Y llawysgrifau
Cadwyd testun o’r awdl hon mewn 10 llawysgrif, gyda dwy linell yn unig yn Pen 221. Mae’r testunau yn perthyn yn agos iawn i’w gilydd, a gallwn awgrymu eu bod i gyd yn tarddu yn y pen draw o un gynsail gyffredin, nad oedd yn rhy bell o destun y bardd, ond nad oedd yn ddi-fai. Mae tuedd yn rhai copïwyr dysgedig i safoni ffurfiau, yn aml heb fod angen, e.e. newidir y ffurf anghonfensiynol hened (49) i’r ffurf fwy arferol hyned yn LlGC 8497B a Llst 7, er bod y rhagodl ddwbl yn gofyn am hened.

Gellir rhannu’r llawysgrifau yn grwpiau fel a ganlyn:

Llawysgrifau X¹
Mae dwy lawysgrif yn tarddu o’r testun coll hwn o Ddyffryn Conwy, sef LlGC 3049D a LlGC 8497B. Ni sylweddolodd copïydd LlGC 3049D fod y mesur yn newid o linell 37 ymlaen, ac addasodd drefn y llinellau yn y pennill cyntaf a ganwyd ar dawddgyrch cadwynog (37–44) er mwyn ceisio cael cwpledi odledig. Mae’r ffaith fod trefn y llinellau yn gywir yn LlGC 8497B yn awgrymu bod y drefn yn gywir yn X¹, ond yn LlGC 8497B codwyd pedair llinell gyntaf cerdd 113 yn dilyn llinell 4, o bosibl am eu bod ar yr un cymeriad ll. Ni chodwyd gweddill cerdd 113 yn unman arall yn LlGC 8497B. Ni cheir copi o gerdd 111 yn Gwyn 4, sydd fel arfer (fel yn achos cerdd 113) yn llunio trindod gyda LlGC 3049D a LlGC 8497B.

Mae rhai darlleniadau penodol sy’n unigryw i’r grŵp hwn (e.e. omedd (6), i ryolaeth (10), sy ’mhen (19)) ac nid oes lle i gredu eu bod yn ddilys. Ar y cyfan mae testun LlGC 3049D yn fwy llygredig na LlGC 8497B – ond efallai ei fod yn nes at X¹ tra bod Thomas Wiliems wedi cywiro a safoni yn LlGC 8497B. Ar ddiwedd testun LlGC 3049D ceir nodyn yn esbonio’r mesur unigryw a ddefnyddir yn ail hanner yr awdl: ceir yr un esboniad, air am air, yn LlGC 6029E. Gw. isod dan lawysgrifau X².

BL 14965
Testun gan Edward Kyffin o ardal Croesoswallt a fu’n copïo ar gyfer Siôn Trefor o Drefalun. Hwn, o bosibl, yw’r testun gorau o blith y rhai a oroesodd, a dichon ei fod yn tarddu o ryw gynsail ysgrifenedig o’r gogledd-ddwyrain. Copi o’r testun hwn a geir yn BL 14962 yn ôl sylw a wnaeth Owain Myfyr ar frig ei destun.

Llawysgrifau X²
Gallwn fod yn bur hyderus mai testun coll John Jones Gellilyfdy yn BL 14971 oedd X². Dyma oedd ffynhonnell William Jones yn LlGC 6209E (Harries 1959–60: 73–6). X² neu LlGC 6209E oedd ffynhonnell y copi diweddarach yn Pen 197.

Ansicr yw perthynas testun Robert Vaughan yn Pen 152 â thestun BL 14971. Gwyddom mai BL 14971 oedd ffynhonnell Vaughan ar gyfer nifer o gerddi yn Pen 152, ond ni allwn fod mor sicr ynglŷn â’r dyrnaid o gerddi gan Guto yn llaw John Jones, Gellilyfdy, sydd mewn rhan o BL 14971 a oedd yn llawysgrif annibynnol ar un adeg. Mae tuedd yn Robert Vaughan i addasu neu i safoni ffurfiau, ond yn gyffredinol gwelir o’r amrywiadau fod ei destun yn bur agos at destun llawysgrifau X², ac felly gallwn ei gysylltu â’r grŵp hwn yn weddol hyderus. Ond ni allwn wybod ai rhan goll BL 14971 oedd ei ffynhonnell neu gynsail honno neu gopi arall ohoni.

Fel y nodwyd uchod dan lawysgrifau X¹, ceir olnod yn LlGC 3049D yn esbonio mesur ail hanner y gerdd hon; fe’i ceir hefyd, bron air am air, yn LlGC 6209E (gan gywiro LlGC 3049D yn gyforch yn LlGC 6209E yn gyfochr). Nis ceir yn yr un o’r llawysgrifau eraill. Mae’r ffaith na cheir yr olnod yn LlGC 8497B yn awgrymu nad oedd yn llawysgrifau X¹, a bod Edward Kyffin yn LlGC 6209E (neu o bosibl John Jones, Gellilyfdy yn y copi coll yn BL 14971) wedi ei godi o LlGC 3049D.

Llst 7
Ychwanegwyd y gerdd gan law o ganol yr unfed ganrif ar bymtheg i fwlch a adawyd gan brif law Llst 7. Mae nifer o ffurfiau llygredig yn y testun hwn (e.e. ferdd am feirdd (31), daiad am daliad (35), heddwn (37)). Mae’r llaw braidd yn anarferol, ac fe’i hynodir gan y symbol Saesneg þ (‘thorn’) am ‘dd’. Dyma’r unig destun o’r gerdd mewn llawysgrif o’r De.

Trawsysgrifiadau: BL 14965, LlGC 6209E, LlGC 3049D a Llst 7.

Stema

1 a’r tai  Gthg. LlGC 3049D a LlGC 8497B or tai. Rhestr a geir yn 1–2: a’r … a’r … / A’r …

2 a’n  Darlleniad pob llawysgrif; nid oes sail dros GGl a’m.

3 Llyn y Gwystl  LlGC 3049D llynn ygwystyl; BL 14965, LlGC 6209E llyn Egwystl; LlGC 8497B, Llst 7, Pen 152 llyn y gwystl. Os cynghanedd groes sydd yn y llinell, mae angen i gwystl fod yn acennog: ar y ffurf arbennig hon ar yr enw, gw. 3n (esboniadol) lle dyfynnir ffurf debyg gan Dudur Aled, TA I.24 Llan y Gwystl yn llawn gwestwyr. Yn GGl darllennir Llyn Egwestl, o bosibl er mwyn cael cynghanedd lusg: ond rhaid felly fyddai anwybyddu’r l derfynol, ac ni fyddai hynny’n arferol, gw. CD 173–5. Ond gan fod Gutun Owain weithiau’n defnyddio’r ffurfiau mwy anarferol Llan a Llyn Egwest (heb yr l derfynol) er mwyn y gynghanedd – e.e. GO XVIII.42 Vn o Lynn Egwest ail enw Iago, XX.14 Ys da vn Lyn Egwest iôr – gall mai darlleniad gwreiddiol llinell Guto oedd Llyn Egwest llawen gwestai. Gellid cynnig yr un peth am linell Tudur Aled, ond dichon nad cyd-ddigwyddiad yw’r ffaith fod cynghanedd groes yn y ddwy linell.

6 na’i omner  Llst 7 a llawysgrifau X² amner, BL 14965 omner, ond mae’n amlwg fod y ffurf yn ddieithr i gopïydd X¹, gan mai o medd / omedd (ffurf dreigledig gomedd) a geir yn LlGC 3049D a LlGC 8497B. Mae’r ddwy ffurf amrywiol, amner ac omner, yn bosibl a cheir y ddwy yn nhestunau Guto (amner 35.42, 44.5, 47.43, 87.8, omner 120.42). Llst 7 yn unig sy’n darllen o’i yn hytrach na na’i, o bosibl er mwyn osgoi n wreiddgoll.

10 rheolaeth  Dyma’r ffurf safonol, ond yn Pen 152 yn unig y’i ceir. Fel y gair rheol ei hun, ceid nifer o fân amrywiadau (nad oes iddynt unrhyw arwyddocâd o ran perthynas y llawysgrifau), fel y gwelir yn y testunau hyn, lle ceir ffurf wahanol ym mhob un o’r llawysgrifau cynnar: LlGC 3049D ryolaeth, LlGC 8497B ryoliaeth, BL 14965 Rvolaeth, LlGC 6029E rrywolaeth, Llst 7 rholieth, gw. GPC 3056 d.g. rheolaeth ac yn arbennig 3055–6 d.g. rheol lle gwelir y ffurfiau amrywiol rhyol, rhôl, &c. Mae llawysgrifau X¹ yn rhoi’r arddodiad i o flaen yr enw sy’n newid ychydig ar yr ystyr (cynnydd cael Dafydd … / i reolaeth Sain Grugor), sy’n bosibl o gywasgu rheolaeth yn ddeusill.

12 cnewyllyn  Gan Pen 152 yn unig y ceir y ffurf safonol hon – ac mae mân amrywiadau ar y ffurf a geir yn y llawysgrifau eraill (cf. 113.23n (testunol) ar cnewyllion) yn awgrymu ei fod yn air ansefydlog: e.e. Llst 7 knuillin, LlGC 3049D kynewillin, LlGC 8497B cnewillin, BL 14965 kynewillin, LlGC 6209E kynnhwyllin.

18 A borthai bedeirsir  Mae’r llawysgrifau yn gytûn, ac eithrio Llst 7 sy’n darllen i borthi pedersir (a peder- yn amrywiad llafar ar pedair, nodwedd ar rai o dafodieithoedd deheuol heddiw). Yn fydryddol ac o ran ystyr mae’r ddau ddarlleniad cystal â’i gilydd, ond derbynnir tystiolaeth mwyafrif y llawysgrifau.

19 sy ’m mhall  Dyma ddarlleniad yr holl lawysgrifau ac eithrio llawysgrifau X¹ sy mhen, a’r darlleniad yn LlGC 8497B wedi ei gywiro yn sy mhall gan law ddiweddarach.

33 un wreiddyn  Llst 7 yn unig sy’n darllen o wreiddin yma (o bosibl er mwyn cael cyfatebiaeth heb n wreiddgoll rhwng y cyrch a’r llinell nesaf).

37–40  Mae’r mesur yn newid yma, a cheir y cyntaf o sawl pennill o dawddgyrch cadwynog. Ni lwyddodd copïydd LlGC 3049D i adnabod y mesur, ac er mwyn cael cwpledi’n odli, copïodd y llinellau yn y drefn 37, 39, 38, 40 (cf. 41–4n isod). Yn LlGC 8497B mae llinellau 37–9 yn y drefn gywir, ond hepgorwyd llinell 39. Gallwn dybio bod y llinellau yn eu trefn gywir yn X¹, cynsail y ddwy lawysgrif hyn, ond bod gosodiad y llinellau rywsut wedi peri trafferth.

37 arwain swyddau  Darlleniad Llst 7, LlGC 8497B, cf. LlGC 3049D Arwen swydde, LlGC 6209E Arwen swyddau; gthg. BL 14965 Arwen swydd sy’n peri i’r cymal fod yn deirsill yn lle pedair sillaf, yn ogystal â thorri ar y mesur o bosibl (gan fod angen gair yn terfynu ag -au er mwyn cyfateb i gywyddau: ond fel y gwelir yn y nodyn cefndir nid yw’r mesur yn hollol reolaidd, felly ni ellir pwyso gormod ar y pwynt hwn). Ni cheir GGl Arwain y swydd yn yr un llawysgrif. Mae’r dystiolaeth uchod yn awgrymu mai’r ffurf lafar arwen oedd y ffurf yn y gynsail – a diau mai dyna oedd yn X¹ (a copïydd LlGC 3049D wedi cadw darlleniad X¹, tra bod Thomas Wiliems yn LlGC 8497B wedi ei safoni, yn ôl ei arfer).

41–4  Mae LlGC 3049D unwaith eto wedi newid trefn y llinellau yma (mae’r drefn yn gywir yn LlGC 8497B sy’n awgrymu ei bod yn gywir hefyd yn X¹): 41, 44, 42, 43. Ond gan nad yw’r rhagodlau yn cyfateb yn 41–2 a 43–3 nid yw’r newid trefn yn rhoi cwpledi odledig iddo fel yn 37–40.

42 i’r un llannerch  Dyma ddarlleniad yr holl lawysgrifau ac eithrio Llst 7 a Pen 152 i vn llannerch (o bosibl yn ymgais i ddileu’r r wreiddgoll).

45 draethawd  Llst 7 a Pen 152; ceir draethod yn llawysgrifau X¹ a BL 14965, ffurf amrywiol ddiweddarach yn ôl GPC 3544 d.g. traethawd¹. Nid oes oblygiadau odl i’r naill ffurf na’r llall.

46 a’r gair  Ni cheir y fannod yn BL 14965 a Pen 152 a gair, ond os cywir mai’r fannod sydd yn 45 â’r draethawd, yna gwell yw cynnwys y fannod.

49 hened  Darlleniad LlGC 3049D, BL 14965 a Pen 152; ceir y ffurf fwy safonol hyned yn Llst 7 ac yn LlGC 8497B, ond o ran y mesur, mae angen hened er mwyn odli’n ddwbl â Bened yn llinell 50.

51 i dref  Darlleniad Llst 7, BL 14965 a Pen 152; i dir a geid yn X¹ (cf. LlGC 3049D a LlGC 8497B), sy’n rhoi f heb ei hateb o flaen y brif acen yn ail hanner y llinell.

51 Egwystl  Dyma’r ffurf yn Llst 7, LlGC 8497B, BL 14965; egwestl a geir yn LlGC 3049D, LlGC 6209E, Pen 152. Mae’r dystiolaeth ychydig yn gryfach o blaid Egwystl yma, gthg. 3n, ond nid oes modd bod yn sicr pa ffurf a ddefnyddiodd Guto.

53 talau  Mae’r llawysgrifau yn gytûn ac eithrio LlGC 3049D sy’n rhoi talv; gan fod angen odl â hwyliau (55) fe’i gwrthodir. Mae’n bosibl fod y gwall yn X¹ a bod LlGC 8497B wedi sylweddoli hynny a chywiro wrth godi’r testun.

53 talau â’r bateloedd  Llst 7 yn unig sy’n rhoi’r arddodiad er yma: ar a geir yn y gweddill i gyd, ac er mor ddeniadol yw darlleniad Llst 7 o ran ystyr, cafwyd er eisoes ar ddechrau’r llinell. Os yr arddodiad ar sydd yma, rhaid cymryd mai pateloedd yw’r ffurf gysefin, gw. GPC² d.g. batel¹ lle ceir enghraifft o patel o’r ‘16–17g.’. Yn niffyg tystiolaeth gynharach dros patel, mwy diogel yw dehongli ar y llawysgrifau fel un ai â’r neu a’r, a’r arddodiad sydd yn rhoi’r ystyr orau yma, nid y cysylltair: talau â’r bateloedd ‘taliadau gyda’r brwydrau/byddinoedd’ (hynny yw ‘yn sgil’), sef yr un ystyr ag a geir o ddarllen er gyda Llst 7.

54 thrafaeliaf  Mae ansicrwydd ynglŷn ag union ffurf y ferf: LlGC 8497B, LlGC 6209E a Pen 152 yn unig sy’n rhoi ffurf safonol y testun golygedig; mae’n amlwg fod llafariad ymwthiol yn y gynsail, cf. BL 14965 thyrafaelaf, LlGC 3049D thvrvaelaf, Llst 7 thrvaeliaf.

56 at Duw Celi  Dyma ddarlleniad yr holl lawysgrifau ac eithrio Llst 7 o Duw keli (lle y disgwylid y treiglad meddal yn dilyn o). Am y gyfatebiaeth gytseiniol, gw. 56n (esboniadol).

57 gyfrinachus  Llst 7 yn unig sy’n rhoi’r ffurf gysefin, kyfrinachus, yma, ac mae’n amlwg yn wallus.

59 gartrefydd  Ffurf luosog cartref, sydd am ryw reswm wedi achosi cryn drafferth i’r copïwyr. Gan BL 14965 a X² yn unig y ceir y ffurf gywir; gthg. Llst 7 gad trefydd, LlGC 3049D gartefydd, LlGC 8497B gaertrefydd. O ran y mesur, mae’r gair yn odli’n ddwbl â crefydd y llinell ganlynol.

64 yn ei gwreiddion  Hepgorir yr arddodiad yn yn Llst 7, gan amharu ar yr ystyr ac ar hyd y llinell.

63–4 gorweiddion, / … gwreiddion  Dyma ddarlleniad yr holl lawysgrifau; nid oes unrhyw sail dros ddarllen gorweiddiau … gwreiddiau gyda GGl.

66 âi’n rhaid Addaf  Dyma ddarlleniad llawysgrifau X¹ a Llst 7; gan Pen 152 a BL 14965 ceir an rraid addaf a chan LlGC 6209E fu/n/ rraid Addaf (un o’r achlysuron prin lle mae Pen 152 a LlGC 6209E yn cynnig tystiolaeth wahanol i’w gilydd). Nid oes sail yn y llawysgrifau dros ddarlleniad GGl euraid Addaf, ac fe’i gwrthodir gan fod y gynghanedd yn gryfach o gymryd bod yma’r gyfatebiaeth gytseiniol nrh = n rh-. Gan fod tystiolaeth y llawysgrifau’n weddol gyfartal, dewisir y ferf amherffaith sy’n rhoi’r ystyr orau yma. Gw. 65n (esboniadol).

68 i’m tref innau  Dilynir BL 14965 a Pen 152 sy’n rhoi llinell ac ynddi m wreiddgoll. Rhaid gwrthod LlGC 3049D in tref innau gan nad yw’r rhagenw blaen a’r rhagenw ategol yn cytuno (dyma ddarlleniad GGl); ceir cytundeb yn LlGC 8497B in tref ninau, ond fe’i gwrthodir gan fod pwyslais y bardd yn y llinellau hyn arno’i hun (cf. minnau (67) tra fwy’ (68)). Gwrthodir hefyd LlGC 6209E im trefn innau, gan nad oes yr un o’r prif lawysgrifau yn ei gynnig, a llwgr yw Llst 7 yw drefn inav. Mae’n amlwg fod ansicrwydd am yr union ddarlleniad, a bod rhai copïwyr wedi newid fwy’ wannaf → fwy’n wannaf yn ail hanner y llinell er mwyn ateb yr ail n yn tref ninnau neu trefn innau.

Llyfryddiaeth
Harries, W.G. (1959–60), ‘Copi o lyfr awdlau John Jones, Gellilyfdy’, Cylchg LlGC xi: 273–6

Fel yn achos cerdd 110 gallwn awgrymu i’r gerdd hon gael ei chanu ym mlynyddoedd cynnar abadaeth Dafydd ab Ieuan, cyn bod Guto wedi dod yn westai mwy parhaol yn yr abaty. Os yw’n gywir cysylltu’r cyfeiriad at hwyliau o’r dŵr heli â’r hir ddisgwyl am ddychweliad Harri Tudur o Lydaw yn 1485 (gw. 55n), yna gallwn ei dyddio ychydig cyn y glaniad hwnnw. Fel yn achos cerdd 110 (a rhai o’r cerddi eraill i’r abad), mae’n bosibl fod Guto wedi datgan y gerdd hon y tu allan i furiau’r fynachlog. Dywed mai man lle y byddai’n [b]wrw’r gaeaf yw’r abaty (48), ac y byddai’n ymgartrefu yno yn y diwedd (62), i dderbyn olew sanctaidd y mynaich tra fwyf wannaf (68), cyn cael ei gladdu ar dir yr abaty, yn ei gwreiddion (64). Dywed ymhellach, os bydd argoel rhyfel yn y dyfodol, na fydd bellach yn ymrestru mewn byddin, ond yn hytrach yn ymgilio i dŷ Duw yng Nglyn-y-groes (53–60). Awgryma hyn nad yw wedi ymgilio i’r fynachlog yn barod, ond ei bod yn fwriad ganddo i wneud hynny yn y dyfodol.

Dafydd yr abad delfrydol a folir yn yr awdl hon: yr un haelionus ei ddarpariaeth i’r rhai gwan (32) ac yn arbennig i’r beirdd (e.e. 5–8), y gŵr dysgedig (10, 14) a’r hwsmon effeithiol sy’n aredig ei diroedd ac yn rheoli ei goedydd yn effeithiol (e.e. 21–2) gan sicrhau cyflenwad da o fwyd a diod ar gyfer byrddau’r abaty. Arwyddocaol o bosibl yw’r ffaith na folir yr abad yma am ei waith adeiladu ac atgyweirio yn y fynachlog, elfen a folir yn helaeth mewn rhai o’r cerddi eraill. Mae’n ddigon posibl i’r awdl hon gael ei chanu cyn i Ddafydd ymgymryd â’r gwaith hwnnw, ac mae’n ateg pellach i’r awgrym mai i gyfnod gweddol gynnar yn ystod ei abadaeth y perthyn y gerdd. I Guto’n arbennig mae Dafydd yn noddwr ffyddlon, yn cynnig hyder a gobaith (16), a bydd Guto’n hapus i ymddiried ei enaid iddo ar ddiwedd ei oes (61–70). Braf fyddai gwybod beth yn union a olyga Guto wrth honni ei fod yn arwain swyddau i Ddafydd (37n): a oedd ganddo swydd benodol fel bardd yn y fynachlog?

Dyddiad
c.1483–5; gw. uchod.

Golygiadau blaenorol
GGl cerdd CXIII; CTC cerdd 59.

Mesur a chynghanedd
Awdl 70 llinell ar y mesurau canlynol:

i. Llinellau 1–36
Englynion unodl union ac englynion proest cyfnewidiog bob yn ail; mae’r tri englyn proest cyntaf (5–8, 13–16, 21–4) yn diweddu ag odlau proest dalgron a’r olaf (29–32) ag odlau lleddfbroest. Cysylltir yr englynion gan gyrch-gymeriad, a cheir hefyd gymeriad llythrennol yn cysylltu llinellau’r englynion unigol (ac eithrio ail linell yr englynion unodl union); mae’r cymeriad llafarog sydd yn 13–24 a 29–36 yn cael ei estyn dros dri ac yna dros ddau englyn.

Cynghanedd, heb gyfrif ail linell y pum englyn unodl union: croes 71% (22 llinell), sain 26% (8 llinell), traws 3% (1 llinell). Mae ail linell yr englynion unodl union yn llunio cynghanedd groes gyda’r cyrch mewn pedwar englyn, a thraws mewn un englyn.

ii. Llinellau 37–70
Cyfres o linellau ar amrywiad braidd yn anarferol ar dawddgyrch cadwynog, ond â’r penillion heb fod yn unffurf o ran eu patrymau odli. Mae’n bosibl mai arbrofi a wna Guto yma, a hynny tua hanner can mlynedd ar ôl iddo ganu tawddgyrch cadwynog cwbl reolaidd i’r Abad Rhys (cerdd 8.) Cadarnheir hyn mewn mewn nodyn ar gwt y gerdd yn LlGC 3049D, y mesvr hwn a wnaeth guttor glyn yn gyforch [LlGC 6209E yn gyfochr] ag yn vn gymeriad yr hwn ni chanwyd or blaen oni kanodd yr owdl yma. Ystyr cyfochr ‘yn cydodli’n ddwbl neu’n ddwysillafog (mewn Tawddgyrch Cadwynog a Rhupunt)’, GPC 706.

Ceir gan Guto benillion o dawddgyrch cadwynog yng ngherdd 8, sy’n dilyn y patrwm traddodiadol a ddisgrifir yn CD 344:

Nid yw ‘tawddgyrch cadwynog’ eto ond dau bennill o rupunt hir â’r un brifodl, ac ychydig o wahaniaeth yn rhagodlau’r cyntaf. Yn lle bod y tri chymal cyntaf yn odli nid yw ond yr ail a’r trydydd, ond y mae’r tri’n odli â’r tri cyfatebol yn yr ail glymiad; felly os rhoir a am y brifodl, odliad y pennill yw: b, c, c, a; b, c, c, a. Y mae’r ail pennill yn rhupunt hir rheolaidd, â’r un rhagodl yn ei ddau glymiad, fel hyn: d, d, d, a; d, d, d, a.

At yr odli hwn ceir patrwm cymhleth o gytseinedd (a ddisgrifir ibid. 344), ac ar ôl deddfiad newydd Eisteddfod Caerfyrddin 1451, roedd yn ‘rhaid i’r holl ragodlau fod yn ddwbl (neu gyfochrog), ond nid y prifodlau …’ (ibid. 346) a cheid cynghanedd groes ym mhob llinell ac eithrio’r bumed a’r seithfed (lle y mae dau gymal y llinell yn odli â’i gilydd).

Er bod Guto yn amlwg wedi canu’r awdl i’r Abad Rhys o Ystrad-fflur cyn 1451, mae’n glynu’n glòs at y patrwm a argymhellwyd yn Eisteddfod y flwyddyn honno, gyda phob ‘pennill’ o’r mesur yn cynnal yr un cymeriad ar ddechrau pob cymal, e.e. 8.53–60,

Gwladoedd Eli | glud addolant
Goroff Rolant, | gwŷr a phrelad,
Gâr i Feli, | gŵr a folant,
Glêr a holant | glarai heiliad.
Gwnaeth gyfrestri | gwydr ffenestri,
Gaer fflowrestri, | gôr Fflur Ystrad,
Gwin fenestri | ag aur lestri,
Gwalchmai’r festri, | gweilch Mair fwstrad.

Ni cheir yr un cysondeb yn yr awdl hon. Ceir tri phennill wyth llinell yr un, ac un pennill, yr olaf, yn ddeg llinell. Cynhelir cymeriad llafarog ar ddechrau pob cymal, ac eithrio ail gymal llinellau 57, 68 a 70. Gallwn ddisgrifio patrwm odlau’r penillion fel a ganlyn (gan roi a am y brifodl a thanlinellu’r rhagodlau dwbl; cynhelir yr un brifodl (a) drwy’r penillion i gyd, ond mae’r odlau eraill yn newid o bennill i bennill):

37–44: b, c, c, a; b, d, d, a; e, f, f, a; g, h, h, a.
45–52: b, c, c, a; d, e, e, a; f, g, g, a; h, i, i, a;
53–60: b, c, c, a; b, d, d, a; e, f, f, a; g, h, h, a;
61–70: b, c, c, a; d, e, e, a; f, g, g, a; h, i, i, a; j, k, k, a.

(Yn achos llinellau 37–44 mae c, c yn odli’n sengl gyda d, d.)

3 Llyn y Gwystl  Gall fod Guto’n chwarae ar yr enw Llynegwystl, cf. TA I.24 Llan y Gwystl yn llawn gwestwyr. Ar gwystl ‘sicrwydd’, &c., gw. GPC 1789. Mae’r gynghanedd yn profi bod Gwystl yn acennog gan Guto a Thudur Aled yma (diacen fyddai Egwystl), ond gw. ymhellach 3n (testunol). Ond mae’n ddigon tebygol fod Llyn y Gwystl yn enw lle yn ei hawl ei hun; cyfeiria Pratt (2011: 11) at dystiolaeth o ddiwedd yr unfed ar ganrif ar bymtheg dros ‘a poole called Llyn y Gwistle which is in the River Dee where a Great Stone of Rock lyeth which is known to be the Ancient Meare between the said Mannor [de Langwestle] & the lands of the Lord of Chirk’.

6 omner  GPC 6247 ‘pwrs, cod’, a gw. GMBen 20.29n ac ymhellach 6n (testunol).

6 mwy no’r Badd  Cf. disgrifiad Gutun Owain o Lyn-y-groes, GO XXI.15–18 Ni weled rhag yfed gwin / Kav tŷ vrddol koed Hyrddin: / Ni vynn ddorav ar nevadd / Nac ar byrth, mwy noc y’r Badd; yn ibid. 136, 139 (fel GGl yn achos llinell Guto), dehonglir Badd yn gyfeiriad at Gaerfaddon, gw. GO 123 d.g. Kaer Vaddon. Fel y llifai’r dyfroedd iachusol yn rhwydd ac yn rhydd i bawb yng Nghaerfaddon, felly’r arian o bwrs yr abad. Ond mae’n ddigon posibl mai fel enw cyffredin y dylid deall badd yn y ddwy gerdd, a’r beirdd yn canmol y ffaith fod baddon y fynachlog yn agored bob amser: cysylltid baddonau ag iacháu yn ogystal ag ymolchi yn y cyfnod hwn.

9 Ifor  Ifor Hael, noddwr Dafydd ap Gwilym a phatrwm o’r noddwr delfrydol i Guto a’i gyfoeswyr.

10 Sain Grugor  Sef Gregor Fawr (c.540–604), y cyfeirir ato’n fynych yn y farddoniaeth fel patrwm o ddysg, yn enwedig dysg eglwysig; ymhellach arno, gw. ODCC³ 710–11.

12 can  Yr ansoddair ‘gwyn, disglair’ yma; ond gellid hefyd y rhifol can(t).

14 aber  Gall olygu un ai’r man lle y mae dwy afon yn ymuno neu ‘afon, nant, ffrwd’, gw. GPC² 7. Lleolir yr abaty ar lan orllewinol afon Eglwyseg, sy’n llifo i afon Ddyfrdwy ym Mhentrefelin, ryw 400m i’r de o adeilad presennol yr abaty. Ond yma mae’n debygol y cyfeirir hefyd at Lyn-y-groes fel ffynhonnell neu darddle dysg. Llifa dysg o’r abaty megis dŵr o geg afon.

14 awen wybod  ‘Gwybodaeth yr awen’ neu ‘gwybodaeth a geir drwy ysbrydoliaeth’. Disgrifio Glyn-y-groes a wneir yma fel man sy’n ysbrydoli.

19 y grog … Gwrecsam  Cyfeirir yma at grog yn Wrecsam: am gysylltiad y fynachlog â Wrecsam, gw. 26n. Efallai ei bod yn annhebygol mai yn eglwys Wrecsam yr oedd y grog y cyfeirir ati oherwydd llosgwyd yr eglwys yn ulw yn 1463 a’i hailgodi’n rhannol erbyn y 1480au; gw. Palmer 1886.

19 pall  Ar ei amrywiol ystyron, gw. GPC 2676 d.g. pall², ‘mantell, llen, gorchudd, … gorsedd’, &c. Gorchuddid crogau yn aml â llen, gan ddibynnu ar y calendr eglwysig. Gw. 118.59n ar crys. Posibilrwydd arall yw mai ‘gorsedd’ yw ei ystyr, yn gyfeiriad at y fan lle safai’r grog, cf. o bosibl 6.61–2 Nid af i’w ball na’i allor, / Ni’m gad y cariad i’r côr.

21 trôi ddur  Dur yw goddrych y frawddeg, a chyfeirio a wna Guto at aradr yn troi neu’n aredig tir yr abad. Rhyfedd yw’r ferf amherffaith yma, gan mai berf bresennol sydd yn y llinell ganlynol – ond diau mai oherwydd yr angen am ffurf dreigledig y goddrych y’i defnyddiwyd.

22 Ei goedydd a fag adar  See 27n.

23 y ddwy Waun  Y Waun Isaf a’r Waun Uchaf; gw. 107.14n.

23–4  Roedd gan deulu Dafydd ab Ieuan diroedd yn y Waun, yn Nhrefor ac yn Iâl. Gw. ymhellach y nodyn ar Dafydd ab Ieuan.

24 rhif  Gall hefyd olygu ‘parch’.

25 bual Trefor, Iâl, Pentre’rfelin  Cynghanedd sain, gyda thwyll gynghanedd tr..f..r ^/l = tr..rf ^/l (neu gellid anwybyddu’r ddwy f).

25 Pentre’rfelin  Yn Llandysilio-yn-Iâl, ychydig i’r de o’r abaty, yn ffinio â phlwyf Llangollen, gw. Paroch i: 122; HPF iv: 40; Pratt 2011: 28 (map).

25 bual  Ar bual ‘ych gwyllt; carw’ a’i ddefnydd ffigurol am ‘arglwydd, pendefig’, gw. GPC 342 1(a), (b). Fel barwn yn llinell 27, cyfeiria at yr Abad Dafydd. Ond roedd bual hefyd yn hen air am ‘gorn yfed’, ibid. 2(a), a gellid ei ddeall yn ffigurol am arglwydd sy’n darparu diod i’w westeion.

26 bro Sain Silin  Sef ardal Wrecsam. I Sain Silin y cysegrwyd eglwys blwyf Wrecsam yn wreiddiol, er mai â St Giles y’i cysylltir yn ddiweddarach. Esbonnir yn Palmer 1886: 11, mai Egidius oedd yr enw Lladin am Silin a Giles, a chydag amser, wrth i’r dref ymseisnigo, daethpwyd i gyfeirio at nawddsant yr eglwys fel Giles (er mai dau sant annibynnol, a dyddiadau gŵyl gwahanol i’w gilydd, oedd Silin a Giles). Cafodd eglwys Wrecsam ei chysylltu’n gynnar yn y drydedd ganrif ar ddeg â Glyn-y-groes, ac mae’n bosibl iddi hefyd gael ei chysegru i Fair am gyfnod, fel y dengys gwaith ailadeiladu y bu’r fynachlog yn gyfrifol amdano yn yr eglwys, ibid. 10–11. Mae enw cae Erw Saint Silin a gofnodwyd yn 1620 yn nhrefgordd Acton ym mhlwyf Wrecsam yn atgof o bwysigrwydd y sant yn yr ardal. Ymhellach ar diroedd Glyn-y-groes yn Wrecsam, a elwir Wrecsam Abad, gw. Price 1952: 68–71; Thomas 1908–13: iii: 297; Pratt 2011: 10–11, 40 et passim.

27 Bron Hyrddin  Enw’r fron i’r gorllewin o’r fynachlog: Paroch i, 123, The Abbey of Vale Crucis lies in y^e township of Maes yr ychen under a hill call’d Bron Vawr in Lh: Golhen Parish. A small common called coed hyrdhyn on y^e other side. Mae’n amlwg, yn ôl tystiolaeth Guto’r Glyn a Gutun Owain, ei bod hi’n fron goediog yn eu cyfnod hwy (fe’i gelwir hefyd yn Goed neu Lwyn Hyrddin gan y beirdd), ac, fel yr awgryma Guto yma, roedd yn ffynhonnell bwysig ar gyfer coed adeiladu (cf. 112.34n), mêl (ar gyfer bragod a medd): cf. Williams 2001: 226, ‘A medieval woodland supplied not only timber – for building purposes and as fuel, and other forest products – such as honey and nuts, it also afforded scope for pannage – the pasturage afforded to herds of pigs, and for the hunting of wild game.’ Am gyfeiriadau Gutun Owain, cf. GO XX.37–8 Yno ’r awn win llawn, iôn llwynav Hyrddin, / Y’w heirddion nevaddav (i’r Abad Siôn ap Rhisiart), XXI.16 Ni weled rrac yved gwin / Kav tŷ vrddol koed Hyrddin (eto), XXVI.61 Ar gann nef Hyrddin, awr i gwnaf hirddydd (i’r Abad Dafydd ab Ieuan), XXXI.35–6 Is Hyrddin ar win yrioed, – / A’i goed, – yr wyf drigiedic (eto).

Abaty Glyn-y-groes o ben Bron Hyrddin. Llun: Ann Parry Owen

28 breugoed  Cymerir mai ystyr lythrennol sydd i coed yma (yn hytrach na’r ystyr ffigurol ‘tylwyth’), yn cyfeirio, o bosibl, at fron goediog Bron Hyrddin, gyda breu yn awgrymu coed ifanc a thyner, rhai wedi eu plannu yn ddiweddar, o bosibl; am ystod eang ystyron brau yn y cyfnod, cf. GPC 311 a gallai’r ystyr ‘hael’ fod yn berthnasol (yn yr ystyr fod y coed yn cynhyrchu cnwd hael o ffrwythau, cnau, &c.). Cyfeiria Guto eto at waith yr Abad Dafydd yn defnyddio a phlannu coed newydd ar y fron, 112.33–6 Gwnaeth Dafydd (ni bydd heb win) / Gaead hardd o goed Hyrddin. / O’r mes a droes i’r maes draw / Mae gwŷdd yn magu iddaw.

30 hyd yr olew  Hynny yw, ‘hyd at ddiwedd fy oes’. Ar olew ‘olew eneinio, … olew olaf’, gw. GPC 2642.

33 Un Duw Tri  Term cyffredin am Dduw, a oedd yn un ac yn dri pherson (y Drindod) yr un pryd, cf. IGE² 295.30 Un Duw Tri i’n dwyn ni i nef.

33 Celi Culwydd  Hen gyfuniad am Dduw a oedd yn gyffredin ym marddoniaeth y Gogynfeirdd, ond y byddai blas hynafol yn sicr iddo erbyn y bymthegfed ganrif: cf. GMB 29.3 Erglyw o’m gweti, Keli Kulwyt; GGMD i, 4.163 Gwaisg Arglwydd, Culwydd celi a cf. GLGC 1.1 Arglwydd Dduw, culwydd yw, Celi – Arglwydd. Esbonnir culwydd yn gyfuniad o cu- + glwydd, yr un elfen ag yn arglwydd, GPC 629, a Celi yn ffurf enidol y Lladin coelum ‘nefoedd’, ac yn ôl yr enghreifftiau gall olygu ‘nefoedd’ neu ‘Dduw’, ibid. 458.

37 arwain swyddau  Cymerir mai ‘dwyn, cyflawni’ yw ystyr arwain yma; am enghraifft arall o’r cyfuniad, cf. Peniarth 67, 57.28 arwain swydd (Hywel Dafi) a hefyd arwain buchedd ‘to lead a life’, GPC² 486.

38 cyrhaeddwn  Byddai ‘ennill, cadw; llwyddo’ yn ystyron addas yma, gw. GPC 808.

39 cyweddwn  Ffurf gyntaf unigol amherffaith y ferf cywain (bôn cywedd-), GPC 830: byddai ‘trosglwyddo (i’w cadw), casglu’ yn ystyron posibl yma; am y ffurf, cf. arweddwn (40) o’r ferf arwain.

40 arweddwn  Am y ffurf, cf. 39n cyweddwn a GPC² 486 d.g. arweiniaf. Deellir englynion yn llinell 41 yn wrthrych.

44 cadeiriaf  Ceir ystyr arbennig i’r ferf hon yng nghyswllt coed (boed yn goed ffigurol neu beidio): ‘tyfu cangau, ymganghennu, ymledu, helaethu, datblygu’, GPC 377. Cyfeiria’r bardd yn ffigurol at ei farddoniaeth doreithiog i’r abad.

45 awn  Ffurf gyntaf unigol amherffaith / amodol mynd, cf. 37 a gyrhaeddwn, 39 a gyweddwn; mae ffurf cyntaf luosog orchmynnol yn bosibl yma hefyd, ond mae’r berfau eraill yn y llinellau hyn yn rhai person cyntaf (e.e. 42 lluniaf, 50 derbyniaf, 54 ni thrafaeliaf, &c.).

45 â’r draethawd  Er mai gwrywaidd yw traethawd bellach, gallai fod yn enw benywaidd mewn Cymraeg Canol. Nid oes enghraifft arall o’r gair gan Guto, ond Trawtha6t ber a ganodd Cynddelw Brydydd Mawr, GCBM i, 3.176; cf. GBDd 4.2 … traethawd – fan. Nid oes rhaid darllen ar draethawd, felly, fel yn GGl.) Dichon mai ystyr traethawd yng nghyswllt barddoniaeth yw datganiad neu draethiad cerdd, cf. GPC 3544 d.g. traethawd¹.

45 ardrethol  Derbynnir yr ystyr ‘yn dwyn teyrnged’ a gynigir yn betrus yn GPC² 424; o dderbyn yr ystyr fwy arferol ‘trethadwy’, gellid deall bod traethawd y bardd yn un y disgwyliai dâl amdano.

47 I gael awen iau a glywir  Ceir sawl cyfeiriad yn y cerddi i Glyn-y-groes at y ffaith fod lletygarwch y fynachlog yn peri i’r gwestai deimlo’n iau, fel y gwna Guto yma mae’n debyg, er mor hen ydoedd (er fy hened, 49). Ond mae’n bosibl y cyfeirir yn benodol at ddydd Iau, er na fyddai union arwyddocâd hynny’n amlwg.

50 Bened  Sant Benedict (c.480–c.550), y daeth ei reol yn sylfaen i fywyd mynachod yn y Gorllewin: gw. ODCC³ 184 a cf. 113.72n. Tir Bened yw tir y fynachlog.

51 dai arfogion  Cymerir mai ffurf dreigledig tai a geir yma, er y byddai da’i arfogion hefyd yn bosibl. Cyffredin yw tai yn y farddoniaeth am lys ac iddo nifer o ystafelloedd neu rannau. Diau mai ystyr ffigurol sydd i arfogion, sef disgrifiad o drigolion y fynachlog fel rhai ‘wedi eu harfogi’ â dysg neu grefydd.

51 tref Egwystl  Sef Glyn-y-groes, gw. 105.44n (esboniadol).

53 bateloedd  Lluosog batel ‘brwydr’ neu ‘byddin’, gw. GPC² 600 d.g. batel¹ a cf. ryfeloedd, llinell 54. Ceir enghraifft arall gan Guto yn 29.30 Difa talm dy fateloedd (‘byddinoedd’); a cf. GLGC 198.21 … bwa teulu y bateloedd. Ond yn GGl 362 nodir ‘ystyrier hefyd S. battels, am y tâl am fwyd yng ngholegau Rhydychen’ a dilynir yr awgrym hwnnw yn GPC 264 sy’n rhestru’r gair fel yr unig enghraifft d.g. batel² (ond nid yn GPC² lle ni cheir ond un ffurf batel); cf. hefyd MED Online s.v. batel (a) ‘A charge for provisions’ (b) ‘a prebend’ (gyda dwy enghraifft o’r bymthegfed ganrif). Un o ddiffiniadau prebend yn ôl yr OED Online yw ‘The portion of the revenues of a cathedral or collegiate church granted to a canon or member of the chapter as his stipend’, ac os gellid ei estyn i olygu arian neu gynhaliaeth a dderbyniai Guto gan yr abaty, yna gellid aralleirio llinellau 53–4, ‘Oherwydd y taliadau a’r prebendiau [a dderbyniaf], / Ni thrafaeliaf i ryfeloedd.’

55 O daw’r hwyliau o’r dŵr heli  Awgrymir goresgyniad o’r môr yma. Mae’n bosibl iawn mai cyfeiriad cwbl amhenodol sydd yma – thema gyffredin mewn canu brud oedd glaniad o’r môr, boed hynny gan y gelyn neu gan arwr (megis Owain Lawgoch), a byddai Guto hefyd yn cofio am gynllun Siasbar Tudur i lanio yn Harlech i geisio cadw castell Harlech yn nwylo’r Lancastriaid (gw. cerdd 21). Ond mae’r fannod bendant sy’n rhagflaenu hwyliau yma’n caniatáu i ni ystyried a oedd Guto yn rhag-weld glaniad penodol. Byddai glaniad arfaethedig Harri Tudur yn ne Cymru yn 1485, y bu hir ddisgwyl amdano, yn bosibl, yn sicr felly’n amseryddol, gan fod lle i gredu bod yr awdl hon wedi ei chanu yn weddol gynnar yn abadaeth Dafydd, gw. y nodyn cefndir uchod.

56 at Duw Celi  Rhaid cymryd bod -t D- yn cael ei ateb gan d- yn y llinell hon (At Duw Celi i’w dai ciliaf), neu fod y t ar ddechrau’r llinell yn wreiddgoll. Sylwer mai gan t- yr atebir y cyfuniad hwnnw gan amlaf, 16.34 Lu at Duw o lateion, 117.37 Af at Dafydd llwyd dyfal; GLGC 71.8 Tywyn a aeth at Duw nef a gw. TC 386 lle trafodir y calediad hwn.

58 tŵr uchel  Cf. 112.21. Cafodd tyrau clychau uchel eu gwahardd o abatai Sistersaidd o 1157 ymlaen, ond ymddengys fod tyrau wedi bod yn nodwedd o nifer o abatai, gw. Norton and Park 1986: 8, 55, 60, 72n38 et passim. Yr oedd tŵr o ryw fath yn dal i sefyll yng Nglyn-y-groes yn ail hanner yr unfed ganrif ar bymtheg yn ôl tystiolaeth Thomas Churchyard (1587: 126), An abbey nere that mountayne towne there is, / Whose walles yet stand, and steeple too like wise … Yn ôl D.H. Williams (1998: 13) codwyd y tŵr yng Nglyn-y-groes er mwyn diogelu cofnodion ac arian, a chyfeiria at ddisgrifiad Edward Lhuyd yn Paroch ii: 41, ‘Y Twr was a pretty place near the Castle where certain Records were kept when ye Abbey flourish’d.’ Ond mae’r tŵr a ddisgrifir gan Lhuyd yn Nhraean Trefor yn Llangollen, ac efallai y dylid ei gysylltu â Ffordd y Tŵr yn Llangollen, sydd wrth droed bryn Dinas Brân.

60 y gŵr cryfaf  Anodd gwybod a gyfeirir at gryfder ysbrydol neu gryfder corfforol, cf. 110.9n a 113.7n.

63 gorweiddion  Lluosog yr enw gorwedd a ddiffinnir yma yn GPC 1505 ‘rhai sy’n gorwedd (yn y bedd), y meirw’.

64 gwreiddion  O bosibl gwreiddiau neu seiliau’r fynachlog, neu’n fwy tebygol, y rhai a fu’n gyfrifol yn y gorffennol am sefydlu’r fynachlog ac sydd bellach yn gorwedd yn ei mynwent, cf. GPC 1698 ‘cyff, gwehelyth’.

65 olew  Sef ‘olew eneinio, olew sanctaidd, olew cysegredig’ y mae Guto yn gobeithio ei dderbyn yn yr abaty ar ddiwedd ei rawd pan fydd ar ei wannaf, cf. 67–8.

65 gwiail gweddus  Cyfeirir yma at y chwedl a geir yn ‘Ystorya Addaf’ sy’n adrodd sut y bu i Seth gael ei anfon gan ei dad a oedd ar ei wely angau i baradwys i gyrchu olew trugaredd. Fel yr esbonnir yn GGMD ii, 128, ‘Yn ôl chwedl y Wir Groes, aeth Seth i baradwys a chael yno gan angel dri deincodyn o afal a ddaethai o’r pren y bwytaodd Adda ac Efa y ±rwyth. Gorchmynnodd yr angel ef i’w rhoi dan wraidd tafod Adda wrth ei gladdu. Tyfodd tair gwialen o’r bedd ac o’u deunydd hwy y gwnaethpwyd pren y Groes.’ Cyfeiria Guto ymhellach at y chwedl hon, wrth gyfarch y Tad Riffri a weinyddodd y sagrafen olew ac angen yn awr olaf Llywelyn ab y Moel, 82.54–8:

Tad Riffri, ddifri ddofreth
Ti a wnaeth wasanaeth Seth
A ddoeth i’w dad, rhaniad Rhên,
Ag olew’r tair gwialen.
Dugost dithau, doniau dyn,
Ail olew i Lywelyn.

Gw. ymhellach 82.53–8n, 54–6n (esboniadol). Yn ôl y chwedl tynnodd Moses y gwiail, sy’n rhagarwydd o aberth Crist, o enau Addaf, a darganfod eu bod yn iacháu clwyfau: fel yr esbonnir yn nhestun Pen 7 o ‘Ystorya Addaf’, Aphan dynnawd ef y gwyal oenev adaf ef aglywei arogleu tec ganthvnt val ytybygei ev bot yn dayar adawedic … Allawen vv gan voessen kaffel arogleu da ganthvnt[.] Ac eu cadw ynanrydedus aoruc arodi gwisc yn eu kylch val am greiriau ac eu kadw yn da[.] Adeugain mlyned y bvant yny diffeith[.] Ac ochyfarffei anep or llv ay heint ay dolur aybrathev pryfet gwenwynic ay nep ryw dymestyl or byt ygwayl arodei yproffwyt wrth ev doluryeu ar awr honno y byddwm hollyach, Rowles 2004: 95. (Ai cyd-ddigwyddiad yw’r ffaith fod anrhydeddus yn digwydd yn y testun hwn yn ogystal ag yn llinell 66 i ddisgrifio’r gwiail? A oedd Guto yn gyfarwydd â thestun o’r hanes hwn?)

66 âi ’n rhaid Addaf  Ceir ymadrodd tebyg gan Rys Goch Eryri, GRhGE 16.85–6 … Efa – fun / Y rhoed iddi lun yn rhaid Adda, ac esbonnir, ibid.n, mai ‘ar ffurf Adda’ yw’r ystyr yno. Ond ni roddir yr ystyr ‘ar ffurf’ i’r cyfuniad yn rhaid yn GPC 3033, a’r tebyg mai ei ystyr yma yw ‘yn angen’ Addaf, hynny yw yn ei awr olaf. Fel y derbyniodd Addaf y gwiail ar ddiwedd ei oes, dymuna Guto yntau (67–8) dderbyn olew sanctaidd y mynaich ar ddiwedd ei rawd yntau, pan fydd ar ei wannaf.

68 i’m tref innau  Edrycha’r bardd i’r dyfodol pan fydd yn ei wendid eithaf a phan fydd Glyn-y-groes, y mae’n gobeithio, yn gartref iddo.

69 ymchwel  Fel enw fe’i diffinnir yn GPC 3763 fel ‘tro, troad, enciliad; dymchweliad; dychweliad; tro (da, &c.)’; ond gall hefyd fod yn ffurf trydydd unigol presennol y ferf ymchwelyd, er nad yw’r ystyron a roddir i’r ferf honno yn taro deuddeg yma. O’i ddehongli’n enw, gallwn ei ddeall yn gyfeiriad at oesoedd dyn (cf. y pum oes) a fu farw o flaen Guto ond a achubwyd trwy ddisgyniad Crist i uffern; gobeithia Guto y bydd yn cael ei groesawu (achlesu) gyda’r rhain yng ngwledd yr Iesu yn y nefoedd.

70 gwledd yn Iesu  Delwedd gyffredin am achubiaeth ddwyfol, cf. Galatiaid 3.27, 28, 1 Corinthiaid 1.30, Rhufeiniaid 6.3, &c.

Llyfryddiaeth
Churchyard, T. (1587), The Worthines of Wales: A Poem (reprint London, 1776)
Norton, C. and Park, D. (1986), Cistercian Art and Architecture in the British Isles (Cambridge)
Palmer, A.N. (1886), The History of the Parish Church of Wrexham, Being the Second Part of ‘A History of the Town and Parish of Wrexham’ (Wrexham)
Pratt, D. (2011), ‘Valle Crucis Abbey: Lands and Charters’, TCHSDd 59: 9–55
Price, G.V. (1952), Valle Crucis Abbey (Liverpool)
Rowles, S. (2004), ‘Golygiad o Ystorya Adaf’ (M.Phil. Cymru [Aberystwyth])
Thomas, D.R. (1908–13), The History of the Diocese of St. Asaph (3 vols., Oswestry)
Thomas, G.C.G. (1970–2), ‘Chwedlau Tegau Eurfron a Thristfardd, Bardd Urien Rheged’, B xxiv: 1–9
Williams, D.H. (1998), Atlas of Cistercian Lands in Wales (Cardiff)
Williams, D.H. (2001), The Welsh Cistercians (Leominster)
Williams, G. (1976), The Welsh Church from Conquest to Reformation (second ed., Cardiff)

Like the previous poem, this poem of praise for Abbot Dafydd ab Ieuan was probably composed during the early years of Dafydd’s abbacy, before Guto became a more permanent guest at the abbey. If the hwyliau o’r dŵr heli ‘sails [which] arrive from the sea’s waters’ are to be associated with Henry Tudor’s much awaited return from Brittany in 1485 (see 55n), then we can date the poem shortly before then. As in the case of poem 110 (and probably 112), it is likely that it was outside the abbey’s walls that Guto declaimed this poem. The abbey, he claims, is a place where he would ‘spend the winter’ ([b]wrw’r gaeaf, 48), and which would be his home ‘in the end’ (yn y diwedd, 62), when he hopes to receive the monks’ holy oil when he is at his weakest (tra fwyf wannaf, 68), before being buried in the abbey’s grounds, ‘amongst its roots’ (yn ei gwreiddion, 64). He further adds that if there is any sign of war in the future, then rather than enlisting in an army, he would retreat to God’s house in Valle Crucis (53–60). This suggests that he had not already retreated to the abbey, but that it was his intention to do so in the future.

It is Dafydd the ideal abbot who is praised in this ode: particular attention is paid to his generosity towards the weak and feeble (32) and towards poets (e.g. 5–8), to his learning (10, 14), and to his effective management of the abbey’s lands and woods (e.g. 21–2), ensuring that there is always a good supply of food and drink for the abbey’s tables. It may be significant that Guto doesn’t praise Dafydd for any building work or renovations in this poem, an aspect which is given much attention in some of the later poems. It is therefore quite possible that this poem was sung before Dafydd had undertaken such work; this is another argument for dating the poem to the early years of his abbacy. For Guto in particular, Dafydd is a faithful patron, providing him with confidence and hope (16), and Guto will be happy to entrust his soul to Dafydd at the end of his life (61–70). It would be interesting to know what exactly Guto means when he says that he holds offices for Dafydd (arwain swyddau, 37n): did he have a particular position as poet in the abbey?

Date
c.1483–5, see above.

The manuscripts
The text has been preserved in ten manuscripts, one of which, Pen 221, contains only the opening couplet. The versions are all closely related, and we can be confident that they derive from a common source, probably not far removed from Guto’s own version. This common source was not faultless. The manuscripts divide into the following groups as described in the stemma: i. LlGC 3049D and LlGC 8497B which derive from X¹, the lost exemplar from the Conwy Valley. Of the two, LlGC 3049D seems to be closer to X¹ whilst Thomas Wiliems in LlGC 8497B tends to ‘improve’ the text. For example he amends the rather unconventional hened (49) to the more usual hyned in LlGC 8497B (cf. Llst 7), although the metre requires hened. ii. BL 14965, copied by Edward Kyffin from the Oswestry area for Siôn Trefor of Trefalun. This is the best copy and probably derives from a written source from the North-east. iii. X² is John Jones of Gellilyfdy’s lost version in BL 14971, which was the source of LlGC 6209E and also probably of Robert Vaughan’s copy in Pen 152. iv. Llst 7 – the poem was added in a blank space by a hand from the middle of the sixteenth century. This is the only southern text. The edited text is based mainly on the copies in BL 14965, LlGC 6209E, LlGC 3049D and Llst 7.

Stemma

Previous editions
GGl poem CXIII; CTC poem 59.

Metre and cynghanedd
Ode, 70 lines, in the following metres:

i. Lines 1–36
Englynion unodl union (1–4, 9–12, 17–20, 25–8, 33–6) and englynion proest cyfnewidiog (5–8, 13–16, 21–4, 29–32). The englynion are linked to each other by cyrch-gymeriad (e.g. 4 heb drai, 5 Ni bo trai), and the lines of the individual englynion are linked by cymeriad llythrennol (where each line, apart from the second in the englynion unodl union, begins with the same consonant or with a vowel), or cymeriad geiriol (where each line begins with the same word, e.g. Ni …, lines 5–8).

Cynghanedd (not counting the second line in each of the five englynion unodl union): croes 71% (22 lines), sain 26% (8 lines), traws 3% (1 line). In four of the englynion the second line forms cynghanedd groes with the last part of the first line which follows the main rhyme; in the remaining englyn there is cynghanedd draws in this position (25–6).

ii. Lines 37–70
The metre is a rather unusual variant of tawddgyrch cadwynog, with the stanzas varying in their rhyming pattern. Guto’r Glyn seems to be experimenting here, almost half a century after he sang a completely traditional and consistent tawddgyrch cadwynog for Abbot Rhys of Strata Florida (poem 8, see below). A note at the end of this poem in LlGC 3049D confirms this: y mesvr hwn a wnaeth guttor glyn yn gyforch [LlGC 6209E yn gyfochr] ag yn vn gymeriad yr hwn ni chanwyd or blaen oni kanodd yr owdl yma ‘Guto’r Glyn created this metre with disyllabic rhymes and using one cymeriad [i.e. every line begins with a vowel], and no one had previously sung this type of awdl.’

The traditional tawddgyrch cadwynog is described in CD 344. It is a highly complicated metre, and in his version in poem 8, for Abbot Rhys, Guto follows closely the rules specified at the Carmarthen Eisteddfod in 1451 (although poem 8 predates the Eisteddfod). All the internal rhymes had to be double rhymes, but not so the main rhyme. The metre is based on rhupunt hir, a 16-syllable ‘line’ (written traditionally as two) which subdivides into four four-syllable sections. Normally a stanza will contain four rhupunt hir, with the following rhyming pattern for the half-line sections: b, c, c, a; b, c, c, a. d, d, d, a; d, d, d, a (b, c and d rhymes being disyllabic). Also, each four-syllable section begins with the same consonant or a vowel. For example, here is 8.53–60, where each section begins with g-:

Gwladoedd Eli | glud addolant
Goroff Rolant, | gwŷr a phrelad,
Gâr i Feli, | gŵr a folant,
Glêr a holant | glarai heiliad.
Gwnaeth gyfrestri | gwydr ffenestri,
Gaer fflowrestri, | gôr Fflur Ystrad,
Gwin fenestri | ag aur lestri,
Gwalchmai’r festri, | gweilch Mair fwstrad.

This consistency of rhyming pattern is not found in the present awdl. Here we have three eight-line stanzas (37–44, 45–52, 53–60) and a final ten-line stanza (61–70) with each four-syllable section beginning with a vowel apart from the second section of lines 57, 68 and 70. The rhyming pattern can be described as follows (a denotes the main rhyme which is the same throughout all the stanzas; the disyllabic rhymes are underlined, and these along with the other rhymes change from verse to verse):

37–44: b, c, c, a; b, d, d, a; e, f, f, a; g, h, h, a.
45–52: b, c, c, a; d, e, e, a; f, g, g, a; h, i, i, a;
53–60: b, c, c, a; b, d, d, a; e, f, f, a; g, h, h, a;
61–70: b, c, c, a; d, e, e, a; f, g, g, a; h, i, i, a; j, k, k, a.

(In lines 37–44 there is a single rhyme between c, c and d, d.)

3 Llyn y Gwystl  Guto may be playing on the name Llynegwystl, cf. TA I.24 Llan y Gwystl yn llawn gwestwyr ‘Llan y Gwystl full of guests’. For gwystl ‘security’, &c., see GPC 1789. The cynghanedd proves that Gwystl is accented in both Guto and Tudur Aled’s lines (Egwystl would not end in an accented syllable). However Llyn y Gwystl may well be a place name in its own right: Pratt (2011: 11) cites a reference from the end of the sixteenth century to ‘a poole called Llyn y Gwistle which is in the River Dee where a Great Stone of Rock lyeth which is known to be the Ancient Meare between the said Mannor [de Langwestle] & the lands of the Lord of Chirk’.

6 omner  GPC 6247 ‘purse’, and see GMBen 20.29n and further 6n (testunol).

6 mwy no’r Badd  Cf. Gutun Owain’s description of Valle Crucis, GO XXI.15–18 Ni weled rhag yfed gwin / Kav tŷ vrddol koed Hyrddin: / Ni vynn ddorav ar nevadd / Nac ar byrth, mwy noc y’r Badd ‘The honourable house of Coed Hyrddin / wasn’t seen to be closed for wine drinking: / he [the abbot] does not want doors on his hall / nor on entrances, more than for the Badd’; Bachellery, ibid. 136, 139 understands [y] Badd here as a reference to the city of Bath (as does GGl in the case of Guto’s line), see GO 123 s.n. Kaer Vaddon. Just as the waters are free-flowing and freely available in Bath, so is the flow of money from the abbot’s purse. However y badd could also be common noun in both poems, referring to the abbey’s baths, which were freely available to guests: baths were associated with healing as much as with washing in this period.

9 Ifor  Ifor Hael, Dafydd ap Gwilym patron and a pattern of the ideal patron for Guto and his contemporaries.

10 Sain Grugor  Gregory the Great (c.540–604), who is often mentioned in the poetry as the pattern of learning, especially ecclesiastical learning; see ODCC³ 710–11.

12 can  Probably the adjective ‘white, brilliant’ here; but it could also be the numeral can(t).

14 aber  Here it could refer to where two rivers join, or simply mean ‘river, stream, brook’, GPC² 7. The abbey sits on the west bank of the river Eglwyseg, which flows into the river Dee in Pentrefelin, about 400m south of the present abbey building. It may also refer metaphorically to Valle Crucis itself as the spring or source of learning: learning flows out of the abbey as does water from the mouth of a river.

14 awen wybod  ‘The knowledge of inspiration’ or ‘knowledge deriving from inspiration’. Guto is describing Valle Crucis as a place which inspires.

19 y grog … Gwrecsam  A reference to a rood in Wrexham: for the abbey’s lands in Wrexham, see 26n. The rood is unlikely to have been in Wrexham church itself since a fire gutted the building in 1463; it was only partly restored by the 1480s; see Palmer 1886.

19 pall  For various meanings, see GPC 2676 s.v. pall² ‘cloak, curtain, covering, … throne’, &c. Roods were often covered with a cloth at certain times in the church calendar. See 118.59n on crys. It is also possible that pall means ‘throne’, referring to the rood’s location in Wrexham: cf. 6.61–2 Nid af i’w ball na’i allor, / Ni’m gad y cariad i’r côr ‘I will not go to his throne or his altar, / love will not let me go to the chancel.’

21 trôi ddur  Dur is the subject of the verb and it refers to the plough which ploughs the abbot’s land. The imperfect tense is rather unexpected, especially as the verb in the following line is in the present tense – did the poet choose the imperfect verb so that the subject could be lenited (ddur) for the sake of the cynghanedd?

22 Ei goedydd a fag adar  See 27n.

23 y ddwy Waun  Upper and Lower Chirk, see 107.14n.

23–4  Abbot Dafydd ab Ieuan’s family had land in Chirk, Trefor and Yale. See further Dafydd ab Ieuan.

24 rhif  It could also mean ‘respect, esteem’.

25 bual Trefor, Iâl, Pentre’rfelin  Cynghanedd sain, but the consonants don’t answer each other in the exact order (twyll gynghanedd) tr..f..r ^/l = tr..rf ^/l. It would be possible to discount the two fs.

25 Pentre’rfelin  In Llandysilio-yn-Iâl, a short distance to the south of the abbey, on the border with Llangollen parish, see Paroch i: 122; HPF iv: 40; Pratt 2011: 28 (map).

25 bual  For bual ‘bison, buffalo, wild ox; fallow-deer’ and its figurative use for ‘lord, noble’, see GPC 342 1(a), (b). As with barwn in line 27, it refers to Abbot Dafydd. But bual was also an old word for ‘drinking horn’, ibid. 2(a), which could be understood as an image for a lord who provides his guests with drink.

26 bro Sain Silin  The Wrexham area. Wrexham parish church was originally consecrated to St Silin, though associated later on with St Giles. Palmer (1886: 11) explains that the Latin name for both Silin and Giles was Egidius, and with time, as the town became Anglicized, St Silin became known as Giles (even though Silin and Giles were two different saints, with different feast days). There is a reference in 1620 to a piece of land called Erw Saint Silin ‘St Silin’s acre’ in the township of Acton in Wrexham parish, recalling the saint’s importance in the area. Wrexham church became associated early in the thirteenth century with Valle Crucis and may have been consecrated to Mary for a while, as suggested by the building work undertaken by the abbey in the church, ibid. 10–11. On Valle Crucis’s lands in the part of Wrexham called Wrecsam Abbot, see further Price 1952: 68–71; Thomas 1908–13: iii: 297; Pratt 2011: 10–11, 40 et passim.

27 Bron Hyrddin  The name of the hill which lies just to the west of the abbey: Paroch i, 123, The Abbey of Vale Crucis lies in y^e township of Maes yr ychen under a hill call’d Bron Vawr in Lh: Golhen Parish. A small common called coed hyrdhyn on y^e other side. It is evident, from references in the poetry of Guto’r Glyn and Gutun Owain, that it was wooded in the fifteenth century (the poets also refer to it as Coed or Llwyn Hyrddin), and, as Guto suggests here, it was an important source of building timber (cf. 112.34n) and honey (for bragget and mead). Cf. Williams 2001: 226, ‘A medieval woodland supplied not only timber – for building purposes and as fuel, and other forest products – such as honey and nuts, it also afforded scope for pannage – the pasturage afforded to herds of pigs, and for the hunting of wild game.’ For Gutun Owain’s references, see GO XX.37–8 Yno ’r awn win llawn, iôn llwynav Hyrddin, / Y’w heirddion nevaddav ‘There would I go with my fill of wine, the lord of Hyrddin’s bushes, / to his beautiful halls’ (for Abbot Siôn ap Rhisiart), XXI.16 Ni weled rrac yved gwin / Kav tŷ vrddol koed Hyrddin ‘The shutting of the honoured house of Hyrddin woods / for the drinking of wine was never seen’ (again), XXVI.61 Ar gann nef Hyrddin, awr i gwnaf hirddydd ‘Treuliwn awr ar ddiwrnod hir yn mwynhau bara gwyn nefoedd Hyrddin’ (for Abbot Dafydd ab Ieuan), XXXI.35–6 Is Hyrddin ar win yrioed, – / A’i goed, – yr wyf drigiedic ‘I have always lived on wine below Hyrddin and its woods’ (again).

Valle Crucis abbey from the summit of Bron Hyrddin. Picture: Ann Parry Owen

28 breugoed  The trees growing on the wooded hill of Bron Hyrddin, 27n. The adjective brau suggests young or tender trees, possibly only recently planted. Guto refers elsewhere to Abbot Dafydd’s planting of new trees on the hill, to replenish those felled for timber: 112.33–6 Gwnaeth Dafydd (ni bydd heb win) / Gaead hardd o goed Hyrddin. / O’r mes a droes i’r maes draw / Mae gwŷdd yn magu iddaw ‘Dafydd (he is never without wine) has made / a beautiful covering with timber from Hyrddin. / From the acorns which he scattered on the ground yonder / trees are growing for him.’ But brau often means ‘generous’ in the poetry (GPC 311), and could describe the woodlands here which produce a plentiful stock of fruits, nuts, &c.

30 hyd yr olew  I.e., ‘until the end of my life’. For olew ‘anointing oil, …extreme unction’, see GPC 2642.

33 Un Duw Tri  A common phrase for God, who is one and three persons (the Trinity) at the same time, IGE² 295.30 Un Duw Tri i’n dwyn ni i nef ‘One God and Three to take us to heaven’.

33 Celi Culwydd  An old combination for God often found in the poetry of the Gogynfeirdd; it would have been rather archaic by the fifteenth century: cf. GMB 29.3 Erglyw o’m gweti, Keli Kulwyt ‘Listen to my prayer, Lord God’; GGMD i, 4.163 Gwaisg Arglwydd, Culwydd celi ‘Mighty Lord, Chief of heaven’ and cf. GLGC 1.1 Arglwydd Dduw, culwydd yw, Celi – Arglwydd ‘Lord God, he is the sovereign, Lord God’. Culwydd derives from cu- + glwydd, the same element as in arglwydd ‘lord’, GPC 629, and Celi is the genitive form of the Latin coelum ‘heaven’, and seems to mean both ‘heaven’ and ‘God’ in the examples, ibid. 458.

37 arwain swyddau  For arwain ‘bear, lead’ in conjunction with swydd ‘position, post’, cf. Peniarth 67, 57.28 arwain swydd (Hywel Dafi) and also arwain buchedd ‘to lead a life’, GPC² 486.

38 cyrhaeddwn  ‘Achieve, win, keep; succeed’ here, see GPC 808.

39 cyweddwn  First person singular imperfect of cywain (stem cywedd-), GPC 830: ‘convey, … lead or gather’ is possible here; as to the form itself, cf. arweddwn (40n).

40 arweddwn  First person singular imperfect of arwain, meaning ‘to carry, bear’ here, cf. 39n cyweddwn and GPC² 486 s.v. arweiniaf. The object is englynion of line 41.

44 cadeiriaf  In relation to trees, ‘to grow branches, branch, … spread, extend, develop’, GPC 377. The poet is referring figuratively to his abundant poetry for the abbot.

45 awn  First person singular imperfect / conditional of mynd, cf. 37 a gyrhaeddwn, 39 a gyweddwn; the first person plural imperative is also possible, but the other verbs in these lines are first person (e.g. 42 lluniaf, 50 derbyniaf, 54 ni thrafaeliaf, &c.).

45 â’r draethawd  Traethawd is a masculine noun today, but it could be feminine in Middle Welsh. Unfortunately Guto has no other examples of the word, but Cynddelw Brydydd Mawr sang a Traetha6t ber ‘a sweet declamation’, GCBM i, 3.176; cf. GBDd 4.2 … traethawd – fan ‘an exalted declamation’. It’s not necessary, therefore, to read ar draethawd as in GGl. In relation to poetry it probably means the performance of declamation of a poem, cf. GPC 3544 s.v. traethawd¹.

45 ardrethol  ‘Bearing tribute’ is given tentatively in GPC² 424; if we accept the more usual meaning ‘taxable’, Guto may be suggesting that the traethawd ‘declamation’ is one for which he expects payment.

47 I gael awen iau a glywir  The poets often claimed that staying at Valle Crucis made them feel younger, as does Guto here, despite his age (er fy hened, 49). But it’s quite possible that Iau should be understood as ‘Thursday’, although the significance would not be apparent.

50 Bened  St Benedict (c.480–c.550), the author of the Rule which became the basis of western monasticism: see ODCC³ 184 and cf. 113.72n. Tir Bened ‘St Benedict’s land’ is the abbey’s land.

51 dai arfogion  I take dai to be the lenited form of tai ‘houses’, but a contraction of da ei → da’i (‘good are its well-armed men’) is also possible. The plural tai is frequently used for a house or court which had numerous rooms or buildings. The plural arfogion is taken to refer to the inhabitants of the abbey who were ‘well-armed’ with learning or religion.

51 tref Egwystl  Valle Crucis; see further 105.44n.

53 bateloedd  Plural of batel ‘battle’ or ‘army’, see GPC² 600 s.v. batel¹ and cf. rhyfeloedd ‘wars’, line 54. Guto has another example in 29.30 Difa talm dy fateloedd ‘your armies were the destruction of many’, and cf. GLGC 198.21 … bwa teulu y bateloedd ‘a bow for the battles’ hosts’. A note in GGl 362 compares English battels which can mean payment for food in Oxford colleges, and GPC 264 agrees, listing the present example under batel² with this meaning; it is however, the only example cited, and in GPC² the entry has been suppressed. Cf. also MED Online s.v. batel (a) ‘A charge for provisions’ (b) ‘a prebend’ (with two examples from the fifteenth century). One of the meanings given for prebend in OED Online is ‘The portion of the revenues of a cathedral or collegiate church granted to a canon or member of the chapter as his stipend’, and if that can be extended to mean money or sustenance received by Guto from the abbey, then we can offer the following translation for lines 53–4: ‘Because of the payments and the stipends [that I receive], / I will not travel to wars.’

55 O daw’r hwyliau o’r dŵr heli  The line suggests an invasion from the sea. It may be a general reference – a hero or enemy’s landing from the sea was a common theme in prophetic poetry of the time, and Guto would also remember Jasper Tudor’s plan to land in Harlech to try to keep the castle there in the hands of the Lancastrians (see poem 21). But the definite article preceding hwyliau permits us to ask whether Guto is forseeing a specific landing here. Henry Tudor’s long-expected landing in south Wales in 1485 is a possibility, and would fit with the date of this poem, which we may assume was sung in the early years of Abbot Dafydd’s abbacy, see the background note above.

56 at Duw Celi  -t D- is answered by d- here (At Duw Celi i’w dai ciliaf), or the t at the beginning of the line has to be discounted. This combination is usually answered by t-: 16.34 Lu at Duw o lateion, 117.37 Af at Dafydd llwyd dyfal; GLGC 71.8 Tywyn a aeth at Duw nef and see TC 386 where this hardening is discussed.

58 tŵr uchel  Cf. 112.21. High bell towers were prohibited in Cistercian abbeys from 1157 onwards, however towers seem to have been a feature of many abbeys, see Norton and Park 1986: 8, 55, 60, 72n38 et passim. A tower of some kind was still standing in Valle Crucis in the second half of the sixteenth century according to Thomas Churchyard (1587: 126), ‘An abbey nere that mountayne towne there is, / Whose walles yet stand, and steeple too like wise’. D.H. Williams (1998: 13) suggests that the tower in Valle Crucis was constructed for the safekeeping of documents and money, and Williams refers to Edward Lhuyd’s description, Paroch ii: 41, ‘Y Twr was a pretty place near the Castle where certain Records were kept when ye Abbey flourish’d.’ But the tower described by Lhuyd was in the Traean of Trefor in Llangollen, and should perhaps be associated with Tower Road in Llangollen, at the base of Dinas Brân hill.

60 y gŵr cryfaf  It’s difficult to know whether Guto is referring to the abbot’s physical or spiritual strength, cf. 110.9n and 113.7n.

63 gorweiddion  The plural form of gorwedd; this example is defined in GPC 1505 as ‘those who lie (in the grave), the dead’.

64 gwreiddion  Either the ‘roots’, i.e. the foundations, of the abbey, or more likely those in the past who were responsible for establishing it and who now lie in its cemetery, cf. GPC 1698 ‘ancestry, stock or extraction’.

65 olew  ‘Anointing oil, holy oil’, which Guto hopes he will receive in the abbey at the end of his life when he’s at his weakest, cf. 67–8.

65 gwiail gweddus  A reference to the story in ‘Ystorya Addaf’ which recounts how Seth was sent by his father, who was on his deathbed, to paradise to fetch the olew trugaredd ‘oil of mercy’. In GGMD ii, 128, it is explained how, according to the story of the True Cross, Seth went to paradise, where an angel gave him three apple pips from the tree from which Adam and Eve had eaten the forbidden fruit. The angel commanded Seth to place the pips under Adam’s tongue when he was buried. From the pips grew three rods which were used to make the cross upon which Christ was crucified. Guto refers to this story in addressing the Father Griffri who administered the final sacrament to Llywelyn ab y Moel, 82.54–8:

Tad Riffri, ddifri ddofreth
Ti a wnaeth wasanaeth Seth
A ddoeth i’w dad, rhaniad Rhên,
Ag olew’r tair gwialen.
Dugost dithau, doniau dyn,
Ail olew i Lywelyn.

‘Father Griffri, true support, / you administered the sacrament of Seth / who brought to his father, gift of God, / the oil of the three rods. / Yourself, blessings of man, / you brought oil again to Llywelyn.’

See further 82.53–8n, 54–6n. According to the story, Moses removed the rods, which were a foreshadowing of Christ’s sacrifice, from Adam’s mouth, and found that they could heal wounds, see Rowles 2004: 95.

66 âi ’n rhaid Addaf  Rhys Goch Eryri has a similar phrase, GRhGE 16.85–6 … Efa – fun / Y rhoed iddi lun yn rhaid Adda, and see ibid.n. where yn rhaid is explained as ‘in the form of’. However that meaning isn’t given for yn rhaid in GPC 3033, and it’s more likely to mean ‘in the hour of need’ here, referring to Adam’s final hour. As Adam received the rods at the end of his life, so Guto wants to receive the monks’ holy oil at the end of his life (67–8), when he will be at his most feeble.

68 i’m tref innau  The poet is looking to the future and to the end of his life; by that time Valle Crucis, he hopes, will be his home.

69 ymchwel  As a noun, it is defined in GPC 3763 as ‘turn, turning, retreat; overturning; return; (good, &c.) turn’; it may also be the third person present singular of the verb ymchwelyd, but the meanings given ibid. s.v. ymchwelaf don’t seem appropriate here. If we take it as a noun, it might refer to the ages of men (cf. y pum oes) who died before Guto but who were saved through Christ’s descent into hell; Guto hopes that he will be welcomed (achlesu) with the saved souls in Jesus’s heavenly feast.

70 gwledd yn Iesu  A common image for divine salvation, cf. Galatians 3.27, 28, 1 Corinthians 1.30, Romans 6.3, &c.

Bibliography
Churchyard, T. (1587), The Worthines of Wales: A Poem (reprint London, 1776)
Norton, C. and Park, D. (1986), Cistercian Art and Architecture in the British Isles (Cambridge)
Palmer, A.N. (1886), The History of the Parish Church of Wrexham, Being the Second Part of ‘A History of the Town and Parish of Wrexham’ (Wrexham)
Pratt, D. (2011), ‘Valle Crucis Abbey: Lands and Charters’, TCHSDd 59: 9–55
Price, G.V. (1952), Valle Crucis Abbey (Liverpool)
Rowlands, E.I. (1958–60), ‘Y Tri Thlws ar Ddeg’, LlCy 5: 33–69
Rowles, S. (2004), ‘Golygiad o Ystorya Adaf’ (M.Phil. Cymru [Aberystwyth])
Thomas, D.R. (1908–13), The History of the Diocese of St. Asaph (3 vols., Oswestry)
Williams, D.H. (1998), Atlas of Cistercian Lands in Wales (Cardiff)
Williams, D.H. (2001), The Welsh Cistercians (Leominster)
Williams, G. (1976), The Welsh Church from Conquest to Reformation (second ed., Cardiff)

Stema fwy