Y llawysgrifau
Ceir y cywydd hwn, yn gyflawn neu’n anghyflawn, mewn 46 llawysgrif sy’n dyddio o ail chwarter yr unfed ganrif ar bymtheg hyd y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Ac eithrio Wy 1, LlGC 3049D, Gwyn 4 a’r llawysgrifau diweddar LlGC 19903A, Ba 17569, LlGC 3288B, LlGC 19497B lle digwydd ar ei ben ei hun, mae’n dilyn cerdd 68a, a diau fod y ddwy gerdd yn bodoli fel pâr cyn eu copïo. Pan fo’r ddwy gerdd ynghyd yn y llawysgrifau, gallwn gymryd mai’r un yw eu tras. Megis yn achos cerdd 68a, ceir llawer o amrywio yn y testunau o ran hyd, geiriau a threfn y llinellau. Y prif wahaniaethau rhwng stema’r gerdd hon ac eiddo cerdd 68a yw, yn gyntaf, berthynas BL 14967 a chynsail y gerdd ac ychwanegiad Wy 1, LlGC 3049D, Gwyn 4 sydd i gyd yn tarddu o’r un gynsail, X⁵. Nid yw’n annichon, er hynny, mai copïau oedd testunau X⁶ o Wy 1. Hefyd, ni cheir testun cerdd 68 yn Llst 44 sydd, yn achos cerdd 68a, yn ffurfio un o fersiynau annibynnol y gerdd honno.

Ymddengys hefyd fod perthynas rhwng Wy 1 a X⁴ (gw. 1–2n, 14n, 17n, 30n), er cymaint y gwahaniaeth rhyngddynt o ran hyd a threfn llinellau. Un esboniad ar hyn fyddai fod rhywun wedi dysgu Wy 1 neu ei gynsail ar ei gof gan ailadrodd y gerdd yn amherffaith mewn datganiad a gofnodwyd.

Trawsysgrifiadau: BL 14967, Wy 1, Pen 93, BL 14876.

Stema

1–2 fod, / … ormod  Darlleniad y rhan fwyaf o’r llawysgrifau. Ceir fodd / ormodd yn Wy 1 (… gxl oxxxdd), BL 14966, X³, BL 14876 ac yn ychydig o destunau X⁴. Rhydd ystyr burion ond dichon hefyd mai hawdd fuasai llithro o fod i fodd neu fel arall, a cheir y ffurf gormodd yn ogystal â gormod.

5 i  X⁴ ar.

7 a’i glod a’i galon  Darlleniad y rhan fwyaf o’r llawysgrifau. Ceir ychydig o amrywio: Wy 1, LlGC 3050D i glod ai galon, CM 27 i glôd i galon, BL 14876 ai^ei glôd a’i galon.

9–10 Ai gwir bod yt, y gŵr bach, / Waglwyfen o gal afiach?  Pur wahanol, ac anfoddhaol, yw darlleniad y mwyafrif testunau X⁴ Ai gwir bod hyd y garr bach / gwiw lwyfen o gal afiach (LlGC 834B).

14 gwn na  Darlleniad BL 14967, X³, Pen 93. Rhydd Wy 1, X⁴ ag ni synnwyr boddhaol hefyd, er nad yw’r dystiolaeth o’i blaid mor helaeth.

16 ystác  Darlleniad y rhan fwyaf o’r llawysgrifau. Gthg. LlGC 3050D, BL 14876 ystank. Yr ail ganrif ar bymtheg yw dyddiad yr enghraifft gynharaf o’r olaf a restrir yn GPC 3327 d.g. stanc.

17 Y mae arf yt fal morfarch  Felly Pen 93, a cf. BL 14876 mae arf yt fal mor farch. Ceir amrywiadau eraill: BL 14967 Mae arf yt val ir morfarch, Wy 1, X⁴ mae arvau yt val morvarch, X³ mae arf yt val y morfarch. Gwell yw’r unigol arf na’r lluosog arfau yn y cyd-destun ac nid oes angen ir neu y o flaen morfarch o ran synnwyr. Dichon fod y llinell yn chwesill yng nghynsail y gerdd, megis yn BL 14876, a bod copïwyr wedi ceisio ei gwneud y seithsill trwy wahanol ddulliau. O’r rhain, diau mai troi mae yn y mae (Pen 93) oedd gywiraf.

18 o’i  Felly BL 14967, Wy 1, BL 14876, X⁴, a cf. X³ o. Gthg. Pen 93.

26 faich  Felly BL 14967, Wy 1, Pen 93, BL 14876; gthg. X², X³ (ond BL 14966 bach), X⁴ baich. Mae’r ddau ddarlleniad mor gywir â’i gilydd.

30 chaud dwyg  (A d + d yn caledu yn t) X³, BL 14876, Pen 93 chaid twyg, a cf. BL 14967 chavd tvg. Byddai Wy 1, chaut waeg, X⁴ chevt waeg hwythau yn rhoi synnwyr da.

31 a gwasg y gledren  Felly X³ (ond BL 14886 gwsg i), a cf. BL 14967 a gwasc gledren, Wy 1 gwasc y gledren. Llwgr yw darlleniadau’r testunau eraill.

32 fforch  Darlleniad y rhan fwyaf o’r llawysgrifau ac eithrio BL 14967 ffyr^ch a X⁴ lle mae’r cwpled yn llwgr.

33 gwna  Darlleniad y rhan fwyaf o’r llawysgrifau ac eithrio X⁴ lle na cheir 33–4. Diddorol yw sylwi ar ddarlleniad Pen 93 gwaia a dderbynnir yn CMOC² 132 (gwea). Mae hwn yn ddeniadol ar un olwg (er y gellid dadlau ei fod yn gwrthdaro o ran ffurf â gwna yn 32 a 34), ond y tebyg yw mai ymgais a fu yma gan gopïwr i greu cynghanedd (draws) ar gyfer y llinell heb sylweddoli bod cynghanedd (lusg wyrdro) ynddi eisoes.

34 y ganno hon  Felly Pen 93, a cf. LlGC 3049D, Gwyn 4 i gano hon, Wy 1 i gana hon. Ceir amrywio pellach yn y llawysgrifau eraill. O’r rhain BL 14876 i gowain hon sydd orau, ond ei fod yn unigryw (ond cf. y darlleniad llwgr yn BL 14967 gwni wain i hon).

35 hyd  Felly BL 14967, Pen 93, X⁴. Ceir thid yn y llawysgrifau eraill ond ni rydd cystal synnywr na chynghanedd. Hawdd gweld sut y gallai’r th yn wrth fod wedi cael ei hailadrodd ar gam.

41 bledr  Dyma’r ffurf a geir yn y rhan fwyaf o’r llawysgrifau. Mae’n amrywiad ar pledr (megis yn X⁴, a cf. CMOC²). Yn X³, Pen 93, lledr a ddarllenir.

43 er  Felly BL 14967, Wy 1. Gellid hefyd ddarllen yn megis yn y llawysgrifau eraill.

43–4  Dyfynnir y rhain yn John Davies, Dictionarium Duplex (Londinium, 1632), d.g. tremyniad gyda darlleniad gwahanol ar gyfer 43, Y naill yw, yn neall hâd (cf. X⁴).

48 geilliau’r baedd … golli’r bêl  Ni fynegir y fannod yn y llawysgrifau ond yn BL 14876 a hynny yn yr ail achos, yr bêl. Mae’n amlwg, er hynny, fod angen y fannod o flaen bêl, ac os felly, o flaen baedd hefyd i wella’r gynghanedd.

49 Llibin llostfawr, cerddawr cod  Felly BL 14967, Wy 1, Pen 93, BL 14876. Llwgr yw darlleniadau’r llawysgrifau eraill.

51 gwedda  Felly BL 14967, Wy 1, X³. Gellid hefyd ystyried Pen 93, BL 14876 gweddai.

52 Pwys y tors gyda’r fors fau  Ceir cryn amrywio a llygredd yn y llawysgrifau: BL 14967 pwrs y tors gidar pers tav, Wy 1 pwys y tors gyda’r pers tav, X²: LlGC 3050D pwys y tors gida r fors fav, CM 27 pwys y dors gida/r/ fors faü, BL 14966 pwys   rs gida /r/ fors fav^{pwrs y torr gyda ’r pers tav}, X³ pwrs y torr gydar peis tav (ond BL 14866 mors y torr gida r pers tav), Pen 93 dorys ynghyd ar fors fav, X⁴ pwrs y torr gi^yda r pors tav (gydag ychydig fân amrywiadau), BL 14876 pwrs y torr gyd a pors tau. Mae’r ffurfiau pers a pors a geir yn ail hanner y llinell yn rhai ohonynt yn anhysbys ac ni cheir cynghanedd gywir yn Wy 1, X³, Pen 93. Er hynny, ceir darlleniadau cywir a boddhaol eu hystyr yn X²; cf. 60 Ai rhoi’r tors wrth y fors fau.

57 anferth  Gwahanol yw darlleniad X² vn faint (ond BL 14966 o vnfaint).

57 pae ŵr  pei wr a geir yn y llawysgrifau (ac eithrio X² pa wr). Cytunir â CMOC² yn deall pei i gynrychioli pae, gw. GPC 2667.

59 gwna’r  Yn rhai o’r llawysgrifau (e.e. BL 14967, Wy 1) ni chynhwysir y fannod ond nid yw hynny o bwys o safbwynt cystrawen a synnwyr.

61 Y Dai ni allud eu dwyn  Felly BL 14967, Wy 1, X³. Ceir hefyd yr amrywiadau canlynol: X²: LlGC 3050D, CM 27 yll dav ni allvd i dwyn, BL 14966 ill dwy ni ellid i dwyn, BL 14876 y ddau ni ellit i ddwyn, X⁴ Y ddav ni allvd i ddwyn. Mae darlleniadau X² yn foddhaol o ran synnwyr a chywirdeb ond mae’n fwy tebygol y byddai y dai (trwy ei gamddeall) wedi ei newid yn ill dau neu y ddau na bod y rheini wedi eu newid yn y Dai. Mae darlleniadau BL 14876, X⁴ yn anghywir eu cystrawen.

61 eu  i neu y a geir yn y llawysgrifau, a gallant ddynodi ffurf unigol neu luosog y rhagenw. Ar bwys y ddau wrthrych a grybwyllir yn y llinell flaenorol, sef tors a bors, mae’n fwy tebygol, pace CMOC², mai’r lluosog a olygir.

65 ddwyn  BL 14967, Wy 1, X² a cf. 61 dwyn. Gellid hefyd ystyried gadw X³, X⁴, BL 14876 (a cf. CMOC²).

66 gado’r  Felly BL 14967, Wy 1, X²: BL 14966, X³: LlGC 21290E, Llst 134, BL 14876. Yn X²: LlGC 3050D, CM 27, X³: BL 14886, X⁴ darllenir gad y.

Dyma ateb Guto’r Glyn i ymosodiad Dafydd ab Edmwnd arno pan dorrodd ei lengig. Ar y cefndir, gw. cerdd 68a.

Diddorol yw sylwi ar y gwahaniaeth rhwng ymagwedd Guto at ei bwnc ac eiddo Dafydd. Lle mae Dafydd yn pentyrru dyfaliad ar ben dyfaliad yn feistraidd ond yn undonnog braidd, mwy chwareus a dyfeisgar yw Guto. Dyfala yntau yn gelfydd wrth ddisgrifio cal Dafydd ond yn lle gadael ei ddychan yn benagored awgryma y dylai Dafydd ddodi ei gal anferth wrth ei dor llengig ef (sef Guto) er mwyn i Guto eu cludo gan mai ef yn unig, ac nid dyn bach main fel Dafydd, fyddai’n ddigon cryf i wneud hynny.

Mae tair rhan i’r gerdd. Yn gyntaf, cyflwyniad (llinellau 1–8), ymroi i ddychanu cal Dafydd (9–36) a chynnig datrysiad o’r sefyllfa (37–66).

Dyddiad
c.1440–69 (cf. cerdd 68a).

Golygiad blaenorol
CMOC² 130–3.

Mesur a chynghanedd
Cywydd, 66 llinell.
Cynghanedd: croes 50% (33 llinell), traws 29% (19 llinell), sain 15% (10 llinell), llusg 6% (4 llinell).

4 fal y bydd  Yn CMOC² 131 dehonglir y geiriau fel cymal canlyniad gan gyfieithu hir yn y llinell flaenorol fel ‘so long’.

13 gwaeth yw no’i hyd  Hynny yw, nid yw cystal ag y gellid tybio ei bod ar sail ei hyd.

15–16 Gwae fi rwymo gafr Iemwnt / Wrth ystác ar waith ystẃnt  Gresyna Guto am fod corff Dafydd ab Edmwnd wedi ei ffurfio ar lun casgen (rwymo … wrth ystác). Defnyddia Guto y gair ystẃnd ynglŷn â Dafydd yn 67.7 hefyd (gw. y nodyn). Tebyg fod ergyd arbennig yn y disgrifiad ohono fel gafr Iemwnt gan y meddylid am yr afr fel creadur anllad.

21 Clawdd Offa  Y ffin enwog rhwng Cymru a Lloegr a adeiladwyd gan y Brenin Offa o Mersia yn yr wythfed ganrif. Erbyn cyfnod Guto nid oedd yn rhwystr corfforol.

27 trosol y blaid  Mae’n ansicr at beth y cyfeirir. Yn CMOC² 131 fe’i cyfieithir ‘the bar of the loomshaft’ ond yn ôl GPC 2815 (c), ni cheir enghraifft o blaid yn yr ystyr hon tan 1936.

30 dwyg  Fe’i deellir yn gywasgiad o diwyg, er na cheir enghraifft o’r ffurf yn GPC 1062.

44 tremyniad  CMOC² 133 ‘goblin’, ond geiriadurol a diweddarach yw’r ystyr honno, gw. GPC 3585 dan tremyniad².

46 Lwmbart  Un o drigolion Lombardia yn yr Eidal, gw. GPC 2068.

51 pont gwyddau  Tywyll yw’r arwyddocâd.

52 tors  Yr ystyr sylfaenol yw ‘ffagl’ ond yn GPC 3534 (b) ceir enghreifftiau ffigurol a throsiadol ohono. Mae’n amlwg wrth y cyd-destun mai ‘cal’ a ddynoda yma a byddai hyn yn drosiad priodol am aelod sydd megis yn poethi. Fodd bynnag, dadleua Nicholas Jacobs (1995: 297), gan mai ergyd dychan Guto yw bod cal Dafydd, er mor fawr, yn ymestyn yn llipa at y ddaear, ei bod yn fwy tebygol mai benthyciad o’r Hen Saesneg teors ‘cal’ yw tors y testun, yn hytrach nag o’r Saesneg Canol neu’r Hen Ffrangeg torche, gw. GPC. Mae’n bosibl, er hynny, fod Guto’n defnyddio tors ‘ffagl’ yn goeglyd ynglŷn â chal Dafydd ab Edmwnd.

53 potel … bestel  Sef y gal a’r tor llengig.

53–4 Potel … bostiwr / Pe caid  Y drefn normal fyddai Pe caid potel … bostiwr. Gellid, er hynny, ddodi coma ar ôl bostiwr, a’r gystrawen fyddai Potel … bostiwr, pe caid (honno). Yn CMOC² 132, dodir coma ar ôl bostiwr ond nid ar ôl caid, ac nid yw’n eglur sut y dehonglir y gystrawen. Ond mae ystyr y cwpled yn ddigon eglur, sut bynnag yn union yr atalnodir.

61 eu  Gw. 60n (testunol).

62 Gwasgwyn  Hen dalaith yn ne-orllewin Ffrainc y ceid masnach gynnar mewn meirch rhyngddi a Chymru; defnyddid yr enw’n aml am farch o’r ardal honno, gw. GPC 1597.

Llyfryddiaeth
Jacobs, N. (1995), ‘Tors (1) “ffagl” (2) “gorchudd” (3) “membrum virile” ’, SC xxx: 295–8

This is Guto’r Glyn’s retort to Dafydd ab Edmwnd’s attack on him when he ruptured himself. On the background, see poem 68a.

It is interesting to note the contrast between Guto’s approach to his subject and that of Dafydd ab Edmwnd. Where Dafydd heaps comparison upon comparison in a masterly but somewhat monotonous way, Guto is more playful and inventive. He too makes skilful comparisons in describing Dafydd’s penis but instead of leaving his satire open-ended he suggests that Dafydd should place his enormous penis by his (i.e. Guto’s) rupture for Guto to carry since he alone, and not a slender little man like Dafydd, would be strong enough to do that.

The poem divides into three parts. First, an introduction (lines 1–8), a concentrated satire of Dafydd’s penis (9–36) and a suggested solution to the matter (37–66).

Date
c.1440–69 (cf. 68a).

The manuscripts
The poem has been preserved, complete or incomplete, in 46 manuscripts dating from the second quarter of the sixteenth century to the nineteenth century. With the exception of some manuscripts where it occurs on its own, it follows poem 68a in all the manuscripts, and the two poems doubtless existed as a pair before they were transcribed. As with poem 68a, there is much variation in the texts in length, words and line sequence. The edited text is based on BL 14967, Wy 1, Pen 93, BL 14876.

Stemma

Previous edition
CMOC² 130–3.

Metre and cynghanedd
Cywydd, 66 lines.
Cynghanedd: croes 50% (33 lines), traws 29% (19 lines), sain 15% (10 lines), llusg 6% (4 lines).

4 fal y bydd  In CMOC² 131 the words are construed as a consequence clause with hir in the preceding line translated as ‘so long’.

13 gwaeth yw no’i hyd  I.e. it is not as good as might be supposed on the basis of its length.

15–16 Gwae fi rwymo gafr Iemwnt / Wrth ystác ar waith ystẃnt  Guto laments the fact that Dafydd ab Edmwnd’s body is barrel-shaped (rwymo … wrth ystác). Guto uses the word ystẃnd with reference to Dafydd in 67.7 too (see note). There is probably a special significance in the characterization of him as gafr Iemwnt since the goat was considered to be a wanton creature.

21 Clawdd Offa  The famous frontier between Wales and England built by King Offa of Mercia in the eighth century. By Guto’s time it no longer constituted a physical barrier.

27 trosol y blaid  An uncertain reference. In CMOC² 131 it is translated as ‘the bar of the loomshaft’ but, according to GPC 2815 (c), this sense does not appear until 1936.

30 dwyg  It is understood as a contraction of diwyg, although no instance of the form is cited in GPC 1062.

44 tremyniad  CMOC² 133 ‘goblin’, but this sense is lexicographical and later, see GPC 3585 s.v. tremyniad².

46 Lwmbart  An inhabitant of Lombardy in Italy, see GPC 2068.

51 pont gwyddau  The signification is unclear.

52 tors  The basic meaning is ‘flame, torch’ but in GPC 3534 (b) figurative and metaphorical instances of it are cited. It is obvious from the context that it denotes ‘penis’ here and this would be an appropriate metaphor for a member which, as it were, heats up. However, Nicholas Jacobs (1995: 297) argues that since the burden of Guto’s satire is that Dafydd’s penis for all its size stretches limply to the ground, tors in the text is more probably a loan from Old English teors ‘penis’ (rather than from Middle English or Old French torche, see GPC). It is, however, possible that Guto is employing tors ‘torch’ sarcastically for Dafydd ab Edmwnd’s penis.

53 potel … bestel  Namely the penis and the rupture.

53–4 Potel … bostiwr / Pe caid  The normal order would be Pe caid potel … bostiwr. However, a comma could be placed after bostiwr, and the construction would be Potel … bostiwr, pe caid (honno). In CMOC² 132, there is a comma after bostiwr but not after caid, and it is not clear how the sentence is construed. The meaning of the couplet is nonetheless clear enough, however it is punctuated.

62 Gwasgwyn  An old province in south-west France which supplied horses to Wales at an early date; it was often used to denote a horse from that region, see GPC 1597.

Bibliography
Jacobs, N. (1995), ‘Tors (1) “ffagl” (2) “gorchudd” (3) “membrum virile” ’, SC xxx: 295–8

Stema fwy