwall hwnnw, sef X1 yn y stema. Gw. hefyd y nodyn ar linell 56 isod. Gwyddys bod LlGC 3049B (lle mae 13–58 ar goll), Pen 77 a Gwyn 4 yn tarddu o gynsail goll arall (X2 yn y stema), a thrwy gymharu eu darlleniadau cyffredin â rhai BL 14971 a LlGC 17114B gellir adnabod gwallau yn X2.

Seiliwyd y testun golygedig ar Pen 77, BL 14971 a LlGC 17114B.

Trawsysgrifiadau: Pen 77, BL 14971 a LlGC 17114B.

stema
Stema

6 gan hwn  Y mae darlleniad GGl, gwin hwn, yn dilyn llawysgrifau X2.

10 ac i wlad  Ceir a gwlad yn llawysgrifau X2.

14 Mabeilfyw  Ceir mab Elvyw yma yn BL 14971, ond eilfyw a geir ym mhob llawysgrif yn 60 isod.

18 gwahodded  Ceir gwahoddid yn llawysgrifau X2.

30 A  Y mae’r gair hwn yn eisiau ym mhob llawysgrif, ond y mae ei angen er mwyn y synnwyr a hyd y llinell. Hawdd gweld sut y collwyd y gair o flaen a arall.

30 cannwr  Darlleniad BL 14971. Ceir kynwr yn llawysgrifau X2, a kawr yn LlGC 17114B.

35 ar y bys  Gan fod union ystyr yr ymadrodd yn aneglur mae’n anodd dewis rhwng hyn a darlleniad LlGC 17114B, ar i vys.

36 yw’r  Y mae’r fannod yn eisiau yn BL 14971 a Gwyn 4.

43 alusen  Gwyn 4 a BL 14971; ceir elusen yn Pen 77 ac ai lusen yn LlGC 17114B. Yr oedd y ffurf amrywiol hon ar elusen yn ddigon cyffredin mewn CC, gw, GPC2 181.

49 eos  Y mae darlleniad GGl, oes, yn seiliedig ar Pen 77, Gwyn 4 a BL 14971, ond y mae’n anfoddhaol o ran hyd y llinell a’r synnwyr.

54 efrifed  Ceir y ffurf hon yn Gwyn 4 a BL 14971, ac afrifed yn LlGC 17114B a Pen 77. A barnu wrth yr enghreifftiau a nodir yn GPC 1171 a GPC2 106 ymddengys mai hon yw’r ffurf hynaf.

56 i gan yr hydd  Nid oes tystiolaeth yn y llawysgrifau dros ddarlleniad GGl, i ganu’n rhydd. Ceir i gan rhydd yn llawysgrifau X2 a BL 14971 (ychwanegwyd y fannod uwchben y llinell gan yr un llaw yn yr olaf), felly y mae’n debyg fod X1 yn wallus yn yr achos hwn eto.

Roedd Dafydd ap Tomas ap Dafydd o Flaen-tren ym mhlwyf Llanybydder yn un o ddisgynyddion Rhydderch ap Tewdwr Mawr o deulu brenhinol Deheubarth. Ei wraig oedd Gwenllïan ferch Rhys ap Dafydd.

Mae’r awdl hon yn nodedig am ei harddull lyfn a rhwydd sy’n adlewyrchu awyrgylch esmwyth a llawen y llys a ddisgrifir. Egyr trwy olrhain tras Dafydd dros dair cenhedlaeth, ac yn nes ymlaen yn y gerdd pwysleisir bod honno’n dras frenhinol (llinellau 25–32). Ar letygarwch Dafydd a’i wraig Gwenllïan y mae’r pwyslais trwy gydol y gerdd, a honnir bod gwahoddiad parhaol i’r bardd fel petai ar faeth yn eu llys a’i fod yn teithio adref pan ddaw yno o’r Gogledd. Rhoddir cryn sylw hefyd i ddawn Dafydd fel bardd, a phwysleisir nad canu mawl am dâl a wnâi fel clerwyr megis Guto ei hun, ond canu am serch a natur fel beirdd amatur yn nhraddodiad Dafydd ap Gwilym.

Dyddiad
1436–61.

Golygiad blaenorol
GGl cerdd XIII.

Mesur a chynghanedd
Pum englyn unodl union, dau englyn proest, a chyfres o ddeunaw o gyhydeddau hirion. Cysylltir yr englynion trwy gyrch-gymeriad, a hefyd yr englyn olaf a’r cyhydedd hir cyntaf. Mae gair olaf y gerdd, llawenydd, yn cyrchu’r gair cyntaf, llawen.

Llinellau 1–28 (heb gyfrif ail linell y pum englyn unodl union): croes 39% (9 llinell), sain 35% (8 llinell), traws 26% (6 llinell). Mae ail linell yr englynion unodl union yn llunio cynghanedd groes gyda’r cyrch mewn tri englyn, sain mewn un a thraws mewn un.

Llinellau 29–64 (heb gyfrif llinell gyntaf pob pennill lle mae’r ddau gymal wedi eu cynganeddu ar wahân): croes 72% (13 llinell), traws 28% (5 llinell).

10 gwlad Bryderi  Yr hen Ddyfed, tiriogaeth Pwyll a’i fab Pryderi yn y Mabinogi.

11 Gefenni  Enw’r ardal o gwmpas y Fenni, gw. 19.9n.

14 Mabeilfyw  Mabelfyw, cwmwd yn y Cantref Mawr a gynhwysai blwyfi Llanybydder a Phencarreg.

19 ynyd  Yr ystyr wreiddiol oedd y tridiau cyn y Grawys pryd y byddid yn gloddesta cyn yr ympryd hir, ond daeth i olygu gloddest yn gyffredinol, gw. GPC 3819.

21–3 naid  Fe ymddengys fod chwarae yn yr englyn hwn ar wahanol ystyron y gair, sef yr ystyr lythrennol wrth sôn am yr hydd, a hefyd ‘ffawd’ gan gyfeirio at y Nadolig, a ‘noddfa’ gan gyfeirio at lys Dafydd.

25 Rhiw Tren  Awgryma hon yn nes ymlaen yn y llinell mai enw arall ar lys Dafydd yw hwn, gw. Dafydd ap Tomas o Flaen-tren.

29 Tewdwr  Hynafiad teulu brenhinol Deheubarth.

29 Dinefwr  Prif lys tywysogion Deheubarth.

30 cannwr  Cant o wŷr neu o filwyr, hynny yw gosgordd fawr.

33 Nudd  Sef Nudd Hael ap Senyllt, un o’r Tri Hael y cyfeirir atynt yn gyffredin gan y beirdd fel safon haelioni, gw. TYP3 5–6, 464–6.

36 ŵyr Rys  Cyfeirir at ei daid ar ochr ei fam, Gwenllïan ferch Rhys, gw. WG1 ‘Rhys Chwith’ 2.

41 Cynog  Cynog, mab hynaf Brychan Brycheiniog yn ôl traddodiad.

45 daear Ddewi  Mae nifer o eglwysi wedi eu cysegru i Ddewi Sant yn yr ardal o amgylch Henfynyw.

48 Mabwynion  Mebwynion, cwmwd i’r gogledd o gwmwd Mabelfyw.

49–50 Is Coed, Gwynionydd  Dau gwmwd i’r gorllewin o gwmwd Mabelfyw, rhwng afonydd Teifi ac Aeron.

54 llyfr Ofydd  Cyfeirir at hwn nifer o weithiau yng nghanu serch Dafydd ap Gwilym ac eraill, ac nid yw’n glir ai llyfr penodol gan y bardd Lladin Publius Ovidius Naso a olygir (e.e. yr ‘Ars Amatoria’) ai unrhyw lyfr yn ymwneud â serch yn y traddodiad a gysylltir â’i enw, gw. DG.net 95.1n. Dichon mai llawysgrif yn cynnwys casgliad o ganu serch a olygir yma.

59 Hiriell  Arwr a gysylltid yn draddodiadol â Gwynedd, gw. WCD 365–6 ac Williams 1926–7: 50–2.

Llyfryddiaeth
Williams, I. (1926–7), ‘Hiriell’, B iii: 50–2

Dafydd ap Tomas ap Dafydd of Blaen-tren in the parish of Llanybydder was a descendant of Rhydderch ap Tewdwr Mawr of the royal line of Deheubarth. His wife was Gwenllïan ferch Rhys ap Dafydd.

This awdl has a smooth flowing style which can be seen to reflect the relaxed and joyful atmosphere of the court depicted. It opens by tracing Dafydd’s lineage over three generations, and further on in the poem his royal ancestry is highlighted (lines 25–32). The main emphasis of the poem is on the hospitality provided by Dafydd and his wife Gwenllïan, and it is claimed that the poet has a standing invitation as if he were in fosterage at their court and thus travelling home when he came there from the north. Dafydd’s capability as a poet is also given a good deal of attention, and it is emphasized that he did not compose praise poems for payment like travelling minstrels such as Guto himself, but poems about love and nature like amateur poets in the tradition of Dafydd ap Gwilym.

Date
1436–61.

The manuscripts
Ten manuscript copies of the poem have survived, all apparently deriving directly or indirectly from a common exemplar. The edited text is based on Pen 77, BL 14971 and LlGC 17114B.

stema
Stemma

Previous edition
GGl poem XIII.

Metre and cynghanedd
Five englynion unodl union, two englynion proest, and a series of eighteen verses of cyhydedd hir. The englynion are connected by cyrch-gymeriad, as are the last englyn and the first cyhydedd hir. The last word of the poem, llawenydd, echoes the first, llawen.

Lines 1–28 (not counting the second line of the five englynion unodl union): croes 39% (9 lines), sain 35% (8 lines), traws 26% (6 lines). The second line of the englynion unodl union forms cynghanedd groes with the cyrch in three englynion, sain in one and traws in another.

Lines 29–64 (not counting the first line of each stanza where the two sections form cynghanedd separately): croes 72% (13 lines), traws 28% (5 lines).

10 gwlad Bryderi  Dyfed, the land of Pwyll and his son Pryderi in the Mabinogi.

11 Gefenni  The name of the region around the town of Abergavenny, see 19.9n.

14 Mabeilfyw  Mabelfyw, a commote in the Cantref Mawr which contained the parishes of Llanybydder and Pencarreg.

19 ynyd  The original meaning was the three days before Lent when people would eat their fill before the long fast, but it came to mean a feast in general, see GPC 3819.

21–3 naid  This stanza seems to play on the various meanings of the word, firstly the literal meaning ‘leap’ with reference to the stag, then ‘fortune’ referring to Christmas, and finally ‘sanctuary’ referring to Dafydd’s court.

25 Rhiw Tren  The feminine form hon later in the line suggests that this was another name for Dafydd’s court, see Dafydd ap Tomas of Blaen-tren.

29 Tewdwr  The ancestor of the royal line of Deheubarth.

29 Dinefwr  The main court of the princes of Deheubarth.

30 cannwr  A hundred men or soldiers, i.e. a large troop.

33 Nudd  Nudd Hael ap Senyllt, one of the ‘Three Generous Ones’ frequently referred to by the poets as a standard of generosity, see TYP3 5–6, 464–6.

36 ŵyr Rys  Dafydd’s mother was Gwenllïan daughter of Rhys, see WG1 ‘Rhys Chwith’ 2.

41 Cynog  St Cynog, the eldest son of Brychan Brycheiniog according to tradition.

45 daear Ddewi  A number of churches are dedicated to Saint David in the area around Henfynyw.

48 Mabwynion  Mebwynion, a commote to the north of Mabelfyw.

49–50 Is Coed, Gwynionydd  Two commotes to the west of Mabelfyw, between the rivers Teifi and Aeron.

54 llyfr Ofydd  This is mentioned several times in the love poetry of Dafydd ap Gwilym and others, and it is not clear whether a specific book by the Latin poet Publius Ovidius Naso is meant (e.g. the ‘Ars Amatoria’) or any book dealing with love in the tradition associated with his name, see DG.net 95.1n. The reference here may be to a manuscript containing a collection of love poetry.

59 Hiriell  A hero traditionally associated with Gwynedd, see WCD 365–6 and Williams 1926–7: 50–2.

Bibliography
Williams, I. (1926–7), ‘Hiriell’, B iii: 50–2

Cliciwch ar rif llinell i weld amrywiadau
Image Dialog
Dafydd ap Tomas o Flaen-tren, 1436–61

Dafydd ap Tomas o Flaen-tren, fl. c.1436–61

Top

Noddwr cerddi 12 a 13 oedd Dafydd ap Tomas. Canodd Lewys Glyn Cothi gerddi i’w wraig, Gwenllïan, ac i’w fab, Rhys (GLGC cerddi 41–4). At hynny, canodd Syr Phylib Emlyn gywydd i ofyn march gwyn gan Rys ap Dafydd (GSPhE cerdd 2).

Achres
Roedd Dafydd yn un o ddisgynyddion Rhydderch ap Tewdwr Mawr o deulu brenhinol Deheubarth. Seiliwyd yr achres isod ar WG1 ‘Rhydderch ap Tewdwr’ 3; WG2 ‘Rhydderch ap Tewdwr’ 3 A1. Dangosir y rheini a enwir yng ngherddi Guto i Ddafydd mewn print trwm.

lineage
Achres Dafydd ap Tomas o Flaen-tren

Ei yrfa
Daliodd Dafydd swydd bedel cwmwd Mabelfyw am bum mlynedd ar hugain rhwng 1436 a 1461, fel ei dad a’i daid o’i flaen, a bu’n ddirprwy fforestwr Glyncothi a Phennant yn 1456–8 (Griffiths 1972: 360–1, 399). Ei gartref oedd Blaen-tren ym mhlwyf Llanybydder. Dyna’r enw a roddir yng nghywydd Guto iddo (cerdd 13) a hefyd yn y cerddi a ganodd Lewys Glyn Cothi i’w wraig Gwenllïan a’u mab Rhys (gw. uchod). Yn awdl Guto sonnir am Rhiw Tren (12.25) mewn cyd-destun sy’n awgrymu mai enw arall ydyw ar gartref Dafydd. Nodir yr enw Coed-tren hefyd yn achresi Bartrum (WG1). Mae’n debygol fod y llys ar yr un safle â Glantren-fawr heddiw (Jones 1987: 11–12). Afon fechan yw Tren sy’n llifo i afon Dyar ger Llanybydder, ac mae honno yn ei thro’n llifo i afon Teifi.

Llyfryddiaeth
Griffiths, R.A. (1972), The Principality of Wales in the Later Middle Ages: The Structure and Personnel of Government, i: South Wales 1277–1536 (Cardiff)
Jones, F. (1987), Historic Carmarthenshire Homes and their Families (Carmarthen)


Top
  • AASTAnglesey Antiquarian Society and Field Club Transactions, 1913- ŷŵ
  • ActauActauyr Apostolion yn y Testament Newydd
  • ActsThe Acts of the Apostles in the New Testament
  • APD.Gwenallt Jones (gol.), Yr Areithiau Pros (Caerdydd,1934)
  • Arch CambArchaeologia Cambrensis, 1846
  • ArchifMRCronfa Ddata Enwau Lleoedd: Archif Melville Richards / Archif Melville Richards Place-name Database
  • <http://www.e-gymraeg.co.uk/enwaulleoedd/amr>
  • Arm PIfor Williams (gol.), Armes Prydein o Lyfr Taliesin (Caerdydd, 1955)
  • Arm P2Ifor Williams (ed.), Armes Prydain from the Book of Taliesin, English version by Rachel Bromwich (Dublin, 1972)
  • ASCentM. Paul Bryant-Quinn (gol.), Apocrya Sin Cent (Aberystwyth, 2004)
  • BBwletin y Bwrdd Gwybodau Celtaidd, 1921-93
  • BaLlawysgrif yng nghasgliad Prifysgol Cymru, Bangor
  • Ba(M)Llawysgrif yng nghasgliad Bangor (Mostyn) ym Mhrifysgol Cymru, Bangor
  • BarnwyrLlyfry Barnwyr yn yr Hen Destament
  • BDHenry Lewis (gol.), Brut Dingestow (Caerdydd, 1942)
  • BDeD.Simon Evans, Buchedd Dewi (Caerdydd, 1959)
  • BDGOwen Jones a William Owen (goln.), Barddoniaeth Dafydd ab Gwilym (Llundain, 1789)
  • BeirnJ. Morris Jones, Y Beirniad (1911-20)
  • BettisfieldCasgliad Bettisfield yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / The Bettisfield collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • BLLlawysgrifau Ychwanegol yngnghasgliad y Llyfrgell Brydeinig, Llundain / The Additional Manuscripts in the British Library, London
  • BlBGCC Marged Haycock (gol.), Blodeugerdd Barddas o Ganu Crefyddol Cynnar (Llandybe, 1994)
  • Bl BXIV Dafydd Johnston (gol.), Blodeugerdd Barddas o'r Bedwaredd Ganrif arDdeg (Llandybe, 1989)
  • BodLlawysgrif yng nghasgliad Bodewryd, ynLlyfrgell Genedlaethol Cymru, Abersytwyth / A manuscript in the Bodewryd collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • BodWLlawysgrif Gymreig yng nghasgliadLlyfrgell Bodley, Rhydychen / A Welsh manuscript in the Bodleian Library, Oxford
  • 1 BrenhinoeddLlyfr Cyntaf y Brenhinoedd yn yr Hen Desatement
  • 2 BrenhinoeddAil Lyfr y Brenhinoedd yn yr Hen Destament
  • BrenSaesThomas Jones (gol.), Brenhinedd y Saesson (Caerdydd, 1971)
  • BritishHOBritish History Online http://www.british-history.ac.uk>
  • BrMIfor Williams (gol.), Breuddwyd Maxen (Bangor,1908)
  • BrM2Brynley F. Roberts (ed.), Breudwyt Maxen Wledic (Dublin, 2005)
  • BrogLlawysgrif yng nghasgliad Brogyntyn, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Brogyntyn collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • BRhMelville Richards (gol.), Breudwyt Ronabwy (Caerdydd, 1948)
  • BTThomasJones (gol.), Brut y Tywysogyon PeniarthMs. 20 (Caerdydd, 1941)
  • BYThomas Jones (gol.), Y Bibyl Ynghymraec (Caerdydd, 1940)
  • ByCyY Bywgraadur Cymreig hyd 1940(Llundain, 1953)
  • ByCy Ar-leinY Bywgraffiadur Ar-lein
  • <http://yba.llgc.org.uk/cy/index.html>
  • CLlawysgrifyn Llyfrgell Ganolog Caerdydd / A manuscript in Cardiff Central Library
  • CAIfor Williams (gol.), Canu Aneirin, (Caerdydd, 1938)
  • CAMBMCatalogueof Additions to the Manuscripts in the British Museum
  • CCJ. Fisher (ed.), The Cefn Coch MSS (Liverpool, 1889)
  • CCRCalendarof the close rolls preserved in the Public Record Office [12721509] (London,1900-63)
  • CDJohn Morris-Jones, Cerdd Dafod (Rhydychen, 1925)
  • CFGMelville Richards, Cystrawen y Frawddeg Gymraeg (ail arg.,Caerdydd, 1970)
  • CLC2Meic Stephens (gol.), Cydymaith i Lenyddiaeth Cymru (ailarg., Caerdydd, 1997)
  • CLlHIfor Williams (gol.), Canu Llywarch Hen (Caerdydd, 1935)
  • CLlLlBrynley F. Roberts (ed.), CyfrancLludd a Llefelys (Dublin, 1975)
  • CMLlawysgrif yng nghasgliad Cwrtmawr, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Cwrtmawrcollection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • CMCSCambridge Medieval Celtic Studies,19811993; Cambrian Medieval CelticStudies, 1993
  • CMOC2Dafydd Johnston (gol.), Canu Maswedd yr Oesoedd Canol (ailarg., Pen-y-bont ar Ogwr, 1998)
  • CO3 Rachel Bromwich a D. Simon Evans(goln.) gyda chymorth D.H. Evans Culhwchac Olwen (Caerdydd, 1997)
  • CPRCalendar of Patent Rolls preserved in the Record Office (London, 18911986)
  • CSTBP.J.Donovan (gol.), Cywyddau Serch y Tri Bedo(Caerdydd, 1982)
  • CTIfor Williams (gol.), Canu Taliesin (Caerdydd, 1960)
  • CTCCatrin T. Beynon Davies, `Cerddir TaiCrefydd (M.A. Cymru [Bangor], 1973)
  • CyY Cymmrodor, The Magazine of the HonourableSociety of Cymmrodorion, 18771951
  • CylchgCHSFeirCylchgrawn Cymdeithas Hanes a Chofnodion Sir Feirion (n)ydd, 1949
  • CylchgHCCylchgrawnHanes Cymru, 1960
  • Cylchg LlGC Cylchgrawn Llyfrgell Genedlaethol Cymru,1939
  • ChOIfor Williams (gol.), Chwedleu Odo (Wrecsam, 1926)
  • 1 Chronicles The First Book of the Chronicles in the Old Testament
  • 2 Chronicles The Second Book of the Chronicles in the Old Testament
  • Datguddiad`Datguddiad Ioan' yn y Testament Newydd
  • DBHenry Lewis a P. Diverres (goln.), Delwy Byd (Caerdydd, 1928)
  • DEThomas Roberts (gol.), Gwaith Dafydd ab Edmwnd (Bangor, 1914)
  • DGAHelenFulton (ed.), Selections from the Dafyddap Gwilym Apocrypha (Llandysul, 1996)
  • DGG Ifor Williams a TRoberts (goln.), Cywyddau Dafydd ap Gwilym ai Gyfoeswyr (Bangor, 1914)
  • DGG2Ifor Williams a T. Roberts (goln.), Cywyddau Dafydd ap Gwilym a'i Gyfoeswyr(ail arg., Caerdydd, 1935)
  • DG.netDafydd ap Gwilym.net <http://www.dafyddapgwilym.net>
  • DNThomasRoberts and Ifor Williams (eds.), ThePoetical Works of Dafydd Nanmor (Cardi and London, 1923)
  • DNB2H.C.G. Matthew and B. Harrison (eds.), Oxford Dictionary of National Biography (Oxford, 2004)
  • DNBOnlineOxford Dictionary of National Biography <http://www.oxforddnb.com/>
  • DWBWelsh Biography Online
  • <http://yba.llgc.org.uk/en/index.html>
  • DWHMichael Powell Siddons, The Development of Welsh Heraldry (3vols., Aberystwyth, 19913)
  • L.Dwnn: HVS.R. Meyrick (ed.), Heraldic Visitations of Wales (Llandovery,1846)
  • EANCR.J. Thomas, Enwau Afodyn a Nentydd Cymru Caerdydd, 1938)
  • EEWT.H. Parry-Williams, The English Element in Welsh (Londons, 1923)
  • tudesÉtudes celtiques, 1936
  • EVWM.E. Griths, Early Vaticination in Welsh with English Parallels (Cardi, 1937)
  • EWGTP.C. Bartrum (ed.), Early Welsh Genealogical Tracts (Cardiff, 1966)
  • GJ. Lloyd-Jones (gol.), Geirfa Barddoniaeth Gynnar Gymraeg(Caerdydd, 1931-63)
  • GazMFEWGazetter of Markets and fairs in England and Wales to 1516 <http://www.history.ac.uk/cmh/gaz/gazweb2.html>
  • GBDdGwaith Bleddyn Ddu, gol. R. Iestyn Daniel (Aberystwyth, 1994)
  • GBFRhian M. Andrews et al. (goln.), Gwaith Bleddyn Fardd a Beirdd Eraill AilHanner y Drydedd Ganrif ar Ddeg (Caerdydd, 1996)
  • GCR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Casnodyn (Aberystwyth, 1999)
  • GCBMiNerys Ann Jones ac Ann Parry Owen (goln.), Gwaith Cynddelw Brydydd Mawr,i (Caerdydd, 1991)
  • GCBMiiNerys Ann Jones ac Ann Parry Owen (goln.), Gwaith Cynddelw Brydydd Mawr,ii (Caerdydd, 1995)
  • GDBN.G. Costigan (Bosco) et al. (goln.), Gwaith Dafydd Benfras ac Eraill o FeirddHanner Cyntaf y Drydedd Ganrif ar Ddeg (Caerdydd, 1995)
  • GDCR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Dafydd y Coed a beirdd eraill o LyfrCoch Hergest (Aberystwyth, 2002)
  • GDEpOwen Thomas (gol.), Gwaith Dafydd Epynt (Aberystwyth, 2002)
  • GDG Thomas Parry (gol.), Gwaith Dafydd ap Gwilym(Caerdydd, 1952)
  • GDG3 Thomas Parry (gol.), Gwaith Dafydd ap Gwilym (trydydd arg., Caerdydd, 1979)
  • GDGorErwain H. Rheinallt (gol.), Gwaith Dafydd Gorlech (Aberystwyth,1997)
  • GDIDA.Eleri Davies (gol.), Gwaith Deio ab Ieuan Du a Gwilym ab Ieuan Hen (Caerdydd, 1992)
  • GDLlW. Leslie Richards (gol.), Gwaith Dafydd Llwyd o Fathafarn(Caerdydd, 1964)
  • Genesis`Llyfr Genesis' yn yr Hen Destament
  • GenesisThe Book of Genesis in the Old Testament
  • GEOR. Geraint Gruydd a Rhiannon Ifans(goln.), Gwaith Einion Oeiriad a Dafydd Ddu o Hiraddug, gol. (Aberystwyth, 1997)
  • GGDTN.G. Costigan (Bosco) et al. (goln.), Gwaith Gruudd ap Dafydd ap Tudur, Gwilym Ddu o Arfon, Trahaearn Brydydd Mawr ac Iorwerth Beli (Aberystwyth, 1995)
  • GGHD.J. Bowen (gol.), Gwaith Gruudd Hiraethog (Caerdydd, 1990)
  • GGGrBarry J. Lewis ac Eurig Salisbury (goln.), Gwaith Gruffudd Gryg(Aberystwyth 2010)
  • GGlJ. Llywelyn Williams ac Ifor Williams (goln.), Gwaith Gutor Glyn (Caerdydd, 1939)
  • GGl2 J. Llywelyn Williams ac Ifor Williams(goln.), Gwaith Guto'r Glyn (ail arg., Caerdydd, 1961)
  • GGLlRhiannon Ifans (gol.), Gwaith Gruudd Llwyd ar Llygliwiaid Eraill(Aberystwyth, 2000)
  • GGMDiBarry J. Lewis (gol.), Gwaith Gruudd ap Maredudd ap Dafydd, i, Canu i deulu Penmynydd (Aberystwyth, 2003)
  • GGMD iiBarry J. Lewis (gol.), Gwaith Gruudd ap Maredudd ap Dafydd, ii, Canu Crefyddol (Aberystwyth, 2005)
  • GGMDiiiAnn Parry Owen (gol.), Gwaith Gruudd ap Maredudd ap Dafydd, iii, Canu Amrywiol (Aberystwyth, 2007)
  • GGrGRhiannon Ifans, Ann Parry Owen,W. Dyfed Rowlands ac Erwain H. Rheinallt (goln.), Gwaith Gronw Gyriog, Iorwerth ab y Cyriog, Mab Clochyddyn, Gruudd ap Tudur Goch ac Ithel Ddu (Aberystwyth, 1997)
  • GHCIslwyn Jones (gol.), Gwaith Hywel Cilan (Caerdydd, 1963)
  • GHCEMHuw Ceiriog Jones (gol.), Gwaith Huw Ceiriog ac Edward Maelor(Caerdydd, 1990)
  • GHDA.Cynfael Lake (gol.), Gwaith Huw ap Dafyddap Llywelyn ap Madog (Aberystwyth, 1995)
  • GHSDylanFoster Evans (gol.), Gwaith Hywel Swrdwala'i deulu (Aberystwyth, 2000)
  • GIBHGwaithIeuan Brydydd Hir (gol.), M. Paul Bryant-Quinn (Aberystwyth, 2000)
  • GIFHowell L. Jones ac E.I. Rowlands(gol.), Gwaith Iorwerth Fynglwyd(Caerdydd, 1975)
  • GIGD.R. Johnston (gol.), Gwaith Iolo Goch (Caerdydd, 1988)
  • GILlFM. Paul Bryant-Quinn (gol.), Gwaith Ieuan ap Llywelyn Fychan, Ieuan Llwyd Brydydd a Lewys Aled (Aberystwyth, 2003)
  • GIRhR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Ieuan ap Rhydderch (Aberystwyth,2003)
  • GLDA. Cynfael Lake (gol.), Gwaith Lewys Daron (Caerdydd, 1994)
  • GLGCDafydd Johnston (gol.), Gwaith Lewys Glyn Cothi (Caerdydd,1995)
  • GLMEurys I. Rowlands, Gwaith Lewys Mn (Caerdydd, 1975)
  • GLMorgA. CynfaelLake (gol.), Gwaith Lewys Morgannwg (dwy gyfrol, Aberystwyth, 2004)
  • GLlR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Llawdden (Aberystwyth, 2006)
  • GLlBHAnn Parry Owen a Dylan Foster Evans(gol.), Gwaith Llywelyn Brydydd Hoddnant, Dafydd ap Gwilym, Hillyn ac eraill (Aberystwyth, 1996)
  • GLlFKathleen Anne Bramley et al. (gol.), Gwaith Llywelyn Fardd I ac Eraill o Feirdd y Ddeuddegfed Ganrif (Caerdydd, 1994)
  • GLlGDafydd Johnston (gol.), Gwaith Llywelyn Goch ap Meurig Hen(Aberystwyth, 1998)
  • GLlLlElin M. Jones (gol.), Gwaith Llywarch ap Llywelyn `Prydydd y Moch' (Caerdydd, 1989)
  • GMBJ.E. Caerwyn Williams et al. (gol.), Gwaith Meilyr Brydydd a'i Ddisgynyddion (Caerdydd, 1994)
  • GMBrA. Cynfael Lake (gol.), Gwaith Mathau Brwmld (Aberystwyth,2002)
  • GMDHuw Meirion Edwards (gol.), Gwaith Madog Dwygraig (Aberystwyth,2006)
  • GMRhEnid Roberts (gol.), Gwaith Mareduddap Rhys ai Gyfoedion (Aberystwyth, 2003)
  • GMWD. Simon Evans, A Grammar of Middle Welsh (Dublin, 1964)
  • GMWLTimothy Lewis, A Glossary of Mediaeval Welsh Law (Manchester,1913)
  • GOE. Bachellery (d.), Loeuvre potique de Gutun Owain(Paris, 19501)
  • GOLlMEurys Rolant (gol.), Gwaith Owain ap Llywelyn ab y Moel(Caerdydd, 1984)
  • GP G.J. Williams ac E.J. Jones (gol.), Gramadegaur Penceirddiaid (Caerdydd,1934)
  • GPBHuw Meirion Edwards (gol.), Gwaith Prydydd Breuan, Rhys ap Dafydd ab Einion, Hywel Ystorm, a cherddi dychan dienw o Lyfr Coch Hergest (Aberystwyth,2000)
  • GPCGeiriadur Prifysgol Cymru (Caerdydd, 1950)
  • GPC2Geiriadur Prifysgol Cymru (ail argraad, Caerdydd, 2003)
  • GPhEM.Paul Bryant-Quinn (gol.), Gwaith Syr Phylib Emlyn, Syr Lewys Meudwy a Mastr Harri ap Hywel (Aberystwyth, 2001)
  • GRhBEurys I. Rowlands (gol.), Gwaith Rhys Brydydd a Rhisiart ap Rhys (Caerdydd,1976)
  • GRhGEDylan Foster Evans (gol.), Gwaith Rhys Goch Eryri (Aberystwyth, 2007)
  • GSCA.Cynfael Lake (gol.), Gwaith Sin Ceri (Aberystwyth, 1996)
  • GSCyfR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Dafydd Bach ap Madog Wladaidd 'Sypyn Cyfeiliog a Llywelyn ab y Moel (Aberystwyth, 1998)
  • GSDTRhiannon Ifans (gol.), Gwaith Syr Dafydd Trefor (Aberystwyth, 2005)
  • GSHA.Cynfael Lake (gol.), Gwaith Sin ap Hywel (Aberystwyth, 1999)
  • GSRhNerys Ann Jones ac Erwain Haf Rheinallt(gol.), Gwaith Sefnyn, Rhisierdyn,Gruudd Fychan ap Gruudd ab Ednyfed a Llywarch Bentwrch (Aberystwyth,1995)
  • GSTEnid Roberts (gol.), Gwaith Sin Tudur (2 gyf., Caerdydd,1980)
  • GTPThomas Roberts (gol.), Gwaith Tudur Penllyn ac Ieuan ap TudurPenllyn, gol. (Caerdydd, 1958)
  • GwynLlawysgrif yng nghasgliad J. Gwyneddon Davies, yn Llyfrgell Prifysgol Cymru, Bangor
  • GyBDafydd Johnston (gol.), Galar y Beirdd: Marwnadau Plant/Poets'Grief: Medieval Welsh Elegies for Children (Caerdydd, 1993)
  • HCLlLeslie Harries (gol.), Gwaith Huw Cae Llwyd ac Eraill(Caerdydd, 1953)
  • HPEHistoriaPeredur vab Efrawc, gol. Glenys Witchard Goetinck (Caerdydd, 1976)
  • HPFJ.Y.W. Lloyd, The History of Powys Fadog, (6 vols., London, 18817)
  • IDIfor Williams (gol.), Casgliad o Waith Ieuan Deulwyn (Bangor,1909)
  • IGEHenry Lewis, Thomas Roberts ac IforWilliams (gol.), Cywyddau Iolo Goch acEraill (Bangor, 1925)
  • IGE2Henry Lewis, Thomas Roberts ac IforWilliams (gol.), Cywyddau Iolo Goch acEraill (ail arg., Caerdydd, 1937)
  • IGPDafydd Johnston (ed.), Iolo Goch: Poems (Llandysul, 1993)
  • Ioan`Yr Efengyl yn l Sant Ioan' yn y Testament Newydd
  • JMHRSJournalof the Merioneth Historical and Record Society, 1949
  • JohnThe Gospel according to John in theNew Testament
  • JudgesThe Book of Judges in the Old Testament
  • KAA 2Patricia Williams (gol.), Kedymdeithyas Amlyn ac Amic (Caerdydd,1982)
  • 1 KingsThe First Book of the Kings in the Old Testament
  • 2 KingsThe Second Book of the Kings in the Old Testament
  • LBSS. Baring-Gould and J. Fisher, The Lives of the British Saints (4vols., London, 190713)
  • Luc`Yr Efengyl yn l Sant Luc' yn yTestament Newydd
  • LukeThe Gospel according to Luke in theNew Testament
  • LlAJ. Morris Jones and John Rhŷs (eds.), The Elucidarium from Llyvyr Agkyr Llandewivrevi (Oxford, 1894)
  • LlBS.J. Williams a J.E. Powell (gol.), Cyfreithiau Hywel Dda yn l Llyfr Blegywryd(Caerdydd, 1942)
  • LlCyLlnCymru, 1950
  • LlGCLlawysgrif yng nghasgliad Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the collection of theNational Library of Wales, Aberystwyth
  • LlIAled Rhys Wiliam (ed.), Llyfr Iorwerth (Cardi, 1960)
  • LlstLlawysgrif yng nghasgliad Llanstephan, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Llanstephan collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • Marc`Yr Efengyl yn l Sant Marc' yn y Testament Newydd
  • MarkThe Gospel according to Mark in the New Testament
  • Mathew`Yr Efengyl yn l Sant Mathew' yn y Testament Newydd
  • MatthewThe Gospel according to Matthew in the New Testament
  • MCFY Mynegai i Farddoniaeth Gymraeg y Llawysgrifau / The Index to Welsh Poetry inManuscript
  • <http://maldwyn.llgc.org.uk>
  • MEDMiddle English Dictionary (Michigan, 1963)
  • MonWMonastic Wales <http://www.monasticwales.org>
  • MontCollCollections Historical and Archaeological... by the Powysland Club, 1868
  • MosLlawysgrif yng nghasgliad Mostyn, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Mostyn collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • MWMDaniel Huws, Medieval Welsh Manuscripts (Cardiand Aberystwyth, 2000)
  • NCENewCatholic Encyclopaedia (New York, 1967-79)
  • NCLWMeic Stephens (ed.), The New Companion to the Literature of Wales(Cardiff, 1998)
  • NLWJNational Library of Wales Journal, 1939
  • OBWVThomasParry (ed.), The Oxford Book of Welsh Verse (Oxford, 1976)
  • OCD3Simon Hornblower and Antony Spawforth(eds.), The Oxford Classical Dictionary(third ed., Oxford, 1996)
  • ODCC3F.L. Cross and E.A. Livingstone (eds.), The Oxford Dictionary of the Christian Church (third ed., Oxford, 1967, revised 2005)
  • OED2The Oxford English Dictionary (second ed., Oxford, 1989)
  • OED OnlineThe Oxford English Dictionary
  • <http://www.oed.com>
  • PACFJ.E. Griffith, Pedigrees of Anglesey and Carnarvonshire Families (Bangor, 1914)
  • PenLlawysgrif yng nghasgliad Peniarth, ynLlyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Peniarth collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • Peniarth49E. Stanton Roberts a W.J. Gruffydd (gol.), Peniarth 49 (Caerdydd, 1929)
  • Peniarth67E. Stanton Roberts a W.J. Gruffydd (ed.), Peniarth 67 (Cardiff, 1918)
  • Peniarth76E. Stanton Roberts a W.J. Gruffydd (gol.), Peniarth 76 (Caerdydd, 1927)
  • PKM Ifor Williams (gol.), Pedeir Keinc y Mabinogi (Caerdydd, 1930)
  • PsalsmThe Psalms in the Old Testament
  • RBJohn Rhs and J. Gwenogvryn Evans(eds.), The Text of the Bruts from the Red Book of Hergest (Oxford, 1890)
  • RCAHM (Anglesey)An Inventory of the Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire: Anglesey (London, 1937)
  • RCAHM (Caernarvonshire) An Inventory of the Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire: Caernarvonshire (3 vols.,London, 1956, 1960, 1964)
  • RCAHM (Flint)An Inventory of the Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire, Vol II: County of Flint (London, 1912)
  • RCAHM (Merionethshire) An Inventory of Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire: Merionethshire (London, 1921)
  • RepWMDaniel Huws, Repertory of Welsh Manuscripts (iw gyhoeddi)
  • RevelationThe Revelation to John in the New Testament
  • RMJohn Rhs and J. Gwenogvryn Evans(eds.), The Text of the Mabinogion from the Red Book of Hergest(Oxford, 1887)
  • RWMJ. Gwenogvryn Evans (ed.), Report on Manuscripts in the Welsh Language(London, 18981910)
  • SalmauLlyfr y Salmau yn yr Hen Destament
  • SCStudiaCeltica, 1966
  • SoldierLMEThe Soldier in later Medieval England
  • <http://www.medievalsoldier.org>
  • StoweLlawysgrif o gasgliad Stowe yn yLlyfrgell Brydeinig
  • TAT. Gwynn Jones (gol.), Gwaith Tudur Aled (Caerdydd, 1926)
  • TCT.J.Morgan, Y Treigladau au Cystrawen (Caerdydd,1952)
  • TCHSTransactionsof the Caernarvonshire Historical Society, 1939
  • TCHSDdTrafodionCymdeithas Hanes Sir Ddinbych, 1952
  • TCHSGTrafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon,1939
  • TDHSTransactionsof the Denbighshire Historical Society, 1952
  • THSCTheTransactions of the Honourable Society of Cymmrodorion, 1892/3
  • TLlMG.J. Williams, Traddodiad Llenyddol Morgannwg (Caerdydd, 1948)
  • TYP3Rachel Bromwich (ed.), Trioedd Ynys Prydein: The Triads of the Island of Britain (third ed., Cardi, 2006)
  • WATU Melville Richards, Welsh Administrative and TerritorialUnits (Cardi, 1969)
  • WBOnlineWelsh Biography Online <http://yba.llgc.org.uk/en/index.html>
  • WCDP.C. Bartrum, A Welsh Classical Dictionary: People in History and Legend up to about A.D. 1000 (Aberystwyth, 1993)
  • WGJ. Morris Jones, A Welsh Grammar (Oxford, 1913)
  • WG1P.C.Bartrum, Welsh Genealogies AD 300-1400 (Cardiff, 1974)
  • WG2P.C. Bartrum, Welsh Genealogies AD 1400-1500 (Aberystwyth, 1983)
  • WHRThe Welsh History Review, 1960-
  • WMJ. Gwenogvryn Evans (ed.), The White Book Mabinogion (Pwllheli,1907; adargraffiad, Caerdydd, 1973)
  • WyLlawysgrif yng nghasgliad Wynnstay, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Wynnstay collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • YBJ.E. Caerwyn Williams (gol.), Ysgrifau Beirniadol, (Dinbych, 1965 )
  • YBHMorgan Watkin (gol.),Ystorya Bown de Hamtwn, (Caerdydd, 1958)
  • YCM2Stephen J. Williams (gol.), Ystorya de Carolo Magno (ail arg.,Caerdydd, 1968)
  • YER. Iestyn Daniel (gol.), Ymborth yr Enaid (Caerdydd, 1995)
  • YEPWCGruffydd Aled Williams (gol.), Ymryson Edmwnd Prys a Wiliam Cynwal (Caerdydd, 1986)
  • YGIVGwilymLloyd Edwards (gol.), Ystorya Gwlat Ieuan Vendigeit (Caerdydd, 1999)
  • YMThA.O.H. Jarman (gol.), Ymddiddan Myrddin a Thaliesin (Caerdydd, 1951)