Chwilio uwch
 
16 – Moliant i Syr Wiliam, offeiriad Merthyr Tudful
Golygwyd gan Barry J. Lewis


1Gwn waith, o gariad gwen ŵyl,
2Gordderchwr, garedd orchwyl.
3Anwydau gŵr anwadal,
4Ocr y serch yw caru sâl.
5Caru un hwyrfun hirfyw,
6Caru’r ail, pwnc oerwr yw,
7Heddiw ’n ei gof hoywddyn gall,
8Ac yfory gof arall.
9Os prydu (nis priodai),
10Anian oer, i un a wnâi,
11Nid hwyrach, enau tirion,
12Brydu i’r llall, brawdwr llon,
13Clytiwr awdl fal clwyd drwydoll:
14Caru sâl ydiw’r cwrs oll.

15Adwaen ŵr (a dwyn ei ach)
16A garawdd yn gywirach:
17Sant rhywiawg, sôn tra ewybr,
18Syr Wiliam, ail Abram lwybr,
19Awdur hoyw o Drahaearn,
20A Dewi’r beirdd a dyr barn.
21Mordaf côr yw’r mawrior mau
22Merthyr, lle gwna Mair wyrthau.
23Mynnu dirfawr ymannerch,
24Morwyn Fair, mae â’r un ferch.
25Hon a gâr (ni wna hwn gam),
26A’r ail nis câr Syr Wiliam:
27Nid cariad, diymwad deml,
28Ar fursen oer oferseml,
29Eithr cariad o wlad y wledd
30Ar Dudful, ŵr diawdfedd.
31Mae’r gŵr (Duw a Mair a’i gad),
32Merch wery, yn marw o’i chariad.
33Gyrru mae, fal y gŵyr Môn,
34Lu at Duw o lateion;
35Gweddïau, nid gweddw awen,
36Ydiw’r llu, i awdur llên.
37Mae’n addo, em wen, iddi
38Dlysau heirdd (mor dlos yw hi!):
39Croywglych, cyweirio’r eglwys,
40Llyfrau a chreiriau a chrwys.
41A hon beunydd a’i hannerch
42Yn ei swydd, un yw â’i serch.
43Gwrthod a wna, gwyrth Duw Nêr,
44Gŵr o bell a grybwyller,
45Gan ddewis, Gennydd awen,
46Gŵr o’i phlwyf, goroff ei lên.
47Ac nid oedd, o gwneid addef,
48Addwyn dyn iddi ond ef.
49Os pennaeth, draws opiniwn,
50A gâr hi, llyna’r gŵr hwn;
51Os gŵr o ysgwieriaid,
52Ef yn ei blwyf a fyn blaid;
53Os perchen, Urien wryd,
54Tŷ a gâr, aent wy i gyd;
55Ys gŵyr Duw, os gŵr dwywol,
56A fyn hi, ef â ’n ei hôl;
57Os gŵr call, ys deallwn,
58A gŵr hael, hi a gâr hwn.

59Ein tad yw, berchen tŷ da,
60A’n gwardain, enwog wrda,
61O’i chôr teg, â chariad hardd
62I Dudful, a’i diwydfardd;
63Ymaddaw y mae iddi
64A phrydu, hwyl i’w phryd hi,
65Odlau serch, ddiedlaes hawl,
66A chywyddau bucheddawl.
67Ei gywydd beunydd o’i ben,
68Eiriau ffwrm, yw’r efferen.
69O gariad hon, y gŵr teg
70A rwym awdl o ramadeg.
71Da fu (nid ef a feiwn),
72Dudful, dduw Sul, ddewis hwn.
73Aros fyth o’i ras efô
74Ym Merthyr y mae wrtho;
75Ac ef yw ei gogyfoed,
76Ac yn y nef y gwnân’ oed.

1Rwy’n deall gwaith y godinebwr
2yn sgil cariad at ferch addfwyn, busnes pechadurus.
3Nwydau gŵr anwadal,
4usuriaeth serch yw caru gwobr.
5Caru un ferch osgeiddig dal a nwyfus,
6caru un arall, mater i ddihiryn ydyw,
7merch lawen graff yn ei feddwl heddiw,
8ac yfory, meddyliau am un arall sydd ganddo.
9Os canu mawl i un a wnâi,
10anian ddideimlad (ni fyddai’n ei phriodi),
11siawns na chanai, enau addfwyn,
12i un arall, y barnwr di-fraw,
13un sy’n gweu clytiau ar gerdd sydd fel clwyd lawn tyllau:
14caru gwobr yw’r cyfan a wna.

15Rwy’n adnabod gŵr (ac yn olrhain ei ach)
16sydd wedi ymserchu’n gywirach:
17sant o’r iawn ryw, enwogrwydd sy’n lledu’n gyflym iawn,
18Syr Wiliam, ei foesau fel ail Abraham,
19gŵr dysg llawen sy’n disgyn o Drahaearn,
20a Dewi’r beirdd sy’n rhoi dedfryd.
21Mordaf côr Merthyr yw fy arglwydd mawr,
22lle gwna Mair wyrthiau.
23Dymuno ymddiddan helaeth iawn
24y mae, Fair Forwyn, ag un ferch yn unig.
25Hon y mae’n ei charu (ni wna’r gŵr hwn gamwedd),
26ac nid yw Syr Wiliam yn caru’r un ferch arall:
27nid cariad, lle cysegredig diymwad,
28at ryw ferch anwadal, ddigariad, wamal a ffôl,
29ond cariad o wlad y wledd [y nef]
30at Dudful, gŵr sy’n gweini medd yn ddiod.
31Mae’r gŵr (Duw a Mair a fydd yn ei adael yn fyw)
32yn marw o gariad tuag ati, y ferch ddiwair.
33Gyrru y mae, fel y mae Môn yn gwybod,
34lu o lateion at Dduw;
35gweddïau ydyw’r llu,
36nid diffaith yw’r awen i un sy’n awdurdod ar ddysg.
37Mae’n addo iddi, yr em fendigaid,
38drysorau hardd (mor dlws yw hi!):
39clychau persain, atgyweirio’r eglwys,
40llyfrau a chreiriau a chroesau.
41A hon bob dydd y mae ef yn ei hannerch
42yn ei briod swyddogaeth, cyfystyr ydyw[’r swydd honno] â serch tuag ati.
43Gwrthod a wna hi, grym yr Arglwydd Dduw,
44unrhyw ŵr o bell y cenir ei glodydd,
45gan ddewis, ysbrydoliaeth Cennydd,
46gŵr o’i phlwyf ei hun, dymunol iawn ei ddysg.
47Ac ni fyddai, pe gwneid cyfaddefiad,
48ddyn addas iddi ond ef.
49Os pennaeth a gâr hi,
50argyhoeddiad cadarn, dyna’r gŵr hwn;
51os gŵr yn hanu o ysgwieriaid,
52bydd ef yn dangos ei berthnasau yn ei blwyf;
53os perchentywr a gâr,
54un a chanddo wrhydri Urien, yna gadewch iddynt fynd gyda’i gilydd;
55fe ŵyr Duw hyn, os gŵr duwiol
56y mae hi’n ei fynnu, bydd ef yn mynd ar ei hôl;
57os gŵr doeth, deallwn hyn,
58a gŵr hael, bydd hi’n caru hwn.

59Ein tad yw, perchentywr da,
60a’n gwarcheidwad, gŵr bonheddig enwog,
61ar gyfer ei chôr teg, â chariad hardd
62at Dudful, a’i bardd ffyddlon;
63ymrwymo y mae wrthi
64a chanu, afiaith yn ei hwyneb hi,
65awdlau serch, hawl nad yw’n llipa,
66a chywyddau rhinweddol.
67Ei gywydd sy’n dod bob dydd o’i enau
68yw’r offeren, geiriau yn ôl ffurf benodol.
69O gariad at hon, mae’r gŵr teg
70yn clymu ynghyd awdl mewn Lladin cywir.
71Da fu (nid yw ef yn un a feiwn)
72dewis hwn, Tudful, ddydd Sul.
73Aros fyth oherwydd ei ras ef
74ym Merthyr y mae hi wrth ei ochr,
75ac ef yw ei chymar,
76ac yn y nef y trefnant gyfarfod.

16 – In praise of Sir William, priest of Merthyr Tydfil

1I know all about the adulterer’s role
2for love of a gentle girl, a sinful business.
3The passions of a fickle man,
4loving a reward is the usury of love.
5To love one graceful, tall and lively girl,
6to love a second, it’s a rascal’s business,
7one happy, discerning girl in his thoughts today,
8and tomorrow, his thoughts are elsewhere.
9If he sang praise to one,
10a hard-hearted nature (he wouldn’t marry her),
11no doubt he’d sing, gentle lips,
12to another, the confident judge,
13a patcher-up of a poem which looks like a wattle full of holes:
14loving a reward is the sum of what he does.

15I know a man (and can trace his lineage)
16who has fallen in love more fittingly:
17a proper saint, fame which is spreading very fast,
18Sir William, with the conduct of a second Abraham,
19a happy learned authority descended from Trahaearn,
20and the St David of the poets, who passes judgement.
21My great lord is the Mordaf of the chancel
22of Merthyr, where Mary performs miracles.
23He yearns to converse at great length,
24O Virgin Mary, with only one girl.
25It is this girl whom he loves (this man won’t do wrong),
26and Sir William loves no other:
27not love, undeniable sacred place,
28for some flighty, foolish, loveless, teasing girl,
29but rather love which comes from the land of the feast [of heaven]
30for St Tudful, man who serves mead for drink.
31The man (God and Mary will keep him alive)
32is dying for love of her, that chaste girl.
33He sends, as Anglesey knows well,
34an army of love messengers to God;
35that army is his prayers,
36inspiration does not fail for one who is an authority in learning.
37He promises her, the blessed gem,
38handsome treasures (she is so beautiful!):
39sweet-sounding bells, refurbishment of the church,
40books and relics and crosses.
41And it is this girl whom he addresses every day
42in his proper role, it amounts to loving her.
43She refuses, might of the Lord God,
44any man from afar who is praised,
45choosing rather, St Cennydd’s inspiration,
46a man of her own parish, very admirable his learning.
47And, if truth be told, there couldn’t be
48a suitable man for her besides him.
49If it’s a lord she loves,
50firm conviction, here’s this man for her;
51if a man who hails from esquires,
52he will show off his kin within his parish;
53if it’s a householder she loves,
54one with Urien’s courage, let them join together;
55God knows, if it’s a godly man
56she wants, he’ll accompany her;
57if a wise man, so we understand,
58if a generous man, she’ll love this man.

59He is our father, a good householder,
60and our guardian for her fair chancel,
61a famous gentleman, with splendid love
62for St Tudful, and her faithful poet:
63he pledges himself to her
64and sings, joy in her face,
65awdlau of love, no feeble claim,
66and virtuous cywyddau.
67His cywydd daily from his lips
68is the mass, words following a set form.
69For love of this girl, the fair man
70binds together an awdl in correct Latin.
71It was good (he’s not one with whom I’d find fault)
72to choose this man, St Tudful, on Sunday.
73She remains for ever, because of his grace,
74in Merthyr by his side,
75and he is her companion,
76and in heaven they will make their tryst.

Y llawysgrif
Un copi yn unig sydd ar glawr o’r gerdd hon, sef Pen 57 (c.1440). Perthyn y llawysgrif i ddyddiad yn ystod gyrfa gynnar Guto’r Glyn ei hun, ac mae’r testun mewn cyflwr ardderchog.

Trawsysgrifiad: Pen 57.

stema
Stema

3 anwydau  GGl A nwydau. Un gair yn y llawysgrif, ond tueddir yno i ysgrifennu gair diacen ynghlwm wrth y gair acennog sy’n dilyn. Ceir cymorth yn GPC2 344 d.g. annwyd1, lle nodir mai adffurfiad o anwydau yw nwyd, na cheir enghraifft ohono cyn 1595. Awgrymir yno y dylid darllen anwydau yma.

30 Dudful  Sillefir yr enw ag y yn yr ail sillaf ddwywaith yn y llawysgrif, sef yma ac yn llinell 62, ond fel Dudful yn llinell 72, lle mae’r gynghanedd sain yn ffafrio u. Er cysondeb mabwysiadwyd Tudful, y ffurf arferol heddiw.

45 Gennydd  Felly’r llawysgrif; diwygiad diangen yw gynnydd yn GGl.

50 hwn  Llawysgrif honn, camgymeriad syml.

Dyma gywydd mawl i eglwyswr, sef Syr Wiliam, offeiriad Merthyr Tudful ym Morgannwg, sy’n datblygu un ddelwedd gyson ar ei hyd: yr offeiriad yn fardd serch sy’n ymrwymedig i wasanaeth ei nawddsantes. Yn y llinellau agoriadol (1–16), mae Guto’n disgrifio ymddygiad y bardd serch arferol sy’n canu i lu o ferched yn ddiwahaniaeth yn y gobaith o ennill ei wobr (sâl) gan bob un. Mae cynildeb chwareus yn ieithwedd Guto sy’n gadael cil y drws ar agor i’r posibilrwydd fod Guto yn ei gynnwys ef ei hun yn rhengoedd y beirdd hyn, er gwaethaf y ffaith nad oes unrhyw ganu serch wedi goroesi dan ei enw. Cwbl wahanol, wrth gwrs, yw’r ffordd y mae Guto’n brolio agwedd ddiwair yr offeiriad, Syr Wiliam, at ei gariad yntau, Santes Tudful. Darlunnir Wiliam yn gwneud yr un pethau yn union ag a wna cariadon bydol (17–42): mae’n crefu am y cyfle i siarad â hi, mae’n marw o serch ac mae’n gyrru llateion, sef negeswyr serch, at Dduw i ofyn iddo anrhegu’r ferch yn hael yn gyfnewid am ei ffafr. Mae yntau’n addo anrhegion iddi hefyd. Ond anrhegion duwiolfrydig yw’r rhai a roddir ganddo: clychau newydd a rhoddion hael eraill ar gyfer addurno eglwys Tudful. Ac mae’r ferch, hithau, yn ymateb yn ffafriol. Yn wahanol iawn i’r agwedd ddirmygus a arddelir gan y ferch mewn llawer o gerddi serch canoloesol, mae Tudful yn gyson ffyddlon i’w chariad (43–6). Â Guto ymlaen i restru’r cyneddfau sy’n gwneud Syr Wiliam yn deilwng o ymlyniad teyrngar ei gariad: ei dras uchelwrol, ei berchentyaeth, ei dduwiolfrydedd, ei ddoethineb a’i haelioni (47–58). Disgrifir wedyn ei wasanaeth ‘barddol’ tuag ati, sef gweini’r offeren yn ei heglwys, a chanu emynau Lladin iddi, efallai (gw. 70n). Yn y llinellau olaf, mae delwedd y cariadon yn cyrraedd diweddglo teilwng: Tudful yw’r ferch y mae Syr Wiliam yn trefnu oed (cyfarfod) â hi ar ddydd Sul, a bydd y ddau’n gwneud oed terfynol â’i gilydd yn y nef.

Dyddiad
Perthyn i’r 1430au. Dyddiad y llawysgrif (c.1440) yw’r unig ganllaw, gan na wyddys dim am y noddwr. Mae dyddiad cynharach na chanol y 1430au yn annhebygol gan nad oes tystiolaeth fod unrhyw un o gerddi Guto’n rhagflaenu’r cyfnod hwnnw, ond ni ellir bod yn sicr am hyn.

Golygiad blaenorol
GGl cerdd XCIII.

Mesur a chynghanedd
Cywydd, 76 llinell.
Cynghanedd: croes 62% (47 llinell), traws 26% (20 llinell), sain 11% (8 llinell), llusg 1% (1 llinell).

4 ocr  Gw. GPC 2613 d.g. ocr1. Usuriaeth, rhoi benthyg arian ar log, gweithred a ystyrid yn bechadurus gan yr eglwys ganoloesol, er mor gyffredin ydoedd.

4 sâl  Gw. GPC 3171 d.g. sâl2 ‘tâl … gwobr, budd, elw’. Derbyn tâl neu wobr am ganu cerddi serch i fwy nag un ferch yw’r gŵyn. Nid yw Guto yn ymhelaethu am y wobr y dymunir ei chael, boed yn un rhywiol neu’n rhodd o arian. Er y byddai’r ansoddair sâl ‘gwael’ yn gweddu’n dda yma, nid oes enghraifft ohono mor gynnar â chyfnod Guto’r Glyn, gw. GPC 3171 d.g. sâl1.

5 hwyrfun  Y tebyg yw bod y defnydd o hwyr i ganmol merch i’w gysylltu â’r ystyron ‘araf, di-frys’, gw. GPC 1942 (b) a (c). Merch sy’n symud yn osgeiddig yw hwyrfun.

5 hirfyw  Nid yw ‘hirhoedlog’ yn berthnasol yma, gthg. GPC 1872. Gwell ‘tal a bywiog’.

9 nis priodai  Myn y synnwyr mai’r carwr sy’n gwrthod priodi’r ferch, yn hytrach na’r gwrthwyneb.

12 brawdwr  Delwedd annisgwyl. Efallai mai’r ergyd yw bod y carwr sy’n canmol pob merch fel barnwr sy’n barnu’n ddiduedd bob achos sy’n dod o’i flaen, heb unrhyw deyrngarwch personol.

12 llon  Gall olygu ‘cadarn’ yn ogystal â ‘llawen’, gw. GPC 2206. Yn y cyd-destun, efallai mai ‘di-fraw’ neu ‘hyderus’ sy’n gweddu orau. Nid un i ildio i gywilydd yw’r bardd serch a ddisgrifir.

13 clytiwr awdl  Mae’n ailgylchu’r un hen gerdd serch ar gyfer pob merch sy’n mynd â’i fryd.

19 Trahaearn  Tad y noddwr, o bosibl, gan ei bod yn arferol crybwyll enw’r tad mewn cerdd fawl, ond ni ellir bod yn sicr.

21 Mordaf  Gw. WCD 483 a TYP3 451–2 ar gyfer Mordaf Hael ap Serfan, un o’r Tri Hael.

21 côr  Y côr neu’n fwy cyffredinol y gangell, rhan ddwyreiniol eglwys, lle saif yr allor fawr. Yn yr Oesoedd Canol, clerigwyr yn unig a gâi fynd i’r rhan hon, gw. Bywyd Crefyddol.

22 Merthyr Merthyr Tudful.

27 diymwad deml  Sangiad annelwig. Efallai mai cyfeiriad cyffredinol at eglwys Syr Wiliam ydyw, neu un ffigurol ato ef ei hun fel man a gysegrwyd i wasanaeth ei nawddsantes.

29 gwlad y wledd  Am yr ystyr ‘nef’, cf. GIRh 3.135–6 Caf, a deuaf o’r diwedd, / Cyflawn rad, i wlad y wledd.

30 Tudful  Nawddsantes Merthyr Tudful, Morgannwg. Ni chadwyd na buchedd na cherdd iddi ac felly mae’r traddodiadau amdani wedi mynd i ebargofiant. Meddylid amdani fel merthyres, ar sail yr enw lle, ond nid yw ystyr wreiddiol merthyr (o’r Lladin martyrium) yn eglur: ymddengys i’r gair ddod i olygu ‘eglwys’ yn syml, gw. Roberts 1992: 42, ac nad oes a wnelo â merthyrdod. Crynhoir yr ychydig sy’n hysbys o’r traddodiadau amdani yn LBS iv: 286–7, ond o ffugiadau Iolo Morganwg y daw’r rhan fwyaf o’r hyn a ddywedir yno.

33 fal y gŵyr Môn  Hynny yw, mae’n ffaith gydnabyddedig mor bell â Môn, y pen pellaf i’r wlad.

34 at Duw  Mae’r calediad t + d = t wedi atal y treiglad meddal a ddisgwylid.

34 llateion  Negesydd y mae bardd yn dychmygu ei anfon at ferch yw llatai. Fel arfer, aderyn neu anifail a ddewisir, gw. GPC 2099. Yma mae’n ffigurol: gweddïau Syr Wiliam yw ei lateion ef (35–6).

36 llên  Am ystyron llên, gw. GPC 2152. Cwmpasai’r gair y syniad o ‘llenyddiaeth’ a ‘dysg ysgrifenedig’ yn gyffredinol, yn ogystal â’r ysgrythur yn benodol. Gelwid eglwyswyr yn wŷr llên yn yr Oesoedd Canol. Cf. 46.

40 crwys  Gall fod yn unigol neu’n lluosog, gw. GPC 618. Mae’r cyd-destun o blaid y lluosog yma ac yn ôl pob tebyg hefyd yn 109.25.

41 A hon beunydd a’i hannerch  Pwy yw pwy yn y llinell hon? Gallai hon, sy’n cyfeirio at Dudful, fod yn oddrych neu’n wrthrych y ferf. Nid yw’r rhagenw mewnol yn a’i hannerch yn datrys y broblem ychwaith, oherwydd mewn Cymraeg Canol gellir defnyddio rhagenw mewnol i atgyfnerthu gwrthrych a grybwyllwyd eisoes. Ar sail y ffaith fod 33–40 yn trafod anerchiadau’r offeiriad at y santes, cymerir bod hyn yn parhau yn y cwpled hwn hefyd. Felly, gwrthrych y ferf yw hon, atgyfnerthu’r gwrthrych a wna’r rhagenw ’i, a goddrych dealledig y ferf annerch yw Syr Wiliam. Eto, ar sail y ffaith ddiymwad mai Tudful yw goddrych y ferf yn 43, gellid dadlau dros dderbyn hon yn oddrych yma hefyd. Os felly, Syr Wiliam yw’r rhagenw gwrthrychol ’i. Mae 42 yr un mor broblemus.

42 Yn ei swydd, un yw â’i serch  Unwaith eto mae’r rhagenwau yn amwys. Gan ddilyn y dehongliad a dderbyniwyd ar gyfer 41, deellir bod Syr Wiliam yn annerch Tudful yn rhinwedd ei swydd (yn ei swydd) a bod y bardd yn honni mai’r un peth yw swydd Syr Wiliam â charu ei nawddsantes. Ond os swydd Tudful ydyw ei swydd (cf. y nodyn blaenorol), yna gellid cymharu hyn â GMB 27.28 Eiryolwch, sefwch yn ych swytau (i’r seintiau). Byddai swydd Tudful yn gyfystyr â charu ei hoffeiriad hi. Cymhlethdod arall yw y gellid deall serch yn ferf (‘un ydyw ef/hi sy’n ei garu/charu’). Ceir dwy enghraifft o’r ferf gan Gasnodyn (GC 4.7–8), ac er bod peth ansicrwydd yn eu cylch yn ôl GPC 3227, nid yw’n hawdd eu hesbonio mewn modd arall.

45 Cennydd  Nawddsant Llangennydd, Gŵyr. Gw. LBS ii: 107–15.

48 addwyn dyn  Am y calediad dd = d ar ôl n, gw. TC 26–7.

48 addwyn  Am yr ystyr ‘addas’ gw. GPC2 80 d.g. addwyn1. Nodir enghraifft yno lle y’i defnyddir i gyfieithu’r Lladin idoneus.

52 plaid  Yr ergyd yw y gallai Syr Wiliam brofi ei dras uchelwrol drwy arddangos yr ysgwieriaid sy’n berthnasau iddo.

53 Urien  Urien ap Cynfarch, brenin Rheged, teyrnas a leolid rywle yng ngogledd Prydain yn y chweched ganrif.

64 hwyl  Yn ramadegol gallai’n hawdd fod yn wrthrych y ferf prydu, a byddai hynny hefyd yn osgoi gwrthdaro rhwng goslef y frawddeg a’r gynghanedd. Ond mae’n anodd deall prydu hwyl. Hefyd mae 65 yn cynnwys gwrthrychau mwy addas ar gyfer prydu.

70 o ramadeg  Gw. GPC 1523. Mae sawl rheswm dros gredu mai barddoniaeth Ladin a olygir yma, ac nid Cymraeg. Yn gyntaf, grammatica oedd yr enw canoloesol ar bopeth a gysylltid â dysgu’r iaith Ladin: yr wyddor a dysgu darllen ac ysgrifennu; darllen yn uchel ac atalnodi; yr hyn a alwn ni heddiw’n ramadeg, sef ffurfiau a chystrawen; elfennau iaith ffigurol a’r troeon ymadrodd; a mydryddiaeth. Meistroli grammatica oedd prif nod addysg elfennol, a grammatica oedd sylfaen addysg yn yr Oesoedd Canol. At y pwnc hwn yn ei grynswth y mae’r gair gramadeg yn cyfeirio mewn Cymraeg Canol, cf. 18.46, 102.25 a 115.24; ym mhob un o’r achosion hyn, brolio dysg Ladin y gwrthrych yw ergyd y cyfeiriad. Er ein bod ni heddiw yn galw’r traethodau ar gerdd dafod Gymraeg a grewyd yn yr Oesoedd Canol yn ‘Gramadegau’r Penceirddiaid’, nid yw’n sicr fod unrhyw un yn y cyfnod ei hun yn arfer y gair gramadeg i’w disgrifio: cerddwriaeth yw’r enw a roddir ar gynnwys y testunau hyn yn y llawysgrifau, os ceir enw o gwbl (GP xli). Rheswm arall dros feddwl mai Lladin yw’r iaith dan sylw yma yw’r cyd-destun. Mae’r bardd newydd gyflwyno’r ddelwedd o’i noddwr yn canu awdlau a chywyddau i’r santes. Mae wedi esbonio mai’r offeren yw’r cywyddau. Disgwylid chwarae tebyg ar y gair awdlau: dylent hwythau fod yn rhyw fath o gyfansoddiadau Lladin. Nid yw o reidrwydd yn dweud bod Syr Wiliam yn cyfansoddi barddoniaeth Ladin ar gyfer Tudful, fodd bynnag. Mae’n bosibl mai sôn yn llac am ganmol Tudful fel rhan o’r gwasanaethau eglwysig y mae Guto yma.

72 Sul  Mae arwyddocâd deublyg i’r diwrnod, yn ôl pob tebyg. Yn gyntaf, mae Syr Wiliam yn anrhydeddu Tudful ar y diwrnod hwnnw drwy gyfrwng y gwasanaeth eglwysig. Ond y tebyg yw mai dydd Sul, oherwydd ei fod yn cynnig amser hamdden a chyfle i fynd i’r eglwys a chymysgu â phobl eraill, oedd yr amser mwyaf cyffredin i gariadon gwrdd â’i gilydd, cf. cywydd Dafydd ap Gwilym, ‘Merched Llanbadarn’, lle mae Dafydd yn nodi ei fod yn treulio pob dydd Sul yn ceisio denu sylw merched yn yr eglwys (DG.net 137.19–22). Felly mae Tudful yn dewis Syr Wiliam yn gariad ar y diwrnod hwn.

Llyfryddiaeth
Roberts, T. (1992), ‘Welsh Ecclesiastical Place-names and Archaeology’, N. Edwards and A. Lane (eds.), The Early Church in Wales and the West (Oxford), 41–4

This is a poem of praise to a cleric, Sir William, priest of Merthyr Tydfil in Glamorgan, which develops a single consistent image throughout: the priest as a love poet devoted to the service of his female patron saint. In the opening lines (1–16), Guto describes the behaviour of the typical love poet who sings to a host of different girls without prejudice, in the hope of earning his reward (sâl) from each one. Guto’s careful language rather playfully leaves open the possibility that he might be including himself in this group of poets, in spite of the lack of love poems among his surviving works. All this, of course, is in stark contrast to the chaste attitude of the priest, Sir William, to his own lover, St Tudful. He is shown doing precisely the same things as the worldly lover (17–42): he yearns for the chance to speak with her, he is dying of love and he sends llateion, or love messengers, begging God to give the girl rich rewards in exchange for her favour, while he himself promises her gifts of his own as well. But his gifts are pious ones: new bells and other generous offerings to adorn her church. And the girl, too, responds favourably. In great contrast to the contemptuous attitude which girls show in many medieval love poems, Tudful is consistently loyal to her lover (43–6). Guto proceeds to set out the qualities which make Sir William worthy of her faithful devotion: his gentle lineage, his role as head of a household, his piety, his wisdom and his generosity (47–58). Next Guto describes Sir William’s service to her as a ‘poet’: he performs mass in her church, and possibly sings Latin hymns in her honour (see 70n). In the closing lines, the image of the lovers reaches a fitting conclusion: Tudful is the girl with whom Sir William makes a lovers’ tryst on Sunday, and the pair of them will make a final tryst together in heaven.

Date
This poem belongs to the 1430s. The only guidance is the date of the manuscript (c.1440), since nothing is known of the patron himself. A date earlier than the mid-1430s is unlikely on the grounds that none of Guto’s work can be shown to be earlier than that time, though this is not a certainty.

The manuscript
Only one copy of this poem survives, namely Pen 57 (c.1440). The manuscript dates from a time during Guto’r Glyn’s early career, and the text is in excellent condition.

stema
Stemma

Previous edition
GGl poem XCIII.

Metre and cynghanedd
Cywydd, 76 lines.
Cynghanedd: croes 62% (47 lines), traws 26% (20 lines), sain 11% (8 lines), llusg 1 1% (1 line).

4 ocr  See GPC 2613 s.v. ocr1. Usury, lending money at interest. This was an activity considered sinful by the medieval church, however commonplace in fact.

4 sâl  See GPC 3171 s.v. sâl2 ‘payment, recompense, reward, gain’. The complaint is against those who compose love poems for more than one girl in the expectation of payment or reward. Guto does not tell us whether the reward which they hope to receive is sexual or financial. Sâl is not likely to be the modern adjective sâl ‘base, vile’, since there is no example of it as early as Guto’r Glyn, see GPC 3171 s.v. sâl1.

5 hwyrfun  Hwyr as an epithet for girls should probably be associated with the meanings ‘slow, long, tardy’, see GPC 1942 (b) and (c). A hwyrfun is a girl who moves elegantly.

5 hirfyw  ‘Long-lived’ does not fit here, contrary to GPC 1872. Better is ‘tall and lively’.

9 nis priodai  The sense requires that it is the promiscuous lover who refuses marriage, rather than the girl.

12 brawdwr  An unexpected image. Perhaps the sense is that the lover who praises every girl is like a judge who judges every case before him impartially, without personal loyalties.

12 llon  Can mean ‘strong’ as well as ‘happy’, see GPC 2206. In the context, ‘confident’ seems to be the best translation. Our brazen love poet is not the kind to yield to shame.

13 clytiwr awdl  He recycles the same old love poem for any girl who takes his fancy.

19 Trahaearn  The patron’s father, possibly, since it is customary to name the father in a praise poem, but we cannot be certain.

21 Mordaf  See WCD 483 and TYP3 451–2 for Mordaf Hael ap Serfan, one of the ‘Three Generous Men’.

21 côr  The choir or, more broadly, the chancel, the eastern part of a church, where the high altar stands. In the Middle Ages, only clergy were permitted inside this part of the church, see Faith and Religion.

22 Merthyr  Merthyr Tydfil.

27 diymwad deml  A vague sangiad. Perhaps it simply refers to Sir William’s church, or else figuratively to Sir William himself as a space consecrated to the service of his patroness.

29 gwlad y wledd  Literally ‘the land of the feast’. For the meaning ‘heaven’, cf. GIRh 3.135–6 Caf, a deuaf o’r diwedd, / Cyflawn rad, i wlad y wledd (‘I will have complete grace, / And come, at the end, to the land of the feast’).

30 Tudful  The patron saint of Merthyr Tydfil, Glamorgan. No life of this saint or poem addressed to her has survived, and so the traditions which must once have surrounded her have been lost. Because of the place name Merthyr she was thought to be a martyr, but the original meaning of merthyr (from Latin martyrium) is not so clear: it appears that it came to mean simply ‘church’, see Roberts 1992: 42, and has nothing to do with martyrdom. The little which is known of the traditions about Tudful is collected in LBS iv: 286–7, but most of what is said there derives from the forgeries of Iolo Morganwg.

33 fal y gŵyr Môn  I.e., it is an acknowledged fact as far away as Anglesey, at the opposite extreme of the country.

34 at Duw  The hardening t + d = t has prevented the expected lenition.

34 llateion  A llatai is a love messenger which a poet imagines sending to a girl. Usually a bird or animal is chosen as a llatai, see GPC 2099. Here the usage is figurative: Sir William’s llateion are his prayers (35–6).

36 llên  For the meanings of llên, see GPC 2152. It included ‘literature’ and ‘written knowledge’ in general, as well as more specifically ‘scripture’. Churchmen could be called gwŷr llên in the Middle Ages. Cf. 46.

40 crwys  This form can be singular or plural, see GPC 618. The context favours the plural here as is also probably true in 109.25.

41 A hon beunydd a’i hannerch  Who is who in this line? The pronoun hon, which refers to Tudful, could be the subject or the object of the verb. Nor does the infixed object pronoun in a’i hannerch solve the problem, since in Middle Welsh it is possible to use an infixed object pronoun to reinforce an object which has already been mentioned. Since 33–40 deal with the priest’s addresses to the saint, it is assumed that this theme continues in this couplet. Accordingly, hon is the object, the pronoun ’i is simply reinforcing it, and Sir William is the understood subject. Nevertheless, given that Tudful is undoubtedly the subject of the verb in 43, it is possible to argue for hon as the subject here too. If so, the infix ’i represents Sir William. Line 42 is just as problematic.

42 Yn ei swydd, un yw â’i serch  Once again the pronouns are ambiguous. Following the interpretation accepted for 41, Sir William is taken to be addressing Tudful in his proper role (yn ei swydd); the poet is saying that Sir William’s role is essentially to love his patron saint. But if ei swydd refers to Tudful’s role (cf. previous note), then we might compare the address to the saints in GMB 27.28 Eiryolwch, sefwch yn ych swytau (‘Intercede, do your bit’ (literally, ‘stand in your offices’)). Tudful’s role would then be synonymous with loving her priest. A further complication is that serch could be a verb (‘he/she is one who loves him/her’). Casnodyn has two examples of the verb (GC 4.7–8), and although GPC 3227 expresses doubt about them, they are hard to explain in any other way.

45 Cennydd  The patron saint of Llangennydd (Llangennith), Gower. See LBS ii: 107–15.

48 addwyn dyn  For the delenition dd = d after n, see TC 26–7.

48 addwyn  For the meaning ‘suitable’, see GPC2 80 s.v. addwyn1. An example is given there in which it translates Latin idoneus.

52plaid  The sense is that Sir William could demonstrate his lineage by showing off his relatives who have the rank of esquire.

53 Urien  Urien ap Cynfarch, king of Rheged, a kingdom which lay somewhere in northern Britain in the sixth century.

64 hwyl  Grammatically, this could easily be the object of the verb prydu, and that would also avoid having the accents of the sentence clashing with the cynghanedd. But it is difficult to understand prydu hwyl. In any case 65 provides more suitable objects for prydu.

65 odlau  Awdlau, poems in monorhyme or in sections of monorhyme.

66 cywyddau  Poems in cywydd metre, the commonest poetic metre in late medieval Welsh (and the metre of the present poem).

70 o ramadeg  See GPC 1523. There are several reasons for thinking that Latin verse is intended here, not Welsh. Firstly, grammatica was the medieval name for everything connected with learning Latin: the alphabet and learning to read and write; reading aloud and punctuation; what we call grammar today, namely inflection and syntax; the elements of figurative language and the turns of speech; and metrics. Mastery of grammatica was the main aim of elementary education, and grammatica was the foundation of all education in the Middle Ages. This is what the word gramadeg refers to in Middle Welsh, cf. 18.46, 102.25 and 115.24; in each of these instances, the poet is praising his patrons’ abilities in Latin. Although we today call the medieval Welsh treatises on poetry ‘Gramadegau’r Penceirddiaid’, it is far from clear that contemporaries used the term gramadeg to describe them: their contents are generally described as cerddwriaeth in the manuscripts, if called anything at all (GP xli). Another reason for thinking that Latin is meant here is the context. The poet has just introduced the image of Sir William singing awdlau and cywyddau to St Tudful. He has just explained that by cywydd he means the mass. We should expect a similar conceit in awdlau, which should refer to some kind of Latin composition. This does not necessarily mean that Sir William composed Latin poetry. It is quite possible that Guto is loosely describing praise of St Tudful which formed part of the church services.

72 Sul  Sunday has a double significance, in all likelihood. Firstly, Sir William honours St Tudful on this day by performing divine service. But it is also likely that Sunday, with its leisure and opportunity to meet people at church, was the commonest time for lovers to meet, cf. Dafydd ap Gwilym’s poem, ‘The Girls of Llanbadarn’, where Dafydd explains that he spends every Sunday trying to attract the attention of the girls in church (DG.net 137.19–22). Thus Tudful chooses Sir William as her lover on that day.

Bibliography
Roberts, T. (1992), ‘Welsh Ecclesiastical Place-names and Archaeology’, Nancy Edwards and Alan Lane (eds.), The Early Church in Wales and the West (Oxford), 41–4

Cliciwch ar rif llinell i weld amrywiadau
Image Dialog
Syr Wiliam, offeiriad Merthyr Tudful, 1440

Syr Wiliam, offeiriad Merthyr Tudful, fl. c.1440

Top

Nid oes dim byd yn hysbys am y gŵr hwn ac eithrio’r hyn a ddywed Guto yn ei unig gywydd iddo, sef cerdd 16. Teitl a roddid yn yr Oesoedd Canol i offeiriaid heb radd oedd Syr (nid yw’n arwydd fod Wiliam yn farchog). Tad Syr Wiliam, yn ôl pob tebyg, yw’r Trahaearn a enwir yn llinell 19, ond serch hynny ni ellir lleoli Syr Wiliam yn yr achau. Nodir dau Wiliam ap Trahaearn o Forgannwg yn WG2, ond gwŷr priod ac iddynt blant oedd y ddau, rhywbeth y byddai’n anodd ei gysoni â phwyslais Guto yn y cywydd hwn ar ddiweirdeb yr offeiriad. Hefyd mae’r ddau yn perthyn i genhedlaeth 13, yr un genhedlaeth â Wiliam Herbert, ail iarll Penfro, nad oedd eto’n oedolyn yn 1469, ac felly roeddent yn byw yn rhy ddiweddar ar gyfer y gerdd hon, a gofnodwyd c.1440 (gw. nodiadau testunol).

Awgryma Guto fod Syr Wiliam yn enedigol o blwyf Merthyr Tudful ei hun (46) a bod ganddo berthnasau yno sy’n wŷr o dras (51–2). Gan fod Syr Wiliam wedi gwario cryn arian ar atgyweirio ac addurno’r eglwys, heb sôn am groesawu’r beirdd i’w gartref, mae’n ymddangos ei fod yn ŵr o sylwedd. Honna Guto ei fod yn addysgedig hefyd (cf. 19, 35–6, 70).


Top
  • AASTAnglesey Antiquarian Society and Field Club Transactions, 1913- ŷŵ
  • ActauActauyr Apostolion yn y Testament Newydd
  • ActsThe Acts of the Apostles in the New Testament
  • APD.Gwenallt Jones (gol.), Yr Areithiau Pros (Caerdydd,1934)
  • Arch CambArchaeologia Cambrensis, 1846
  • ArchifMRCronfa Ddata Enwau Lleoedd: Archif Melville Richards / Archif Melville Richards Place-name Database
  • <http://www.e-gymraeg.co.uk/enwaulleoedd/amr>
  • Arm PIfor Williams (gol.), Armes Prydein o Lyfr Taliesin (Caerdydd, 1955)
  • Arm P2Ifor Williams (ed.), Armes Prydain from the Book of Taliesin, English version by Rachel Bromwich (Dublin, 1972)
  • ASCentM. Paul Bryant-Quinn (gol.), Apocrya Sin Cent (Aberystwyth, 2004)
  • BBwletin y Bwrdd Gwybodau Celtaidd, 1921-93
  • BaLlawysgrif yng nghasgliad Prifysgol Cymru, Bangor
  • Ba(M)Llawysgrif yng nghasgliad Bangor (Mostyn) ym Mhrifysgol Cymru, Bangor
  • BarnwyrLlyfry Barnwyr yn yr Hen Destament
  • BDHenry Lewis (gol.), Brut Dingestow (Caerdydd, 1942)
  • BDeD.Simon Evans, Buchedd Dewi (Caerdydd, 1959)
  • BDGOwen Jones a William Owen (goln.), Barddoniaeth Dafydd ab Gwilym (Llundain, 1789)
  • BeirnJ. Morris Jones, Y Beirniad (1911-20)
  • BettisfieldCasgliad Bettisfield yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / The Bettisfield collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • BLLlawysgrifau Ychwanegol yngnghasgliad y Llyfrgell Brydeinig, Llundain / The Additional Manuscripts in the British Library, London
  • BlBGCC Marged Haycock (gol.), Blodeugerdd Barddas o Ganu Crefyddol Cynnar (Llandybe, 1994)
  • Bl BXIV Dafydd Johnston (gol.), Blodeugerdd Barddas o'r Bedwaredd Ganrif arDdeg (Llandybe, 1989)
  • BodLlawysgrif yng nghasgliad Bodewryd, ynLlyfrgell Genedlaethol Cymru, Abersytwyth / A manuscript in the Bodewryd collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • BodWLlawysgrif Gymreig yng nghasgliadLlyfrgell Bodley, Rhydychen / A Welsh manuscript in the Bodleian Library, Oxford
  • 1 BrenhinoeddLlyfr Cyntaf y Brenhinoedd yn yr Hen Desatement
  • 2 BrenhinoeddAil Lyfr y Brenhinoedd yn yr Hen Destament
  • BrenSaesThomas Jones (gol.), Brenhinedd y Saesson (Caerdydd, 1971)
  • BritishHOBritish History Online http://www.british-history.ac.uk>
  • BrMIfor Williams (gol.), Breuddwyd Maxen (Bangor,1908)
  • BrM2Brynley F. Roberts (ed.), Breudwyt Maxen Wledic (Dublin, 2005)
  • BrogLlawysgrif yng nghasgliad Brogyntyn, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Brogyntyn collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • BRhMelville Richards (gol.), Breudwyt Ronabwy (Caerdydd, 1948)
  • BTThomasJones (gol.), Brut y Tywysogyon PeniarthMs. 20 (Caerdydd, 1941)
  • BYThomas Jones (gol.), Y Bibyl Ynghymraec (Caerdydd, 1940)
  • ByCyY Bywgraadur Cymreig hyd 1940(Llundain, 1953)
  • ByCy Ar-leinY Bywgraffiadur Ar-lein
  • <http://yba.llgc.org.uk/cy/index.html>
  • CLlawysgrifyn Llyfrgell Ganolog Caerdydd / A manuscript in Cardiff Central Library
  • CAIfor Williams (gol.), Canu Aneirin, (Caerdydd, 1938)
  • CAMBMCatalogueof Additions to the Manuscripts in the British Museum
  • CCJ. Fisher (ed.), The Cefn Coch MSS (Liverpool, 1889)
  • CCRCalendarof the close rolls preserved in the Public Record Office [12721509] (London,1900-63)
  • CDJohn Morris-Jones, Cerdd Dafod (Rhydychen, 1925)
  • CFGMelville Richards, Cystrawen y Frawddeg Gymraeg (ail arg.,Caerdydd, 1970)
  • CLC2Meic Stephens (gol.), Cydymaith i Lenyddiaeth Cymru (ailarg., Caerdydd, 1997)
  • CLlHIfor Williams (gol.), Canu Llywarch Hen (Caerdydd, 1935)
  • CLlLlBrynley F. Roberts (ed.), CyfrancLludd a Llefelys (Dublin, 1975)
  • CMLlawysgrif yng nghasgliad Cwrtmawr, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Cwrtmawrcollection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • CMCSCambridge Medieval Celtic Studies,19811993; Cambrian Medieval CelticStudies, 1993
  • CMOC2Dafydd Johnston (gol.), Canu Maswedd yr Oesoedd Canol (ailarg., Pen-y-bont ar Ogwr, 1998)
  • CO3 Rachel Bromwich a D. Simon Evans(goln.) gyda chymorth D.H. Evans Culhwchac Olwen (Caerdydd, 1997)
  • CPRCalendar of Patent Rolls preserved in the Record Office (London, 18911986)
  • CSTBP.J.Donovan (gol.), Cywyddau Serch y Tri Bedo(Caerdydd, 1982)
  • CTIfor Williams (gol.), Canu Taliesin (Caerdydd, 1960)
  • CTCCatrin T. Beynon Davies, `Cerddir TaiCrefydd (M.A. Cymru [Bangor], 1973)
  • CyY Cymmrodor, The Magazine of the HonourableSociety of Cymmrodorion, 18771951
  • CylchgCHSFeirCylchgrawn Cymdeithas Hanes a Chofnodion Sir Feirion (n)ydd, 1949
  • CylchgHCCylchgrawnHanes Cymru, 1960
  • Cylchg LlGC Cylchgrawn Llyfrgell Genedlaethol Cymru,1939
  • ChOIfor Williams (gol.), Chwedleu Odo (Wrecsam, 1926)
  • 1 Chronicles The First Book of the Chronicles in the Old Testament
  • 2 Chronicles The Second Book of the Chronicles in the Old Testament
  • Datguddiad`Datguddiad Ioan' yn y Testament Newydd
  • DBHenry Lewis a P. Diverres (goln.), Delwy Byd (Caerdydd, 1928)
  • DEThomas Roberts (gol.), Gwaith Dafydd ab Edmwnd (Bangor, 1914)
  • DGAHelenFulton (ed.), Selections from the Dafyddap Gwilym Apocrypha (Llandysul, 1996)
  • DGG Ifor Williams a TRoberts (goln.), Cywyddau Dafydd ap Gwilym ai Gyfoeswyr (Bangor, 1914)
  • DGG2Ifor Williams a T. Roberts (goln.), Cywyddau Dafydd ap Gwilym a'i Gyfoeswyr(ail arg., Caerdydd, 1935)
  • DG.netDafydd ap Gwilym.net <http://www.dafyddapgwilym.net>
  • DNThomasRoberts and Ifor Williams (eds.), ThePoetical Works of Dafydd Nanmor (Cardi and London, 1923)
  • DNB2H.C.G. Matthew and B. Harrison (eds.), Oxford Dictionary of National Biography (Oxford, 2004)
  • DNBOnlineOxford Dictionary of National Biography <http://www.oxforddnb.com/>
  • DWBWelsh Biography Online
  • <http://yba.llgc.org.uk/en/index.html>
  • DWHMichael Powell Siddons, The Development of Welsh Heraldry (3vols., Aberystwyth, 19913)
  • L.Dwnn: HVS.R. Meyrick (ed.), Heraldic Visitations of Wales (Llandovery,1846)
  • EANCR.J. Thomas, Enwau Afodyn a Nentydd Cymru Caerdydd, 1938)
  • EEWT.H. Parry-Williams, The English Element in Welsh (Londons, 1923)
  • tudesÉtudes celtiques, 1936
  • EVWM.E. Griths, Early Vaticination in Welsh with English Parallels (Cardi, 1937)
  • EWGTP.C. Bartrum (ed.), Early Welsh Genealogical Tracts (Cardiff, 1966)
  • GJ. Lloyd-Jones (gol.), Geirfa Barddoniaeth Gynnar Gymraeg(Caerdydd, 1931-63)
  • GazMFEWGazetter of Markets and fairs in England and Wales to 1516 <http://www.history.ac.uk/cmh/gaz/gazweb2.html>
  • GBDdGwaith Bleddyn Ddu, gol. R. Iestyn Daniel (Aberystwyth, 1994)
  • GBFRhian M. Andrews et al. (goln.), Gwaith Bleddyn Fardd a Beirdd Eraill AilHanner y Drydedd Ganrif ar Ddeg (Caerdydd, 1996)
  • GCR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Casnodyn (Aberystwyth, 1999)
  • GCBMiNerys Ann Jones ac Ann Parry Owen (goln.), Gwaith Cynddelw Brydydd Mawr,i (Caerdydd, 1991)
  • GCBMiiNerys Ann Jones ac Ann Parry Owen (goln.), Gwaith Cynddelw Brydydd Mawr,ii (Caerdydd, 1995)
  • GDBN.G. Costigan (Bosco) et al. (goln.), Gwaith Dafydd Benfras ac Eraill o FeirddHanner Cyntaf y Drydedd Ganrif ar Ddeg (Caerdydd, 1995)
  • GDCR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Dafydd y Coed a beirdd eraill o LyfrCoch Hergest (Aberystwyth, 2002)
  • GDEpOwen Thomas (gol.), Gwaith Dafydd Epynt (Aberystwyth, 2002)
  • GDG Thomas Parry (gol.), Gwaith Dafydd ap Gwilym(Caerdydd, 1952)
  • GDG3 Thomas Parry (gol.), Gwaith Dafydd ap Gwilym (trydydd arg., Caerdydd, 1979)
  • GDGorErwain H. Rheinallt (gol.), Gwaith Dafydd Gorlech (Aberystwyth,1997)
  • GDIDA.Eleri Davies (gol.), Gwaith Deio ab Ieuan Du a Gwilym ab Ieuan Hen (Caerdydd, 1992)
  • GDLlW. Leslie Richards (gol.), Gwaith Dafydd Llwyd o Fathafarn(Caerdydd, 1964)
  • Genesis`Llyfr Genesis' yn yr Hen Destament
  • GenesisThe Book of Genesis in the Old Testament
  • GEOR. Geraint Gruydd a Rhiannon Ifans(goln.), Gwaith Einion Oeiriad a Dafydd Ddu o Hiraddug, gol. (Aberystwyth, 1997)
  • GGDTN.G. Costigan (Bosco) et al. (goln.), Gwaith Gruudd ap Dafydd ap Tudur, Gwilym Ddu o Arfon, Trahaearn Brydydd Mawr ac Iorwerth Beli (Aberystwyth, 1995)
  • GGHD.J. Bowen (gol.), Gwaith Gruudd Hiraethog (Caerdydd, 1990)
  • GGGrBarry J. Lewis ac Eurig Salisbury (goln.), Gwaith Gruffudd Gryg(Aberystwyth 2010)
  • GGlJ. Llywelyn Williams ac Ifor Williams (goln.), Gwaith Gutor Glyn (Caerdydd, 1939)
  • GGl2 J. Llywelyn Williams ac Ifor Williams(goln.), Gwaith Guto'r Glyn (ail arg., Caerdydd, 1961)
  • GGLlRhiannon Ifans (gol.), Gwaith Gruudd Llwyd ar Llygliwiaid Eraill(Aberystwyth, 2000)
  • GGMDiBarry J. Lewis (gol.), Gwaith Gruudd ap Maredudd ap Dafydd, i, Canu i deulu Penmynydd (Aberystwyth, 2003)
  • GGMD iiBarry J. Lewis (gol.), Gwaith Gruudd ap Maredudd ap Dafydd, ii, Canu Crefyddol (Aberystwyth, 2005)
  • GGMDiiiAnn Parry Owen (gol.), Gwaith Gruudd ap Maredudd ap Dafydd, iii, Canu Amrywiol (Aberystwyth, 2007)
  • GGrGRhiannon Ifans, Ann Parry Owen,W. Dyfed Rowlands ac Erwain H. Rheinallt (goln.), Gwaith Gronw Gyriog, Iorwerth ab y Cyriog, Mab Clochyddyn, Gruudd ap Tudur Goch ac Ithel Ddu (Aberystwyth, 1997)
  • GHCIslwyn Jones (gol.), Gwaith Hywel Cilan (Caerdydd, 1963)
  • GHCEMHuw Ceiriog Jones (gol.), Gwaith Huw Ceiriog ac Edward Maelor(Caerdydd, 1990)
  • GHDA.Cynfael Lake (gol.), Gwaith Huw ap Dafyddap Llywelyn ap Madog (Aberystwyth, 1995)
  • GHSDylanFoster Evans (gol.), Gwaith Hywel Swrdwala'i deulu (Aberystwyth, 2000)
  • GIBHGwaithIeuan Brydydd Hir (gol.), M. Paul Bryant-Quinn (Aberystwyth, 2000)
  • GIFHowell L. Jones ac E.I. Rowlands(gol.), Gwaith Iorwerth Fynglwyd(Caerdydd, 1975)
  • GIGD.R. Johnston (gol.), Gwaith Iolo Goch (Caerdydd, 1988)
  • GILlFM. Paul Bryant-Quinn (gol.), Gwaith Ieuan ap Llywelyn Fychan, Ieuan Llwyd Brydydd a Lewys Aled (Aberystwyth, 2003)
  • GIRhR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Ieuan ap Rhydderch (Aberystwyth,2003)
  • GLDA. Cynfael Lake (gol.), Gwaith Lewys Daron (Caerdydd, 1994)
  • GLGCDafydd Johnston (gol.), Gwaith Lewys Glyn Cothi (Caerdydd,1995)
  • GLMEurys I. Rowlands, Gwaith Lewys Mn (Caerdydd, 1975)
  • GLMorgA. CynfaelLake (gol.), Gwaith Lewys Morgannwg (dwy gyfrol, Aberystwyth, 2004)
  • GLlR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Llawdden (Aberystwyth, 2006)
  • GLlBHAnn Parry Owen a Dylan Foster Evans(gol.), Gwaith Llywelyn Brydydd Hoddnant, Dafydd ap Gwilym, Hillyn ac eraill (Aberystwyth, 1996)
  • GLlFKathleen Anne Bramley et al. (gol.), Gwaith Llywelyn Fardd I ac Eraill o Feirdd y Ddeuddegfed Ganrif (Caerdydd, 1994)
  • GLlGDafydd Johnston (gol.), Gwaith Llywelyn Goch ap Meurig Hen(Aberystwyth, 1998)
  • GLlLlElin M. Jones (gol.), Gwaith Llywarch ap Llywelyn `Prydydd y Moch' (Caerdydd, 1989)
  • GMBJ.E. Caerwyn Williams et al. (gol.), Gwaith Meilyr Brydydd a'i Ddisgynyddion (Caerdydd, 1994)
  • GMBrA. Cynfael Lake (gol.), Gwaith Mathau Brwmld (Aberystwyth,2002)
  • GMDHuw Meirion Edwards (gol.), Gwaith Madog Dwygraig (Aberystwyth,2006)
  • GMRhEnid Roberts (gol.), Gwaith Mareduddap Rhys ai Gyfoedion (Aberystwyth, 2003)
  • GMWD. Simon Evans, A Grammar of Middle Welsh (Dublin, 1964)
  • GMWLTimothy Lewis, A Glossary of Mediaeval Welsh Law (Manchester,1913)
  • GOE. Bachellery (d.), Loeuvre potique de Gutun Owain(Paris, 19501)
  • GOLlMEurys Rolant (gol.), Gwaith Owain ap Llywelyn ab y Moel(Caerdydd, 1984)
  • GP G.J. Williams ac E.J. Jones (gol.), Gramadegaur Penceirddiaid (Caerdydd,1934)
  • GPBHuw Meirion Edwards (gol.), Gwaith Prydydd Breuan, Rhys ap Dafydd ab Einion, Hywel Ystorm, a cherddi dychan dienw o Lyfr Coch Hergest (Aberystwyth,2000)
  • GPCGeiriadur Prifysgol Cymru (Caerdydd, 1950)
  • GPC2Geiriadur Prifysgol Cymru (ail argraad, Caerdydd, 2003)
  • GPhEM.Paul Bryant-Quinn (gol.), Gwaith Syr Phylib Emlyn, Syr Lewys Meudwy a Mastr Harri ap Hywel (Aberystwyth, 2001)
  • GRhBEurys I. Rowlands (gol.), Gwaith Rhys Brydydd a Rhisiart ap Rhys (Caerdydd,1976)
  • GRhGEDylan Foster Evans (gol.), Gwaith Rhys Goch Eryri (Aberystwyth, 2007)
  • GSCA.Cynfael Lake (gol.), Gwaith Sin Ceri (Aberystwyth, 1996)
  • GSCyfR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Dafydd Bach ap Madog Wladaidd 'Sypyn Cyfeiliog a Llywelyn ab y Moel (Aberystwyth, 1998)
  • GSDTRhiannon Ifans (gol.), Gwaith Syr Dafydd Trefor (Aberystwyth, 2005)
  • GSHA.Cynfael Lake (gol.), Gwaith Sin ap Hywel (Aberystwyth, 1999)
  • GSRhNerys Ann Jones ac Erwain Haf Rheinallt(gol.), Gwaith Sefnyn, Rhisierdyn,Gruudd Fychan ap Gruudd ab Ednyfed a Llywarch Bentwrch (Aberystwyth,1995)
  • GSTEnid Roberts (gol.), Gwaith Sin Tudur (2 gyf., Caerdydd,1980)
  • GTPThomas Roberts (gol.), Gwaith Tudur Penllyn ac Ieuan ap TudurPenllyn, gol. (Caerdydd, 1958)
  • GwynLlawysgrif yng nghasgliad J. Gwyneddon Davies, yn Llyfrgell Prifysgol Cymru, Bangor
  • GyBDafydd Johnston (gol.), Galar y Beirdd: Marwnadau Plant/Poets'Grief: Medieval Welsh Elegies for Children (Caerdydd, 1993)
  • HCLlLeslie Harries (gol.), Gwaith Huw Cae Llwyd ac Eraill(Caerdydd, 1953)
  • HPEHistoriaPeredur vab Efrawc, gol. Glenys Witchard Goetinck (Caerdydd, 1976)
  • HPFJ.Y.W. Lloyd, The History of Powys Fadog, (6 vols., London, 18817)
  • IDIfor Williams (gol.), Casgliad o Waith Ieuan Deulwyn (Bangor,1909)
  • IGEHenry Lewis, Thomas Roberts ac IforWilliams (gol.), Cywyddau Iolo Goch acEraill (Bangor, 1925)
  • IGE2Henry Lewis, Thomas Roberts ac IforWilliams (gol.), Cywyddau Iolo Goch acEraill (ail arg., Caerdydd, 1937)
  • IGPDafydd Johnston (ed.), Iolo Goch: Poems (Llandysul, 1993)
  • Ioan`Yr Efengyl yn l Sant Ioan' yn y Testament Newydd
  • JMHRSJournalof the Merioneth Historical and Record Society, 1949
  • JohnThe Gospel according to John in theNew Testament
  • JudgesThe Book of Judges in the Old Testament
  • KAA 2Patricia Williams (gol.), Kedymdeithyas Amlyn ac Amic (Caerdydd,1982)
  • 1 KingsThe First Book of the Kings in the Old Testament
  • 2 KingsThe Second Book of the Kings in the Old Testament
  • LBSS. Baring-Gould and J. Fisher, The Lives of the British Saints (4vols., London, 190713)
  • Luc`Yr Efengyl yn l Sant Luc' yn yTestament Newydd
  • LukeThe Gospel according to Luke in theNew Testament
  • LlAJ. Morris Jones and John Rhŷs (eds.), The Elucidarium from Llyvyr Agkyr Llandewivrevi (Oxford, 1894)
  • LlBS.J. Williams a J.E. Powell (gol.), Cyfreithiau Hywel Dda yn l Llyfr Blegywryd(Caerdydd, 1942)
  • LlCyLlnCymru, 1950
  • LlGCLlawysgrif yng nghasgliad Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the collection of theNational Library of Wales, Aberystwyth
  • LlIAled Rhys Wiliam (ed.), Llyfr Iorwerth (Cardi, 1960)
  • LlstLlawysgrif yng nghasgliad Llanstephan, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Llanstephan collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • Marc`Yr Efengyl yn l Sant Marc' yn y Testament Newydd
  • MarkThe Gospel according to Mark in the New Testament
  • Mathew`Yr Efengyl yn l Sant Mathew' yn y Testament Newydd
  • MatthewThe Gospel according to Matthew in the New Testament
  • MCFY Mynegai i Farddoniaeth Gymraeg y Llawysgrifau / The Index to Welsh Poetry inManuscript
  • <http://maldwyn.llgc.org.uk>
  • MEDMiddle English Dictionary (Michigan, 1963)
  • MonWMonastic Wales <http://www.monasticwales.org>
  • MontCollCollections Historical and Archaeological... by the Powysland Club, 1868
  • MosLlawysgrif yng nghasgliad Mostyn, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Mostyn collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • MWMDaniel Huws, Medieval Welsh Manuscripts (Cardiand Aberystwyth, 2000)
  • NCENewCatholic Encyclopaedia (New York, 1967-79)
  • NCLWMeic Stephens (ed.), The New Companion to the Literature of Wales(Cardiff, 1998)
  • NLWJNational Library of Wales Journal, 1939
  • OBWVThomasParry (ed.), The Oxford Book of Welsh Verse (Oxford, 1976)
  • OCD3Simon Hornblower and Antony Spawforth(eds.), The Oxford Classical Dictionary(third ed., Oxford, 1996)
  • ODCC3F.L. Cross and E.A. Livingstone (eds.), The Oxford Dictionary of the Christian Church (third ed., Oxford, 1967, revised 2005)
  • OED2The Oxford English Dictionary (second ed., Oxford, 1989)
  • OED OnlineThe Oxford English Dictionary
  • <http://www.oed.com>
  • PACFJ.E. Griffith, Pedigrees of Anglesey and Carnarvonshire Families (Bangor, 1914)
  • PenLlawysgrif yng nghasgliad Peniarth, ynLlyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Peniarth collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • Peniarth49E. Stanton Roberts a W.J. Gruffydd (gol.), Peniarth 49 (Caerdydd, 1929)
  • Peniarth67E. Stanton Roberts a W.J. Gruffydd (ed.), Peniarth 67 (Cardiff, 1918)
  • Peniarth76E. Stanton Roberts a W.J. Gruffydd (gol.), Peniarth 76 (Caerdydd, 1927)
  • PKM Ifor Williams (gol.), Pedeir Keinc y Mabinogi (Caerdydd, 1930)
  • PsalsmThe Psalms in the Old Testament
  • RBJohn Rhs and J. Gwenogvryn Evans(eds.), The Text of the Bruts from the Red Book of Hergest (Oxford, 1890)
  • RCAHM (Anglesey)An Inventory of the Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire: Anglesey (London, 1937)
  • RCAHM (Caernarvonshire) An Inventory of the Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire: Caernarvonshire (3 vols.,London, 1956, 1960, 1964)
  • RCAHM (Flint)An Inventory of the Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire, Vol II: County of Flint (London, 1912)
  • RCAHM (Merionethshire) An Inventory of Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire: Merionethshire (London, 1921)
  • RepWMDaniel Huws, Repertory of Welsh Manuscripts (iw gyhoeddi)
  • RevelationThe Revelation to John in the New Testament
  • RMJohn Rhs and J. Gwenogvryn Evans(eds.), The Text of the Mabinogion from the Red Book of Hergest(Oxford, 1887)
  • RWMJ. Gwenogvryn Evans (ed.), Report on Manuscripts in the Welsh Language(London, 18981910)
  • SalmauLlyfr y Salmau yn yr Hen Destament
  • SCStudiaCeltica, 1966
  • SoldierLMEThe Soldier in later Medieval England
  • <http://www.medievalsoldier.org>
  • StoweLlawysgrif o gasgliad Stowe yn yLlyfrgell Brydeinig
  • TAT. Gwynn Jones (gol.), Gwaith Tudur Aled (Caerdydd, 1926)
  • TCT.J.Morgan, Y Treigladau au Cystrawen (Caerdydd,1952)
  • TCHSTransactionsof the Caernarvonshire Historical Society, 1939
  • TCHSDdTrafodionCymdeithas Hanes Sir Ddinbych, 1952
  • TCHSGTrafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon,1939
  • TDHSTransactionsof the Denbighshire Historical Society, 1952
  • THSCTheTransactions of the Honourable Society of Cymmrodorion, 1892/3
  • TLlMG.J. Williams, Traddodiad Llenyddol Morgannwg (Caerdydd, 1948)
  • TYP3Rachel Bromwich (ed.), Trioedd Ynys Prydein: The Triads of the Island of Britain (third ed., Cardi, 2006)
  • WATU Melville Richards, Welsh Administrative and TerritorialUnits (Cardi, 1969)
  • WBOnlineWelsh Biography Online <http://yba.llgc.org.uk/en/index.html>
  • WCDP.C. Bartrum, A Welsh Classical Dictionary: People in History and Legend up to about A.D. 1000 (Aberystwyth, 1993)
  • WGJ. Morris Jones, A Welsh Grammar (Oxford, 1913)
  • WG1P.C.Bartrum, Welsh Genealogies AD 300-1400 (Cardiff, 1974)
  • WG2P.C. Bartrum, Welsh Genealogies AD 1400-1500 (Aberystwyth, 1983)
  • WHRThe Welsh History Review, 1960-
  • WMJ. Gwenogvryn Evans (ed.), The White Book Mabinogion (Pwllheli,1907; adargraffiad, Caerdydd, 1973)
  • WyLlawysgrif yng nghasgliad Wynnstay, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Wynnstay collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • YBJ.E. Caerwyn Williams (gol.), Ysgrifau Beirniadol, (Dinbych, 1965 )
  • YBHMorgan Watkin (gol.),Ystorya Bown de Hamtwn, (Caerdydd, 1958)
  • YCM2Stephen J. Williams (gol.), Ystorya de Carolo Magno (ail arg.,Caerdydd, 1968)
  • YER. Iestyn Daniel (gol.), Ymborth yr Enaid (Caerdydd, 1995)
  • YEPWCGruffydd Aled Williams (gol.), Ymryson Edmwnd Prys a Wiliam Cynwal (Caerdydd, 1986)
  • YGIVGwilymLloyd Edwards (gol.), Ystorya Gwlat Ieuan Vendigeit (Caerdydd, 1999)
  • YMThA.O.H. Jarman (gol.), Ymddiddan Myrddin a Thaliesin (Caerdydd, 1951)