Y llawysgrifau
Ceir testun o’r gerdd hon mewn 16 o lawysgrifau. Mân amrywiadau yn unig a geir yn y testunau cynharaf a gwelir o’r stema fod y llawysgrifau’n tarddu o’r un gynsail yn y pen draw.

Diogelwyd y copi cynharaf yn BL 14967 wedi ei gofnodi gan brif law’r llawysgrif nid cyn 1527. Mae’r testun yn cynnig darlleniadau unigryw (llinell 32 yn arbennig) ond mân amrywiadau ydynt mewn gwirionedd sy’n dangos ôl traddodiad llafar. Camglywed, mae’n debyg, yw’r prif reswm am yr amrywiadau ac nid ydynt yn amharu ar yr ystyr.

Rhydd LlGC 17114B hefyd ddarlleniadau unigryw. Mae hon eto’n llawysgrif gynnar a gofnodwyd tua’r un cyfnod â BL 14967 (efallai ychydig yn ddiweddarach, tua 1560). Unwaith eto, mân amrywiadau’n unig yw’r darlleniadau unigryw yn LlGC 17114B megis newid trefn geiriau o fewn y llinell (3) a darllen o’r yn hytrach nac er (49). Fel yn achos testun BL 14967, mae’r mân amrywiadau hyn yn dangos ôl traddodiad llafar. Mae’n amlwg i law arall ‘gywiro’ y copi yn LlGC 17114B (megis ychwanegu yn i estyn hyd y llinell) ac yn ddiddorol nid yw’r copi o’r testun yn C 5.167 yn cynnwys y cywiriadau hyn.

Ni ellir bod yn sicr am berthynas y tair llawysgrif bwysig arall sy’n gyfoes â’r ddwy uchod, sef LlGC 3049D, LlGC 8497B a Gwyn 4. Saif yr olaf ychydig ar wahân i’r ddwy gyntaf o ganlyniad i fân amrywiadau ond gellir bod yn weddol hyderus fod y tair yn tarddu o gynsail gyffredin, sef X¹ yn y stema, casgliad coll o gerddi Guto. Mae’r ffaith i LlGC 3049D a LlGC 8497B ddarllen yn y gair yn 24 yn hytrach na yn un gair (fel Gwyn 4 a LlGC 17114B) a bod mân amrywiadau pellach yn Gwyn 4 (gw. 14n) yn awgrymu bod LlGC 3049D a LlGC 8497B yn perthyn yn agosach i’w gilydd. Fodd bynnag, dengys y ‘cywiriad’ i 31, sef cywiro’r diffyg treiglad myn rhif (myn rhif yn Gwyn 4 a myn rrif yn LlGC 3049D) ynghyd â darlleniadau tebyg o gymharu â BL 14967 a LlGC 17114B fod cynsail gyffredin i LlGC 3049D, LlGC 8397B a Gwyn 4.

Dengys y stema pa lawysgrifau diweddarach sy’n perthyn i’r grwpiau uchod a chan nad ydynt yn cynnig unrhyw wybodaeth ychwanegol, fe’u hepgorir o’r drafodaeth. Fodd bynnag, dylid rhoi sylw i Llst 30 a C 2.167, dwy lawysgrif a ddyddir i chwarter cyntaf yr unfed ganrif ar bymtheg. John Davies o Fallwyd sy’n gyfrifol am Llst 30 ac ymddengys fod C 2.617 un ai’n gopi ohoni neu yn rhannu’r un gynsail (sef X² yn y stema). Perthyn y ddwy lawysgrif i grŵp X¹ ond ymddengys hefyd fod rhai darlleniadau arwyddocaol yn y testunau sy’n ategu’r un darlleniadau â BL 14967 a LlGC 17114B.

Trawsysgrifiadau: BL 14967, LlGC 17114B a LlGC 3049D.

Stema

2 â’r  Ymddengys fod copïydd BL 14967 wedi hepgor yr r er mwyn osgoi r ganolgoll. Dilynwyd hynny yn y cwpled agoriadol a gadwyd yn Pen 221.

3 Mae, myn Oswalt, yn Haltun  Yn LlGC 17114B mae’r copïydd wedi newid trefn y geiriau: myn oswallt mae yn. Ceir ôl traddodiad llafar ar destun LlGC 17114B ac nid yw’n syndod felly iddo newid lleoliad yr ebychiad myn Oswallt o fewn y llinell. Sangiad ebychiadol yw myn Oswallt ac nid yw ei symud yn effeithio ar ystyr y llinell. Ond mae’r dystiolaeth lawysgrifol dros ei roddi’n dilyn mae yn gryfach a gwneir hynny yma. Y sillafiad Haltun sydd yn y llawysgrifau cynharaf (BL 14967 a LlGC 17114B) a chan fod Oswalt yn ffurf gyffredin ar Oswallt yn y cyfnod hwn dilynir hynny yma.

4 y Naw Cwncwerwr  Y lluosog cwncwerwyr a geir yn LlGC 17114B. Er bod y copi yn LlGC 8497B hefyd yn rhoi’r ffurf luosog, ni cheir hynny yn y llawysgrifau eraill. Dyma’r ffurf fwyaf cyffredin hefyd yn y cyfnod i gyfeirio at y Naw Cwncwerwr, gw. GPC 2555 d.g. naw¹; cf. 29 isod lle cadarnheir y ffurf unigol cwncwerwr gan y brif odl; GSC 21.14 Naw cainc aur naw cwncwerwr.

6 o nerthoedd  Fe’i newidiwyd yn Llst 30 i a nerthoedd a hynny hefyd sydd yn Llst 168, sy’n awgrymu perthynas rhyngddynt. Dichon i’r copïydd gamddarllen a am o a dilynwyd hynny yn y copïau yn Pen 152 a BL 12230.

9 Sesar  Ceir y ffurf Sisar yn BL 14967 a Sesar yn y llawysgrifau cynnar eraill, sef Gwyn 4, LlGC 3049D ac 17114B. Ceid y ddwy ffurf ym marddoniaeth y cyfnod, cf. GLGC 19.56 no Sisar neu hen Sioswy, 14.6 Siwlius Sesar Penfro; ond gan fod y dystiolaeth yn gryfach dros Sesar dilynir hynny yma.

14 o’i ufydd-dod  Mae’r ffaith fod LlGC 21248D yn dilyn darlleniad unigryw Gwyn 4 yma, sef ai, yn awgrymu’n gryf ei fod yn gopi ohono. Y sillafiad Cymraeg Canol ufydd-dod sydd yn y copïau cynharaf a chadwyd hynny yma.

19 Siarls  Y ffurf Siarlys a geir ym mhob copi ac eithrio LlGC 8497B, Llst 168, Llst 30 a C 2.617 sy’n darllen Siarls. Rhaid ei gywasgu’n Siarls neu mae’r llinell yn rhy hir.

23 yn un air  Cymysglyd yw’r darlleniad hwn yn y llawysgrifau cynnar a dichon fod y cyfuniad tebyg yn y llinell nesaf wedi dylanwadu ar hynny. Mae’r llinell yn rhy hir yn LlGC 17114B sy’n darllen vndyn a nawnyn yn vn air, a hepgorir yn yn BL 14967 a darllen a nownyn vn air. Mae LlGC 3049D yn darllen vnair ond dilynir y llawysgrifau cynharaf yma a bod un air yn ddau air ar wahân. I gael ystyr rhaid ei gadael yn wythsill ond gellir ei chywasgu.

24 yn unair  Darlleniad sy’n rhannu’r llawysgrifau cynnar; dilynir yma BL 14967 yn vnair. Mae LlGC 3049D, LlGC 8497B a grŵp X² yn rhoi yn y gair, a Gwyn 4 a LlGC 17114B yn un gair. Mae’n bosibl fod y llawysgrifau wedi diwygio’r darlleniad gan gredu mai cynghanedd groes a geid yn y llinell yn hytrach na chynghanedd lusg. Ond nid yw yn y gair yn ystyrlon. Dichon fod y llinell flaenorol wedi dylanwadu ar LlGC 17114B a Gwyn 4 gan fod y bardd yn chwarae ar amwysedd y gair un yn y cwpled hwn. Ond gellir ei ddarllen fel ansoddair o flaen enw a bod yn unair yn golygu ‘o’r un bri’ neu ‘o’r un enwogrwydd’.

28 ’Mwlen  Mae’r llinell yn rhy hir yn y llawysgrifau cynharaf lle ceir ym Mwlen, a dilynir hynny yn GGl. Digon annealladwy yw’r ystyr hefyd, gw. 28n (esboniadol), a gellir awgrymu ei bod yn llinell lwgr.

30 ynni gŵr  Darlleniad unigryw X² yw yn y gwr ond ni cheir tystiolaeth bellach dros ei ddilyn.

31 myn rhif  Dilynir BL 14967 sy’n rhoi cysefin y gwrthrych yma; dyna a gopïwyd yn gyntaf yn Gwyn 4 a LlGC 3049D, ond iddynt ei newid: myn rrif (LlGC 3049D) a myn rhif (Gwyn 4). Yn LlGC 17114B ceir y fannod o flaen rhif (o bosibl gan i’w lygaid lithrio i’r llinell nesaf) gan beri i’r llinell fod yn rhy hir.

32 mewn y rhif  Darlleniad X¹. Ceir y darlleniad unigryw mwy no rrif yn BL 14967. Cyfuniad cyffredin yw mwy no rhif sy’n golygu ‘without number, countless’ yn ôl GPC d.g. rhif¹, cf. llinell debyg gan Huw Ceiriog, GHCEM 42.77 Mwy na rhif, mae’n ŵr rhyfedd. Tybed, felly, ai camglywed a wnaeth y copïydd yn BL 14967? Mae’r ystyr arall a rydd GPC d.g. rhif² yn fwy perthnasol yma, sef ‘niferus, wedi ei gasglu, wedi ei listio’ ac mai cyfeirio at gasgliad niferus o ŵyr, hynny yw ‘byddin’, a wna Guto. Yn LlGC 17114B hepgorir y fannod a darllen mewn rhif sy’n gwneud y llinell yn fyr o sillaf.

33 un i naw  Darlleniad LlGC 17114B a grŵp X¹. Ni cheir cefnogaeth i un a naw sydd yn BL 14967 felly (darlleniad GGl).

35 yn nigoniant  Camrannwyd y llinell hon a rhydd hynny ddarlleniadau unigryw yn y llawysgrifau. Ceid y nigoniant yn LlGC 17114B, ynic oniant yn BL 14967 ac ynni goniant yn LlGC 3049D. Ymddengys i’r camrannu hefyd effeithio Gwyn 4 sy’n darllen yn ei ogoniant ond mae hynny’n peri i’r llinell fod yn rhy hir. Dilyn yr olaf a wnaethpwyd yn GGl a chywasgu’r llinell: Naw ac un ’n ei ogoniant. Ond ni welir unrhyw reswm dros wrthod digoniant yma, sef ‘gallu, gwrhydri, buddugoliaeth’. Mae’r dystiolaeth dros ddarlleniad LlGC 17114B hefyd yn gryfach gan mai dyma ddarlleniad LlGC 8497B hefyd.

36 yr ân’ i gant  Darlleniad BL 14967. Yn LlGC 17114B ceid yr amrywiad i rayn i gant. Ymddengys i X¹ ddilyn darlleniad gwahanol, sef ei ran y gant yn Gwyn 4 a i ran i gant yn LlGC 3049D. Fodd bynnag, mae LlGC 8497B yn dilyn BL 14967 sy’n awgrymu mai dyma’r darlleniad agosaf at y gynsail wreiddiol ac i’r copïwyr eraill gamddeall neu gamddehongli’r hen orgraff.

45–8  Ceir llinellau 45–8 yng nghanol cerdd 79 yn Pen 87, gw. 79.40n (testunol).

49 o’r pen  Darlleniad BL 14967 yw er pen ac fe ddiogelwyd yr amrywiad hwnnw hefyd yn y grŵp o lawysgrifau sydd ychydig yn ddiweddarach, sef X². Ond gall o’r hefyd olygu er, gw. GPC 2060 a nodir o’r pan fel enghraifft d.g. pan¹ yn GPC 2678 ‘since (the time) when’. Mae’r dystiolaeth yn gryfach dros o’r pen yma felly.

51 swyddau’r mars  Darlleniad BL 14967, grŵp X¹ a LlGC 17114B. Gellir gweld sut yr aeth yn swydd y mars, sef darlleniad y llawysgrifau yn X² a’r un sydd yn y golygiad yn GGl. Mae Llst 168 wedi ceisio gwella’r gynghanedd drwy hepgor yr r a darllen swyddau y mars. Ond gwelwyd bod hynny’n rhy hir ac felly mae copïwyr Llst 30 a C 2.617 wedi ei gywasgu yn swydd y mars gan ychwanegu’r fannod ar ôl mars.

Cerdd i’r ymladdwr a’r arweinydd pwerus Siôn Hanmer o Halchdyn a’r Llai ym Maelor Saesneg neu ‘the stout Lancastrian John Hanmer’ (Evans 1995: 63) yw hwn. Ond ni chyfeirir at unrhyw ddigwyddiad arwyddocaol o bwys fel y gellid dyddio’r gerdd i gyfnod Rhyfeloedd y Rhosynnau. Ar un olwg, gellir ei dehongli’n gân o foliant i filwr ifanc, llawn brwdfrydedd, un a fu, o bosibl, yn brwydro gyda’r bardd yn Ffrainc. Ond mae hi’n fwy tebygol o fod yn gerdd a gyfansoddwyd i filwr yn niwedd ei yrfa, gw. isod.

Ceir dwy ran i’r gerdd. Yn y rhan gyntaf portreadir Siôn Hanmer fel arwr a feddai ar holl rinweddau’r Naw Cwncwerwr enwog neu’r Nawyr Teilwng, sef naw arwr enwog a oedd yn ffigurau amlwg ar furluniau a thapestrïau o ddiwedd y bedwaredd ganrif ar ddeg ymlaen (gw. llinell 2n isod ac Ifans 1973–4: 181–6). Neges y bardd yw mai Siôn yw’r degfed cwncwerwr a’i fod yn haeddu’r un bri â’r naw arall (23–6). Mawrygir ei nerth a’i gryfder yn gyntaf gan bwysleisio bod ganddo allu arbennig i ymosod ac i ymladd â gwaywffon (6, 17, 22). Canmolir ei awdurdod fel arweinydd, yn ben macwy byd sy’n enwog ym mlaen brwydr yn y Mers, sef yng nghyffiniau Maelor Saesneg (12, 15). Un o’r rhinweddau a ganmolir fwyaf yw ei allu i ddelio ag achosion cyfreithiol, ac nid yw hynny’n syndod o gofio ei swyddogaeth fel distain Maelor hyd at ei farwolaeth yn 1480 (6, 10). Fel pob arwr o sylwedd, molir hefyd ei bersonoliaeth wrol a’i ostyngeiddrwydd (14, 16, 19). Yng ngolwg y bardd, mae Siôn wedi ymgorffori holl rinweddau’r Naw Cwncwerwr mewn un.

Ar ddechrau’r rhan olaf, mae rhinweddau Siôn yn atgoffa’r bardd o rinweddau ei ewythr enwog, Owain Glyndŵr. Un arall o deulu Siôn sy’n debyg iddo ym marn y bardd yw ei daid, Syr Dafydd Hanmer, sef yr urddol (42). Cloir trwy ddweud y caiff Siôn ei haeddiant am ei allu milwrol a’i wasanaeth: byddai’n siŵr o dderbyn mwy o diroedd a swyddi pwysig, a’i dalu â meirch, gwŷr ac arfau rhyfel. Dymuna’r bardd oes hir o gan mlynedd iddo eto.

Yn ddiddorol, rhydd y bardd bwyslais neilltuol ar rifau yn y gerdd hon – un, naw, deunaw, cant, naw cant. Wedi iddo gyfeirio at y Nawyr Teilwng, mae’r prif bwyslais ar Siôn ei hun a rhoir sylw neilltuol i’w gynnydd fel arweinydd. Er crybwyll ei wroldeb a’i haelioni, darlun o arwr rhyfelgar a ffyrnig a gyflwynir sydd o bosibl yn awgrymu bod Guto’n ei adnabod yn dda ar faes y gad hefyd.

Dyddiad
Nid yw’n bosibl cynnig dyddiad pendant i’r gerdd hon ond mae’r cyfeiriad at wyrion Siôn (7) a’i wallt llwyd (13 a 60) yn awgrymu dyddiad yn nes i ddiwedd oes Siôn Hanmer: ganwyd plant ei fab, Wiliam Hanmer, tua 1470 yn ôl Bartrum (gw. WG1 ‘Hanmer’ 1) a bu farw yn 1480. Ceir awgrymiadau yn y gerdd fod gan Siôn awdurdod ym Maelor a’r Mers ac ymddengys ei bod hi’n bosibl cadarnhau hyn yn ôl y cyfeiriadau ato yng nghasgliadau Harold T. Elwes a Bettisfield yn y Llyfrgell Genedlaethol. Gweithredodd fel distain a phrif swyddog Maelor ers y 1430au yn ôl y dogfennau, ac mae’r achosion y mae ef yn dyst iddynt yn cynyddu yn ystod y 1470au. Ar sail hynny, cynigir yn betrus ei bod hi’n bosibl i’r gerdd hon gael ei chyfansoddi yn y 1470au.

Golygiad blaenorol
GGl cerdd LXIII.

Mesur a chynghanedd
Cywydd, 60 llinell.
Cynghanedd: croes 45% (27 llinell), traws 23% (14 llinell), sain 25% (15 llinell), llusg 7% (4 llinell).

2 Nawyr  Er bod arwyddocâd i naw yn y farddoniaeth fe’i defnyddir yma i gyfeirio’n benodol at y Nawyr Teilwng neu’r Naw Cwncwerwr, gw. GPC d.g. naw¹ (b) a’r cyfuniadau yno, hefyd d.g. nawnyn, nawyr. Roedd cyfeirio at y Nawyr yn rhywbeth eithaf cyffredin mewn llenyddiaeth a chelfyddyd gain ar ddiwedd yr Oesoedd Canol ac yng nghyfnod y Dadeni. Cyflwynwyd y syniad i lenyddiaeth ar ddechrau’r bedwaredd ganrif ar ddeg gan Jacques de Longuyon, o gwmpas y flwyddyn 1312. Yn raddol, tyfodd poblogrwydd y Naw a dechreuwyd sôn hefyd am y Nawyr Annheilwng ac am y Naw Merch Deilwng. Gelwid y Nawyr hefyd yn Naw Cwncwerwr (cf. 4), gw. y rhestr ‘Llyma enwai y IX kwngkwerwr, au harfau’ yn L. Dwnn: HV ii, 8; hefyd TYP³ 131–3. Y naw gwreiddiol oedd tri phagan, sef Alecsander, Cesar ac Ector; tri Iddew, sef Sioswy, Dafydd Broffwyd a Judas Maccabaeus; a thri Christion, sef Arthur, Godfrey de Bouillon a Siarlymaen, gw. Ifans 1973–4: 181–6. Cyfeiria’r beirdd o hyd at gampau milwrol y Naw yn y canu mawl gan honni mai’r noddwr yw’r degfed un, fel y gwna Guto yma, cf. GLMorg 28.32, 34.54, 69.36; GSC 7.55. Delweddid hwy hefyd ar dapestrïau a murluniau mewn cartrefi, a chredir bod murlun neu dapestri o’r fath ar un adeg ym mhlas Bodwrda, Aberdaron, gw. Ifans 1973–4: 181–6. Nid oes unrhyw enghraifft weladwy wedi goroesi yng Nghymru ond ceir enghreifftiau niferus yn Saesneg (Rorimer and Freeman 1960). Tybed a oedd portread ohonynt yn arfer bod yng nghartrefi Siôn Hanmer?

3 Oswalt  Brenin a sant a gysylltir â Chroesoswallt, gw. NCE 10, 810–11.

3 Haltun  Ceir tri enw lle posibl i’w uniaethu â’r enw hwn, Halton yn sir Ddinbych (cofnodwyd y ffurf Hallhton yn 1292, gw. Owen and Morgan 2007: 187), Halchdyn (Saesneg Halghton) yng nghanol Maelor Saesneg (cofnodwyd y ffurf Halton yn 1427, gw. Owen and Morgan 2007: 188) a Haulton (neu Saesneg Haughton, gw. Lee 1877: 278), ym mhlwyf Bronington yn nwyrain Maelor Saesneg ac yn agos iawn i’r ffin â swydd Amwythig (Hanmer 1877: 52). Awgryma’r cyfeiriad at Faelor yn 5 mai ym Maelor Saesneg y lleolir yr Haltun (gellir anwybyddu’r cyntaf yn sir Ddinbych felly). Ymddengys fod y ddau arall, Halchdyn a Haulton yn gysylltiedig â noddwr Guto. Yn ôl Charles 1972–3: 16, daeth Halchdyn a’r Llai i feddiant Siôn Hanmer trwy ei fam, Efa ferch Dafydd ap Goronwy ab Iorwerth o Halchdyn a Llai: ‘yn y lleoedd hynny yr ymsefydlodd Siôn, y mab hynaf o’r briodas hon’. Adeiladwyd neuadd Halchdyn yn 1662 a hynny ar dir ac iddo olion safle ffosedig cynnar, felly, mae’n bosibl bod yno neuadd ganoloesol yn yr Oesoedd Canol. Fodd bynnag, yn ôl Hanmer (1877: 53–4), Haulton ym Mronington a etifeddodd Siôn: ‘He [John de Hanmer] … was afterwards succeeded … at Haulton by his son John ... Haulton in Bronington was also once a hamlet; a certain limit called Haulton Ring was known there in my remembrance’ (Hanmer 1877: 5). Ymddengys fod tŷ neuadd ar y safle ffosedig hwn yn ystod yr ail ganrif ar bymtheg (gw. RCAHM (Flint) 107). Fodd bynnag, gan fod y ddau le’n gysylltiedig â Siôn ac yn agos iawn i’w gilydd ym Maelor Saesneg, mae’n anodd gwybod yn union pa un sydd ar feddwl y bardd yma.

5 Ector  Sef Ector Gadarn, neu Hector mab Priaf; y cyntaf o’r tri phagan a enwir yn y cywydd hwn a oedd yn ffurfio’r Nawyr Teilwng. Arwr Groegaidd o Gaer Droea oedd Ector, am ei hanes gw. TYP³ 337–8; G 435; OCD³ 673. Am gyfeiriadau eraill ato gw. DG.net 11.10, 41n; GGMD i, 3.163n, 4.87n, 7.31n; GRhGE 3.90n. Daeth yn enwog oherwydd ei gryfder, ac yn ôl y Trioedd roedd yn un o’r ‘Tri Dyn a gafas Gadernid Addaf’, gw. TYP³ 129.

5 Maelor  Sef cwmwd Maelor Saesneg, yng ngogledd-orllewin Cymru. Yno mae plwyf Hanmer ac yno hefyd roedd stadau teulu’r Hanmeriaid am ganrifoedd.

7 hŷn no’i wyrion  Mae’n rhaid fod Siôn Hanmer yn daid erbyn canu’r cywydd a bod Guto yn moli’r ffaith iddo fyw yn ddigon hen i weld ei wyrion. Ganwyd ei wyrion o gwmpas 1470, sef Edward, Sioned a Jane, plant ei fab, Wiliam, a fu farw ar 31 Ionawr 1490 yn ôl Palmer (1987: 58).

8 Alecsander  Sef yr arwr Groegaidd Alecsander Fawr (356–323 C.C.). Ef yw’r ail bagan a restrir yma o blith y Nawyr Teilwng. Am ei hanes yn y traddodiad Cymraeg, gw. Haycock 1987: 22–4 ac ymhellach OCD³ 57–9.

9 Sesar  Ffurf ar yr enw Cesar, Iwl Cesar neu Gaius Julius Caesar (100–44 C.C.). Rhestrir ef yma fel yr olaf o’r tri phagan a oedd yn ffurfio’r Nawyr Teilwng. Ar ei le yn y traddodiad Cymraeg, gw. TYP³ 406; cf. DG.net 122.2n; GC 2.122n; GEO 1.110n; GGMD i, 4.56n, 5.126n; GIG III.71. Dichon fod ei enwogrwydd fel gwleidydd yn Rhufain yn arwyddocaol yma wrth i Guto dynnu sylw at allu Siôn i ddelio ag achosion cyfreithiol a’i awdurdod yn lleol.

10 swydd  Ceir dwy ystyr i swydd yn GPC 3370, ‘ardal, tiriogaeth’ neu ‘swyddogaeth, gwaith’. Ymddengys mai’r gyntaf sydd orau yma, gw. 51n.

10 Elsmer  Ellesmere, dros y ffin yn swydd Amwythig, ychydig i’r de o Faelor Saesneg.

12 sias  Benthyciad o’r Saesneg Canol chace, neu’n uniongyrchol o’r Hen Ffrangeg, gw. GPC 3265 d.g. sias. Cyfeirir at y weithred o hela, ymladd.

12 Sioswy  Mab Nun o lwyth Effraim oedd Sioswy (Joshua) ac arweinydd yr Hebreaid yn erbyn yr Amaleciaid, gw. Rees et al. 1926: 838–9. Ef yw’r cyntaf o’r tri Iddew yn y cywydd hwn a oedd yn ffurfio’r Nawyr Teilwng. Daeth yn enwog fel cadlywydd a chaiff ei gydnabod am ei allu i arwain byddin filwrol, gw. Josua 10–11 a Jones 1951–2: 93–5.

13 Dafydd Broffwyd  Y Brenin Dafydd, sef brenin cyntaf Jwdea. Cofnodir ei hanes yn yr Hen Destament, gw. 1 Samuel 16 hyd at 1 Brenhinoedd 2/1 Cronicl 10(.13)–29; ef hefyd oedd awdur y Salmau. Rhestrir ef yma fel yr ail Iddew i ffurfio’r Nawyr Teilwng. Caiff ei enwi yn y farddoniaeth fel esiampl o ddyn duwiol yn canu’r delyn er lles, gw. Edwards 1994: 129–30. Sôn am yr ochr wrol a ffyddlon i gymeriad Siôn yw diben y cyfeiriad, cf. y cyfeiriad ato yng nghywydd Gruffudd Llwyd i daid Siôn Hanmer, y barnwr Syr Dafydd Hanmer, Eirian berffaith gyfreithiwr, / Ail Dafydd Broffwyd wyd, ŵr (GGLl 10.5–6).

15 Macabeus  Sef Judas Macabeus, mab yr Iddew Mattathias a’r olaf o’r tri Iddew yn y gerdd hon sy’n ffurfio’r Nawyr Teilwng. Arweiniodd y gwrthryfel Macabeaidd yn erbyn yr ymerodraeth Seleucid (167–160 C.C.) a chydnabyddwyd ef yn yr Oesoedd Canol fel arwr milwrol a gwaredwr cenedlaethol.

17 Arthur  Y Brenin Arthur, sef yr arwr traddodiadol a ystyrid yn ddelfryd o filwriaeth ddewr, gw. TYP³ 280–3. Ef yw’r cyntaf o’r tri Christion a ffurfiai’r Nawyr Teilwng.

18 Caer  Sef Caerllion, lleoliad chwedlonol llys y Brenin Arthur, gw. TYP³ 223. Dichon, fodd bynnag, fod Guto’n chwarae â’r enw priod Caer a all olygu hefyd dinas Caer (Chester) sy’n agos iawn i Faelor Saesneg.

18 tair coron  Cysylltid y Brenin Arthur â thair coron, gw. DWH i, 159, a cf. GLMorg 44.58 Ti yw’r carw â’r tair coron.

19 Siarls  Ffurf ar yr enw Siarlymaen: ef yw’r enwocaf a’r mwyaf dylanwadol o holl frenhinoedd yr Oesoedd Canol. Dyma’r ail Gristion sy’n perthyn i’r Nawyr Teilwng.

20 Syr Ffwg  Sef Fulk Fitzwarine o Whittington yn swydd Amwythig. Daeth o deulu o genedlaethau o arglwyddi Whittington. Dywed Bromwich (1991: 140) amdano ‘an outlaw in the reign of King John, and a member of a powerful family of Marcher Lords, owners of the castle of Whittington in Shropshire, and long-lasting enemies of their neighbours across the border, the princes of Powys’. Daeth yn arwr chwedlonol a chyfeirir ato’n fynych gan y Cywyddwyr, gw. yn arbennig GGLl 11.57 sy’n cymharu Owain Glyndŵr i Ffwg (roedd Glyndŵr yn ewythr i Siôn Hanmer, gw. isod 39n). Mae cyfeiriad Guto ato yn ddiddorol yng nghanol y cyfeiriadau at y Nawyr Teilwng ac nid yn amherthasol. Trigai Syr Ffwg yng nghastell Whittington, yn agos iawn i gartref Siôn Hanmer ac i Ellesmere a leolid rhwng Maelor Saesneg a gogledd Powys. Dichon fod eu hardal frodorol a’u gallu arbennig i ryfela’n ddigon i uniaethu’r ddau felly.

21 Godffred o Bwlen  Sef Godfrey de Bouillon, yr olaf o’r Cristnogion ymhlith y Nawyr Teilwng a restrir yn y cywydd hwn. Bu iddo ran flaenllaw yn y groesgad gyntaf ym mlynyddoedd olaf yr unfed ganrif ar ddeg, a daeth yn llywodraethwr cyntaf Caersalem o blith y Croesgadwyr yn 1099. Tystia ei enw i’w gyswllt â rhanbarth Ardennes yn Ffrainc. Daeth yn arwr cerddi a rhamantau, cf. GIF 116.45–6 Hywel yw’n post hael a’u pen; / Baladr, mal Godffre Bwlen.

22 draig wen  Sef y ddraig a fu’n ymladd yn erbyn y ddraig goch ac a ddaeth yn symbol traddodiadol o’r Saeson.

24 unair  Dengys y treiglad meddal i’r enw gwrywaidd gair mai swyddogaeth ansoddeiriol sydd i un yma, gw. TC 40 ac 129. Ystyr un yma felly yw ‘wedi eu huno’.

27 hen  Cyfeirio ato ef ei hun yn hen ddyn a wna’r bardd yma. Erbyn saithdegau’r bymthegfed ganrif byddai Guto dros ei hanner cant oed ac ystyrid hynny’n hen yn yr Oesoedd Canol.

28 dug ’Mwlen  Mae’n anodd canfod pwy yw’r dug ym meddwl y bardd yma. Cyfeiriodd eisoes at Fwlen yn yr enw priod Godffred o Bwlen, gw. 21n, ond nid oedd hwnnw’n ddug. Ceir lle o’r enw Boulogne-sur-Mer hefyd yng ngogledd Ffrainc, ychydig i’r gorllewin o Calais ar arfodir y Sianel. Tybed, felly, ai cyfeiriad ydyw at ddug Iorc yn y fan honno a bod y lle hwnnw’n gyfarwydd i filwyr Lloegr yn y cyfnod hwn? Er na ddaethpwyd o hyd i unrhyw arwyddocâd amlwg i’r Bwlen hwn yn Ffrainc yn ystod y 1440au (ymladdwyd y brwydrau pwysicaf a gysylltir â’r dref yn 1492 a 1544) roedd yn borthladd pwysig yn ystod y bymthegfed ganrif a’r rhyfeloedd rhwng Lloegr a Ffrainc. Efallai fod y bardd yma’n sôn am yr adeg pan oedd ef a’i noddwr ym myddin y dug yn Ffrainc yn ystod y 1440au.

29 Naw Cwncwerwr  Enw arall ar y Nawyr Teilwng, gw. 2n.

31 rhif  Rhydd GPC 3070 yr ystyr ‘niferus, lluosog; wedi ei gasglu, wedi ei listio’ i rhif².

35 digoniant  Yr ystyr orau a rydd GPC 999 yma yw ‘gallu, gwrhydri, buddugoliaeth, gorchest’ a neges y bardd, fe ymddengys, yw bod gallu’r Naw Concwerwr i gyd yn Siôn.

37 gwasanaeth Siôn  Tybed a yw hyn yn awgrymu’r gwasanaeth a roddodd Siôn i blaid Lancastr o dan Siasbar Tudur yng ngogledd Cymru? Dibynnai Siasbar yn helaeth ar ffyddlondeb Cymry’r Mers fel Siôn i ofalu am blaid y Lancastriaid yn enwedig yn chwedegau’r bymthegfed ganrif. Gall olygu hefyd y rhai a oedd yn gwasanaethu Siôn.

38 Fwyfwy, fal y brif afon  Ceir y llinell hon yn union yn 117.61 i ddisgrifio urddas Siôn Trefor, Siôn Edward a Dafydd Llwyd o Iâl.

39 ysgwïer  Cyfeirir at Siôn mewn dogfen yn 1449 fel ysgwïer, sef teitl a roddir i berchennog tiroedd islaw statws marchog. Gwyddys bod Owain Glyndŵr hefyd yn farwn, gw. GGLl 12.72n.

39 rhwysg  Ceir dwy ystyr iddo yn GPC 3120, sef ‘rhuthr, cyrch, hynt’ neu ‘awdurdod, gallu, rheolaeth’. Mae’r olaf yn llawer gwell yma gan mai cymharu awdurdod Siôn i awdurdod Owain Glyndŵr a wna’r bardd.

39 Owain  Enw traddodiadol ar y mab darogan, ond ymddengys fod hwn yn gyfeiriad penodol at Owain Glyndŵr. Priodasai Owain â Margaret ferch Syr Dafydd Hanmer, modryb i Siôn, a bu’r Hanmeriaid yn deulu amlwg eu cefnogaeth i Owain yn ystod y gwrthryfel ac wedi hynny, gw. Davies 1995: 138–9. Yn ogystal â’r berthynas deuluol, mae’r bardd hefyd yn awgrymu tebygrwydd rhwng Siôn Hanmer ac Owain Glyndŵr fel arweinyddion enwog ac awdurdodol yng Nghymru: Glyndŵr a’i wrthryfel a Siôn fel un o arweinyddion amlycaf y Lancastriaid yng Nghymru, o bosibl. Cred rhai mai’r Lancastriaid oedd yn cynrychioli gwaed Cymreig gan fod Siasbar ac Edmwnd Tudur yn feibion i Owain Tudur, perthynas arall i Owain Glyndŵr, gw. Davies 1995: 209. Dichon fod parodrwydd Siôn Hanmer i arwain ac i ymladd yn erbyn y Iorciaid yn atgoffa’r bardd o bersonoliaeth Glyndŵr, a’i gefnogaeth i Siasbar Tudur hefyd yn dwyn i gof y gefnogaeth a roddodd yr Hanmeriaid i Owain Glyndŵr, gw. Siôn Hanmer.

41–2 Ys da gweddai … / Aur ar wyrdd  Dywed y bardd yn y cwpled hwn y byddai’n deilwng iawn i Siôn Hanmer gael ei urddo’n farchog, dymuniad cyffredin yn y canu mawl, cf. GDEp 9.27–8. Roedd ei daid, Syr Dafydd Hanmer, ymhlith chwe Chymro a urddwyd yn farchogion yn y bedwaredd ganrif ar ddeg, gw. Davies 1995: 77.

41 nai  Sef Siôn Hanmer gan ei fod yn nai i Owain Glyndŵr, gw. 39n.

42 aur ar wyrdd  Cyfeirir at wyrdd i olygu ‘dillad gwyrdd’ o hyd gan y beirdd a dichon mai cyfeiriad at wisgo aur, hynny yw coler neu arwydd arall i ddynodi statws marchog a olygir yma.

42 ŵyr yr urddol  Cyfeiriad at berthynas Siôn â’i daid, Syr Dafydd Hanmer, a oedd yn farnwr yn llys y brenin, gw. Siôn Hanmer.

43 coler  Cadwyn a wisgid am y gwddf i ddynodi statws yw coler gan amlaf (gw. Jones 2007: 130). Arian oedd y lliw pwrpasol i gadwyn a oedd yn dynodi statws ysgwïer, fel Siôn Hanmer. O gofio’r cyfeiriad yn llinellau 41–2, dichon y byddai’r bardd yn hoffi ei weld yn cyfnewid ei goler arian am un aur, sef y lliw a wisgai marchogion.

49 cad  Yr ystyr orau yma yw dehongli cad fel ffurf amhersonol gorffennol y ferf cael, a bod y bardd yn defnyddio’r ystyr ‘cenhedlu, beichiogi, peri geni; cynhyrchu, tarddu, deillio, hanfod’ a nodir yn GPC 386 d.g. caf².

50 Melwas  Sef brenin Gwlad yr Haf. Ni ddiogelwyd ei chwedl yn ei chrynswth, ond ef oedd carwr godinebus Gwenhwyfar, gwraig Arthur, yn y traddodiad Cymraeg, swyddogaeth a lenwid gan Lancelot mewn ieithoedd eraill. Amdano, gw. WCD 469–70; Jones 1935–7: 203–8; Bromwich et al. 1991: 58–61 a TYP³ 379–80. Cyfeiria beirdd yr Oesoedd Canol diweddar ato, e.e. DG.net 65.19–26, ac yn enwedig Tudur Aled, gw. TA XXXV.41–2, XXXVIII.49–50, XLI.5–6, XLVII.24 a XC.65–6. Safon o ddewrder ydyw i’r beirdd a neges y bardd yma, fe ymddengys, yw nad yw Siôn wedi anghofio am ei swyddogaeth i ofalu am Faelor.

51 swyddau  Gall olygu ‘tiriogaethau, ardaloedd’ neu ‘swyddogaethau’ yma. Yn nogfennau sy’n cofnodi rhyddhau tiroedd yng nghwmwd Maelor Saesneg yn y bymthegfed ganrif cyfeirir at Siôn Hanmer fel seneschal (distain) Maelor, sef swyddogaeth debyg i gwnstabl, neu swyddog y cwmwd a ddeliai â materion cyfreithiol, cf. y cyfeiriad ato fel pen-cun Maelor (58) ac fel capten y Mars (59).

52 Eglwys-wen  Sef Whitchurch, pentref yn swydd Amwythig rhwng Maelor Saesneg a gogledd Powys.

58 pen-cun Maelor  Cyfeirir at Siôn Hanmer fel stiward a seneschal Maelor a gall mai cyfeirio at hynny a wneir yma gyda pen yn golygu ‘arglwydd, pennaeth’, cf. 76.53 Ar glun fy mhen-cun y’i cair (cywydd gofyn am gyllell ar ran Siôn Hanmer).

60 y Llai  Sef y pentref ger Gresffordd sydd ychydig i’r gogledd o Wrecsam. Ceir enghreifftiau o’r enw heb y fannod (yn 1385) a chyda’r fannod (yn 1405), gw. Owen and Morgan 2007: 292. Y Llai oedd enw un o’r stadau a etifeddodd Siôn Hanmer trwy ei fam, Efa ferch Dafydd ap Goronwy ab Iorwerth o’r Llai (HPF iii, 108), gw. Siôn Hanmer. Mae Neuadd y Llai yn dyddio i’r unfed ganrif ar bymtheg ac o bosibl yn cynnwys rhai olion cynharach. Wiliam Hanmer, mab Siôn Hanmer, oedd y cyntaf i fyw yn Neuadd y Llai (Palmer 1987: 58).

Llyfryddiaeth
Bromwich, R. et al. (1991) (eds.), The Arthur of the Welsh (Cardiff)
Charles, R.A. (1972–3), ‘Noddwyr y Beirdd yn Sir y Fflint’, LlCy 12: 3–44
Davies, R.R. (1995), The Revolt of Owain Glyndŵr (Oxford)
Edwards, H.M. (1994), ‘Dafydd Broffwyd’, LlCy 18: 129–30
Evans, H.T. (1995), Wales and the Wars of the Roses (second ed., Stroud)
Hanmer, J. (1877), A Memorial of the Parish and Family of Hanmer in Flintshire out of the Thirteenth into the Nineteenth Century (London)
Haycock, M. (1987), ‘ “Some Talk of Alexander and Some of Hercules”: Three Early Medieval Poems from the Book of Taliesin’, CMCS 13 (Summer): 7–38
Huws, B.O. (2003), ‘Rhan o Awdl Foliant Ddienw i Syr Dafydd Hanmer’, Dwned, 9: 43–64
Ifans, D. (1973–4), ‘Nawwyr Teilwng Plas Bodwrda’, Cylchg LlGC xviii: 181–6
Jones, A.M. (2007), ‘Gwisgoedd ac Ategolion yn Llenyddiaeth yr Oesoedd Canol, c.700–c.1600’ (Ph.D. Cymru [Aberystwyth])
Jones, E.D. (1935–7), ‘Melwas, Gwenhwyfar, a Chai’, B viii: 203–7
Jones, E.D. (1951–2), ‘The Brogyntyn Welsh Manuscripts’, Cylchg LlGC 7: 85–101
Lee, M.H. (1877), ‘Maelor Saesneg’, Arch Camb (fourth series) viii: 270–98
Owen, H.W. and Morgan, R. (2007), Dictionary of the Place-names of Wales (Llandysul)
Palmer, A.N. (1987), A History of the Old Parish of Gresford in the Counties of Denbigh and Flint (Wrexham)
Rees, T., Roberts, D.F., Evans, J.T., Williams, D. and Williams, I. (1926) (eds.), Geiriadur Beiblaidd (2 gyfrol, Wrecsam)
Rorimer, J. J. and Freeman, M.B. (1960), The Nine Heroes Tapestry (New York)

This is a poem to the powerful warrior and lord Siôn Hanmer of Halghton and Llai in Maelor Saesneg, or ‘the stout Lancastrian Siôn Hanmer’ as noted by Evans (1995: 63). However, the poet makes no mention of any significant event involving his patron during the Wars of the Roses. One interpretation is that this poem is praise for a young soldier full of enthusiasm, a soldier who might have fought alongside Guto in France. But it is also worth considering that this could be a poem to a soldier reaching the end of his career who had already given a lifetime of gwasanaeth ‘service’ and had gained great respect for this (see below).

There are two sections in this poem. In the first section, Siôn Hanmer is described as one who has the qualities of all of the Nine Conquerors, nine famous heroes who were notable figures in murals and tapestries from the end of the fourteenth century onwards (see line 2n below and Ifans 1973–4: 181–6). According to the poet, Siôn Hanmer is the tenth conqueror and he is therefore worthy of the same fame as the other nine (23–6). First, Guto mentions his strength and power, noting his distinctive ability to fight and to attack with a spear (6, 17, 22). He goes on to note Siôn’s authority as a leader and as ben macwy byd ‘the chief esquire of the world’, especially on the Welsh border, that is, in Maelor Saesneg (12, 15). The poet stresses that his greatest quality is his ability to deal with legal matters, a reasonable portrayal considering Siôn’s position as the seneschal of Maelor until his death in 1480 (6, 10). As with every worthy hero, Siôn is also praised for his valiant personality and his humbleness (14, 16, 19). Indeed, he embodies the qualities of all the Nine Conquerors in one.

The next section begins with the poet declaring that Siôn’s qualities remind him of the qualities of Siôn’s uncle, Owain Glyndŵr. Another relative of Siôn who enjoys similar honour according to the poet was Siôn’s grandfather, Sir David Hanmer, whom he refers to as ‘the one who was knighted’ (42). Lastly, the poet believes that Siôn will be rightfully rewarded for his military ability and service by receiving more lands and positions as well as horses, men and weapons. The poet wishes him a long life of another hundred years.

Interestingly, the poet puts great emphasis on numbers in this poem – one, nine, eighteen, one hundred and nine hundred. After referring to the Nine Worthy Conquerors, the main emphasis is on Siôn himself, and the poet gives particular attention to his progress as a leader. Although he mentions his bravery and generosity, the picture is of a fierce and warlike hero, one whom Guto may have known personally from the battlefield.

Date
It is not possible to suggest an accurate date for this poem, but the references to wyrion, Siôn’s grandsons (7), and his grey hair (13 and 60) suggests that a date closer to the end of Siôn’s lifetime is more likely: the children of his son, Wiliam Hanmer, were born around the 1470s according to Bartrum (see WG1 ‘Hanmer’ 1) and he himself died in 1480. There are suggestions in the poem that he had some authority in Maelor and the Welsh border area, which could be validated by the Harold T. Elwes and Bettisfield Estate Records collections at the National Library of Wales. He served as the seneschal and chief official of Maelor from the 1430s according to documentary evidence, and there is an increase in the cases associated with him during the 1470s. On that basis, it is tentatively suggested that this poem may have been composed in the 1470s.

The manuscripts
There are 16 copies of this poem and they are divided into three groups. However, all of the manuscripts are quite similar and seem to derive from one common source (the variant readings are only minor in most cases). LlGC 3049D, LlGC 8497B and Gwyn 4 clearly derive from a common exemplar (although LlGC 3049D and LlGC 8497B seem to have a slightly closer connection), and the text offered by these manuscripts is of a good standard. BL 14967, which is quite possibly the earliest copy of the poem, derives from a different source: there are some unique readings, but in general they are only minor variations which could be a sign of oral tradition if the copyist misheard some of the words. LlGC 17114B also has some unique readings, but again they are only minor: the order of the words is different in some lines, for example. Again, this could suggest that the copyist depended on his memory. BL 14967, LlGC 17114B and LlGC 3049D (the earliest of the Conwy Valley manuscripts) are the most important copies and the edited text was therefore based on these three.

Stemma

Previous edition
GGl poem LXIII.

Metre and cynghanedd
Cywydd, 60 lines.
Cynghanedd: croes 45% (27 lines); traws 23% (14 lines); sain 25% (15 lines); llusg 7% (4 lines).

2 Nawyr  Although there is usually a symbolic meaning to naw, it is used here to refer specifically to the Nine Worthies or the Nine Conquerors, see GPC s.v. naw¹ (b). Referring to the Nine Worthies was very common in medieval literature and art by the end of the Middle Ages and the beginning of the Renaissance. The idea was introduced at the beginning of the fourteenth century by Jacques de Longuyon around the year 1312. Gradually the popularity of the Nine Worthies grew, and the Nine Unworthies as well as a female version of the Nine Worthies became popular as well. In Welsh the Nine were called the Nine Conquerors also (cf. 4), see the list ‘Llyma enwai y IX kwngkwerwr, au harfau’ by L. Dwnn: HV ii, 8; and TYP³ 131–3. The original nine were the three pagans, Hector, Alexander the Great and Julius Caesar; the three Jews, Joshua, David and Judas Maccabeus; and the three Christians, King Arthur, Charlemagne and Godfrey of Bouillon, see Ifans 1973–4: 181–6. The poets often refer to the military exploits of the Nine in praise poetry by declaring that the patron is the tenth one, as does Guto here, cf. GLMorg 28.32, 34.54, 69.36; GSC 7.55. The Nine were portrayed on tapestries and murals in grand houses; one is believed to have been at one time in Bodwrda, Aberdaron, see Ifans 1973–4: 181–6. No visible examples of the Nine have survived in Wales, but English examples are plentiful (Rorimer and Freeman 1960). Is it likely that there was once a visible portrait of the Nine at Halltun or in the home of one of the Hanmers?

3 Oswalt  A king and a saint associated with Oswestry, see NCE 10, 810–11.

3 Haltun  There are three possible places called Haltun in this period: Halton in Denbighshire (the form Hallhton is first noted in 1292, see Owen and Morgan 2007: 187), Halchdyn (Halghton in English) in the centre of Maelor Saesneg (the form Halton is noted in 1427, see Owen and Morgan 2007: 188) and Haulton (or Haughton in English, see Lee 1877: 278) in the parish of Bronington in the east of Maelor Saesneg, close to the English border (Hanmer 1877: 52). The reference to Maelor in line 5 certainly suggests that we should locate it in Maelor Saesneg (so we can disregard Halton in Denbighshire). It seems that the other two, Halchdyn and Haulton, were associated with Guto’s patron. According to Charles 1972–3: 16, Siôn Hanmer inherited Halchdyn and Llai from his mother, Efa daughter of Dafydd ap Goronwy ab Iorwerth of Halchdyn and Llai. Halghton Hall was built in 1662 on an earlier site, which suggests that there was once a medieval hall there. However, according to Hanmer 1877: 53–4, the Haulton in Bronington was the one that Siôn Hanmer inherited: ‘He [John de Hanmer] … was afterwards succeeded … at Haulton by his son John … Haulton in Bronington was also once a hamlet; a certain limit called Haulton Ring was known there in my remembrance’ (Hanmer 1877: 5). It is possible that there was a hall house on this moat site during the seventeenth century. However, because both places are linked to Siôn Hanmer and are so close to each other in Maelor Saesneg, it is impossible to know exactly which one the poet means in this poem.

5 Ector  Hector son of Priam, the first of the three pagans among the Nine Worthies. Hector was a Trojan hero; for his history see TYP³ 337–8; G 435; OCD³ 673. For other references, see DG.net 11.10, 41n; GGMD i, 3.163n, 4.87n, 7.31n; GRhGE 3.90n. He became famous for his strength according to the Triads and he was one of the ‘Three Men who received the Might of Adam’, see TYP³ 129.

5 Maelor  Maelor Saesneg was a commote in the north-east of Wales. Hanmer parish is located within the commote as well as many other estates owned by the Hanmers for centuries.

7 hŷn no’i wyrion  It is possible that Siôn Hanmer was a grandfather when this poem was composed and that Guto praises the fact that he had lived long enough to see his grandchildren. His grandchildren, Edward, Sioned and Jane were born around 1470. They were the children of his son, William, who died 31 January 1490 (Palmer 1987: 58).

8 Alecsander  The famous Alexander the Great (356–323 B.C.). He is the second pagan listed here as one of the Nine Heroes. For his legend in the Welsh tradition, see Haycock 1987: 22–4, and further OCD³ 57–9.

9 Sesar  A form of the name Caesar, or Gaius Julius Caesar (100–44 B.C.). He is listed here as the last of the three pagans counted among the Nine Heroes. For Caesar within the Welsh tradition, see TYP³ 406; cf. DG.net 122.2n; GC 2.122n; GEO 1.110n; GGMD i, 4.56n, 5.126n; GIG III.71. His fame as a Roman politician must be significant here because Guto praises Siôn Hanmer for his legal knowledge and his local authority.

10 swydd  It is given two meanings in GPC 3370, ‘area, territory’ or ‘function, job’. The first meaning is most likely here, see 51n.

10 Elsmer  Ellesmere in Shropshire, a little to the south of Maelor Saesneg.

12 sias  A borrowing from the Middle English chace, or directly from the Old French, see GPC 3265. The poet refers here to fighting or hunting.

12 Sioswy  Joshua was the son of Nun from the descendant of Ephraim. He was the leader of the Hebrews against the Amalekites; see Rees et al. 1926: 838–9. He is the first of the three Jews in this poem to be counted among the Nine Heroes. He was a famous commander and renowned for his ability to lead an army, see Joshua 10–11 and Jones 1951–2: 93–5.

13 Dafydd Broffwyd  King David, the first king of Judea. His history is noted in the Old Testament, see 1 Samuel 16 to 1 Kings 2/1 Chronicles 10(.13)–29; he was also the author of the Psalms. He is listed here as the second Jew among the Nine Heroes. He is named in the poetry as an example of a godly man playing the harp; see Edwards 1994: 129–30. The reference serves to emphasize the manly and faithful side of Siôn Hanmer’s personality, cf. the reference to King David in a poem by Gruffudd Llwyd to the grandfather of Siôn, the judge Sir David Hanmer (GGLl 10.5–6).

15 Macabeus  Judas Maccabeus, son of the Jew Mattathias and the last of the three Jews among the Nine Worthies. He led the Maccabean revolt against the Seleucid Empire (167–160 B.C.) and in the Middle Ages he was famous for being a military hero and a national saviour.

17 Arthur  King Arthur, the hero who was idealized as the bravest military leader in the Middle Ages, see TYP³ 280–3. He is listed here as the first of the three Christians among the Nine Heroes.

18 Caer  Caerleon, legendary court of King Arthur, see TYP³ 223. However, it is likely that Guto here is playing on Caer ‘Chester’, a city close to Maelor Saesneg.

18 tair coron  Poets often refer to King Arthur and ‘three crowns’, see DWH, i: 159, and cf. GLMorg 44.58 Ti yw’r carw â’r tair coron ‘You are the deer with three crowns.’

19 Siarls  A form of the name Charles, i.e Charlemagne: he was the most famous and influential of all of the kings in the Middle Ages. He is the second Christian among the Nine Worthies.

20 Syr Ffwg  Fulk Fitzwarine of Whittington in Shropshire. He comes from a family of generations of Whittington lords and Bromwich (1991: 140) describes him as ‘an outlaw in the reign of King John, and a member of a powerful family of Marcher Lords, owners of the castle of Whittington in Shropshire, and long-lasting enemies of their neighbours across the border, the princes of Powys’. He became a legendary hero and the Cywyddwyr often refer to him, see especially GGLl 11.57 comparing Owain Glyndŵr to Fulk (Glyndŵr was Siôn Hanmer’s uncle, cf. 39n). This reference, in the middle of the Nine Worthies, is interesting and not irrelevant. Sir Fulk resided at Whittington castle, very close to the home of Siôn Hanmer and Ellesmere, which is located between Maelor Saesneg and the north of Powys. Seemingly, their native region and their special ability to fight was enough to unite the two.

21 Godffred o Bwlen  Godfrey de Bouillon, the last of the Christians among the Nine Worthies. He had a notable role in the first crusade during the last years of the eleventh century and became the first crusader ruler of Jerusalem in 1099. His name connects him with the region of Ardennes in France. He became a hero in poems and romances of the Middle Ages.

22 draig wen  The white dragon which fought against the red dragon and which became the traditional symbol of the English.

27 hen  The poet describes himself here as an old man. By the 1470s, Guto’r Glyn would have been over fifty years old, an age regarded as elderly in the Middle Ages.

28 Dug ’Mwlen  It is extremely hard to distinguish who is the dug ‘duke’ here. Guto has already referred to Bwlen in the personal name Godffred o Bwlen, see 21n, but he was not a duke. There is a place called Boulogne-sur-Mer also in the north of France, slightly to the west of Calais on the coastline of the Channel. Is it likely, therefore, that this is a reference to the duke of York at that place, a place familiar to the English army on the coast of France during this period? Although no obvious significance was found for this Bwlen during the French wars in the 1440s (the most famous battles connected with the city were fought in 1492 and in 1544), it was an important port during the fifteenth century in regards to the wars between England and France. Perhaps the poet refers here to when his patron and he were with the army of the duke of York in France during the 1440s.

29 Naw Cwncwerwr  Another name for the Nine Worthies, see 2n.

31 rhif  GPC 3070 gives the meaning ‘numerous, plentiful; collected, enrolled, enlisted’ for rhif².

35 digoniant  The best meaning offered by GPC 999 is ‘action, triumph, feat’; the meaning is probably that the abilities of the nine conquerors are all to be found within Siôn Hanmer.

37 gwasanaeth Siôn  Is this reference to the service that Siôn gave to Lancaster under the leadership of Jasper Tudor in the north of Wales? Jasper depended heavily on the loyalty of the Welsh who lived on the Welsh border, especially during 1460s. It could also refer to men in Siôn Hanmer’s own service.

38 Fwyfwy, fal y brif afon  This exact line occurs again in 117.61 to describe the honour of Siôn Trefor, Siôn Edward and Dafydd Llwyd of Iâl.

39 ysgwïer  There is a reference to Siôn Hanmer in a document which uses the title ‘esquire’ in 1449; it refers to the rank below that of knight.

39 rhwysg  There are two meanings to rhwysg in GPC 3120: ‘rush, attack’ or ‘power, authority, rule’. The last one gives the best meaning here: Guto is comparing the authority of Siôn Hanmer to that of Owain Glyndŵr.

39 Owain  This is the traditional name for the son of prophecy, but it seems here to be a specific reference to Owain Glyndŵr, who married Margaret daughter of Sir David Hanmer, Siôn’s aunt. The Hanmers showed strong support for Owain both during and after his rebellion, see Davies 1995: 138–9. As well as this family conection, the poet may be comparing Siôn Hanmer and Owain Glyndŵr as famous and powerful leaders in Wales: Glyndŵr on account of his rebellion and Siôn as one of the prominent Lancastrian leaders in Wales. Some believe that the Lancastrians embodied Welsh blood since Jasper and Edmund Tudor were the sons of Owain Tudur, another relative of Owain Glyndŵr, see Davies 1995: 209. Is it likely that Siôn Hanmer’s eagerness to fight against the Yorkists reminded Guto of the personality of Glyndŵr, and Siôn’s support for Jasper Tudor also reminded him of the support that the Hanmers gave Glyndŵr?

41–2 Ys da gweddai … / Aur ar wyrdd  The poet seems to imply here that Siôn Hanmer should be ordained a knight, a common desire in praise poetry, cf. GDEp 9.27–8. During the fourteenth century, his grandfather, Sir David Hanmer, was among the six Welshmen who were knighted, see Davies 1995: 77.

41 nai  That is, Siôn Hanmer, nephew of Owain Glyndŵr, see 39n.

42 aur ar wyrdd  Green here refers to ‘green clothing’, and gold seems to refer to the colour of the collar or badge which signified the status of a knight.

42 ŵyr yr urddol  A reference to the relationship between Siôn and his grandfather, Sir David Hanmer, who was a judge at the king’s court, see Siôn Hanmer.

43 coler  Coler usually refers to the chain that a knight would wear around his neck to denote his status (see Jones 2007: 130). Silver was the colour for an esquire like Siôn Hanmer. It seems that the poet would like to see Siôn Hanmer exchange his silver collar for a gold one, the colour of knighthood (cf. 41–2).

50 Melwas  The king of Somerset. His legend has not survived, but according to Welsh tradition he was the adulterous lover of Gwenhwyfar, wife of Arthur, a role which is played by Lancelot in other languages, see WCD 469–70; Jones 1935–7: 203–8; Bromwich et al. 1991: 58–61 and TYP³ 379–80. Late medieval poets often refer to him, e.g. DG.net 65.19–26, and especially Tudur Aled, see TA XXXV.41–2, XXXVIII.49–50, XLI.5–6, XLVII.24 and XC.65–6. He is always a standard of bravery for the poets, as Guto suggests here: he implies that Siôn has not forgotten his duty to look after Maelor.

51 swyddau  It could simply mean ‘territories, areas’ or ‘functions’ here. In the collection of documents pertaining to lands and estates in the Maelor Saesneg area during the fifteenth century, Siôn Hanmer is referred to as the seneschal of Maelor, an office similar to a constable or an officer of the commote that deals with the legal issues, cf. pen-cun Maelor (58) and capten y Mars (59).

52 Eglwys-wen  Whitchurch, a parish in Shropshire between Maelor Saesneg and the north of Powys.

58 pen-cun Maelor  There are plenty of references to Siôn Hanmer as the steward and the seneschal of Maelor and this could be the meaning here with pen meaning ‘lord, head’, cf. 76.53 Ar glun fy mhen-cun y’i cair ‘The knife will be on the hip of my chief lord’ (a request for a hunting knife on behalf of Siôn Hanmer).

60 y Llai  A village near Gresford slightly to the north of Wrexham, see Owen and Morgan 2007: 292. Llai was the name of one of the estates that Siôn Hanmer inherited through his mother, Efa daughter of Dafydd ap Goronwy ab Iorwerth of Llai (HPF iii: 108), see Siôn Hanmer. Llai Hall dates to the sixteenth century and contains some earlier traces. According to Palmer (1987: 58), Wiliam Hanmer, the son of Siôn Hanmer, was the first to live at Llai Hall.

Bibliography
Bromwich, R. et al. (1991) (eds.), The Arthur of the Welsh (Cardiff)
Charles, R.A. (1972–3), ‘Noddwyr y Beirdd yn Sir y Fflint’, LlCy 12: 3–44
Davies, R.R. (1995), The Revolt of Owain Glyndŵr (Oxford)
Edwards, H.M. (1994), ‘Dafydd Broffwyd’, LlCy 18: 129–30
Evans, H.T. (1995), Wales and the Wars of the Roses (second ed., Stroud)
Hanmer, J. (1877), A Memorial of the Parish and Family of Hanmer in Flintshire out of the Thirteenth into the Nineteenth Century (London)
Haycock, M. (1987), ‘ “Some Talk of Alexander and Some of Hercules”: Three Early Medieval Poems from the Book of Taliesin’, CMCS 13 (Summer): 7–38
Huws, B.O. (2003), ‘Rhan o Awdl Foliant Ddienw i Syr Dafydd Hanmer’, Dwned, 9: 43–64
Ifans, D. (1973–4), ‘Nawwyr Teilwng Plas Bodwrda’, Cylchg LlGC xviii: 181–6
Jones, A.M. (2007), ‘Gwisgoedd ac Ategolion yn Llenyddiaeth yr Oesoedd Canol, c.700–c.1600’ (Ph.D. Cymru [Aberystwyth])
Jones, E.D. (1935–7), ‘Melwas, Gwenhwyfar, a Chai’, B viii: 203–7
Jones, E.D. (1951–2), ‘The Brogyntyn Welsh Manuscripts’, Cylchg LlGC 7: 85–101
Lee, M.H. (1877), ‘Maelor Saesneg’, Arch Camb (fourth series) viii: 270–98
Owen, H.W. and Morgan, R. (2007), Dictionary of the Place-names of Wales (Llandysul)
Palmer, A.N. (1987), A History of the Old Parish of Gresford in the Counties of Denbigh and Flint (Wrexham)
Rees, T., Roberts, D.F., Evans, J.T., Williams, D. and Williams, I. (1926) (eds.), Geiriadur Beiblaidd (2 gyfrol, Wrecsam)
Rorimer, J. J. and Freeman, M.B. (1960), The Nine Heroes Tapestry (New York)

Stema fwy