Y llawysgrifau
Ceir y cywydd hwn mewn 26 llawysgrif. Ffurfia LlGC 3049D, LlGC 8497B, Gwyn 4 a C 2.617 grŵp a elwir yn ‘grŵp Dyffryn Conwy’. Perthyn LlGC 3056D, Brog I.2 (ill dwy yn llaw Wmffre Dafis), BL 14976 a LlGC 16B yn agos i’w gilydd a gelwir hwy yn ‘grŵp X²’. Saif Stowe 959 a Pen 76 ar wahân ac nid yw eu testunau cystal â’r lleill, ond gallant fod o werth lle cytunant â’r naill neu’r llall o’r grwpiau hyn. Eto i gyd, mae tebygrwydd yr holl gopïau i’w gilydd yn awgrymu eu bod yn tarddu o un gynsail ysgrifenedig. Seiliwyd y golygiad ar y deg copi a enwyd uchod. Mae’r holl gopïau eraill yn ddibynnol ar y rhain neu’n rhy ddiffygiol i gynnig dim o werth.

Trawsysgrifiadau: LlGC 3049D, LlGC 3056D.

Stema

1 mae’r  Felly’r llawysgrifau ond LlGC 3056D mae a Stowe 959 y.

2 waed  Mae’r copïau eraill yn cytuno yn erbyn grŵp X² dv, ac mae’r ystyr hefyd yn gryfach o dderbyn waed.

3  Ni cheir y llinell hon yng nghopïau Wmffre Dafis na BL 14976, arwydd digamsyniol eu bod yn tarddu o’r un gynsail yn y pen draw. Ond fe’i ceir yn LlGC 16B.

4 tir yn ŵydd  LlGC 3049D a Gwyn 4 trynwydd, sy’n awgrymu bod cynsail grŵp Dyffryn Conwy’n ddiffygiol yma a bod LlGC 8497B a C 2.617 wedi diwygio. Mae Stowe 959, Pen 76 a grŵp X² yn cadarnhau tir.

7–8  Nis ceir yn Stowe 959.

7 Taurus  LlGC 3049D a Gwyn 4 tarus, sy’n awgrymu mai tarus oedd yn eu cynsail, cf. 4n.

7 Cornutus  Grŵp X² a Pen 76; gthg. kornevs yng ngrŵp Dyffryn Conwy. Dau air Lladin cyfystyr yw’r rhain. Ar sail y llawysgrifau, ac yn arbennig y ffynhonnell y gellir dangos bod y bardd yn ei dilyn, rhaid derbyn Cornutus, gw. 7n (esboniadol).

9 torfoedd  Felly’r llawysgrifau ond grŵp X² tyrfoedd. Gelwir y ffurf olaf hon yn ‘prin a diw[eddar]’ yn GPC 3661 d.g. twrf.

11 costwin Castil  Darlleniad y mwyafrif o’r llawysgrifau. Tybiaf fod cynsail grŵp Dyffryn Conwy yn wallus o ran yr ail lafariad yn Castil, oherwydd LlGC 8497B yn unig sy’n cynnig y darlleniad hwn. Yn Gwyn 4 newidiwyd castxll yn castvil, ac yn C 2.617 newidiwyd gastwl yn gastil. Cf. LlGC 3049D lle ceir kascwin kascvil gyda llygriad pellach, ffrwyth camddarllen t yn c. Ceir kastel yn Stowe 959.

19 Môn  Felly’r llawysgrifau ond LlGC 3049D a Gwyn 4 y(m) mon, cf. 4n, 7n.

21 ddwg  Felly’r llawysgrifau ond LlGC 3056D a Pen 76 ddvg, Stowe 959 ddyg. Mae’r cytundeb rhwng grŵp Dyffryn Conwy a gweddill grŵp X² yn ategu’r amser presennol yma.

27 ysgwlmastr  Mae’r llawysgrifau a’r gynghanedd o blaid y ffurf Saesneg hon yn lle’r ffurf Gymraeg ysgolfeistr, ond yn LlGC 3049D ceir yscwl mestr ac yn LlGC 8497B a Gwyn 4 yscwlmeistr, dan ddylanwad y ffurf Gymraeg meistr.

28 i gosbi  Felly’r llawysgrifau ond C 2.617 a gosbai a’r darlleniad rhyfedd Escop yn Gwyn 4. Efallai y dylanwadwyd ar William Salesbury, copïydd Gwyn 4, gan y ffaith fod Efrog yn sedd esgob.

29 ieirll  Lluosog yn y llawysgrifau ac eithrio BL 14976 a Stowe 959.

31 dielaist  Ceir ffurf y person cyntaf unigol dielais yn LlGC 3049D a Gwyn 4: ai dyna a oedd yn y gynsail? Ffrwyth camrannu ydyw, boed yn y gynsail neu beidio.

32 gymynu  Mae’r llawysgrifau’n ymrannu’n gyfartal o ran treiglo’r berfenw yma (treiglo yng ngrŵp Dyffryn Conwy a Pen 76, dim treiglad yn y lleill).

35 arwyl  Felly’r llawysgrifau ond LlGC 3056D a Stowe 959 arwydd.

45 carw  Nis treiglir ac eithrio yn LlGC 3049D a Gwyn 4, cf. 4n, 7n, 19n.

52 ap  Grŵp Dyffryn Conwy, Pen 76, Stowe 959 (ab yn yr olaf); vab yng ngrŵp X².

55 i’n  in a geir yn hanner y llawysgrifau. Yn C 2.617, LlGC 16B a Stowe 959 ceir yn, sillafiad amwys (yn enwedig yn Stowe 959 lle ceir y am i yn aml). Ceir ein yn BL 14976 ac n yn Pen 76.

56 tarw  LlGC 3049D a LlGC 8497B karw, trwy gamglywed y gynghanedd, bid sicr.

56 cyfria’r  Pen 76; grŵp X² cyfri ar; C 2.617 kyfria; gweddill grŵp Dyffryn Conwy kvfrar neu kwfrar; Stowe 959 kyfr y. Gw. GPC 716 am yr amrywio yn ffurf y gair, cyfrio neu cyfro. Mae cyfartaledd y llawysgrifau o blaid derbyn -i- yma.

64 dwyll  LlGC 3056D drwy, Brog I.2 dwg. d- yw’r llythyren gyntaf ym mhob copi ag eithrio Pen 76 twyll. Am y gynghanedd, gw. 64n (esboniadol).

64 Gymru  Yma enw’r wlad, felly mabwysiadwyd y sillafiad modern (gymry sydd yn y llawysgrifau).

66 fyd i iawn  Felly grŵp X² ac eithrio LlGC 16B wyt y iawn. Ffrwyth camgopïo’r gynsail yw’r olaf, bid sicr, fel sy’n nodweddiadol o LlGC 16B. Yn C 2.617 cywirwyd fowyd i iawn yn fyd i iawn, ond yng ngweddill grŵp Dyffryn Conwy a Pen 76 ceir fyd iawn heb yr arddodiad, gan adael y llinell sillaf yn fyr (ac eithrio LlGC 8497B lle ceir a o flaen wyd yn hanner cyntaf y llinell). vywyd iawn a geir yn Stowe 959. Hawdd fyddai colli i o flaen iawn, ac y mae ei angen ar gyfer yr ystyr a hyd y llinell, felly fyd i iawn sy’n gywir yma.

Dyma un o gywyddau mwyaf diddorol Guto’r Glyn. Ar yr olwg gyntaf, cywydd brud ydyw, yn gysylltiedig â’r corff anferth o lenyddiaeth broffwydol a geid yn yr Oesoedd Canol. Gwnaeth Edward IV a’i gefnogwyr yn fawr o broffwydoliaethau’r gorffennol, yn enwedig rhai Sieffre o Fynwy o’r ddeuddegfed ganrif (a dadogodd Sieffre ar Fyrddin) ac eraill o’r bedwaredd ganrif ar ddeg a ymwnâi yn wreiddiol ag Edward III a’i ryfeloedd yn Ffrainc. Addaswyd y rhain ar gyfer Edward IV, fel yr eglura Allan (1979, 1981) a Hughes (2002). Dengys Guto wybodaeth o’r gweithgarwch hwn, ac yn benodol o ddeongliadau Iorcaidd o’r proffwydoliaethau a ganlyn: i. ‘Proffwydoliaethau Myrddin’ gan Sieffre o Fynwy; ii. proffwydoliaethau John o Bridlington, a gyfansoddwyd yn Lladin yn y bedwaredd ganrif ar ddeg; iii. ‘Proffwydoliaeth y Lili, y Llew a Mab y Dyn’, a gyfieithwyd i’r Gymraeg a’i galw’n gyffredin yn ‘Proffwydoliaeth y Lili’. Uchafbwynt y darogan yw’r gobaith y bydd yr arwr yn rhyfela dros y môr, gan gipio coronau gwledydd eraill (Ffrainc a Sbaen yma), ac yn bwysicaf oll, yn rhyddhau’r Tir Sanctaidd rhag y Moslemiaid (cf. 42 yn y gerdd hon). Gellir cymharu, cwta ganrif ynghynt, gywydd brudiol Iolo Goch i Edward III, lle mynegir yr un dyhead yn union am ei weld yn arwain croesgad. Gwyddys bod gobeithion uchel tebyg yn ymgronni o amgylch Edward yn y 1460au (Hughes 2002: 182–3); adlewyrchir hwy yn awdlau Lewys Glyn Cothi i Wiliam Herbert I a Rhisiart Herbert (GLGC cerddi 112 a 114). Fel y noda Michael K. Jones, daliai delfryd y groesgad i fod yn hynod bwysig yn y cyfnod hwn, ac yn ei farn ef ‘The aspirations of kingship, the vision, what was read, what was dreamed or imagined possible, remain as important as the practical affairs of government’ (rhagair i Hughes 2002: viii).

Ond tybed a gytunai Guto’r Glyn â’r gosodiad hwn? Fel yr awgrymwyd uchod, cywydd brud yw hwn ar yr olwg gyntaf yn unig. Mewn gwirionedd, byrdwn y canu yw annog Edward i droi ei sylw at faterion nes o lawer at gartref cyn mwydro ei ben am groesgadau, neu hyd yn oed am ryfela yn Ffrainc. Yr hyn sy’n poeni’r bardd yw’r anhrefn yng Nghymru, ac mae’n dyheu am weld Edward yn dod i adfer trefn, cyfraith a chrefydd, i ddwyn [b]yd i iawn. Siomwyd ei obeithion, afraid dweud: nid yn unig na ddaeth Edward ar gyfyl Cymru, ond buan y byddai noddwyr Guto, y gwŷr o waed Bleddyn y sonia amdanynt yn 2, benben â’i gilydd ac y byddai ei noddwr pennaf yn y de (a noddwr y cywydd hwn, bid sicr), Wiliam Herbert II, yn ymbellhau fwyfwy oddi wrth y brenin nes colli ei ffafr mewn modd trychinebus yn 1479.

Dengys y cywydd agwedd amwys at y brudiau. Ategir eu sylwedd, ond ar yr un pryd y mae yma bryder digamsyniol ynglŷn â blaenoriaethau’r brenin. Eto, wrth bwysleisio swyddogaeth y mab darogan o adfer trefn a chyfraith mae Guto yn tynnu o’r newydd ar yr adran o broffwydoliaethau John o Bridlington a gynigiodd hefyd ddelweddau’r Taurus Cornutus a’r tri natur (gw. 7n, 8n; testun yn Wright 1859: 192). Sonia John o Bridlington am y taurus yn diwygio’i fywyd ac yn darostwng anghyfraith a thwyll yn y wlad, a cheir adlais cwbl bendant o’r adran hon yn llinell 62 o’r gerdd (gw. 62n). Trafodir y thema cyfiawnder yn y testunau brudiol Iorcaidd yn Allan 1981: 249–50.

Beth oedd diben y cywydd unigryw hwn? Canwyd ef er lles yr Herbertiaid (ac efallai’r Fychaniaid), fel y dengys llinell 2. Canwyd ef rywdro rhwng brwydr Tewkesbury yn 1471 ac ymgyrch Edward yn Ffrainc yn 1475, efallai ar anterth ei baratoadau ar gyfer yr ymgyrch (os felly, 1474x1475). Nis canwyd yng ngŵydd Edward ei hun yng Nghymru, gan na ddaeth Edward i Gymru, a byrdwn y cywydd yw y dylai fynd yno. Os yng Nghymru y canwyd ef, yn Rhaglan, dyweder, yna mae’n dilyn nad oedd Edward yn bresennol i’w glywed.

Mae’n ddigon posibl na fwriedid i’r cywydd gyrraedd clustiau’r brenin ei hun. Am y cysyniad o lunio gwaith llenyddol ar ffurf deiseb ysgrifenedig at y brenin, er bod mewn gwirionedd gynulleidfa ehangach mewn golwg, gw. Matthews 2010. Eto, mae’n anodd gweld fod diben i’r cywydd hwn oni bai fod ei gynnwys yn dod yn hysbys i’r brenin ei hun. Wedi’r cwbl, nid propaganda pur ydyw fel y brudiau Iorcaidd a drafodir gan Allan a Hughes, ond maniffesto ar gyfer dwyn perswâd ar y brenin i ddod i Gymru a’i heddychu. Erys, felly, y posibilrwydd iddo gael ei gyflwyno i Edward yn Lloegr. Byddai dyddiad yn syth ar ôl brwydr Tewkesbury yn bosibl, ond yn annhebygol. Gadawodd Edward y dref ar 7 Mai 1471, cwta dri diwrnod ar ôl y frwydr lle trechodd luoedd y frenhines Margaret a’i mab Edward, a byddai ei feddwl ar orchfygu llu gwrthryfelgar arall yng Nghaint, nid ar groesgadau na choncro teyrnas Ffrainc (Ross 1974: 173). Achlysur llawer mwy tebygol yw mis Mehefin 1473, pan ddaeth Edward i Amwythig i gwrdd ag arglwyddi’r Mers a thrafod anhrefn yng Nghymru (Ross 1974: 195). Erbyn 1474 fan bellaf roedd aelodau o deuluoedd Herbert a Fychan yn dechrau tramgwyddo’r brenin (ibid.), ac mae dyddiad diweddarach ar gyfer y cywydd yn edrych yn annhebygol. Mae’n bosibl, felly, fod y cywydd wedi ei ddatgan yn Amwythig ym mis Mehefin 1473, o flaen y brenin ei hun, a hefyd yng ngŵydd Wiliam Herbert, ail iarll Penfro, a’i comisiynodd er mwyn pwysleisio ei deyrngarwch i’r brenin ar adeg pan oedd ei ffafr yng ngolwg Edward eisoes, efallai, ar drai. Go brin fod Edward yn deall Cymraeg, ond gall fod lladmerydd, onid y bardd ei hun, wedi egluro’r geiriau iddo cyn y perfformiad, neu wedyn. Mae’n werth cofio bod Guto’r Glyn wedi derbyn taliad ddwywaith, yn 1476–7 a 1477–8, am ei wasanaeth fel cerddor dros Dywysog Cymru yn Amwythig.

Dyddiad
1473 neu 1474x1475, gw. uchod.

Golygiad blaenorol
GGl cerdd LIX.

Mesur a chynghanedd
Cywydd, 66 llinell.
Cynghanedd: croes 62% (41 llinell), traws 20% (13 llinell), sain 18% (12 llinell).

1 tarw  Enw cyffredin mewn proffwydoliaethau ac un a gysylltid yn fynych ag Edward IV gan ei gefnogwyr, gw. Hughes 2002: 140, 144.

1 Mortmeriaid  Teulu a ymsefydlodd yn y Gororau yn sgil y goncwest Normanaidd ac a ddaeth yn bwerus iawn yno ac yng Nghymru. Bu farw’r etifedd gwryw olaf yn 1425 ac etifeddwyd eu tiroedd helaeth gan Richard dug Iorc, tad Edward IV, yr oedd ei dad yntau wedi priodi ag Ann Mortimer, yr etifeddes. Hi oedd nain Edward IV, felly. Roedd y cysylltiad â’r Mortimeriaid yn hynod bwysig i Edward am ddau reswm: i. disgynnai Ann Mortimer o Lionel dug Clarence, ail fab Edward III, tra disgynnai Harri VI o John o Gaunt, trydydd mab Edward III, ac felly gallai Edward IV ddadlau bod ganddo hawl gryfach i’r Goron (os cytunid bod disgynyddiaeth drwy ferched yn dderbyniol); ii. disgynnai Ann Mortimer hefyd o dywysogion Gwynedd (gw. isod) ac felly o Gadwaladr, brenin (honedig) olaf y Brythoniaid.

1 Mae’r tarw mawr o’r Mortmeriaid?  r berfeddgoll yn tarw.

2 gwaed Bleddyn  Yr Herbertiaid (a’r Fychaniaid). Disgynnai Gwladus Gam o Fleddyn ap Maenyrch (WG1 ‘Bleddyn ap Maenyrch’ 1, 20); priododd hi Syr Rhosier Fychan o Frodorddyn ac wedyn Syr Wiliam ap Tomas o Raglan. Ei meibion hi, felly, oedd Fychaniaid Brodorddyn, Tretŵr a Hergest, a hefyd Wiliam Herbert, iarll cyntaf Penfro a’i frawd Syr Rhisiart Herbert. Gan fod y rhain i gyd wedi marw erbyn canu’r gerdd hon, cyfeiria gwaed Bleddyn at y genhedlaeth nesaf, yn enwedig Wiliam Herbert, ail iarll Penfro.

3 tri o deirw  Un o broffwydoliaethau Myrddin yn ‘Historia Regum Britanniae’ Sieffre o Fynwy: Nascentur inde tres tauri fulgurantes qui consumptis pascuis conuertentur in arbores (Reeve and Wright 2007: 157). Yn fersiwn BD 114: Odyna y genir tri tharw echtywynygedic, y rei a ymchuelir yn wyd wedy treulyont eu porueyd.

3 rhag troi d’arwydd  Amwys. Yr arwydd yw’r tarw, yn ôl pob tebyg, arwydd cydnabyddedig Edward IV (gw. 1n). Os felly, efallai fod y bardd yn mynegi pryder y gallai fod yn gwyrdroi arwydd Edward drwy gymhwyso proffwydoliaeth y tri tharw ato. Wedi’r cwbl, anodd yw dehongli’r ffaith fod y teirw’n troi yn goed yn arwrol, ac mae’r broffwydoliaeth yn mynd ymlaen i sôn am y tri tharw’n fflangellu ei gilydd ac yn esgor ar gwpanaid wenwynig (Reeve and Wright 2007: 157, 159; BD 115 wenvynic chuerthin, ?camgyfieithiad). Os nad yw hyn yn argyhoeddi, posibilrwydd arall yw rhywbeth fel ‘rhag i’th faner gael ei bwrw’n ôl’, neu’r tebyg. Mae’r union ystyr yn dywyll.

4 a wna’r tir yn ŵydd  Cyfetyb i consumptis pascuis (wedy treulyont eu porueyd) yn y broffwydoliaeth, gw. 3n. Diau fod y bardd yn dehongli’r ddelwedd yn gyfeiriad at ffyrnigrwydd Edward (cf. 9).

6 Rhôn  Ganed Edward yn Rouen yn Normandi yn 1442 tra oedd ei dad yn ddirprwy brenhinol yno (Ross 1974: 3).

7 Taurus Cornutus  ‘Tarw corniog’. Daw’r ddelwedd o broffwydoliaethau enwog John o Bridlington, gw. Wright 1859: 192. Mewn gwirionedd, Edward III yw’r tarw yn y testun proffwydol hirfaith hwn o’r bedwaredd ganrif ar ddeg, a’i fab, y Tywysog Du, yw’r ceiliog a ddarogenir fel ei olynydd. Ond cymhwysodd cefnogwyr Edward IV y broffwydoliaeth ar ei gyfer ef (Allan 1979: 180–2).

8 tri natur  Daw hyn o’r un rhan o broffwydoliaeth John o Bridlington (triplex natura, Wright 1859: 192). Yn y cyd-destun hwnnw cyfeiria at dras Frythonig, Seisnig a Ffrengig Edward III: Taurus cornutus, ex patris germine Brutus, / Anglicus est natus, Gallus de matre creatus. Mae’r esboniad a geir yn llawysgrifau’r broffwydoliaeth yn egluro mai oherwydd bod ei dad wedi ei eni yng Nghymru y gelwir Edward III yn Brutus yma (quia pater ejus in Wallia fuit natus, ubi est locus germinis Bruti, ibid. 194). Ganed Edward II yng nghastell Caernarfon. Gellir gweld sut y gallai cefnogwyr Edward IV addasu’r darn hwn ar ei gyfer ef, ac yntau yn dwyn perthynas waed â germen Bruti ‘egin Brutus’. Gw. Allan 1981: 437, 439 lle dyfynnir o broffwydoliaeth gyfoes: a Bulle of iij fold nature, that is of England, Fraunce and Spayne.

10 rhyw dy nain  Y Cymry, gw. 1n. Mae’r bardd yn cyfrif Ann Mortimer yn Gymraes oherwydd ei bod yn disgyn o Wladus Ddu, merch Llywelyn ab Iorwerth.

11 brenin … Castil  Gorhenfam Edward IV ar ochr ei dad oedd Isabella, merch Pedr Greulon o Gastîl. Priododd hi ag Edmund Langley, mab Edward III a gorhendad Edward IV.

12 Gwladus Du  Ataliwyd treiglad yr ansoddair gan -s derfynol (TC 24–5). Merch Llywelyn ab Iorwerth oedd Gwladus Ddu. Priododd â Ralph Mortimer (m. 1246), gw. Hopkinson a Speight 2002: 49–50. Trwyddi hi gallai Edward IV honni ei fod yn disgyn o dywysogion Gwynedd ac felly o Gadwaladr, brenin olaf y Brythoniaid yn ôl Sieffre o Fynwy. Yn ei bropaganda gwnaeth Edward yn fawr o’r syniad fod hen frenhiniaeth y Brythoniaid dros Brydain wedi ei hadfer ynddo ef.

14 ceiliog adeiniog  O broffwydoliaeth John o Bridlington eto, gw. Wright 1859: 203–4. Y Tywysog Du, mab Edward III, oedd gallus (‘ceiliog’) y broffwydoliaeth mewn gwirionedd, ond cymhwysodd cefnogwyr Edward IV y ddelwedd ar ei gyfer ef. Mae’r llinellau a ganlyn yn rhoi sail i’r cymathiad rhwng y tarw a’r ceiliog: Ad gallum nomen tauri transibit et omen; / Nomen mutatur, species sed continuatur ‘Bydd enw’r tarw yn mynd drosodd i’r ceiliog, a’r argoel; / Newidir yr enw, ond bydd yr ymddangosiad yr un’ (Wright 1859: 203). Sôn am y Tywysog Du yn olynu ei dad y mae’r testun gwreiddiol, ond digon rhwydd, ar sail y geiriau hyn, fyddai credu mai un dyn mewn gwirionedd yw’r tarw a’r ceiliog. Gw. ymhellach Allan 1981: 224.

15 y tri Edwart  Edward I (1272–1307), Edward II (1307–27), Edward III (1327–77), sef tad, mab ac ŵyr; disgynnai Edward IV ohonynt i gyd, felly.

16 Mab y Dyn  Symbol proffwydol arall. Digwydd yn ‘Proffwydoliaeth y Lili, y Llew a Mab y Dyn’, sy’n perthyn eto i gyfnod y rhyfeloedd yn erbyn Ffrainc yn y bedwaredd ganrif ar ddeg ond a addaswyd ar gyfer Edward IV. Am fersiwn Cymraeg, gw. Evans 1966–8: 330. Mae’r fersiwn hwnnw yn cynnwys esboniadau ar y delweddau brudiol. Dywedir ynddo: mab y dyn nid amgen no brenin Lloegyr.

18 dugiaeth Iorc  Buasai Edward yn ddug Iorc ers marwolaeth ei dad yn 1460.

19 iarllaeth y Mars  Daeth y teitl hwn i’r teulu fel rhan o etifeddiaeth teulu Mortimer, gw. 1n. Gelwid Edward fel arfer yn iarll y Mers hyd farwolaeth ei dad, pan etifeddodd y teitl uwch dug Iorc (a’r hawl ar yr orsedd).

19 eurllwyth Môn  Cyfeiriad at dras Gymreig Edward drwy Wladus Ddu. Môn oedd calon teyrnas Gwynedd.

20 iarll … holl Iwerddon  Etifeddiaeth a ddaethai oddi wrth y Mortimeriaid unwaith eto. Daethai Edmund Mortimer (m. 1381) yn iarll Wlster drwy ei briodas â Philippa, merch Lionel dug Clarence, yn 1368 (Hopkinson a Speight 2002: 113). Buasai tad Edward IV, Richard dug Iorc, yn ddirprwy brenhinol yn yr ynys ar ddiwedd y 1440au.

24 cowri  Y cewri, gwladychwyr cyntaf Prydain yn ôl Sieffre o Fynwy, gw. Reeve and Wright 2007: 27, 29 a BD 19–20 am sut y’u lladdwyd oll gan y Brythoniaid.

24 cwncwerwyr  Y Naw Cwncwerwyr neu’r Naw Gŵr Teilwng. Rhestrir hwy yng ngherdd 75: Ector, Alecsander Fawr, Iwl Cesar, Josua, Dafydd Broffwyd, Judas Macabeus, Arthur, Siarlymaen, Godfrey de Bouillon. Gw. TYP³ 131–3.

25 wyth frenin  Rhif heb arwyddocâd penodol, efallai. Defnyddir wyth yn aml felly gan y beirdd.

28 i gosbi Iorc  Ni fuasai Caerefrog na swydd Efrog yn arbennig o gyfeillgar tuag at Edward wrth iddo geisio adennill ei orsedd yn 1471. Llwyddodd Edward i lanio yn swydd Efrog ond mater anodd oedd cael mynediad i’r dref ei hun. Geilw Ross (1974: 163) swydd Efrog yr adeg honno yn ‘essentially a hostile countryside’. Hefyd cawsai tad Edward, Richard, ei ladd yn swydd Efrog yn 1460, ac ymladdwyd brwydr dyngedfennol Towton (1461), a sefydlodd Edward ar yr orsedd, yn agos i Gaerefrog. Mae’n debygol fod Lewys Glyn Cothi yn cyfeirio at Towton wrth ganmol William Herbert I: Gwnaeth yn Iorc waetir ar wyndir âr (GLGC 112.33).

31 dy dylwyth  Fel y mae’r llinell nesaf yn dangos, sonnir am Wiliam Herbert, iarll cyntaf Penfro, a ddienyddiwyd yng Ngorffennaf 1469 gan Richard Neville, iarll Warwick. Gall tylwyth gyfeirio at osgordd, ond gallai Herbert arddel perthynas deuluol â’r brenin hefyd: priododd ei fab, Wiliam Herbert II, â Mary Woodville, chwaer y frenhines, yn 1466 (Ross 1974: 77).

32 un iarll … wyth  Unwaith eto, ymddengys mai rhif cyffredinol yw wyth yma, ond yn sicr mae’n cynnwys Richard Neville, iarll Warwick a syrthiodd ym mrwydr Barnet (14 Ebrill 1471).

33 y Wiber Goch  Credaf mai’r un peth yw hwn â’r ddraig goch, arwydd traddodiadol y Cymry/Brythoniaid a Chadwaladr yn benodol. Yn GPC 1655 d.g. gwiber nodir yr ystyr ‘sarff hedegog chwedlonol’; cf. Saesneg wyver (OED Online ‘viper’ neu ‘wyvern’), sy’n tarddu o’r Ffrangeg guivre gyda’r un ystyron; daw pob un o’r geiriau hyn o’r Lladin vipera yn y pen draw. Cysylltid Edward â’r ddraig goch i bwysleisio ei fod yn disgyn o Gadwaladr, gw. Hughes 2002: 131–3; Allan 1981: 409.

34 Arth  Arwydd ieirll Warwick. Enwa’r llinell hon fathodynnau pedwar o elynion Edward IV a drechwyd ganddo. Arferai boneddigion y cyfnod roi bathodynnau lifrai (Saesneg ‘livery badges’) i’w cefnogwyr eu gwisgo, gw. Ailes 2002: 94–8. Am restr ohonynt, gw. Wise 1980: 22–4 (22 am arth Warwick)

34 Ci  Arwydd y Talbotiaid, ieirll Amwythig (math o gi yw talbot). Gw. Ailes 2002: 96 am lun o fathodyn y teulu. Bu farw John Talbot, ail iarll Amwythig, ym mrwydr Northampton yn 1460 yn ymladd ar ochr Harri VI (DNB² 53.706). Ymladdodd y trydydd iarll yn Towton, eto ar ochr Harri VI (Ross 1974: 67). Ymddengys ei fod wedi cefnogi iarll Warwick yn ystod helbulon 1469–71, ond nid yw’n eglur ei fod wedi ymladd yn erbyn Edward IV yn Barnet na Tewkesbury, a chafodd gomisiwn oddi wrth Edward ar ôl brwydr Tewkesbury i erlid gwrthryfelwyr (Ross 1974: 143, 150, 152, 182). Mewn proffwydoliaethau dehonglid y ci (Lladin canis) fel arwydd o’r brenin anghyfiawn gan yr Iorciaid, gw. Allan 1981: 222, 410.

34 Alarch  Arwydd Edward, tywysog Cymru, mab Harri VI, a laddwyd ym mrwydr Tewkesbury (4 Mai 1471). Etifeddodd y Lancastriaid yr arwydd oddi wrth deulu Bohun (drwy fam Harri V), gw. Wise 1980: 21–2.

34 Porthcwlis  Arwydd teulu Beaufort (Wise 1980: 22). Disgynyddion anghyfreithlon i John o Gaunt oedd y Beaufortiaid yn wreiddiol, a chefnogwyr agos, felly, i’w perthnasau, teulu brenhinol Lancastr. Arweiniodd Edmund Beaufort, dug Somerset, fyddin flaen y Lancastriaid yn Tewkesbury, ac fe’i dienyddiwyd ar ôl y frwydr. Lladdwyd ei frawd John yn ystod yr ymladd ei hun (Ross 1974: 171–2).

35 y Lili  Brenin Ffrainc. Tri fflwrdelis neu lilis oedd arwydd brenin Ffrainc. Cf. ‘Proffwydoliaeth y Lili’ (Evans 1966–8: 330) Lili a vydd yn brenhiniaeth yn y rran vonheddika or byt … ar lili a gyll y goron yr honn y kyronir mab y dyn ar ol hynny.

36 ar  r wreiddgoll.

36 Tir y Llew  Fflandrys, cf. ‘Proffwydoliaeth y Lili’ (Evans 1966–8: 330) a ddaw i dir y llew nit amgen no fflandrys. Baner draddodiadol ieirll Fflandrys oedd llew du ar faes aur.

39 carw â’r tair coron  Addasiad neu adlais o ddarn o ‘Proffwydoliaethau Myrddin’ Sieffre o Fynwy, efallai: ceruus decem ramorum, quorum quatuor aurea diademata gestabunt (Reeve and Wright 2007: 153); BD 110 y carv dec keing; y petwar onadunt a arwedant coroneu eur. Un o symbolau’r brenin cyfiawn (= Edward IV) oedd y carw yn ôl y dehonglwyr Iorcaidd, gw. Allan 1981: 409.

39 tair coron  Nid yw’n sicr a yw’r tair tref a enwir yn 40 yn cynrychioli’r tair teyrnas ynteu a ddylid eu cysylltu â’r tyrau main a dorrir yn 38. Ym mhropaganda Edward IV y tair coron oedd coronau Lloegr/Prydain, Ffrainc a Chastîl, cf. Hughes 2002: 134–5, yn enwedig y llun ar 134. Ar y llaw arall, rhagwelai’r proffwydoliaethau hefyd y byddai’r arwr yn cipio Rhufain, cf. ‘Proffwydoliaeth y Lili’ (Evans 1966–8: 330) a phen y byt a syrth nid amgen no phab Rruvain. Saif Rhôn am Ffrainc. Gw. ymhellach Allan 1981: 227.

41 Tir y Lleuad  Cf. ‘Proffwydoliaeth y Lili’ (Evans 1966–8: 330) o dir y llevat nit amgen Kymrv a Lloegyr ag Ywerddon. Nid yw’n eglur sut y datblygodd yr enw hwn.

42 Tir y Twrc  Yr ymerodraeth Otomanaidd oedd yn meddu ar y Tir Sanctaidd yn oes Edward IV. Diweddglo y proffwydoliaethau am y mab darogan fel arfer oedd y byddai’n arwain croesgad a rhyddhau’r Tir Sanctaidd rhag y Moslemiaid. Gwnaeth Edward yn fawr o’r syniad hwn hefyd.

45 carw yn aros cyrn  Teflir goleuni ar y ddelwedd hon yn ‘Llyfr Arfau’ Siôn Trefor, testun Cymraeg ar herodraeth o ddiwedd yr Oesoedd Canol: Carw … ymysc yr holl aniveiliet gwylldion doethaf yw … a phob gwanwyn y syrth i gyrn, ac yna i bydd ef wedi’r ddiarvu, ac yno o’i synnwyr a’i ddoethineb ni chwennych ef ymladd a neb hyt pan dyvo i gyrn a dyvot arve newydd iddo (Jones 1943: 26, 28). Mae’n ddelwedd briodol yn y rhan allweddol hon o’r cywydd, lle troir o’r deunydd brudiol i alw am i’r brenin ymbwyllo a throi at ei ddyletswyddau yng Nghymru cyn mentro tramor.

46 Ynys y Cedyrn  Prydain, gw. PKM 30, 41.

49 Edwart hir  Dyn tal, dros chwe throedfedd, oedd Edward IV fel y nododd ei gyfoeswyr ac fel y dangoswyd gan archwiliad o’i weddillion yn 1789 (Ross 1974: 10).

52 Lles ap Coel  Brenin tybiedig y Brythoniaid y credid ei fod wedi derbyn Cristnogaeth. Ceir yr hanes gan Sieffre o Fynwy, sy’n ei alw’n Lucius mab Coilus (Reeve and Wright 2007: 87, 89), a Chymreigiad o’r enw hwn yw Lles ap Coel (cf. BD 61–2). Mae’r stori ei hun yn hŷn o lawer (cyn 700 O.C.) ac yn tarddu o gamddealltwriaeth, gw. Davies 2003: 110n11. Mae Sieffre yn dylunio ei deyrnasiad fel patrwm o’r hyn y dylai teyrnasiad fod, a dyna rym y cyfeiriad yma.

52 Dyfnwal Moel Mud  Brenin tybiedig arall y disgrifir ei yrfa gan Sieffre o Fynwy (Reeve and Wright 2007: 47, 49): in diebus itaque eius latronum mucrones cessabant, raptorum saeuiciae obturabantur, nec erat usquam qui uiolentiam alicui ingereret: BD 32–3 a hyt tra barhavs Dyuynwal y pylvs cledyfeu y lladron a’r treiswyr a’r gribdeilwyr, ac yn y dyd ef ny lauassvs neb treissav y gilid.

53 Ercwlff … dair colofn  Rhaid bod Ercwlff wedi ei acennu ar y sillaf olaf er mwyn y gynghanedd.Nid oes enghraifft arall o’r aceniad hwn yn hysbys a gthg. TA XIII.18 Am wayw Ercwlff y marciwyd a XXX.23 Ewch, am Ercwlff y’ch marciwn.

53 tair colofn  Dwy yw’r rhif arferol.

54 Môr Tawch  Yn GPC 2845 nodir ‘ocean, high sea, open sea, sometimes identified with the North Sea, the Red Sea, and the Atlantic Ocean’. Yn naearyddiaeth yr hen fyd, a etifeddwyd gan yr Oesoedd Canol, credid bod un môr neu afon anferth, Oceanus, yn amgylchynu’r holl gyfandiroedd. Ymddengys mai Môr Tawch yw’r enw Cymraeg cyfatebol.

56 y tair cyfraith  Sonia’r beirdd yn achlysurol am y tair cyfraith, cf. TA L.58 Ti yw’r cwfr i’r tair cyfraith; GLM 43.18, 67.29. Y tebyg yw mai cyfraith statud, cyfraith gyffredin a chyfraith eglwysig a olygir, ond nid yw hyn yn sicr a gall fod cyfraith Hywel yn un o’r tair. Cf. John o Bridlington (Wright 1859: 192) leges firmabit ‘bydd yn cryfhau’r cyfreithiau’.

57 trugeinsir  Nid i’w gymryd yn llythrennol.

62 dilea’r dreth  Cf. John o Bridlington (Wright 1859: 192) taxaque cessabit.

64 Dwyll ac amraint holl Gymru  Am arfer Guto o odli -nt ac -nd, gw. CD 219. Yma ymddengys fod -t yn amraint yn cael ei chyfrif fel d i ateb dwyll, a hynny er gwaethaf yr h- sy’n dilyn ac a ddylai beri calediad. Cf. CD 218 lle gelwir y math hwn o gynghanedd yn gynghanedd groes hanner cyswllt.

65 Y Nawnyn Uniawn  Y Naw Gŵr Teilwng, gw. 24n.

Llyfryddiaeth
Ailes, A. (2002), ‘Heraldry in Medieval England: Symbols of Politics and Propaganda’, P. Coss and M. Keen (eds.), Heraldry, Pageantry and Social Display in Medieval England (Woodbridge), 83–104
Allan, A. (1979), ‘Yorkist Propaganda: Pedigree, Prophecy and the ‘British History’ in the Reign of Edward IV’, C. Ross (ed.), Patronage, Pedigree and Power in Later Medieval England (Gloucester), 171–92
Allan, A.R. (1981), ‘Political Propaganda Employed by the House of York in England in the Mid-fifteenth Century, 1450–71’ (Ph.D. Cymru [Abertawe])
Davies, J.R. (2003), The Book of Llandaf and the Norman Church in Wales (Woodbridge)
Evans, R.W. (1966–8), ‘Proffwydoliaeth y Fflowrddelis’, B xxi: 327–33
Hopkinson, C. and Speight, M. (2002), The Mortimers, Lords of the March (Logaston)
Hughes, J. (2002), Arthurian Myths and Alchemy: The Kingship of Edward IV (Stroud)
Jones, E.J. (1943), Medieval Heraldry: Some Fourteenth-Century Heraldic Works (Cardiff)
Matthews, D. (2010), Writing to the King: Nation, Kingship and Literature in England, 1250–1350 (Cambridge)
Reeve, M.D. and Wright, N. (2007) (eds.), Geoffrey of Monmouth: History of the Kings of Britain (Woodbridge)
Ross, C. (1974), Edward IV (Berkeley)
Wise, T. (1980), Medieval Heraldry (London)
Wright, T. (1859) (ed.), Political Poems and Songs Relating to English History, i (London)

This is one of Guto’r Glyn’s most interesting poems. At first glance, it is a prophetic poem (cywydd brud is the usual Welsh term), and connected therefore with the immense prophetic literature of the Middle Ages. Edward IV and his supporters made extensive use of prophecies composed before Edward’s time, especially those of Geoffrey of Monmouth from the twelfth century (which Geoffrey attributed to Merlin) and others from the fourteenth century which originally referred to Edward III and his French wars. These were adapted to suit Edward IV, as Allan (1979, 1981) and Hughes (2002) explain. Guto shows an awareness of this activity, and in particular of Yorkist interpretations of the following prophecies: i. ‘The Prophecies of Merlin’ by Geoffrey of Monmouth; ii. the prophecies of John of Bridlington, which were composed in Latin in the fourteenth century; iii. ‘The Prophecy of the Lily, the Lion and the Son of Man’, which was translated into Welsh, in which it is known as ‘Proffwydoliaeth y Lili’. The climax of the prophecies is the hope that the hero will wage war abroad and take the crowns of other countries (here France and Spain) and, most importantly, free the Holy Land from the Muslims (cf. 42 in this poem). We may compare, only a century earlier, the prophetic poem of Iolo Goch for Edward III, where precisely the same hope is expressed that the king might be seen leading a crusade. It is known that similar hopes were high around Edward IV in the 1460s (Hughes 2002: 182–3); they are reflected in the poems of Lewys Glyn Cothi for William Herbert I and Richard Herbert (GLGC poems 112 and 114). As Michael K. Jones notes, the crusading ideal was still hugely important in this period: ‘The aspirations of kingship, the vision, what was read, what was dreamed or imagined possible, remain as important as the practical affairs of government.’ (preface to Hughes 2002: viii).

But would Guto’r Glyn have agreed with this sentiment? As was suggested above, it is only at first glance that this poem appears to be a prophecy. In fact, the main point of the poem is to urge Edward to turn his attention to matters much closer to home before worrying about crusading or even about making war in France. What concerns the poet is disorder in Wales, and he yearns to see Edward coming to restore order, law and religion, to ‘set the world to rights’. Of course his hopes were not answered: not only did Edward not come to Wales, but before long Guto’s own patrons, the men ‘of Bleddyn’s blood’ mentioned in 2, would be at each other’s throats. Guto’s major patron in south Wales (and probable patron of this poem), William Herbert II, would become more and more estranged from the king before suffering a disastrous loss of favour in 1479.

The poem treats the prophecies ambiguously. Their substance is affirmed, but at the same time there is clear concern regarding the king’s priorities. Even so, Guto’s very emphasis on the role of the prophetic hero in restoring order and law itself draws on the section of John of Bridlington’s prophecies which also provided the images of the Taurus Cornutus and the three natures (see 7n, 8n; text in Wright 1859: 192). ‘Bridlington’ predicts that the taurus will amend his dissolute life and suppress lawbreaking and deceit in the land, and line 62 of Guto’s poem contains a definite echo (see 62n). The theme of justice in the Yorkist prophecies is discussed in Allan 1981: 249–50.

What was the purpose of this unique poem? It was meant to benefit the Herberts (and perhaps the Vaughans), as line 2 shows (see note). It was composed sometime between the battle of Tewkesbury in 1471 and Edward’s campaign in France in 1475, perhaps when his preparations were at their height (if so, 1474x1475). It was not declaimed before Edward himself in Wales, because Edward did not come to Wales, and the whole point of the poem is that he should do so. If it was declaimed in Wales, at Raglan, let us say, then it follows that Edward was not there to hear it.

It is quite possible that the poem was never intended to reach the ears of the king himself; for the idea of composing a literary work in the shape of a written petition ostensibly aimed at the king, but in fact intended for a wider audience, see Matthews 2010. But it is difficult to find a point for this particular poem unless its contents could become known to the king. After all, it is not pure propaganda like the Yorkist prophecies discussed by Allan and Hughes, but a manifesto to persuade the king to come to restore order in Wales. There remains, therefore, the possibility that it was presented before Edward in England. A date immediately after the battle of Tewkesbury is possible, but unlikely. Edward left the town on 7 May 1471, only three days after the battle where he crushed the forces of Queen Margaret and her son Edward, and his mind will have been on facing down another rebel force in Kent, not upon crusading or conquering France (Ross 1974: 173). A much more likely occasion is June 1473, when Edward came to Shrewsbury to meet with the lords of the March and discuss disorder in Wales (Ross 1974: 195). By 1474 at the latest members of the Herbert and Vaughan families were beginning to offend the king (ibid.), and a later date for the poem looks unlikely. It is possible, therefore, the poem was recited in Shrewsbury in June 1473, in the king’s presence, and also in front of the second Herbert earl of Pembroke, who commissioned it in order to reaffirm his loyalty to the king at a time when his favour in Edward’s eyes was, perhaps, already in decline. It is scarcely likely that Edward could understand Welsh, but it may be that an interpreter, if not the poet himself, explained the meaning to him before or after the performance. In this regard it is well worth remembering that Guto’r Glyn was paid twice, in 1476–7 and 1477–8, for services rendered as a minstrel to the prince of Wales at Shrewsbury.

Date
1473 or 1474x1475, see above.

The manuscripts
This poem is found in 26 manuscripts. LlGC 3049D, LlGC 8497B, Gwyn 4 and C 2.617, all from the Conwy Valley, form a group. LlGC 3056D, Brog I.2 (both in the hand of Humphrey Davies), BL 14976 and LlGC 16B form another group. Stowe 959 and Pen 76 stand apart and are inferior copies. The edition is based on these ten copies. All the other copies are either derivative or too faulty to offer any valuable readings.

Stemma

Previous edition
GGl poem LIX.

Metre and cynghanedd
Cywydd, 66 lines.
Cynghanedd: croes 62% (41 lines), traws 20% (13 lines), sain 18% (12 lines).

1 tarw  The bull is a common name in prophecies and one often associated with Edward IV by his supporters, see Hughes 2002: 140, 144.

1 Mortmeriaid  A family who settled in the Welsh Marches following the Norman conquest and who became very powerful there and in Wales. Their last male heir died in 1425 and his extensive estates were inherited by Richard duke of York, the father of Edward IV, whose own father had married Ann Mortimer, the heiress. She, therefore, was the grandmother of Edward IV. The connection with the Mortimers was extremely important to Edward for two reasons: i. Ann Mortimer was descended from Lionel duke of Clarence, second son of Edward III, while Henry VI descended from John of Gaunt, third son of Edward III, and so Edward IV could argue that he had a stronger claim to the Crown (provided that inheritance in the female line was acceptable); ii. Ann Mortimer also descended from the princes of Gwynedd (see below) and so from Cadwaladr, the (alleged) last king of the Britons.

1 Mae’r tarw mawr o’r Mortmeriaid  r berfeddgoll in tarw.

2 gwaed Bleddyn  The Herberts (and Vaughans). Gwladus Gam was descended from Bleddyn ap Maenyrch (WG1 ‘Bleddyn ap Maenyrch’ 1, 20) and she married first Sir Roger Vaughan of Bredwardine and then Sir William ap Thomas of Raglan. The Vaughans of Bredwardine, Tretower and Hergest were her sons, as also were William Herbert, first earl of Pembroke, and his brother Sir Richard Herbert. Since all of these men were dead by the time the poem was composed, ‘Bleddyn’s blood’ here refers to the next generation, especially William Herbert, second earl of Pembroke.

3 tri o deirw  One of the prophecies of Merlin in the ‘Historia Regum Britanniae’ of Geoffrey of Monmouth: Nascentur inde tres tauri fulgurantes qui consumptis pascuis conuertentur in arbores ‘Their offspring will be three flashing bulls, who will eat up their pastures and become trees.’ (Reeve and Wright 2007: 157).

3 rhag troi d’arwydd  Ambiguous, literally ‘against/for fear of turning your sign/your sign turning’. The ‘sign’ is most likely the bull, an acknowledged symbol of Edward IV (see 1n). If so, perhaps the poet is expressing concern that he might be twisting Edward’s symbol by associating it with the prophecy of the three bulls. After all, it is difficult to find a heroic interpretation of the idea that the bulls will turn into trees, and the prophecy goes on to talk of the three flagellating one another and casting forth a ‘goblet of poison’ (Reeve and Wright 207: 157, 159). If this interpretation does not convince, another possibility is something like ‘lest your banner be repulsed’, or the like. The exact meaning is obscure.

4 a wna’r tir yn ŵydd  This corresponds to consumptis pascuis in the prophecy, see 3n. No doubt the poet interprets the image as referring to Edward’s ferocity (cf. 9).

6 Rhôn  Rouen in Normandy. Edward was born in Rouen in 1442 while his father was royal lieutenant there (Ross 1974: 3).

7 Taurus Cornutus  ‘Horned bull’. The image comes from the famous prophecies of John of Bridlington, see Wright 1859: 192. In fact, Edward III is the bull in this long fourteenth-century vaticination, and his son the Black Prince is the cockerel who is predicted to succeed him. But Edward IV’s supporters adapted the prophecy for his benefit (Allan 1979: 180–2).

8 tri natur  This comes from the same section of John of Bridlington (triplex natura, Wright 1859: 192). In that context it refers to the triple inheritance of Edward III, British, English and French: Taurus cornutus, ex patris germine Brutus, / Anglicus est natus, Gallus de matre creatus. The commentary which accompanies the prophecy in the manuscripts explains that Edward III’s father was born in Wales and that is why he is called Brutus (the ancestor of the British) here (quia pater ejus in Wallia fuit natus, ubi est locus germinis Bruti, Wright 1859: 194). Edward II was indeed born in Caernarfon Castle. With Edward IV actually being able to claim a Welsh princely ancestry (germen Bruti ‘sprout of Brutus’), it is easy to see how his supporters adapted this sentiment to fit him. See Allan 1981: 437, 439 where she quotes from a contemporary prophecy: a Bulle of iij fold nature, that is of England, Fraunce and Spayne.

10 rhyw dy nain  The Welsh, see 1n. The poet counts Ann Mortimer as being Welsh through her descent from Gwladus Ddu, the daughter of Llywelyn ab Iorwerth.

11 brenin … Castil  Edward IV’s great-grandmother on his father’s side was Isabella, the daughter of Peter the Cruel of Castile. She married Edmund Langley, the son of Edward III and great-grandfather of Edward IV.

12 Gwladus Du  The adjective remains unlenited because of final -s (see Treigladau 24–5). Gwladus Ddu was the daughter of Llywelyn ab Iorwerth. She married Ralph Mortimer (d. 1246), see Hopkinson and Speight 2002: 49–50. Through her Edward IV could claim to descend from the princes of Gwynedd and thus from Cadwaladr, the last king of the Britons according to Geoffrey of Monmouth. In his propaganda Edward made great play with the idea that the ancient British kingdom had been revived in his person.

14 ceiliog adeiniog  Another borrowing from John of Bridlington, see Wright 1859: 203–4. Actually the gallus (‘cockerel’) of Bridlington’s poem was the Black Prince, son of Edward III, but Edward IV’s supporters adapted the image for him. The following lines show how the bull and cockerel might be taken as referring to the same man: Ad gallum nomen tauri transibit et omen; / Nomen mutatur, species sed continuatur ‘The name of the bull shall go over to the cockerel, and the omen; / The name will be changed, but the appearance shall be the same.’ (Wright 1859: 203). The original was concerned with the Black Prince succeeding his father, but these words practically invite the conflation of bull and cockerel. See further Allan 1981: 224.

15 y tri Edwart  Edward I (1272–1307), Edward II (1307–27), Edward III (1327–77), i.e. father, son and grandson; Edward IV descended from all of them.

16 Mab y Dyn  Another prophetic symbol. It occurs in the ‘Prophecy of the Lily, the Lion and the Son of Man’, another text which belonged originally to the Anglo-French wars of the fourteenth century but which was adapted for Edward IV. For a Welsh version see Evans 1966–8: 330. That version includes explanations of the prophecy. It says: mab y dyn nid amgen no brenin Lloegyr ‘the son of man, i.e. the king of England’.

18 dugiaeth Iorc  Edward had been duke of York since his father’s death in 1460.

19 iarllaeth y Mars  This title came to the family as part of the Mortimer inheritance, see 1n. Edward was normally called ‘earl of March’ until his father died, when he inherited the superior title ‘duke of York’ (and his claim to the throne).

19 eurllwyth Môn  A reference to Edward’s Welsh descent from Gwladus Ddu. Anglesey was the heartland of the kingdom of Gwynedd.

20 iarll … holl Iwerddon  Another Mortimer legacy. Edmund Mortimer (ob. 1381) had become earl of Ulster through his marriage to Philippa, daughter of Lionel duke of Clarence, in 1368 (Hopkinson and Speight 2002: 113). Edward IV’s father, Richard duke of York, had been royal lieutenant in the island in the 1440s.

24 cowri  Giants, the first inhabitants of Britain according to Geoffrey of Monmouth, see Reeve and Wright 2007: 27, 29 for how the Britons killed all of them.

24 cwncwerwyr  The Nine Conquerors or the Nine Worthies. They are listed in poem 75: Hector, Alexander the Great, Julius Caesar, Joshua, King David, Judas Macabaeus, Arthur, Charlemagne, Godfrey de Bouillon. See TYP³ 131–3.

25 wyth frenin  Eight has no specific significance, probably. It is often used by the poets to mean ‘a lot’.

28 i gosbi Iorc  York and Yorkshire had not been particularly well disposed towards Edward during his attempt to regain the throne in 1471. Edward was able to land in Yorkshire but only with difficulty obtained entry into the town. Ross (1974: 163) calls Yorkshire at this time ‘essentially a hostile countryside’. Moreover Edward’s father Richard had been killed in Yorkshire in 1460, and the decisive battle of Edward’s first bid for the throne, Towton (1461), was fought near York. Lewys Glyn Cothi probably refers to Towton in praising William Herbert I for ‘making in York a bloody land on fertile ploughland’ (Gwnaeth yn Iorc waetir ar wyndir âr, GLGC 112.33).

31 dy dylwyth  As the next line shows, this is William Herbert, first earl of Pembroke, executed in July 1469 by Richard Neville, earl of Warwick. tylwyth can refer to a retinue or household. Herbert could claim a family relationship to the king as well: his son, William Herbert II, married Mary Woodville, the queen’s sister, in 1466 (Ross 1974: 77).

32 un iarll … wyth  Once again, wyth ‘eight’ is probably not specific here, but it certainly includes Richard Neville, earl of Warwick who fell in the battle of Barnet (14 April 1471).

33 Y Wiber Goch  I believe this is the same creature as the red dragon, the traditional symbol of the Welsh/Britons and Cadwaladr in particular. In GPC 1655 s.v. gwiber the meaning ‘mythical flying serpent’ is given; cf. English wyver (OED Online ‘viper’ or ‘wyvern’), which derives from the French guivre with the same meanings; all these words derive ultimately from Latin vipera. Edward was associated with the red dragon to emphasize his descent from Cadwaladr, see Hughes 2002: 131–3; Allan 1981: 409.

34 Arth  Symbol of the earls of Warwick. This line names four badges of enemies of Edward IV whom he defeated. Important people in this period were accustomed to give livery badges to their supporters to wear, see Ailes 2002: 94–8. For a list of them see Wise 1980: 22–4 (22 for the Warwick bear).

34 Ci  The Talbots, earls of Shrewsbury had a hound as symbol (a talbot is a kind of dog). See Ailes 2002: 96 for a picture of the family’s badge. John Talbot, second earl of Shrewsbury, died in the battle of Northampton in 1460 while fighting for Henry VI (DNB² 53.706). The third earl fought at Towton, again for Henry VI (Ross 1974: 67). He seems to have supported the earl of Warwick during the troubles of 1469–71, but it is not clear that he fought against Edward IV at either Barnet or Tewkesbury, and he received a commission from Edward after the battle of Tewkesbury to deal with rebels (Ross 1974: 143, 150, 152, 182). The dog (Latin canis) in prophecies was also interpreted by the Yorkists as a symbol of the wrongful king, see Allan 1981: 222, 410.

34 Alarch  The sign of Edward, prince of Wales, son of Henry VI, killed in the battle of Tewkesbury (4 May 1471). The Lancastrians inherited the sign from the Bohun family (through Henry V’s mother), see Wise 1980: 21–2.

34 Porthcwlis  The sign of the Beaufort family (Wise 1980: 22). The Beauforts were originally illegitimate descendants of John of Gaunt, and therefore close supporters of their relations, the royal family of Lancaster. Edmund Beaufort, duke of Somerset, led the Lancastrian vanguard at Tewkesbury, and he was executed after the battle. His brother John was killed during the fighting (Ross 1974: 171–2).

35 y Lili  The king of France whose sign was three fleurs-de-lis or lilies. Cf. ‘Proffwydoliaeth y Lili’ (Evans 1966–8: 330) Lili a vydd yn brenhiniaeth yn y rran vonheddika or byt … ar lili a gyll y goron yr honn y kyronir mab y dyn ar ol hynny ‘The Lily will be reigning in the most noble part of the world … and the Lily shall lose his crown and the Son of Man shall be crowned with it thereafter’.

36 ar  r wreiddgoll.

36 Tir y Llew  Flanders, cf. ‘Proffwydoliaeth y Lili’ (Evans 1966–8: 330) a ddaw i dir y llew nit amgen no fflandrys ‘will come to the Lion’s Land, i.e. Flanders’. The traditional banner of the counts of Flanders was a black lion on a gold field.

39 carw â’r tair coron  Possibly an adaptation or echo of Geoffrey of Monmouth’s ‘Prophecies of Merlin’: ceruus decem ramorum, quorum quatuor aurea diademata gestabunt ‘a stag with ten branches, four of which will wear golden crowns’ (Reeve and Wright 2007: 153). The stag was one of the symbols of the rightful king (= Edward IV) according to the Yorkist interpreters, see Allan 1981: 409.

39 tair coron  It is not certain whether the three towns mentioned in 40 represent the three kingdoms or whether they should be connected with the tyrau main ‘stone towers’ which are broken in 38. In Edward IV’s propaganda the three crowns were those of England/Britain, France and Castile, cf. Hughes 2002: 134–5, especially the picture on 134. On the other hand, the prophecies also foretold that the hero would seize Rome, cf. ‘Proffwydoliaeth y Lili’ (Evans 1966–8: 330) a phen y byt a syrth nid amgen no phab Rruvain ‘and the head of the world shall fall, i.e. the pope of Rome’. Rhôn ‘Rouen’ stands for France. See also Allan 1981: 227.

41 Tir y Lleuad  Explained in ‘Proffwydoliaeth y Lili’ (Evans 1966–8: 330) o dir y llevat nit amgen Kymrv a Lloegyr ag Ywerddon ‘from the land of the moon, i.e. Wales and England and Ireland’. The origin of the name is not clear.

42 Tir y Twrc  The Ottoman empire ruled the Holy Land in Edward IV’s time. The climax of the prophecies was often the prophesied hero leading a crusade and liberating the Holy Land from the Muslims. Edward heavily exploited this idea.

45 carw yn aros cyrn  Light is cast on this image by the ‘Llyfr Arfau’ of John Trevor, a Welsh text on heraldry from the late Middle Ages: Carw … ymysc yr holl aniveiliet gwylldion doethaf yw … a phob gwanwyn y syrth i gyrn, ac yna i bydd ef wedi’r ddiarvu, ac yno o’i synnwyr a’i ddoethineb ni chwennych ef ymladd a neb hyt pan dyvo i gyrn a dyvot arve newydd iddo ‘The stag … of all wild animals it is the wisest … and every Spring the horns fall. Then it is disarmed and in its wisdom it does not seek to fight with anyone until its horns have grown and it has new weapons’ (Jones 1943: 26, 28). The image is an appropriate one at this critical moment in the poem, where the poet turns from the prophetic material to appeal to the king to see sense and focus on his duties in Wales before venturing abroad.

46 Ynys y Cedyrn  Britain, see PKM 30, 41.

49 Edwart hir  Edward IV was a tall man, over six feet, as his contemporaries noted and as was demonstrated by an examination of his remains in 1789 (Ross 1974: 10).

52 Lles ap Coel  An alleged king of the Britons who was believed to have accepted Christianity. The story is found in Geoffrey of Monmouth, who calls him Lucius son of Coilus (Reeve and Wright 2007: 87, 89), and Lles ap Coel is a Welsh form of this name found in the Welsh translations of Geoffrey (cf. BD 61–2). The story itself is much older (before 700 A.D.) and derives from a misunderstanding, see Davies 2003: 110n11. Geoffrey depicts his reign as a model reign, and that is the point here.

52 Dyfnwal Moel Mud  Another alleged king whose career is described by Geoffrey of Monmouth (Reeve and Wright 2007: 47, 49): in diebus itaque eius latronum mucrones cessabant, raptorum saeuiciae obturabantur, nec erat usquam qui uiolentiam alicui ingereret ‘In Dunuallo’s time the knives of thieves were idle, the savagery of robbers was allayed and no one anywhere wished to do violence to another’.

53 Ercwlff … dair colofn  Ercwlff must be stressed on the final syllable for the cynghanedd. No other example of this accentuation is known, and contrast TA XIII.18 Am wayw Ercwlff y marciwyd and XXX.23 Ewch, am Ercwlff y’ch marciwn.

53 tair colofn  The usual number is two.

54 Môr Tawch  GPC 2845 notes ‘ocean, high sea, open sea, sometimes identified with the North Sea, the Red Sea, and the Atlantic Ocean’. In ancient geographical thought, inherited by the Middle Ages, it was believed that there was a single sea or river, Oceanus, encompassing all the continents. Môr Tawch is probably the Welsh name for Ocean.

56 y tair cyfraith  The poets refer occasionally to the ‘three laws’, cf. TA L.58 Ti yw’r cwfr i’r tair cyfraith; GLM 43.18, 67.29. They are likely to be statute law, common law and church law, but this is not certain and native Welsh law may be intended to be among them. Cf. John of Bridlington (Wright 1859: 192) leges firmabit ‘he will strengthen the laws’.

57 trugeinsir  Not to be taken literally.

62 dilea’r dreth  Cf. John of Bridlington (Wright 1859: 192) taxaque cessabit.

64 Dwyll ac amraint holl Gymru  For Guto’s habit of rhyming -nt and -nd, see CD 219. Here it appears that -t in amraint is being counted as a d in order to answer dwyll, in spite of the following h- which should cause delenition. Cf. CD 218 where this pattern is called cynghanedd groes hanner cyswllt.

65 Y Nawnyn Uniawn  The Nine Worthies, see 24n.

Bibliography
Ailes, A. (2002), ‘Heraldry in Medieval England: Symbols of Politics and Propaganda’, P. Coss and M. Keen (eds.), Heraldry, Pageantry and Social Display in Medieval England (Woodbridge), 83–104
Allan, A. (1979), ‘Yorkist Propaganda: Pedigree, Prophecy and the ‘British History’ in the Reign of Edward IV’, C. Ross (ed.), Patronage, Pedigree and Power in Later Medieval England (Gloucester), 171–92
Allan, A.R. (1981), ‘Political Propaganda Employed by the House of York in England in the Mid-fifteenth Century, 1450–71’ (Ph.D. Wales [Swansea])
Davies, J.R. (2003), The Book of Llandaf and the Norman Church in Wales (Woodbridge)
Evans, R.W. (1966–8), ‘Proffwydoliaeth y Fflowrddelis’, B xxi: 327–33
Hopkinson, C. and Speight, M. (2002), The Mortimers, Lords of the March (Logaston)
Hughes, J. (2002), Arthurian Myths and Alchemy: The Kingship of Edward IV (Stroud)
Jones, E.J. (1943), Medieval Heraldry: Some Fourteenth-Century Heraldic Works (Cardiff)
Matthews, D. (2010), Writing to the King: Nation, Kingship and Literature in England, 1250–1350 (Cambridge)
Reeve, M.D. and Wright, N. (2007) (eds.), Geoffrey of Monmouth: History of the Kings of Britain (Woodbridge)
Ross, C. (1974), Edward IV (Berkeley)
Wise, T. (1980), Medieval Heraldry (London)
Wright, T. (1859) (ed.), Political Poems and Songs Relating to English History, i (London)

Stema fwy