Chwilio uwch
 
51 – Diolch i Ddafydd ap Meurig Fychan ac Elen ferch Hywel o Nannau am farch
Golygwyd gan Alaw Mai Edwards


1Bron draw biau’r enw a drig,
2Bryn mawr lle bu ran Meurig,
3Glan Feurig, Fychan a’i fab
4A gludeiriodd glod arab.
5Moel Othrwm a mawl wythran,
6Mae’r glod hyd ym mrig y Lan.
7Mawl Hywel aml a hewyd,
8Mor gall oedd â Meurig Llwyd.
9Gan yt ddwyn, Duw, gynt y ddau,
10Gad ynn un i gadw Nannau;
11A gad, Duw, hil o goed hwn
12Yn wyrda fal pren wardwn.
13Af i’r Wengraig fariangrys
14At Ddafydd, llywydd y llys.
15Ei dad a’i fam diwyd fu
16Yno megis i’n magu;
17Dafydd dan y mynydd maith
18Ac Elen a’n mag eilwaith.
19Nid meistri moli milwr
20Na moli gwen mal ei gŵr:
21Mae’n rhwydd am win a rhoddion,
22Mae’n hael, felly mynnai hon.
23Oen difalch ynn yw Dafydd
24A thraws falch wrth ddyrras fydd;
25Ni wnâi gamwedd, na’i gymwyll,
26Ni wnâi’i dad wenwyn neu dwyll.
27Gŵr da yw, gorau o’i dir,
28Gwych a ieuainc a chywir;
29Gŵr mawr ei ragorau maith,
30Gŵr diorwag, gŵyr deiriaith;
31Gŵr mwy’i ardreth ger mordrai
32No deg, bendith Dduw i’w dai.

33Mae Dafydd, mwy ei dyfiad,
34Ym mrig dawn Meurig ei dad.
35Mae cyw eryr i’m caru
36Yn cwyno dwyn hacnai du.
37Danfon mae fy iôn ym farch,
38Dafydd, braidd na roes deufarch.
39Llawn o nerth, llyna ei nod,
40Llew rhudd unlliw â’r hyddod.
41Da rhed deubarc, draed diball,
42Da iawn ei duth yn dwyn dall.
43Nid arbed, er dalled wyf,
44Ŵr neu wal, er na welwyf.
45Dall ennyd â’i wayw llinon
46Fu Ffwg oedd fwyaf ei ffon,
47Ac ar ei farch gorfu wŷr
48A bwrw pawb â’r iau pybyr.
49Mae gorwydd ym o gyrrir
50Hacnai hardd, pe cawn iau hir
51Ac onwayw Ffwg a’i anian,
52Ac i lawr fil o’r glêr fân!
53Mordëyrn a ’mordwyodd,
54March melyn a fyn o’i fodd;
55Mae ’n y drin i minnau draw
56March rhudd mor wych â’r eiddaw;
57March Siors, lle mae eirch y saint,
58Meinfarch i minnau unfaint.

59Dof arno i dŷ Ferned
60Drwy’r llys a’i dorau ar lled.
61O’m cleddir, nawdd-dir ynn yw,
62Yno bid yn ebedyw,
63Hen ŵr a’i farch, heiniar fydd,
64Henwi ’dd wyf hyn i Ddafydd.
65Gorwydd y mab a garwn,
66Gras hir i’r gŵr a roes hwn,
67A chynnydd, bryd hafddydd tes,
68Ar Elen a’i heirioles.

1Y fron draw biau’r clod a fydd yn parhau,
2y bryn mawr lle bu cyfran Meurig Fychan
3a’i fab, Glan Feurig
4a gasglodd ynghyd glod tirion.
5Moel Othrwm y mae iddi wyth rhan moliant,
6mae’r clod yn ymestyn hyd at frig y Lan.
7Y moliant i Hywel a wasgarwyd yn aml,
8mor gall ydoedd â Meurig Llwyd.
9Gan i ti ddwyn, Duw, y ddau gynt,
10gad un i ofalu am Nannau;
11a gad, Duw, i ddisgynyddion o goed y dyn hwn
12fod yn wyrda fel coed gellyg.
13Af i’r Wengraig sydd wedi ei orchuddio â haen o farian
14at Ddafydd, llywydd y llys.
15Ei dad a’i fam a fu’n brysur
16yno fel iddynt ein magu;
17Dafydd, dan y mynydd helaeth,
18ac Elen sy’n ein magu’r eildro.
19Nid camp yw moli milwr
20na moli gwraig hardd fel ei gŵr:
21mae ef yn rhydd gyda gwin a rhoddion,
22ac yn hael, felly mae hi wedi mynnu iddo fod.
23Oen difalch yw Dafydd tuag atom,
24ond mae’n galed a nerthol tuag at rai anraslon;
25ni wnâi ddrwg, na’i ystyried,
26ni wnâi’i dad wenwyn neu dwyll.
27Gŵr gwych ydyw, y gorau yn ei dir,
28rhagorol, ifanc a chywir;
29gŵr sy’n eang ei rinweddau maith,
30gŵr dysgedig, mae’n gwybod tair iaith;
31gŵr a chanddo fwy o elw ger trai’r môr
32na deg, boed bendith Duw ar ei dai.

33Mae Dafydd, mwy yw ei dyfiad,
34yng nghyflawnder doniau Meurig ei dad.
35Mae cyw eryr sy’n fy ngharu
36yn cwyno oherwydd lladrata march du.
37Anfon a wna fy arglwydd, Dafydd, farch i mi,
38braidd na roddodd ddau farch i mi.
39Yn llawn nerth, dyna ei nodwedd,
40llew cochliw o’r un lliw â’r ceirw.
41Da y rhed tros ddau barc, traed di-feth,
42da iawn ei drotian yn cludo un dall.
43Nid yw’n ceisio cilio rhag, er dalled wyf,
44ŵr neu wal, er na allaf weld.
45Dall am ysbaid gyda’i waywffon o bren onnen
46fu Ffwg oedd yn fwyaf ei ffon,
47ac ar gefn ei farch fe drechoch filwyr
48a tharo pawb â’r waywffon wych.
49Bydd gennyf farch os gyrrir
50hacnai hardd, pe cawn hefyd ffon hir
51a gwayffon onnen Ffwg ynghyd â’i natur ryfelgar,
52ac i lawr mil o fân feirdd y glêr!
53Mordeyrn a deithiodd ar y môr,
54march melyn a ddymuna yn ôl ei ewyllys;
55mae yn y frwydr i minnau draw
56farch cochliw mor wych â’r un a oedd yn perthyn iddo ef;
57march Siôr, lle mae eirch seintiau,
58march main i minnau o’r un maint.

59Dof arno i dŷ Bernard
60drwy’r llys a’i ddrysau ar led.
61Os caf fy nghladdu yno, tir sanctaidd ydyw ar ein cyfer,
62boed i hyn fod yn daliad i arglwydd y tir,
63boed i hen ŵr a’i farch fod yn dâl,
64rwy’n cyflwyno hyn i Ddafydd.
65March y gŵr ifanc a garwn,
66boed bendith hir ar y gŵr a roddodd hwn,
67a ffyniant, wynebryd fel dydd o haf a thes,
68i Elen a ofynnodd amdano.

51 – To thank Dafydd ap Meurig Fychan and Elen daughter of Hywel of Nannau for a horse

1To the hill yonder belongs the renown which will endure,
2the great hill where the estate of Meurig Fychan stood,
3and his son, Glan Feurig
4which accumulated fine praise.
5Moel Othrwm and eight portions of praise,
6the praise extends to the peak of Y Lan.
7The praise of Hywel was frequently sown,
8he was as wise as Meurig Llwyd.
9Since you took, God, the two before,
10leave one to care for Nannau;
11and allow, God, the descendants of his tree
12to flourish as noblemen like pear trees.
13I will go to Y Wengraig which is covered with a layer of gravel
14to Dafydd, the ruler of the court.
15His father and his mother were very busy
16there as if to nurture us;
17Dafydd, under the great mountain,
18and Elen nurture us again.
19It’s no feat to praise a soldier
20nor to praise a beauty like her husband:
21he is free with wine and gifts,
22and generous, so she insisted that he be.
23A modest lamb is Dafydd towards us,
24but harsh and strong towards the wicked;
25he would neither do wrong nor consider it,
26his father would do no spite nor deceit.
27He is a decent man, the best of his land,
28fine, young and trustworthy;
29a man great in his wide-ranging qualities,
30a learned man, he knows three languages;
31a man of more revenue beside the ebb of the sea
32than ten, may God bless his houses.

33Dafydd, greater is his growth,
34is at the peak of his father Meurig’s ability.
35The eagle’s chick who loves me
36complains that a black hackney has been stolen.
37My lord, Dafydd, sends me a horse,
38he has all but given me two horses.
39Full of strength, that is his characteristic,
40a red lion of the same colour as stags.
41He runs well over two parks, sure his footing,
42very good is his trot carrying a blind man.
43He won’t shy away from, even though I’m so blind,
44a man or a wall, although I cannot see.
45Fulk was blind for a while with his ash spear
46the greatest one with his staff,
47and on his horse he conquered soldiers
48and struck everyone with his mighty lance.
49There is a horse for me if a handsome hackney is sent,
50if I were to receive a long lance
51and Fulk’s ash spear and his spirit,
52and thousands of the petty poets would go down!
53St Mordeyrn journeyed on the sea,
54he desires a yellow horse from choice;
55for me in battle yonder
56there is a red horse as fine as his own;
57the horse of St George, where the saints’ coffins are,
58there is a slender horse for me of the same size.

59I will ride him to St Bernard’s house,
60through the court and its wide-open doors.
61If I will be buried, it’s a land of sanctuary for us,
62let it remain there as heriot,
63an old man and his horse, it will be a gift,
64I’m bequeathing this to Dafydd.
65I loved the young man’s stallion,
66let there be a long blessing to the man who gave it,
67and prosperity, the face like the sunshine on a summer’s day,
68for Elen who petitioned for it.

Y llawysgrifau
Ceir copi o’r gerdd hon mewn 25 llawysgrif. Mae darlleniadau amrywiol y testunau cynharaf yn awgrymu bod tri neu bedwar fersiwn o’r gerdd. Ac eithrio Brog I.2 maent oll yn dilyn yr un drefn llinellau, sef 1–68. Mae’r testun yn anghyflawn yn Llst 120 a LlGC 3061D, a chwpled yn unig a geir yn Pen 221.

Copïwyd y testun i LlGC 3049D o ffynhonnell goll a oedd, fe ymddengys, yn perthyn i draddodiad llawysgrifau Dyffryn Conwy, sef X1 yn y stema. Ond awgryma’i ddarlleniad o moel a thrwm (5) am Moel Othrwm fod enw’r mynydd hwnnw’n anghyfarwydd iddo. Mae testun Gwyn 4 hefyd yn tarddu o X1, ond yn achos y gerdd hon mae’r gwahaniaethau rhwng y ddau destun ychydig yn fwy na’r arfer. Er enghraifft, mae Gwyn 4 yn darllen othrwm (5), deo (enw a geir yn LlGC 3049D, gw. 9n), yn iau (55), a mine (58) a credir (61). Copi o Gwyn 4 a geir yn LlGC 21248D. Perthyn Pen 99 i X1 o ran darlleniadau llinellau 17, 18, 23, 28 a 29 ond ceir ynddo hefyd rai o’r un darlleniadau â X2. Yn betrus, felly, yr awgrymir ei fod yn tarddu o X1. Collwyd llinellau 1–32 yn Llst 120 ond gan fod ynddo’r un darlleniadau unigryw â Pen 99 yn llinellau 49 a 60, gellir awgrymu’n weddol hyderus ei fod yn gopi o Pen 99. Diwedd y cywydd sydd ar goll yn LlGC 3061D, sef llinellau 61–8, ond yn wahanol i gerdd 50, mae’n ymddangos fod y copi yn LlGC 3061D y tro hwn yn deillio o Pen 99.

Ni cheir gwahaniaethau mawr iawn rhwng fersiynau o’r gerdd sy’n tarddu o X1 a’r copïau sy’n tarddu o X2, sef BL 14969 a BL 14976. Gall fod cydberthynas rhyngddynt (gw. yn arbennig 13, 17, 18 a 23). Nodweddir hwy’n bennaf gan eu darlleniadau ar gyfer llinellau 5, 29, 32 a 56. Gellir bod yn weddol sicr fod BL 14969 a BL 14976 yn tarddu o’r un ffynhonnell (yr un gerdd sy’n dilyn yn y ddwy lawysgrif) a gellir awgrymu bod perthynas hefyd â BL 14978. Rhydd BL 14978 yr un darlleniad llwgr a thrwm yn llinell 5 a’r amrywiad unigryw or eiddaw yn llinell 56 ond rhydd hefyd fân amrywiadau sy’n cytuno â C 2.114, e.e. gwych a ieuainc yn llinell 28, neu dro arall sy’n cytuno ag X1, er enghraifft, ei ragorau yn llinell 29. Mae testun Pen 152 eto yn anodd i’w leoli a gellid awgrymu o’i ddarlleniadau o linellau 29 a 56 (sy’n fân amrywiadau) ei fod yn perthyn i X2. Ond sylwer mai othrwm a ddarllenir yn llinell 5 a duw yn llinell 9: dau ddarlleniad sy’n cytuno â BL 14978, ond sy’n wahanol i BL 14969 a BL 14976. Tybed, felly, i’r ddau gopi gael eu dylanwadu gan fwy nag un testun o’r gerdd?

Saif C 2.114 ar wahân oherwydd ei ddarlleniad o linellau 9, 24 a 32 yn bennaf. Gan ei fod yn gopi cynnar mae’r ffaith iddo gadw’r enw Moel Othrwm yn llinell 5 yn dystiolaeth werthfawr (ac ni welir cysylltiad rhyngddo a’r testunau cynnar eraill sydd â’r darlleniad hwnnw, e.e. Gwyn 4). Sylwer, fodd bynnag, mai gan C 2.114 a BL 14978 yn unig y cadwyd y darlleniad ’mordwyodd yn 53: awgrym o bosibl fod perthynas rhwng y ddau destun. At hynny, maent hefyd yn rhannu’r un darlleniadau o linellau 28 a 58. Mae J 139 yn gopi o C 2.114 a LlGC 552B yn ei dro yn gopi o J 139.

Mae’r copi yn Brog I.2 tipyn yn wahanol i’r gweddill gyda threfn llinellau amrywiol a chwpledi coll, sef 7–10, 49–50 a 63–4. Rhydd hefyd ddarlleniadau unigryw, gw. 1, 5, 18, 24, 57 a 61. Sylwer i linell 9 achosi problemau i’r copïwyr eraill hefyd (maent naill ai’n darllen enw neu duw neu ddarlleniad unigryw yn achos C 2.114). Tybed, felly, a oedd y llinell hon yn anodd ei darllen neu wedi ei niweidio yn y gynsail a bod rhai copïwyr wedi ceisio dyfalu, neu, yn achos Brog I.2, wedi hepgor y cwpled yn gyfan gwbl? Ar y cyfan, nid yw Brog I.2 yn destun da iawn; mae X1, X2 a C 2.114 yn rhagori o ran darlleniadau.

Trawsysgrifiadau: Gwyn 4, C 2.114 a BL 14969.

stema
Stema

1 biau’r enw  Darlleniad pob llawysgrif ac eithrio Brog I.2, lle bv’r enw. Efallai i’r llinell nesaf (lle bu ran) ddylanwadu ar Brog I.2.

5 Moel Othrwm  Enw ar fynydd ger Nannau yw Moel Othrwm, ond ymddengys i rai copïwyr cynnar ei gamddeall. Mae Gwyn 4 a Pen 99 yn cytuno mai moel othrwm yw’r darlleniad ond ceir moel a thrwxm yn LlGC 3049D: camddarllenwyd a am o yn y gynsail o bosibl. Yn ddiddorol ddigon, mae’r llawysgrifau sy’n tarddu o X2 hefyd yn darllen moel a thrwm (ac eithrio Pen 152) sy’n awgrymu iddynt wneud yr un camgymeriad â LlGC 3049D yn annibynnol. Rhydd C 2.114 moel orthrwm: ymddengys i’r ddwy ffurf ar yr enw priod fodoli ym marddoniaeth y cyfnod, cf. TA LVII.44 A’th wŷr am Foel Orthrwm fawr (ond rhaid gwrthod orthrwm yma oherwydd y gynghanedd). Unigryw a gwallus yw darlleniad Brog I.2 y moel oedd rwm.

7–10  Collwyd y bedair llinell hyn yn Brog I.2.

9 gan yt ddwyn, Duw  Llinell anodd gan na cheir patrwm amlwg yn y llawysgrifau. Anghyson yw darlleniadau’r llawysgrifau sy’n tarddu o X1: gann yt ddwyn enw yn LlGC 3049D, Gan yt ddwyn deo yn Gwyn 4 a Gan yt ddwyn dduw yn Pen 99. Gan lawysgrifau X2 ceir y darlleniadau canlynol: gann vt ddwyn enw yn BL 14969, gan yt ddwyn dvw yn BL 14978 a Gann vt ddwyn dduw yn BL 14976. Didreiglad yw dwyn yn C 2.114 ac unigryw yw darlleniad gweddill y llinell gan roi cynghanedd wallus: glan yt dwyn denw. Efallai, fel yr awgrymir uchod, fod y llinell hon yn anodd i’w darllen yn y gynsail ac i hynny arwain at ddarlleniad llwgr (yn enwedig gan fod d ac e yn debyg ac n ac u yn debyg). Mae GGl yn dilyn Gan yt ddwyn, Dduw, gynt y ddau ond Pen 99 yw’r testun cynharaf a rydd y darlleniad hwnnw ac nid oes rhaid treiglo Duw (gall wrthsefyll treiglad am ei fod yn digwydd ar ôl yr orffwysfa). O ran synnwyr, mae Duw yn well a chymryd mai ef yw’r person a gyferchir yn y cwpledi hyn a bod dwyn yn golygu ‘cipio ymaith drwy farwolaeth’.

11 a gad, Duw  Sef darlleniad X2 a C 2.114. Ymddengys i’r diffyg treiglad ar ôl y ffurf ail unigol gorchmynnol gad beri cryn ddryswch i’r copïwyr yma. Treiglir Duw yn feddal yn X1: a gad dduw yn LlGC 3049D; A gad ddeo yn Gwyn 4 (ymddengys i’r cywiriad gael ei nodi gan law ddiweddarach). Y broblem yw’r gynghanedd gan na ellir cael cynghanedd gywir gyda’r treiglad meddal. Ni cheir darlleniad GGl, O gad Duw, yn yr un llawysgrif. Dichon i Brog I.2 hefyd newid ei ddarlleniad gan mai gettid Duw sydd yn y testun hwnnw (ac ymddengys fod LlGC 3061D hefyd wedi diwygio’r llinell: a gâd hil (dduw) o goed hwn).

12 yn wyrda  Felly X1 (ac eithrio Pen 99), X2 a Brog I.2. Yr unigol wrda yw darlleniad y gweddill. Cryfach yw’r ddelwedd os derbynnir y lluosog wyrda yma, hynny yw, fod hil Dafydd fel pren wardwn, sef coeden bêr neu ellyg.

13 i’r Wengraig  Darlleniad X2, C 2.114 a Brog I.2; ceir i wengraig gan X1. Dehonglir y Wengraig fel enw lle yn 50.50, dan y Wengraig. Yn arferol cynhwysir y fannod, gw. 13n Y Wengraig (esboniadol).

16 i’n magu  Anodd gwybod ai yn magu, i’m magu, neu i’n magu a gynrychiolir gan wahanol ffurfiau’r llawysgrifau yma. Mae’r gynghanedd o blaid i’n, sef darlleniad LlGC 3049D a Brog I.2 (y llawysgrifau cynharaf sy’n darllen im yw Gwyn 4 a C 2.114). Y ffurf person cyntaf lluosog sydd fwyaf ystyrlon hefyd, cf. 18 a’n mag, a bod Guto’n siarad ar ran y beirdd a fu’n clera yn Nannau.

18 a’n mag eilwaith  Ceir y darlleniad unigryw yw magoliaeth yn Brog I.2.

21 am win a rhoddion  Felly’r llawysgrifau i gyd ac eithrio Brog I.2 mae /n/ rhwydd i mine i rhoddion.

23 oen ... ynn  Darlleniad X1, X2 a C 2.114. Rhydd Brog I.2 ddarlleniad unigryw, vn ... yw enw.

24 ddyrras  Dilynir X1 ac X2 ar sail yr ystyr gan fod dyrras sef ‘diras’ yn fwy addas yma. Ceir y darlleniad dyrys yn C 2.114, BL 14978 a Brog I.2.

28 a ieuainc  Y darlleniad ac ieuainc a geir yn LlGC 3049D a Brog I.2 ac mae’n bosibl i X2 geisio gwella’r gynghanedd wrth ei newid yn gwych ievaink yw a chowir. Dilynir Gwyn 4, BL 14978 a C 2.114 yma a darllen a ieuainc.

29 ei ragorau  Darlleniad X1 a C 2.114 gwr mawr i ragore. Rhydd y treiglad meddal ar ôl y rhagenw blaen ei (a gynrychiolir gan i gan amlaf yn y llawysgrifau) r ganolgoll. Ceir darlleniad gwahanol yn X2 sef a rhagorau sy’n rhoi cynghanedd draws ac mae’n bosibl i’r copïwyr geisio addasu’r gynghanedd i osgoi r ganolgoll. Rhydd Brog I.2 ddarlleniad unigryw sef o ragorau.

32 bendith Dduw i’w dai  Dilynir X1 a Brog I.2 a darllen i’w dai, cf. 26.8 bendith Dduw i’th dai! O dderbyn darlleniad y gweddill, sef Dduw’n ei dai, osgoir n wreiddgoll, ond mae’n bosibl mai dyna pam y bu i’r copïwyr addasu’r llinell.

41 da rhed  Anodd yw gwybod yn union ai’r rhagenw blaen trydydd unigol ei neu’r geiryn rhagferfol y a gynrychiolir gan i yn narlleniadau’r llawysgrifau yma yn dilyn da. Hefyd, nid oes cysondeb o ran dull dynodi ‘rh’ ac felly anodd yw gwybod a geir yma dreiglad meddal (a awgrymai mai ei sy’n gywir). Ceir da i red yn LlGC 3049D ac os y dilynir hwnnw ceir llinell seithsill a chynghanedd gywir ond nid yw’n rhoi cystal ystyr. Y darlleniad da i rhed a geir gan weddill llawysgrifau X1; mae X2 a Brog I.2 hefyd yn darllen da i rhed neu da i Red sy’n awgrymu mai da y rhed yw’r darlleniad. Mae’r ystyr yn well o ddarllen da y rhed deubarc ond rhaid hepgor y (drwy gywasgiad) fel a wneir yn C 2.114 a darllen da rhed yma.

46 oedd fwyaf ei ffon  Sef darlleniad X1 a C 2.114. Ymddengys i’r darlleniad fwya i ffon (a rydd bron pob copi) arwain at yr angen am sillaf ychwanegol yma ac mai hynny sy’n gyfrifol am ddarlleniad X2: a fu Ffwc (dilynir hynny hefyd yn Pen 152), a Brog I.2: fv ffwg penn fy fwya i ffonn. Gan fod LlGC 3049D a Gwyn 4 yn darllen fwyaf ei dilynir hynny yma.

47 gorfu wŷr  Rhaid arbed sillaf yma: mae X1 ac X2 yn darllen y gorfu wŷr a C 2.114 yn hepgor y; dilynir hynny yma. Anghywir yw’r gynghanedd yn Brog I.2 sydd â’r darlleniad gorfv gwyr.

49–50  Collwyd y cwpled hwn yn Brog I.2.

53 a ’mordwyodd  Cf. C 2.114 a BL 14978 am mordwyodd; yn X1, X2 a Brog I.2 ceir am ardwyodd. Anodd yw penderfynu rhyngddynt. Byddai a’m ardwyodd ‘a’m hamddiffynnodd’ yn rhoi ystyr dda yng nghyswllt sant, er na wyddys pam y byddai Guto’n cyfeirio’n arbennig at Fordeyrn, sant a gysylltir â Nantglyn, Dinbych, fel nawddsant iddo. Fodd bynnag mentrir dehongli darlleniad C 2.114 a BL 14978 yn gywasgiad o a ymordwyodd, gan ddeall y ferf ymordwyo yn amrywiad ar mordwyo ‘hwylio (dros), mordeithio, morio’ yn ôl GPC 2488. (Ni chafwyd enghraifft arall o ymordwyo, ond cf. teithio/ymdeithio, ac er y disgwylid ymfordwyo, cf. amfodamod, GPC 234.) Credir mai cyfeiriad sydd yma at chwedl am y sant Mordeyrn yn croesi’r dyfroedd i Enlli ar gefn ei geffyl (ymhellach ar y chwedl honno, gw. 53n (esboniadol)).

55 i minnau  Ceir darlleniad unigryw yn Gwyn 4, sef yn iau (cf. LlGC 21248D a LlGC 3021F).

56 â’r  Darlleniad X1 a C 2.114 yw ar heiddaw a dehongli hynny fel â’r sydd fwyaf ystyrlon yma. Mae X2 a Brog I.2 yn darllen or eiddaw.

58 i minnau unfaint  Mae’r gynghanedd braidd yn anarferol yma oherwydd ceir n berfeddgoll o flaen yr acen yn ail hanner y llinell. Ond dyma ddarlleniad mwyafrif y llawysgrifau (X1, C 2.114 a BL 14978) ac mae’n bosibl mai ymgais i gywirio’r gynghanedd a geir yn X2, ymy o vn faint.

60 drwy’r  Felly pob llawysgrif ac eithrio Brog I.2 i’r.

61 o’m cleddir  Fel yn achos llinell 55, ceir darlleniad unigryw yn Gwyn 4, sef om credir.

63–4  Ni cheir y cwpled hwn yn Brog I.2.

Cywydd i Ddafydd ap Meurig Fychan o Nannau a’i wraig Elen ferch Hywel ap Rhys o Rug, i ddiolch am farch a gafodd y bardd, un o’r rhoddion mwyaf traddodiadol a roddid i fardd gan ei noddwr (gw. Huws 1997: 143). Y termau a ddefnyddir yn y cywydd am y ceffyl arbennig hwn yw march (llinellau 37, 56–8), hacnai (50) a gorwydd (65) ond disgrifiad byr iawn o’r anifail a geir mewn cymhariaeth â’r gerdd ofyn am farch gan Guto ar ran Rheinallt ap Rhys Gruffudd, sef cerdd 39. Casglwn fod y march a dderbyniodd yn un coch neu rudd (40, 56), yn gyflym, yn fawr ac yn nerthol (38, 39, 58), ac yn un cystal â meirch yr arwr Ffwg a’r saint Mordeyrn a Siôr.

Ymranna’r gerdd yn dair rhan, ac er bod dyfalu’r march yn fyr, mae’r bardd yn dilyn patrwm sylfaenol y cerddi gofyn a diolch (Huws 1998: 87). Yn y rhan gyntaf (1–32), molir Meurig Fychan, tad Dafydd, ynghyd â’r ddau frawd Hywel a Meurig Llwyd, taid a hen ewythr Meurig Fychan a noddwyr amlwg yn Nannau yn ystod y bedwaredd ganrif ar ddeg. Disgrifiad o’r llys a’r wledd a ddaw nesaf a chanmol haelioni a lletygarwch Dafydd ac Elen. Cyfeirir yn benodol at bersonoliaeth wrol a theg Dafydd: awgrym o bosibl iddo ymhél â’r gyfraith, ac mae’r ffaith ei fod yn gwybod [t]eiriaith (30) yn ategu hynny.

Yn y rhan nesaf (33–58), cawn wybod gan y bardd fod y cyw eryr, sef Dafydd, yn cwyno bod march du Guto wedi cael ei ddwyn. O’r herwydd mae’n anfon march llawn o nerth at y bardd, sef un coch, unlliw â’r hyddod. Disgrifir y march yn un cyflym ond sydd hefyd yn dda am drotian ac felly’n addas i gludo gŵr nad oedd ei olwg yn dda, fel Guto ei hun. Â’r bardd rhagddo i gymharu ei hun â’r arwr lled chwedlonol Ffwg fab Gwarin a dreuliodd gyfnod o ddallineb fel Guto gan ddibynnu’n helaeth ar ei geffyl (45–52). Aiff y bardd i wir ysbryd y gerdd a gofyn yn ychwanegol am waywffon a gallu rhyfelgar Ffwg fel ei fod yn gallu trechu mân feirdd y glêr: Ac i lawr fil o’r glêr fân! Cyfeirir nesaf at ddau sant a oedd yn enwog am eu meirch: Mordeyrn a arweiniodd lu o bobl i Ynys Enlli ar gefn ei farch euraid (53–4), a Sant Siôr a fu’n ymladd draig ar gefn ei farch (57–8).

Yn rhan olaf y gerdd (59–68) dychmyga’r bardd ei hun yn marchogaeth i’r fynachlog lle y gobeithia y bydd yn cael ei gladdu. Dywed y bydd ef a’r march yn wobr neu yn ebedyw i Ddafydd, sef taliad i arglwydd y tir ar farwolaeth deiliaid (61–4). Mae’r modd y mae’n henwi … hyn i Ddafydd yn adleisio ieithwedd ewyllysiau ac yn awgrymu mai’r hyn a ddymunai’r bardd yw bod Dafydd yn cael y march fel tâl, er nad yw Guto’n un o’i ddeiliaid. Mae’n debygol mai abaty Cymer yw tŷ Ferned y cyfeirir ato yma (59). I gloi, mae’n dymuno bendith ar Ddafydd, ond yr uchafbwynt yw’r fendith ar Elen gan mai hi a anogodd Ddafydd i roi march i’r bardd.

Dyddiad
Nid yw’n bosibl cynnig dyddiad pendant i’r gerdd hon. O ran y cyfeiriadau at olwg diffygiol y bardd, mae’n bosibl ei bod yn perthyn i tua’r 1480au.

Golygiad blaenorol
GGl cerdd LXXXVII.

Mesur a chynghanedd
Cywydd, 68 llinell.
Cynghanedd: croes 66% (45 llinell), traws 19% (13 llinell), sain 13% (9 llinell), llusg 2% (1 llinell).

3 Glan Feurig  Mentrir ei ddehongli yn enw lle, er na chafwyd enghraifft arall ohono. Yng nghwpled cyntaf y cywydd cyfeiriwyd at bron draw sydd biau’r enw a drig, sef enw Meurig (Meurig Fychan, tad Dafydd, neu Feurig Llwyd, ei hen daid). O ddeall yr elfen Glan i olygu ‘llechwedd, llethr’ neu ‘fryncyn’ (gw. GPC 1399), gallwn ystyried Glan Feurig yn enw lle, yn ddisgrifiad o’r fron y saif Nannau arni; cf. 6n.

4 cludeiriodd glod  Ar cludeirio ‘pentyrru, crugio, amlhau, ychwanegu, casglu ynghyd’, gw. GPC 509. Mae’r gystrawen yn awgrymu mai Glan Feurig (hynny yw Nannau) sydd wedi cynnull clod.

5 Moel Othrwm  Mynydd ger Nannau yn Llanfachreth yw Moel Othrwm, gw. 50.21n Moel Othrwm.

6 brig y Lan  Ymddengys fod y Lan neu Glan yn gyfeiriad at rywle penodol yn gysylltiedig â Nannau, gw. 3n.

7 Hywel  Hywel ap Meurig Fychan ab Ynyr Fychan, gw. 49.1–2n.

8 Meurig Llwyd  Meurig Llwyd ap Meurig Fychan ab Ynyr Fychan, gw. 49.1–2n.

9 y ddau  Sef y ddau frawd Hywel a Meurig Llwyd (gw. 7n ac 8n).

10 Nannau  Gw. 49.3n Nannau. Cf. llinell gan Dudur Aled i Hywel ap Dafydd ap Meurig, TA LVII.5 Gad in un i gadw Nannau.

12 wardwn  Benthyciad o’r Saesneg, gw. OED Online s.v. warden, n.2 ‘An old variety of baking pear’. Defnyddir gellyg, afalau neu ffrwythau tebyg yn drosiadol gan y beirdd i ddelweddu ffrwythlondeb y noddwr a’i ddisgynyddion, cf. 86.57–8 Pwmpa ar wyrda yw’r un, / Pwngarned, penaig arnun’.

13 y Wengraig  Gw. 49.7n.

13 mariangrys  Cyfuniad o marian a crys. Rhoddir yr ystyron ‘gro, cerrig mân’ neu ‘draeth graeanog’ i marian yn GPC 2350–61, ac yn y gorffennol ceid calch drwy falu cregyn ar lan y môr. Ai delwedd o adeilad wedi ei orchuddio gan haen o farian, sef math o galch, a geir yma? Cf. 90.33–4 Y wlad oll a wŷl ei dâl / A’i grys fal y maen grisial (am Foeliwrch; ymhellach, gw. Tai ac Adeiladau: Gwneuthuriad: Gwaith maen).

14 Dafydd  Gw. Dafydd ap Meurig Fychan.

18 Elen  Sef Elen ferch Hywel ap Rhys o Rug, gw. Dafydd ap Meurig Fychan.

24 dyrras  Amrywiad ar diras neu di-ras, gw. GPC 1031 ‘anrasol, drygionus, drwg, anfad, diffaith, ffiaidd, anllad’.

30 teiriaith  Canmolir Dafydd ap Meurig Fychan yma am ei ddealltwriaeth o dair iaith, sef Cymraeg, Saesneg a Lladin, yn ôl pob tebyg. Er hynny, gall mai cyfeiriad ydyw at dair iaith y gyfraith sef cyfraith Hywel, cyfraith yr Eglwys a chyfraith Rhufain, gw. MacCana 1970: 62–79. Ceir awgrym yn y gerdd foliant i’w dad, Meurig Fychan, i Ddafydd ap Meurig Fychan ymhél â’r gyfraith fel ei dad, gw. Dafydd ap Meurig Fychan.

31 mwy’i ardreth … / No deg  Cymerir mai ‘cyllid’ neu ‘gyfoeth’ yw ystyr ardreth yma, gw. GPC 183 d.g. adreth2. Er bod yma ormodiaith, ceir digon o dystiolaeth fod gan stad Nannau diroedd helaeth yn ei meddiant erbyn diwedd y bymthegfed ganrif, yn ymestyn i’r gorllewin hyd at yr arfordir, gw. Meurig Fychan ap Hywel ap Meurig Llwyd.

35 cyw eryr  Sef mab i arwr. Awgryma hyn fod Dafydd yn ŵr ifanc o hyd, cf. oen difalch (23) a ieuainc a chywir (28).

36 hacnai  Benthyciad o’r Saesneg hackney, gw. GPC 1799 ‘march o faintioli canolig’ neu ‘geffyl marchogaeth’. Dyma awgrym fod y ceffyl a gafodd Guto yn un a ddefnyddid i deithio arno yn hytrach nac i ryfela neu i hela.

40 rhudd  Mae’r ansoddair rhudd (cf. 56 march rhudd) a’r ddelwedd unlliw â’r hyddod (40) yn awgrymu mai math o frowngoch tywyll neu liw castan yw lliw march Guto.

42 tuth  Sef ‘trot, symudiad ar gyflymder rhwng trotian a charlamu’, gw. GPC 3655.

43 er dalled wyf  Cyfeiria Guto yn aml yn ei gerddi diweddaraf at ei ddallineb, ond nid yw hynny o reidrwydd yn golygu ei fod wedi colli ei olwg yn llwyr. Yn wir mae’r ansoddair dalled yma yn sicr yn awgrymu bod graddau i’r dallineb, a’r tebyg yw nad oedd yn hollol ddall, cf. cerdd 117.

43–4 Nid arbed … / Ŵr neu wal, er na welwyf  Ergyd y cwpled yw bod y ceffyl hwn yn un nad yw’n osgoi rhwystrau arferol, er bod y sawl sydd ar ei gefn yn ddall.

45 dall  Dyma ddisgrifiad diddorol o Ffwg fab Gwarin (gw. 46n). Ceir cyfeiriadau niferus at ei allu rhyfelgar, ei waywffon a’i farch ym marddoniaeth y cyfnod, ond anghyffredin yw manylu mwy amdano na hynny. Yn ôl y rhamant Eingl-Normanaidd a gofnodwyd ar ddechrau’r bedwaredd ganrif ar ddeg (gw. 46n) collodd Ffwg ei olwg am saith mlynedd yn ystod blynyddoedd olaf ei fywyd (Wright 1855: 182).

45 gwayw llinon  Deellir llinon yma fel ‘onnen; o bren onn’ ac yn ddisgrifiad o’r gwayw, ‘gwaywffon’, gw. GPC 2184.

46 Ffwg  Ffwg fab Gwarin neu Fulk Fitzwarine, herwr yn ystod cyfnod y Brenin John, gw. DNB Online s.n. Fitzwarine family. Tyfodd chwedlau gwerin o’i gwmpas a chroniclwyd ei hanes mewn rhamant Eingl-Normanaidd a gofnodwyd ar ddechrau’r bedwaredd ganrif ar ddeg (gw. Wright 1855: v–vi a Hathaway et al. 1975). Ceir sawl stori amdano’n brwydro ar gefn ei farch, fel y sonia Guto yma, ac mae’r beirdd yn hoff iawn o gyfeirio ato mewn cerddi gofyn am feirch, cf. 39.49, GIG XXXIII.50 a GLl 9.53.

48 iau  Ar amrywiol ystyron iau, gw. GPC 2002; efallai mai ‘ffon neu waywffon hir’ sy’n rhoi’r ystyr orau yma.

53 Mordëyrn  Sant na cheir llawer o wybodaeth amdano. Cysegrwyd eglwys a ffynnon iddo yn Nantglyn ger Dinbych ond ei ffynnon yn unig sydd wedi goroesi, ymhellach gw. Henken 1987: 193–5 a LBS iii: 502–4. Canodd Dafydd ap Llywelyn ap Madog gerdd fawl iddo, gw. Lake 1979: cerdd 3, lle sonnir am Mordeyrn yn arwain llu o bobl dros y môr i Ynys Enlli gan ddisgrifio’r march fel march euraid, sy’n cytuno â disgrifiad Guto yma o Fordeyrn a’i [f]arch melyn.

57 march Siors  Sant Siôr, sef nawddsant Lloegr er y bedwaredd ganrif ar ddeg (ceid y ffurf Siôr hefyd gan Guto, gw. 107.6); daeth delweddau a cherfluniau yn portreadu’r sant ar gefn ei geffyl yn ymladd yn erbyn draig yn boblogaidd o tua’r un cyfnod, gw. ODCC3 664–5. Am enghreifftiau o’r bymthegfed ganrif, gw. Marks and Williamson 2003: 218, 397 a 408. March gwyn gan amlaf yw march Siôr, efallai ar sail y ddelweddaeth a geir yn Datguddiad 19.11. Mae’r cyfeiriadau at ei farch ym marddoniaeth y cyfnod yn weddol gyffredin, gw. GLGC 30.19–20 Os ar draed, ar ddewr gwaedu, / Os ar farch, fal Sain Siôr fu; GMBr 11.32, GLM LXXV.31–4 a GPhE 2.40.

57 eirch y saint  Cyfeiriad at y beddau yn yr abaty.

59 tŷ Ferned  Dyma gyfeiriad at un o’r abatai Sistersaidd, a’r gŵr dan sylw yw Bernard o Clairvaux (1090–1153) a wnaeth sylfaenu’r drefn Sistersaidd yng Nghymru o’r flwyddyn 1131 ymlaen. Ond pa abaty a feddylir yma? I abaty Glyn-y-groes y teithiai Guto’n aml at ei noddwr yr Abad Dafydd ab Ieuan, ac yno, fe ymddengys, y bwriadai dreulio blynyddoedd olaf ei fywyd. Ond dichon mai cyfeiriad sydd yma at abaty Cymer oherwydd y cysylltiad â Nannau.

62 ebedyw  Sef ‘taliad i arglwydd y tir ar farwolaeth deiliaid’, gw. GPC 1155.

63 heiniar  Fe’i deellir yn ffigurol yma, sef ‘tâl’ neu ‘wobr’, gw. GPC 1840.

64 Dafydd  Sef Dafydd ap Meurig Fychan.

65 gorwydd  Sef ‘march’ neu yn Saesneg ‘stallion’, gw. Huws 1997: 146. Dyma un o’r termau cynharaf am farch; ymhellach, gw. Kelly 1997: 50–1.

67 hafddydd  Disgrifiad o harddwch Elen sydd yma, ond mae’n bosibl iawn hefyd mai yn ystod yr haf y canodd Guto’r cywydd hwn. Erbyn blynyddoedd olaf ei yrfa dywed Guto wrthym ei fod yn clera yn weddol agos i Lyn-y-groes ym misoedd yr haf ac yn treulio’r gaeaf yng nghwmni’r Abad Dafydd yn yr abaty.

68 Elen  Gwraig Dafydd ap Meurig Fychan. Diddorol mai Elen, yn ôl y bardd, oedd yr un a wnaeth annog ei gŵr, Dafydd, i anfon march at Guto.

Llyfryddiaeth
Hathaway, E.J. et al. (1975) (eds.), Fouke le Fitz Waryn (Oxford)
Henken, E.R. (1987), Traditions of the Welsh Saints (Cambridge)
Huws, B.O. (1997), ‘ “Praise lasts longer than a horse”: Poems of Request and Thanks for Horses’, S. Davies and N.A. Jones (eds.), The Horse in Celtic Culture: Medieval Welsh Perspectives (Cardiff), 141–61
Huws, B.O. (1998), Y Canu Gofyn a Diolch c.1350–c.1630 (Caerdydd)
Kelly, P. (1997), ‘The Earliest Words for “Horse” in the Celtic Language’, S. Davies and N.A. Jones (eds.), The Horse in Celtic Culture: Medieval Welsh Perspectives (Cardiff), 43–59
Lake, A.C. (1979), ‘Gwaith Dafydd ap Llywelyn ap Madog, Huw ap Dafydd ap Llywelyn ap Madog, a Siôn ap Hywel ap Llywelyn Fychan’ (M.A. Cymru [Abertawe])
MacCana, P. (1970), ‘The Three Languages and the Three Laws’, SC v: 62–79
Marks, R. and Williamson, P. (2003) (eds.), Gothic: Art for England 1400–1547 (London)
Wright, T. (1855) (ed.), The History of Fulk Fitz Warine, an Outlawed Baron in the Reign of King John (London)

This is a poem to thank Dafydd ap Meurig Fychan of Nannau and his wife Elen daughter of Hywel ap Rhys of Rug for a horse that Guto received as a gift, one of the most traditional gifts given to a poet by his patron (see Huws 1997: 143). The words march ‘horse’ (lines 37, 56–8), hacnai ‘hackney’ (50) and gorwydd ‘steed’ are used for the horse in this poem, but in comparison to poem 39, where Guto requests a horse on behalf of Rheinallt ap Rhys Gruffudd, the description of the animal is very short. Presumably, the horse is red (40, 56), fast, large and strong (38, 39, 58), and equal to the horses of St Mordeyrn, St George and the hero Fulk Fitzwarine.

There are three sections to the poem and although the dyfalu section (where the poet describes the animal) is short, the poet follows the basic pattern of poems to thank and to request (Huws 1998: 87). In the first section (1–32), Meurig Fychan, Dafydd’s father, is praised as well as his (Meurig’s) grandfather and great uncle, Hywel and Meurig Llwyd, who were well-known patrons of poets in the fourteenth century. This is followed by a description of the court and the feast, highlighting Dafydd and Elen’s generosity and hospitality. There is a specific reference to Dafydd’s fair and virtuous nature: this suggests that he was involved with the law, as does the fact that he knew three languages (30).

In the next section (33–58) we hear that Dafydd is concerned after Guto’s black horse is stolen. As a result, Dafydd sends him a red horse: ‘a red lion of the same colour as stags’ and ‘full of strength’. The horse has a fast gallop but a steady trot and is therefore suitable to carry a man who is partially blind, like Guto (see 43n). He compares himself to the hero Fulk Fitzwarine who was also blind for some time and depended greatly on his horse (45–52). In this section, Guto enters fully into the spirit of the poem: he also asks for a spear and Fulk’s strength to fight, so that ‘thousands of the petty poets would go down!’ Next he mentions two saints who had famous horses: St Mordeyrn, who guided a crowd of people to Bardsey Island on his golden horse, and St George who fought a dragon on his horse (57–8).

In the last section (59–68) Guto imagines himself arriving on horseback at a monastery, the place where he hopes to be buried. Both of them – the horse and himself – shall be a prize or a ‘heriot’ for Dafydd (61–4). The wording, ‘bequeathing this to Dafydd’, echoes the wording used in wills. Presumably, Guto wants Dafydd to receive the horse as payment, although Guto is not one of his tenants. It is likely that the house of St Bernard referred to here is Cymer abbey. Lastly, the poet wishes Dafydd and Elen to be blessed, especially Elen, as she was the one who encouraged her husband to give him a horse.

Date
It is not possible to give an accurate date of composition for this poem. The references to the poet’s failing eyesight may suggest a date late in his life, possibly the 1480s.

The manuscripts
This poem occurs in 25 manuscripts. There are possibly three or four versions of the poem. LlGC 3049D and Gwyn 4 are closely related. As is the case with a number of other poems by Guto’r Glyn, they clearly derive from the same source (X1 in the stemma). However, there are some differences between the two: for example, LlGC 3049D misunderstood the place name Moel Othrwm (5). It is probable that Pen 99 derives from the same source, although some readings may suggest a relationship with X2. BL 14969 and BL 14976 are also closely related, but since some readings are unique, it is possible that they derive from a different source: X2. However, the dissimilarities between the X2 manuscripts and BL 14969 and BL 14976 are minimal.

BL 14978, C 2.114 and Brog I.2 are the other early copies of the poem and they all offer some unique readings. BL 14978 sometimes agrees with X1, sometimes with C 2.114, but it seems more closely related to X2. C 2.114 has some readings that should be considered carefully, especially Moel Othrwm (5) and ’mordwyodd (53); readings that could have been present in the original version of the poem. Brog I.2 is not a good copy of the poem; some lines are missing and the line order is also different.

stema
Stemma

Previous edition
GGl poem LXXXVII.

Metre and cynghanedd
Cywydd, 68 lines.
Cynghanedd: croes 66% (45 lines), traws 19% (13 lines), sain 13% (9 lines), llusg 2% (1 line).

3 Glan Feurig  It is possible to interpret this as a place name, although there are no other examples. In the first couplet of the poem, the poet notes that ‘To the hill yonder belongs the renown which will endure,’ and this ‘renown’ belongs to someone called Meurig (Meurig Fychan, Dafydd’s father, or Meurig Llwyd, his great-grandfather). If we understand the element glan as ‘slope, hill-side’ or ‘hillock’ (see GPC 1399), Glan Feurig can be taken as a place name (possibly another name for ‘Nannau’) describing Nannau’s location on the slope of a hill, cf. 6n.

4 cludeiriodd glod  For cludeirio ‘to heap, accumulate, increase, augment, gather, assemble’ see GPC 509. The syntax suggests that Glan Feurig (or Nannau) has ‘accumulated’ praise.

5 Moel Othrwm  A mountain near Nannau in Llanfachreth, see 50.21n Moel Othrwm.

6 brig y Lan  It is possible that y Lan or Glan is a reference to a specific place associated with Nannau, cf. 3n.

7 Hywel  Hywel ap Meurig Fychan ab Ynyr Fychan, see 49.1–2n.

8 Meurig Llwyd  Meurig Llwyd ap Meurig Fychan ab Ynyr Fychan, see 49.1–2n.

9 y ddau  That is, the two brothers Meurig and Hywel (see 7n and 8n).

10 Nannau  See 49.3n Nannau. Cf. a line by Tudur Aled to Hywel ap Dafydd ap Meurig, TA LVII.5 Gad in un i gadw Nannau ‘Leave us one to care for Nannau.’

12 wardwn  Borrowed from the English warden, see OED Online s.v. warden, n2 ‘An old variety of baking pear’. Pears, apples and other fruits are used figuratively by the poets to portray the fruitfulness of a patron and his descendants, cf. 86.57–8 Pwmpa ar wyrda yw’r un, / Pwngarned, penaig arnun’, ‘The same man is a large apple and a pomegranate / amongst noblemen, a leader over them.’

13 y Wengraig  See 49.7n.

13 mariangrys  A combination of marian and crys ‘shirt’. GPC 2350–61 gives the meanings ‘gravel, pebbles’ or ‘gravelly shore’ for marian and, in the past, lime was obtained by grinding shells on the beach. Is this an image for a house covered with a layer of gravel or lime? Cf. 90.33–4 Y wlad oll a wŷl ei dâl / A’i grys fal y maen grisial ‘The whole land will see its gable end / and its shirt like the rock-crystal’ (on Moeliwrch; see further Houses and Buildings: Construction: Masonry).

14 Dafydd  See Dafydd ap Meurig Fychan.

18 Elen  Wife of Dafydd ap Meurig Fychan and daughter of Hywel ap Rhys of Rug.

24 dyrras  A variant of diras or di-ras, see GPC 1031 ‘graceless, naughty, wicked, infamous, vile, abominable, lewd’.

30 teiriaith  The poet commends Dafydd ap Meurig Fychan for his knowledge of three languages, presumably Welsh, English and Latin. It could also be a reference to the three languages of the law: the law of Hywel Dda, the law of the Church and the law of Rome, see MacCana 1970: 62–79. In the poem to his father, Meurig Fychan, it is suggested that Dafydd was involved with the law like his father, see Dafydd ap Meurig Fychan.

31 mwy’i ardreth … / No deg  ‘Revenue’ or ‘wealth’ are possible meanings for ardreth here, see GPC 183 s.v. adreth2. There is plenty of evidence for Nannau’s wealth by the end of the fifteenth century, with its lands reaching as far as the coast, see Meurig Fychan ap Hywel ap Meurig Llwyd.

35 cyw eryr  A son of a hero. This suggests that Dafydd was still a young man, cf. oen difalch ‘a modest lamb’ (23), and ieuainc a chywir ‘fine’ and ‘young’ (28).

36 hacnai  A borrowing from the English hackney, see OED Online s.v. hackney ‘A horse of middle size and quality, used for ordinary riding, as distinguished from a war-horse, a hunter, or a draught-horse.’ This suggests that the purpose for Guto’s horse was for ordinary riding rather than for hunting or fighting.

40 rhudd  This adjective meaning ‘red’ (cf. 56 march rhudd ‘red horse’) as well as the image unlliw â’r hyddod ‘a red lion of the same colour as stags’ (40), suggests that the horse is a chestnut colour.

42 tuth  For tuth ‘trot, canter, fast movement’ see GPC 3655.

43 er dalled wyf  Guto often refers to his blindness in his later poems although this does not indicate that he had lost his sight completely. Indeed, the adjective dalled suggests that his blindness was a matter of degree and most probably he was not completely blind, cf. poem 117.

43–4 Nid arbed … / Ŵr neu wal, er na welwyf  It seems that the horse will not avoid normal obstacles, although the one riding it has lost his sight.

45 dall  This is an interesting description of Fulk Fitzwarine (see 46n). References to Fulk’s warlike nature, his spear and his horse are plentiful in the poetry of the period, but further details are unusual. According to the Anglo-Norman romance, Fulk lost his sight for seven years during the latter part of his life (Wright 1855: 182).

45 gwayw llinon  For llinon ‘spear(s)’ see GPC 2184.

46 Ffwg  Fulk son of Gwarin or Fulk Fitzwarine was an outlaw during the reign of King John, see DNB Online s.n. Fitzwarine family. Stories about him grew and his legend was noted in an Anglo-Norman romance at the beginning of the fourteenth century (see Wright 1855: v–vi and Hathaway et al. 1975). There are many stories about him fighting ar ei farch ‘on his horse’, as Guto mentions here, and other poets also refer to him in their poems to request or offer thanks for horses, e.g. GIG XXXIII.50 and GLl 9.53; cf. 39.49.

48 iau  See GPC 2002 for the many meanings of iau; ‘a long spear’ here.

53 Mordëyrn  We do not know a great deal about this saint. There is a church and a well dedicated to him in Nantglyn, Denbigh (but only his well has survived), see Henken 1987: 193–5 and LBS iii: 502–4. The poet Dafydd ap Llywelyn ap Madog composed a praise poem to him (Lake 1979: poem 3) in which the poet recounts how Mordeyrn and his horse guided a crowd of people to Bardsey Island. His horse is described as march euraid ‘golden horse’, which agrees with Guto’s description here of Mordeyrn and his march melyn ‘yellow horse’.

57 march Siors  St George, patron saint of England since the fourteenth century. Images and effigies portraying him fighting a white dragon on his horse became popular from about the same period, see ODCC3 664–5 and for examples from the fifteenth century, see Marks and Williamson 2003: 218, 397 and 408. His horse is usually white, possibly because of the reference in the Book of Revelations 19.11. Reference to his horse in fifteenth-century poetry is quite common, see GLGC 30.19–20, GMBr 11.32, GLM LXXV.31–4 and GPhE 2.40.

57 eirch y saint  The graves at the abbey.

59 tŷ Ferned  A reference to one of the Cistercian abbeys. Bernard of Clairvaux (1090–1153) was responsible for the Cistercian order in Wales from 1131 onwards. But which abbey is Guto referring to here? Guto travelled often to Valle Crucis abbey in Llangollen to see his patron, Abbot Dafydd ab Ieuan, and it seems he intended to spend his last days there. However, Cymer abbey seems more likely because of its connection with Nannau.

62 ebedyw  ‘A dead chattel of a deceased tenant due by legal custom to the lord of whom he held’, see GPC 1155 or OED Online s.v. heriot.

63 heiniar  Figuratively here for ‘payment’ or ‘prize’, see GPC 1840.

64 Dafydd  Dafydd ap Meurig Fychan.

65 gorwydd  ‘Stallion’, see Huws 1997: 146; one of the earliest words for a horse, see Kelly 1995: 50–1.

67 hafddydd  A description of Elen’s beauty. It is also possible that the poem was composed during the summer. In his old age, it seems that Guto preferred to clera close to Valle Crucis abbey during the summer months while spending the winter at the abbey with his patron, Abbot Dafydd.

68 Elen  The wife of Dafydd ap Meurig Fychan. Interestingly, Elen, according to the poet, encouraged her husband to give the horse to Guto.

Bibliography
Hathaway, E.J. et al. (1975) (eds.), Fouke le Fitz Waryn (Oxford)
Henken, E.R. (1987), Traditions of the Welsh Saints (Cambridge)
Huws, B.O. (1997), ‘ “Praise lasts longer than a horse”: Poems of Request and Thanks for Horses’, S. Davies and N.A. Jones (eds.), The Horse in Celtic Culture: Medieval Welsh Perspectives (Cardiff), 141–61
Huws, B.O. (1998), Y Canu Gofyn a Diolch c.1350–c.1630 (Caerdydd)
Kelly, P. (1997), ‘The Earliest Words for “Horse” in the Celtic Language’, S. Davies and N.A. Jones (eds.), The Horse in Celtic Culture: Medieval Welsh Perspectives (Cardiff), 43–59
Lake, A.C. (1979), ‘Gwaith Dafydd ap Llywelyn ap Madog, Huw ap Dafydd ap Llywelyn ap Madog, a Siôn ap Hywel ap Llywelyn Fychan’ (M.A. Cymru [Abertawe])
MacCana, P. (1970), ‘The Three Languages and the Three Laws’, SC v: 62–79
Marks, R. and Williamson, P. (2003) (eds.), Gothic: Art for England 1400–1547 (London)
Wright, T. (1855) (ed.), The History of Fulk Fitz Warine, an Outlawed Baron in the Reign of King John (London)

Cliciwch ar rif llinell i weld amrywiadau
Image Dialog
Dafydd ap Meurig Fychan, 1471/2–m. 1494, ac Elen ferch Hywel, 1480au, o NannauElen ferch Hywel o Nannau

Dafydd ap Meurig Fychan, fl. c.1471/2–m. 1494, ac Elen ferch Hywel, fl. c.1480au, o Nannau

Top

Roedd Dafydd ap Meurig Fychan yn fab i Feurig Fychan ap Hywel o Nannau a’i wraig, Angharad ferch Dafydd. Cerddi Guto yw’r unig gerddi a oroesodd i Ddafydd a’i wraig, Elen ferch Hywel. Canodd gerdd i’r holl deulu (cerdd 49) a cherdd i ddiolch (cerdd 51) i Ddafydd ac Elen am rodd o geffyl.

Achres
Seiliwyd yr achres isod ar WG1 ‘Bleddyn ap Cynfyn’ 51 A. Tanlinellir enwau noddwyr Guto.

lineage
Achres teulu Nannau

Dyddiadau
Etifeddodd Dafydd ap Meurig Fychan stad Nannau wedi marwolaeth ei dad, Meurig Fychan ap Hywel. Gwelir ei enw yng nghasgliad llawysgrifau Nannau yn 1480, ond gan fod bwlch yn y cofnodion rhwng 1460 a 1480, ymddengys mai rywbryd yn ystod y cyfnod hwnnw y daeth Nannau i’w ddwylo ef. Yn 1471/2, gwyddom iddo wasanaethu Edward IV gan fod cyfeiriad ato fel rhingyll Tal-y-bont, swydd y bu ynddi drwy gydol teyrnasiad Edward IV (Parry 1958: 94). Fodd bynnag, nid oes sôn amdano yng nghyfnod Harri VII, a gall hyn fod yn arwyddocaol yn ôl Parry (ibid. 99): ‘Possibly Dafydd made a slight mistake and over-trimmed his sails, with the result that he held no office in his county under Henry Tudor.’ Deillia hyn o’r farn fod teulu Nannau yn ystod y rhyfeloedd cartref wedi cefnogi’r blaid a fyddai’n rhoi’r mwyaf o elw ac awdurdod iddynt hwy, boed honno’n blaid Lancastr neu’n blaid Iorc.

Ceir ambell gyfeiriad ato yn niwedd y bymthegfed ganrif, sef cyfeiriadau yn ymwneud â thiroedd ym Meirionnydd gan fwyaf. Cofnodir iddo brynu rhandir ym Mhenllyn yn 1480, iddo ddadlau ynglŷn â’i etifeddiaeth yn 1487 ac iddo ennill tir a oedd yn perthyn i’r Goron yn Llwyngwril yn 1490 (Parry 1958: 98; Thomas 2001: 220). Mae’r achos llys ynglŷn â’r olaf wedi goroesi, lle cyflwynodd Dafydd ddeiseb yn Llys y Sesiwn Fawr yng Nghaernarfon o flaen Syr William Stanley (Parry 1958: 99 a 103). Mae Guto hefyd yn awgrymu ei fod yn weithgar ym myd y gyfraith, ond ni cheir unrhyw brawf pellach o hynny. Yr hyn sy’n unigryw am Ddafydd ap Meurig Fychan yw bod ei ewyllys wedi goroesi. Fe’i profwyd yn 1494. Gadawodd arian i sawl adeilad, megis abaty Cymer (lle dymunai gael ei gladdu), eglwys Llanfachreth ac eglwys y Santes Fair yn Nolgellau. Diddorol hefyd yw’r rhodd o wyth geiniog a roes tuag at y gwaith o wydro’r ffenestri yng nghapel Marchogion Sant Ieuan yng Ngwanas, adeilad a sefydlwyd fel ysbyty gan y marchogion yn yr Oesoedd Canol cynnar ond sydd bellach wedi diflannu. Ei ferch hynaf, Angharad, a etifeddodd y rhan fwyaf o gyfrifoldebau’r stad, sy’n awgrymu bod ei fab, Hywel, yn rhy ifanc i’w olynu pan fu farw. At hynny, cafodd ei bum merch arall gyfrannau teilwng iawn o gynnyrch y stad. Yn wir, mae’r rhoddion yn sylweddol ac yn gofnod gwerthfawr o gyfoeth stad Nannau ar ddiwedd y bymthegfed ganrif (ibid. 105–6; Pryce 2001: 286; Owen and Smith 2001: 113).

Elen ferch Hywel ap Rhys o Rug
Gwraig Dafydd ap Meurig Fychan oedd Elen ferch Hywel ap Rhys o Rug yn Edeirnion. Roedd ei thaid, Rhys ap Dafydd o Rug, yn ddisgynnydd i Owain Brogyntyn, arglwydd Edeirnion yn ystod y ddeuddegfed ganrif (WG1 ‘Bleddyn ap Cynfyn’ 20). Ei wraig ef oedd Gweurful ferch Madog, ond ailbriododd hithau wedi marwolaeth Rhys a symud i fyw yn Abertanad. Yn Abertanad rhoes Gweurful nawdd i Guto, a ganodd farwnad iddi (cerdd 88), a bu ei mab o’i hail briodas, Dafydd Llwyd, yntau’n noddwr i’r beirdd. A dychwelyd at ei phriodas gyntaf â Rhys ap Dafydd, ei mab o’r briodas honno, Hywel ap Rhys, a etifeddodd Rug, a phriododd yntau Farged ferch Siôn Eutun o Barc Eutun (WG1 ‘Bleddyn ap Cynfyn’ 21; Carr 1961–4: 298). Roedd Siôn Eutun hefyd yn un o noddwyr Guto. Nid oes unrhyw wybodaeth am ddyddiadau Elen ei hun ac ni wyddom pryd y priododd Ddafydd ap Meurig Fychan. Nid oes sôn am blant Dafydd ac Elen yng ngherddi Guto, ond mae’n debyg mai eu mab, Hywel, a etifeddodd Nannau wedi marwolaeth Dafydd yn 1494. Canodd Tudur Aled i Hywel pan ddaeth i’w etifeddiaeth (TA cerdd LVII), a chanodd Mathau Brwmffild farwnad iddo c.1540 (GMB cerdd 10).

Llyfryddiaeth
Carr, A.D. (1961–4), ‘The Barons of Edeyrnion, 1282–1485’, Cylchg CHSFeir 4: 187–93, 289–301
Jones, E.D. (1953–6), ‘The Family of Nannau (Nanney) of Nannau’, Cylchg CHSFeir 2: 5–15
Owen, D.H. and Smith, J.B. (2001), ‘Government and Society 1283–1536’, J.B. Smith and Ll.B. Smith (eds.), History of Merioneth Volume II: The Middle Ages (Cardiff), 60–136
Parry, B.R. (1958), ‘The History of the Nannau Family (Meirionethshire) to 1623’ (M.A. Cymru [Bangor])
Pryce, H. (2001), ‘The Medieval Church’, J.B. Smith and Ll.B. Smith (eds.), History of Merioneth Volume II: The Middle Ages (Cardiff), 254–96
Smith, Ll.B. (2001), ‘Towns and Trade’, J.B. Smith and Ll.B. Smith (eds.), History of Merioneth Volume II: The Middle Ages (Cardiff), 225–53
Thomas, C. (2001), ‘Rural Society, Settlement, Economy and Landscapes’, J.B. Smith and Ll.B. Smith (eds.), History of Merioneth Volume II: The Middle Ages (Cardiff), 168–224

Elen ferch Hywel o Nannau

Top

Gw. Dafydd ap Meurig Fychan ac Elen ferch Hywel o Nannau


Top
  • AASTAnglesey Antiquarian Society and Field Club Transactions, 1913- ŷŵ
  • ActauActauyr Apostolion yn y Testament Newydd
  • ActsThe Acts of the Apostles in the New Testament
  • APD.Gwenallt Jones (gol.), Yr Areithiau Pros (Caerdydd,1934)
  • Arch CambArchaeologia Cambrensis, 1846
  • ArchifMRCronfa Ddata Enwau Lleoedd: Archif Melville Richards / Archif Melville Richards Place-name Database
  • <http://www.e-gymraeg.co.uk/enwaulleoedd/amr>
  • Arm PIfor Williams (gol.), Armes Prydein o Lyfr Taliesin (Caerdydd, 1955)
  • Arm P2Ifor Williams (ed.), Armes Prydain from the Book of Taliesin, English version by Rachel Bromwich (Dublin, 1972)
  • ASCentM. Paul Bryant-Quinn (gol.), Apocrya Sin Cent (Aberystwyth, 2004)
  • BBwletin y Bwrdd Gwybodau Celtaidd, 1921-93
  • BaLlawysgrif yng nghasgliad Prifysgol Cymru, Bangor
  • Ba(M)Llawysgrif yng nghasgliad Bangor (Mostyn) ym Mhrifysgol Cymru, Bangor
  • BarnwyrLlyfry Barnwyr yn yr Hen Destament
  • BDHenry Lewis (gol.), Brut Dingestow (Caerdydd, 1942)
  • BDeD.Simon Evans, Buchedd Dewi (Caerdydd, 1959)
  • BDGOwen Jones a William Owen (goln.), Barddoniaeth Dafydd ab Gwilym (Llundain, 1789)
  • BeirnJ. Morris Jones, Y Beirniad (1911-20)
  • BettisfieldCasgliad Bettisfield yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / The Bettisfield collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • BLLlawysgrifau Ychwanegol yngnghasgliad y Llyfrgell Brydeinig, Llundain / The Additional Manuscripts in the British Library, London
  • BlBGCC Marged Haycock (gol.), Blodeugerdd Barddas o Ganu Crefyddol Cynnar (Llandybe, 1994)
  • Bl BXIV Dafydd Johnston (gol.), Blodeugerdd Barddas o'r Bedwaredd Ganrif arDdeg (Llandybe, 1989)
  • BodLlawysgrif yng nghasgliad Bodewryd, ynLlyfrgell Genedlaethol Cymru, Abersytwyth / A manuscript in the Bodewryd collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • BodWLlawysgrif Gymreig yng nghasgliadLlyfrgell Bodley, Rhydychen / A Welsh manuscript in the Bodleian Library, Oxford
  • 1 BrenhinoeddLlyfr Cyntaf y Brenhinoedd yn yr Hen Desatement
  • 2 BrenhinoeddAil Lyfr y Brenhinoedd yn yr Hen Destament
  • BrenSaesThomas Jones (gol.), Brenhinedd y Saesson (Caerdydd, 1971)
  • BritishHOBritish History Online http://www.british-history.ac.uk>
  • BrMIfor Williams (gol.), Breuddwyd Maxen (Bangor,1908)
  • BrM2Brynley F. Roberts (ed.), Breudwyt Maxen Wledic (Dublin, 2005)
  • BrogLlawysgrif yng nghasgliad Brogyntyn, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Brogyntyn collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • BRhMelville Richards (gol.), Breudwyt Ronabwy (Caerdydd, 1948)
  • BTThomasJones (gol.), Brut y Tywysogyon PeniarthMs. 20 (Caerdydd, 1941)
  • BYThomas Jones (gol.), Y Bibyl Ynghymraec (Caerdydd, 1940)
  • ByCyY Bywgraadur Cymreig hyd 1940(Llundain, 1953)
  • ByCy Ar-leinY Bywgraffiadur Ar-lein
  • <http://yba.llgc.org.uk/cy/index.html>
  • CLlawysgrifyn Llyfrgell Ganolog Caerdydd / A manuscript in Cardiff Central Library
  • CAIfor Williams (gol.), Canu Aneirin, (Caerdydd, 1938)
  • CAMBMCatalogueof Additions to the Manuscripts in the British Museum
  • CCJ. Fisher (ed.), The Cefn Coch MSS (Liverpool, 1889)
  • CCRCalendarof the close rolls preserved in the Public Record Office [12721509] (London,1900-63)
  • CDJohn Morris-Jones, Cerdd Dafod (Rhydychen, 1925)
  • CFGMelville Richards, Cystrawen y Frawddeg Gymraeg (ail arg.,Caerdydd, 1970)
  • CLC2Meic Stephens (gol.), Cydymaith i Lenyddiaeth Cymru (ailarg., Caerdydd, 1997)
  • CLlHIfor Williams (gol.), Canu Llywarch Hen (Caerdydd, 1935)
  • CLlLlBrynley F. Roberts (ed.), CyfrancLludd a Llefelys (Dublin, 1975)
  • CMLlawysgrif yng nghasgliad Cwrtmawr, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Cwrtmawrcollection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • CMCSCambridge Medieval Celtic Studies,19811993; Cambrian Medieval CelticStudies, 1993
  • CMOC2Dafydd Johnston (gol.), Canu Maswedd yr Oesoedd Canol (ailarg., Pen-y-bont ar Ogwr, 1998)
  • CO3 Rachel Bromwich a D. Simon Evans(goln.) gyda chymorth D.H. Evans Culhwchac Olwen (Caerdydd, 1997)
  • CPRCalendar of Patent Rolls preserved in the Record Office (London, 18911986)
  • CSTBP.J.Donovan (gol.), Cywyddau Serch y Tri Bedo(Caerdydd, 1982)
  • CTIfor Williams (gol.), Canu Taliesin (Caerdydd, 1960)
  • CTCCatrin T. Beynon Davies, `Cerddir TaiCrefydd (M.A. Cymru [Bangor], 1973)
  • CyY Cymmrodor, The Magazine of the HonourableSociety of Cymmrodorion, 18771951
  • CylchgCHSFeirCylchgrawn Cymdeithas Hanes a Chofnodion Sir Feirion (n)ydd, 1949
  • CylchgHCCylchgrawnHanes Cymru, 1960
  • Cylchg LlGC Cylchgrawn Llyfrgell Genedlaethol Cymru,1939
  • ChOIfor Williams (gol.), Chwedleu Odo (Wrecsam, 1926)
  • 1 Chronicles The First Book of the Chronicles in the Old Testament
  • 2 Chronicles The Second Book of the Chronicles in the Old Testament
  • Datguddiad`Datguddiad Ioan' yn y Testament Newydd
  • DBHenry Lewis a P. Diverres (goln.), Delwy Byd (Caerdydd, 1928)
  • DEThomas Roberts (gol.), Gwaith Dafydd ab Edmwnd (Bangor, 1914)
  • DGAHelenFulton (ed.), Selections from the Dafyddap Gwilym Apocrypha (Llandysul, 1996)
  • DGG Ifor Williams a TRoberts (goln.), Cywyddau Dafydd ap Gwilym ai Gyfoeswyr (Bangor, 1914)
  • DGG2Ifor Williams a T. Roberts (goln.), Cywyddau Dafydd ap Gwilym a'i Gyfoeswyr(ail arg., Caerdydd, 1935)
  • DG.netDafydd ap Gwilym.net <http://www.dafyddapgwilym.net>
  • DNThomasRoberts and Ifor Williams (eds.), ThePoetical Works of Dafydd Nanmor (Cardi and London, 1923)
  • DNB2H.C.G. Matthew and B. Harrison (eds.), Oxford Dictionary of National Biography (Oxford, 2004)
  • DNBOnlineOxford Dictionary of National Biography <http://www.oxforddnb.com/>
  • DWBWelsh Biography Online
  • <http://yba.llgc.org.uk/en/index.html>
  • DWHMichael Powell Siddons, The Development of Welsh Heraldry (3vols., Aberystwyth, 19913)
  • L.Dwnn: HVS.R. Meyrick (ed.), Heraldic Visitations of Wales (Llandovery,1846)
  • EANCR.J. Thomas, Enwau Afodyn a Nentydd Cymru Caerdydd, 1938)
  • EEWT.H. Parry-Williams, The English Element in Welsh (Londons, 1923)
  • tudesÉtudes celtiques, 1936
  • EVWM.E. Griths, Early Vaticination in Welsh with English Parallels (Cardi, 1937)
  • EWGTP.C. Bartrum (ed.), Early Welsh Genealogical Tracts (Cardiff, 1966)
  • GJ. Lloyd-Jones (gol.), Geirfa Barddoniaeth Gynnar Gymraeg(Caerdydd, 1931-63)
  • GazMFEWGazetter of Markets and fairs in England and Wales to 1516 <http://www.history.ac.uk/cmh/gaz/gazweb2.html>
  • GBDdGwaith Bleddyn Ddu, gol. R. Iestyn Daniel (Aberystwyth, 1994)
  • GBFRhian M. Andrews et al. (goln.), Gwaith Bleddyn Fardd a Beirdd Eraill AilHanner y Drydedd Ganrif ar Ddeg (Caerdydd, 1996)
  • GCR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Casnodyn (Aberystwyth, 1999)
  • GCBMiNerys Ann Jones ac Ann Parry Owen (goln.), Gwaith Cynddelw Brydydd Mawr,i (Caerdydd, 1991)
  • GCBMiiNerys Ann Jones ac Ann Parry Owen (goln.), Gwaith Cynddelw Brydydd Mawr,ii (Caerdydd, 1995)
  • GDBN.G. Costigan (Bosco) et al. (goln.), Gwaith Dafydd Benfras ac Eraill o FeirddHanner Cyntaf y Drydedd Ganrif ar Ddeg (Caerdydd, 1995)
  • GDCR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Dafydd y Coed a beirdd eraill o LyfrCoch Hergest (Aberystwyth, 2002)
  • GDEpOwen Thomas (gol.), Gwaith Dafydd Epynt (Aberystwyth, 2002)
  • GDG Thomas Parry (gol.), Gwaith Dafydd ap Gwilym(Caerdydd, 1952)
  • GDG3 Thomas Parry (gol.), Gwaith Dafydd ap Gwilym (trydydd arg., Caerdydd, 1979)
  • GDGorErwain H. Rheinallt (gol.), Gwaith Dafydd Gorlech (Aberystwyth,1997)
  • GDIDA.Eleri Davies (gol.), Gwaith Deio ab Ieuan Du a Gwilym ab Ieuan Hen (Caerdydd, 1992)
  • GDLlW. Leslie Richards (gol.), Gwaith Dafydd Llwyd o Fathafarn(Caerdydd, 1964)
  • Genesis`Llyfr Genesis' yn yr Hen Destament
  • GenesisThe Book of Genesis in the Old Testament
  • GEOR. Geraint Gruydd a Rhiannon Ifans(goln.), Gwaith Einion Oeiriad a Dafydd Ddu o Hiraddug, gol. (Aberystwyth, 1997)
  • GGDTN.G. Costigan (Bosco) et al. (goln.), Gwaith Gruudd ap Dafydd ap Tudur, Gwilym Ddu o Arfon, Trahaearn Brydydd Mawr ac Iorwerth Beli (Aberystwyth, 1995)
  • GGHD.J. Bowen (gol.), Gwaith Gruudd Hiraethog (Caerdydd, 1990)
  • GGGrBarry J. Lewis ac Eurig Salisbury (goln.), Gwaith Gruffudd Gryg(Aberystwyth 2010)
  • GGlJ. Llywelyn Williams ac Ifor Williams (goln.), Gwaith Gutor Glyn (Caerdydd, 1939)
  • GGl2 J. Llywelyn Williams ac Ifor Williams(goln.), Gwaith Guto'r Glyn (ail arg., Caerdydd, 1961)
  • GGLlRhiannon Ifans (gol.), Gwaith Gruudd Llwyd ar Llygliwiaid Eraill(Aberystwyth, 2000)
  • GGMDiBarry J. Lewis (gol.), Gwaith Gruudd ap Maredudd ap Dafydd, i, Canu i deulu Penmynydd (Aberystwyth, 2003)
  • GGMD iiBarry J. Lewis (gol.), Gwaith Gruudd ap Maredudd ap Dafydd, ii, Canu Crefyddol (Aberystwyth, 2005)
  • GGMDiiiAnn Parry Owen (gol.), Gwaith Gruudd ap Maredudd ap Dafydd, iii, Canu Amrywiol (Aberystwyth, 2007)
  • GGrGRhiannon Ifans, Ann Parry Owen,W. Dyfed Rowlands ac Erwain H. Rheinallt (goln.), Gwaith Gronw Gyriog, Iorwerth ab y Cyriog, Mab Clochyddyn, Gruudd ap Tudur Goch ac Ithel Ddu (Aberystwyth, 1997)
  • GHCIslwyn Jones (gol.), Gwaith Hywel Cilan (Caerdydd, 1963)
  • GHCEMHuw Ceiriog Jones (gol.), Gwaith Huw Ceiriog ac Edward Maelor(Caerdydd, 1990)
  • GHDA.Cynfael Lake (gol.), Gwaith Huw ap Dafyddap Llywelyn ap Madog (Aberystwyth, 1995)
  • GHSDylanFoster Evans (gol.), Gwaith Hywel Swrdwala'i deulu (Aberystwyth, 2000)
  • GIBHGwaithIeuan Brydydd Hir (gol.), M. Paul Bryant-Quinn (Aberystwyth, 2000)
  • GIFHowell L. Jones ac E.I. Rowlands(gol.), Gwaith Iorwerth Fynglwyd(Caerdydd, 1975)
  • GIGD.R. Johnston (gol.), Gwaith Iolo Goch (Caerdydd, 1988)
  • GILlFM. Paul Bryant-Quinn (gol.), Gwaith Ieuan ap Llywelyn Fychan, Ieuan Llwyd Brydydd a Lewys Aled (Aberystwyth, 2003)
  • GIRhR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Ieuan ap Rhydderch (Aberystwyth,2003)
  • GLDA. Cynfael Lake (gol.), Gwaith Lewys Daron (Caerdydd, 1994)
  • GLGCDafydd Johnston (gol.), Gwaith Lewys Glyn Cothi (Caerdydd,1995)
  • GLMEurys I. Rowlands, Gwaith Lewys Mn (Caerdydd, 1975)
  • GLMorgA. CynfaelLake (gol.), Gwaith Lewys Morgannwg (dwy gyfrol, Aberystwyth, 2004)
  • GLlR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Llawdden (Aberystwyth, 2006)
  • GLlBHAnn Parry Owen a Dylan Foster Evans(gol.), Gwaith Llywelyn Brydydd Hoddnant, Dafydd ap Gwilym, Hillyn ac eraill (Aberystwyth, 1996)
  • GLlFKathleen Anne Bramley et al. (gol.), Gwaith Llywelyn Fardd I ac Eraill o Feirdd y Ddeuddegfed Ganrif (Caerdydd, 1994)
  • GLlGDafydd Johnston (gol.), Gwaith Llywelyn Goch ap Meurig Hen(Aberystwyth, 1998)
  • GLlLlElin M. Jones (gol.), Gwaith Llywarch ap Llywelyn `Prydydd y Moch' (Caerdydd, 1989)
  • GMBJ.E. Caerwyn Williams et al. (gol.), Gwaith Meilyr Brydydd a'i Ddisgynyddion (Caerdydd, 1994)
  • GMBrA. Cynfael Lake (gol.), Gwaith Mathau Brwmld (Aberystwyth,2002)
  • GMDHuw Meirion Edwards (gol.), Gwaith Madog Dwygraig (Aberystwyth,2006)
  • GMRhEnid Roberts (gol.), Gwaith Mareduddap Rhys ai Gyfoedion (Aberystwyth, 2003)
  • GMWD. Simon Evans, A Grammar of Middle Welsh (Dublin, 1964)
  • GMWLTimothy Lewis, A Glossary of Mediaeval Welsh Law (Manchester,1913)
  • GOE. Bachellery (d.), Loeuvre potique de Gutun Owain(Paris, 19501)
  • GOLlMEurys Rolant (gol.), Gwaith Owain ap Llywelyn ab y Moel(Caerdydd, 1984)
  • GP G.J. Williams ac E.J. Jones (gol.), Gramadegaur Penceirddiaid (Caerdydd,1934)
  • GPBHuw Meirion Edwards (gol.), Gwaith Prydydd Breuan, Rhys ap Dafydd ab Einion, Hywel Ystorm, a cherddi dychan dienw o Lyfr Coch Hergest (Aberystwyth,2000)
  • GPCGeiriadur Prifysgol Cymru (Caerdydd, 1950)
  • GPC2Geiriadur Prifysgol Cymru (ail argraad, Caerdydd, 2003)
  • GPhEM.Paul Bryant-Quinn (gol.), Gwaith Syr Phylib Emlyn, Syr Lewys Meudwy a Mastr Harri ap Hywel (Aberystwyth, 2001)
  • GRhBEurys I. Rowlands (gol.), Gwaith Rhys Brydydd a Rhisiart ap Rhys (Caerdydd,1976)
  • GRhGEDylan Foster Evans (gol.), Gwaith Rhys Goch Eryri (Aberystwyth, 2007)
  • GSCA.Cynfael Lake (gol.), Gwaith Sin Ceri (Aberystwyth, 1996)
  • GSCyfR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Dafydd Bach ap Madog Wladaidd 'Sypyn Cyfeiliog a Llywelyn ab y Moel (Aberystwyth, 1998)
  • GSDTRhiannon Ifans (gol.), Gwaith Syr Dafydd Trefor (Aberystwyth, 2005)
  • GSHA.Cynfael Lake (gol.), Gwaith Sin ap Hywel (Aberystwyth, 1999)
  • GSRhNerys Ann Jones ac Erwain Haf Rheinallt(gol.), Gwaith Sefnyn, Rhisierdyn,Gruudd Fychan ap Gruudd ab Ednyfed a Llywarch Bentwrch (Aberystwyth,1995)
  • GSTEnid Roberts (gol.), Gwaith Sin Tudur (2 gyf., Caerdydd,1980)
  • GTPThomas Roberts (gol.), Gwaith Tudur Penllyn ac Ieuan ap TudurPenllyn, gol. (Caerdydd, 1958)
  • GwynLlawysgrif yng nghasgliad J. Gwyneddon Davies, yn Llyfrgell Prifysgol Cymru, Bangor
  • GyBDafydd Johnston (gol.), Galar y Beirdd: Marwnadau Plant/Poets'Grief: Medieval Welsh Elegies for Children (Caerdydd, 1993)
  • HCLlLeslie Harries (gol.), Gwaith Huw Cae Llwyd ac Eraill(Caerdydd, 1953)
  • HPEHistoriaPeredur vab Efrawc, gol. Glenys Witchard Goetinck (Caerdydd, 1976)
  • HPFJ.Y.W. Lloyd, The History of Powys Fadog, (6 vols., London, 18817)
  • IDIfor Williams (gol.), Casgliad o Waith Ieuan Deulwyn (Bangor,1909)
  • IGEHenry Lewis, Thomas Roberts ac IforWilliams (gol.), Cywyddau Iolo Goch acEraill (Bangor, 1925)
  • IGE2Henry Lewis, Thomas Roberts ac IforWilliams (gol.), Cywyddau Iolo Goch acEraill (ail arg., Caerdydd, 1937)
  • IGPDafydd Johnston (ed.), Iolo Goch: Poems (Llandysul, 1993)
  • Ioan`Yr Efengyl yn l Sant Ioan' yn y Testament Newydd
  • JMHRSJournalof the Merioneth Historical and Record Society, 1949
  • JohnThe Gospel according to John in theNew Testament
  • JudgesThe Book of Judges in the Old Testament
  • KAA 2Patricia Williams (gol.), Kedymdeithyas Amlyn ac Amic (Caerdydd,1982)
  • 1 KingsThe First Book of the Kings in the Old Testament
  • 2 KingsThe Second Book of the Kings in the Old Testament
  • LBSS. Baring-Gould and J. Fisher, The Lives of the British Saints (4vols., London, 190713)
  • Luc`Yr Efengyl yn l Sant Luc' yn yTestament Newydd
  • LukeThe Gospel according to Luke in theNew Testament
  • LlAJ. Morris Jones and John Rhŷs (eds.), The Elucidarium from Llyvyr Agkyr Llandewivrevi (Oxford, 1894)
  • LlBS.J. Williams a J.E. Powell (gol.), Cyfreithiau Hywel Dda yn l Llyfr Blegywryd(Caerdydd, 1942)
  • LlCyLlnCymru, 1950
  • LlGCLlawysgrif yng nghasgliad Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the collection of theNational Library of Wales, Aberystwyth
  • LlIAled Rhys Wiliam (ed.), Llyfr Iorwerth (Cardi, 1960)
  • LlstLlawysgrif yng nghasgliad Llanstephan, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Llanstephan collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • Marc`Yr Efengyl yn l Sant Marc' yn y Testament Newydd
  • MarkThe Gospel according to Mark in the New Testament
  • Mathew`Yr Efengyl yn l Sant Mathew' yn y Testament Newydd
  • MatthewThe Gospel according to Matthew in the New Testament
  • MCFY Mynegai i Farddoniaeth Gymraeg y Llawysgrifau / The Index to Welsh Poetry inManuscript
  • <http://maldwyn.llgc.org.uk>
  • MEDMiddle English Dictionary (Michigan, 1963)
  • MonWMonastic Wales <http://www.monasticwales.org>
  • MontCollCollections Historical and Archaeological... by the Powysland Club, 1868
  • MosLlawysgrif yng nghasgliad Mostyn, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Mostyn collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • MWMDaniel Huws, Medieval Welsh Manuscripts (Cardiand Aberystwyth, 2000)
  • NCENewCatholic Encyclopaedia (New York, 1967-79)
  • NCLWMeic Stephens (ed.), The New Companion to the Literature of Wales(Cardiff, 1998)
  • NLWJNational Library of Wales Journal, 1939
  • OBWVThomasParry (ed.), The Oxford Book of Welsh Verse (Oxford, 1976)
  • OCD3Simon Hornblower and Antony Spawforth(eds.), The Oxford Classical Dictionary(third ed., Oxford, 1996)
  • ODCC3F.L. Cross and E.A. Livingstone (eds.), The Oxford Dictionary of the Christian Church (third ed., Oxford, 1967, revised 2005)
  • OED2The Oxford English Dictionary (second ed., Oxford, 1989)
  • OED OnlineThe Oxford English Dictionary
  • <http://www.oed.com>
  • PACFJ.E. Griffith, Pedigrees of Anglesey and Carnarvonshire Families (Bangor, 1914)
  • PenLlawysgrif yng nghasgliad Peniarth, ynLlyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Peniarth collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • Peniarth49E. Stanton Roberts a W.J. Gruffydd (gol.), Peniarth 49 (Caerdydd, 1929)
  • Peniarth67E. Stanton Roberts a W.J. Gruffydd (ed.), Peniarth 67 (Cardiff, 1918)
  • Peniarth76E. Stanton Roberts a W.J. Gruffydd (gol.), Peniarth 76 (Caerdydd, 1927)
  • PKM Ifor Williams (gol.), Pedeir Keinc y Mabinogi (Caerdydd, 1930)
  • PsalsmThe Psalms in the Old Testament
  • RBJohn Rhs and J. Gwenogvryn Evans(eds.), The Text of the Bruts from the Red Book of Hergest (Oxford, 1890)
  • RCAHM (Anglesey)An Inventory of the Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire: Anglesey (London, 1937)
  • RCAHM (Caernarvonshire) An Inventory of the Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire: Caernarvonshire (3 vols.,London, 1956, 1960, 1964)
  • RCAHM (Flint)An Inventory of the Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire, Vol II: County of Flint (London, 1912)
  • RCAHM (Merionethshire) An Inventory of Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire: Merionethshire (London, 1921)
  • RepWMDaniel Huws, Repertory of Welsh Manuscripts (iw gyhoeddi)
  • RevelationThe Revelation to John in the New Testament
  • RMJohn Rhs and J. Gwenogvryn Evans(eds.), The Text of the Mabinogion from the Red Book of Hergest(Oxford, 1887)
  • RWMJ. Gwenogvryn Evans (ed.), Report on Manuscripts in the Welsh Language(London, 18981910)
  • SalmauLlyfr y Salmau yn yr Hen Destament
  • SCStudiaCeltica, 1966
  • SoldierLMEThe Soldier in later Medieval England
  • <http://www.medievalsoldier.org>
  • StoweLlawysgrif o gasgliad Stowe yn yLlyfrgell Brydeinig
  • TAT. Gwynn Jones (gol.), Gwaith Tudur Aled (Caerdydd, 1926)
  • TCT.J.Morgan, Y Treigladau au Cystrawen (Caerdydd,1952)
  • TCHSTransactionsof the Caernarvonshire Historical Society, 1939
  • TCHSDdTrafodionCymdeithas Hanes Sir Ddinbych, 1952
  • TCHSGTrafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon,1939
  • TDHSTransactionsof the Denbighshire Historical Society, 1952
  • THSCTheTransactions of the Honourable Society of Cymmrodorion, 1892/3
  • TLlMG.J. Williams, Traddodiad Llenyddol Morgannwg (Caerdydd, 1948)
  • TYP3Rachel Bromwich (ed.), Trioedd Ynys Prydein: The Triads of the Island of Britain (third ed., Cardi, 2006)
  • WATU Melville Richards, Welsh Administrative and TerritorialUnits (Cardi, 1969)
  • WBOnlineWelsh Biography Online <http://yba.llgc.org.uk/en/index.html>
  • WCDP.C. Bartrum, A Welsh Classical Dictionary: People in History and Legend up to about A.D. 1000 (Aberystwyth, 1993)
  • WGJ. Morris Jones, A Welsh Grammar (Oxford, 1913)
  • WG1P.C.Bartrum, Welsh Genealogies AD 300-1400 (Cardiff, 1974)
  • WG2P.C. Bartrum, Welsh Genealogies AD 1400-1500 (Aberystwyth, 1983)
  • WHRThe Welsh History Review, 1960-
  • WMJ. Gwenogvryn Evans (ed.), The White Book Mabinogion (Pwllheli,1907; adargraffiad, Caerdydd, 1973)
  • WyLlawysgrif yng nghasgliad Wynnstay, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Wynnstay collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • YBJ.E. Caerwyn Williams (gol.), Ysgrifau Beirniadol, (Dinbych, 1965 )
  • YBHMorgan Watkin (gol.),Ystorya Bown de Hamtwn, (Caerdydd, 1958)
  • YCM2Stephen J. Williams (gol.), Ystorya de Carolo Magno (ail arg.,Caerdydd, 1968)
  • YER. Iestyn Daniel (gol.), Ymborth yr Enaid (Caerdydd, 1995)
  • YEPWCGruffydd Aled Williams (gol.), Ymryson Edmwnd Prys a Wiliam Cynwal (Caerdydd, 1986)
  • YGIVGwilymLloyd Edwards (gol.), Ystorya Gwlat Ieuan Vendigeit (Caerdydd, 1999)
  • YMThA.O.H. Jarman (gol.), Ymddiddan Myrddin a Thaliesin (Caerdydd, 1951)