Chwilio uwch
 
3 – Moliant i Fathau Goch o Faelor
Golygwyd gan Alaw Mai Edwards


1Pan sonier i’n amser ni
2Am undyn yn Normandi,
3Mathau Goch, mab maeth y gwin,
4Biau’r gair yn bwrw gwerin.
5Eryr yw ar wŷr ieuainc,
6Arthur ffriw, wrth aerau Ffrainc,
7Enaid y capteiniaid da
8A blaenor y bobl yna;
9Broch a’i bâr coch yn bwrw cant,
10Brwydr elyn, brawd i Rolant.
11Gwayw a chorff Mathau Goch hael
12A gyfyd Lloegr a’i gafael.
13Â’r bêl o ryfel yr aeth
14Â’i baladr o’i fabolaeth.

15Pan fu ymgyrchu gorchest
16Ym min Rhôn a’i wayw mewn rhest,
17La Her a roes law i hwn,
18Felly gwnâi betai Botwn.
19Dug y gamp, deg ei gwmpaen,
20Dawns mawr ar hyd Aensio a Maen.
21Rhwygwr aer, rhi goreuryw,
22Rolant, myn y sant, Mawns yw.
23F’enaid wrth ein rhaid yn Rhôn,
24Fugail y gwŷr arfogion:
25Molwn ef, melan ofeg,
26Milwr o dir Maelor deg.
27Cafas gorff ac urddas gŵr,
28Cainc o arial cwncwerwr.
29Ni fedd dur ar y mur mau,
30Ni fethodd twrn i Fathau.
31Un yw ef a wna ei wŷr,
32Anian teirw, yn anturwyr.
33Gŵr antur ydiw’r mur mau,
34Gwŷr antur a gâr yntau.
35Milwyr a fu’i wŷr efô,
36Main gwns tir Maen ac Aensio,
37Rhad ar eu dewrder a’u hynt,
38Rhyw flodau rhyfel ydynt;
39Heliant goed a heolydd,
40(‘Hw-a La Her!’) fal hely hydd.
41Mair a ro hoedl i’m heryr,
42Mathau, i warau â’i wŷr!

43Bu ar glêr bryder a braw
44Ban ddaliwyd, beunydd wylaw;
45Trefi ’nghyrch tra fu ’ngharchar,
46Trist fu i’r Cymry a’i câr.
47Nid gwaeth Mathau, ben iau Nudd,
48Er ei gost, eurai gystudd,
49Nid oes ond echwyn, dwyn da,
50Ar boen dwbl erbyn deubla.
51Gŵr yw o gorff ac arial,
52Gwerin gwlad Dolffin a’i tâl.
53Gŵr o Faelor, gwâr felys,
54Gŵr a wnaeth gwewyr yn us;
55Gŵr mawr o Drefawr hyd Rôn,
56Gwyrennig, ac ŵyr Einion;
57Gŵr o Rys ac eryr yw,
58Gŵr nod y Goron ydyw.
59Nid aur bath a gâr Mathau,
60Nid da’r byd, nid tir, heb au;
61Mwy câr brynu carcharawr
62A gwŷr a meirch nog aur mawr.
63Ni chais ef chwenychu swydd,
64Chwaith egr, na chywaethogrwydd.
65Ni werthai hwn i wrtho
66Ei glod ef er golud Io,
67Na’i gerddwyr na’i filwyr, fab,
68Ŵr da ’i obaith, er deubab.
69Gwnaed y byd, molianbryd mawr,
70Glod i Felwas gwlad Faelawr.
71Cymro da ei Gymräeg,
72Cymered air Cymru deg,
73A gair Ffrainc lle gorffer och,
74A gair Lloegr, y gŵr lliwgoch.

1Pan sonnir yn ein hoes ni
2am ddyn arbennig yn Normandi,
3Mathau Goch, mab wedi ei fagu ar win,
4biau’r clod am daro milwyr.
5Eryr yw ef ar wŷr ifainc
6yn wyneb byddinoedd Ffrainc, un a chanddo ymddangosiad Arthur,
7anwylyd y capteiniaid gwych
8ac arweinydd y bobl yno;
9broch a’i waywffon waedlyd yn taro cant o filwyr,
10gelyn mewn brwydr, brawd i Rolant.
11Gwaywffon a chorff Mathau Goch hael
12a gyfyd Loegr a’i thir etifeddol.
13Ers ei ieuenctid mae wedi dychwelyd o ryfel
14gyda’r fuddugoliaeth trwy waith gwaywffon.

15Pan fu gornest trwy ymladd
16ger Rouen a’i waywffon mewn rest ar ei arfwisg,
17La Hire a roddodd ei law i hwn,
18felly y gwnâi petai Poton ydoedd.
19Rhagorodd yn y gamp, un teg ei gwmni,
20dawns fawr trwy Anjou a Maine.
21Un sy’n rhwygo brwydr, pennaeth o’r math gorau,
22yn enw’r sant, Rolant tref Le Mans yw.
23Fy nghyfaill wrth ein hochr mewn angen yn Rouen,
24amddiffynnwr y gwŷr mewn arfau:
25molwn ef, yr un dur ei fwriad,
26y milwr o dir Maelor hardd.
27Cafodd gorff ac urddas gŵr,
28cangen â ffyrnigrwydd concwerwr.
29Nid effeithia dur ar fy amddiffynnwr i,
30ni fethodd Mathau mewn unrhyw weithred.
31Un yw ef a all wneud ei wŷr
32yn barod i fentro fel teirw.
33Gŵr anturus yw fy amddiffynnwr i,
34gwŷr anturus sydd yn ei garu yntau.
35Milwyr a fu ei wŷr ef,
36pelenni canon tiroedd Maine ac Anjou,
37bendith ar eu dewrder a’u hymgyrch,
38maent fel blodau rhyfel;
39heliant mewn coed a heolydd,
40(‘Hw-a La Hire!’) fel hela hydd.
41Boed i Fair ddiogelu bywyd fy eryr,
42Mathau, er mwyn iddo gael chwarae â’i filwyr!

43Bu beirdd y glêr mewn cyfnod o bryder a braw
44pan garcharwyd ef, yn wylo beunydd;
45ymosodwyd ar drefi tra bu mewn carchar,
46bu’n drist i’r Cymry sydd yn ei garu.
47Ond nid oedd Mathau yn waeth, y prif un fel Nudd,
48er ei gost mewn aur am y dioddefaint,
49nid oes ond benthyg, dwyn da,
50ar y boen o gost ddwbl yn wyneb adfyd enfawr.
51Gŵr yw o gorff ac anian,
52pobl gwlad y Dauphin fydd yn talu’r gost.
53Gŵr o Faelor, hyfryd o waraidd,
54gŵr a wnaeth waywffyn yn deilchion;
55gŵr enwog o Drefor hyd Rouen,
56grymus, a disgynnydd i Einion;
57gŵr sy’n disgyn o Rys ac eryr ydyw,
58gŵr nodedig y Goron yw.
59Nid darnau o aur y mae Mathau yn eu caru,
60nid cyfoeth y byd, nid tir, heb air o gelwydd;
61mae’n well ganddo ef brynu carcharor
62a gwŷr a meirch na chyfoeth mawr.
63Nid yw’n dymuno swydd na chyfoeth mawr,
64chwaeth sur fyddai hynny.
65Ni werthai hwn ei glod
66am gyfoeth Job i neb,
67na’i feirdd na’i filwyr, fab,
68ŵr gwych ei obaith, er mwyn cyfoeth dau bab.
69Boed i’r byd ddatgan clod
70i Felwas gwlad Maelor, achlysur mawl mawr.
71Cymro da ei Gymraeg,
72cymered glod Cymru hardd,
73a chlod Ffrainc lle gorfodir gwae,
74a chlod Lloegr, y gŵr lliwgoch.

3 – In praise of Matthew Gough of Maelor

1When there’s talk in our time
2of a certain man in Normandy,
3the fame for striking soldiers belongs to
4Matthew Gough, a son nurtured on wine.
5He is an eagle leading young men
6facing the armies of France, with Arthur’s countenance,
7he is the darling of excellent captains
8and the leader of the people there;
9a badger with his blood-stained spear striking a hundred men,
10an enemy in battle, brother to Roland.
11The spear and body of generous Matthew Gough
12will lift England and her inherited land.
13Since his youth he has returned from war
14with victory with the help of his spear.

15When there was a trial of strength in battle
16on the outskirts of Rouen, with his spear in its rest on his armour,
17La Hire gave to him his hand,
18he would have done so if he were Poton.
19He excelled in the feat, his company is fair,
20a great dance through Anjou and Maine.
21One that can tear a battle apart, ruler of the best kind,
22by the saint, he is the Roland of the town of Le Mans.
23My friend in our hour of need in Rouen,
24protector of the armed men:
25we will praise him, one with intentions like steel,
26the soldier from the fair land of Maelor.
27He has been endowed with the body and dignity of a man,
28a branch with the ferocity of a conqueror.
29Steel does not affect my protector,
30Matthew has never failed in any feat.
31He is someone who can make his men
32ready to venture like bulls.
33An adventurous man is my protector,
34and adventurous men also love him.
35His men were soldiers,
36cannonballs of the lands of Maine and Anjou,
37a blessing on their bravery and their passage,
38they are like flowers of war;
39they hunt in forests and on roads,
40(‘Hoo-a La Hire!’) like hunting a stag.
41May Mary guard the life of my eagle,
42Matthew, so that he can play with his men!

43The poets were afflicted with worry and fear
44when he was taken prisoner, weeping every day;
45towns were attacked while he was in prison,
46it was sad for the Welsh who adore him.
47Matthew was none the worse, the greatest one like Nudd,
48despite his ransom of gold for the distress,
49there is only borrowing, taking goods,
50on pain of double payment in the face of two plagues.
51He is a man of body and spirit,
52people of the Dauphin’s land will pay the price.
53A man from Maelor, delightfully civilized,
54a man who shattered spears;
55a famous man from Trefor as far as Rouen,
56 vigorous, and a descendant of Einion;
57a man who descends from Rhys and he is an eagle,
58he is a renowned man of the Crown.
59Without a lie, Matthew does not love pieces of gold,
60not the world’s wealth nor land;
61he prefers to buy prisoners,
62and men and horses rather than wealth.
63He does not desire office or large amount of wealth,
64that would be a sour taste.
65He would not sell his fame to anyone
66for the wealth of Job,
67nor his poets nor his soldiers, young man,
68a man of great hope, for the wealth of two popes.
69Let the world give praise
70to the Melwas of Maelor, a great occasion for praise.
71A Welshman with excellent Welsh,
72may he receive the praise of fair Wales,
73and the praise of France where woe is enforced,
74and the praise of England, the red-haired man.

Y llawysgrifau
Ceir y cywydd hwn mewn 38 copi llawysgrif, a’r testun yn anghyflawn yn Pen 221, Llst 55 a Stowe 959. (Nid y gerdd hon yw’r un a restrir gan MCF yn Pen 312, ii, 15–16.) Mae’r berthynas rhwng y llawysgrifau yn anodd iawn i’w diffinio. Cyfansoddwyd y cywydd yn ystod tridegau neu bedwardegau’r bymthegfed ganrif a dichon i wahanol fersiynau ohono gylchredeg ar lafar ar hyd a lled y wlad cyn i’r copïwyr cynharaf ei gopïo o tua 1527 ymlaen. Mae lle i amau mai’r hyn sydd gennym yn y copïau sydd wedi goroesi yw sawl perfformiad o’r gerdd gan un person a hwnnw’n dibynnu’n helaeth ar ei gof pan aeth ati i gofnodi’r cywydd. O’r herwydd, ni cheir patrwm amlwg yn y stema gan na cheir un cynsail ysgrifenedig gyffredin.

Cadwyd y copi hynaf o’r cywydd yn BL 14967, llawysgrif anodd ei lleoli o ran ei chydberthynas â’r gweddill. Ar sail y mwyafrif o’i darlleniadau, y mae’n perthyn yn agos i X1 ac X2. Ond un nodwedd allweddol yw bod ynddi gwpled a gadwyd hefyd yn BL 14978 a BL 14971 a thestunau Llywelyn Siôn (sy’n deillio o X3 yn y stema), gw. llinellau 69–70n. Gan nad oes cydberthynas amlwg rhyngddynt, mae’n debygol iawn fod y cwpled hwn yn y gynsail a bod gweddill y copïau wedi ei golli.

Er na chadwyd y cwpled ychwanegol hwn yn Brog I.2, hon yw’r unig lawysgrif sy’n cynnwys llinellau 53–8 a llinellau 67–8. Fe’u cynhwysir yn y golygiad gan fod yr ystyr yn llifo ac yn cynnwys cyfeiriadaeth werthfawr at achau’r noddwr. Ac eithrio hynny, nid yw’n gopi arbennig o dda o’r testun: fe’i nodweddir gan ddarlleniadau unigryw sy’n digwydd mewn llinellau pan fo’r gystrawen yn anodd neu’n cynnwys geiriau estron neu hynafol (e.e. 16, 17, 21 a 47) a collwyd rhai llinellau eraill hefyd.

Mae X1 (sef cynsail BL 14866 a LlGC 3057D) ac X2 (sef cynsail LlGC 17114B, LlGC 3049D, LlGC 8497B [i] a [ii], Gwyn 4 a C 2.617) yn dilyn yr un drefn llinellau â’i gilydd (ni cheir ynddynt linellau 53–8, 67–8 a 69–70). Eithriad yw LlGC 3057D sydd wedi colli llinellau 39–40 yn ogystal. Mae BL 14866 weithiau’n ategu darlleniadau unigryw LlGC 3057D (e.e. 24 vwgwl) felly dichon fod iddynt gynsail gyffredin: X1 yn y stema. Mae grŵp X2 yn cynnwys LlGC 17114B a chynsail Dyffryn Conwy neu X4: LlGC 3049D, LlGC 8497B [i], Gwyn 4 a chopi arall yn LlGC 8497B [ii]. Ymddengys fod C 2.617 hefyd yn deillio o’r gynsail hon yn achos y gerdd hon. Ar y cyfan, mae testunau X4 yn rhagori. Ond wrth i’r copïwyr godi’r testun gwnaethant ambell i gamgymeriad, e.e. collwyd llinellau 29–32 yn Gwyn 4. Ceir copi arall, diweddarach, yn LlGC 8497B [ii], ond ymddengys mai X4 oedd ei ffynhonnell yn hytrach na’r copi blaenorol yn yr un llawysgrif.

Ymddengys fod cynsail gyffredin hefyd i X5 (BL 14978, BL 14971 a Pen 221) ac X6 (testunau Llywelyn Siôn), sef X3 yn y stema. O ran BL 14978 a BL 14971, collwyd cwpledi eto yn ail ran y cywydd ond nid yr un rhai â Brog I.2 uchod (ond ymddengys iddynt gael eu colli am yr un rheswm sef bod ailadrodd mur mau o fewn ychydig linellau wedi peri i’r copïwyr lithro, gw. 29n). Weithiau dilynir darlleniadau BL 14967 a thro arall ddarlleniadau llawysgrifau Llywelyn Siôn (e.e. llinell 51n). Fodd bynnag, hollol unigryw yw rhai darlleniadau a geir yn nhestunau Llywelyn Siôn sef LlGC 6511B, LlGC 21290E, Llst 134, LlGC 970E a C 5.44. Fe’u dilynir yn LlGC 13062B a LlGC 13063B.

Oherwydd ddiffyg patrwm wrth olrhain natur y berthynas rhwng y llawysgrifau nid oes un testun yn rhagori o ran darlleniadau.

Trawsysgrifiadau: BL 14967, LlGC 17114B, BL 14866, LlGC 3057D, LlGC 3049D, Brog I.2, BL 14978 a Llst 134.

stema
Stema

2 yn Normandi  Yn X2, BL 14967 a BL 14866 ceir yr arddodiad yn ac fe’i cynhwysir gan fod Guto’n cyfeirio’n benodol trwy’r gerdd at yr ymladd yn Normandi. Er bod yr arddodiad o yn bosibl, sef darlleniad LlGC 3057D, Brog I.2, BL 14978 a llawysgrifau Llywelyn Siôn, byddai’n fwy ystyrlon i’r bardd gyfeirio at ei wrthrych fel un o Faelor. Mae’n bosibl felly i’r gwall hwn ddigwydd yn annibynnol.

3 Mathau Goch, mab maeth y gwin  Didreiglad yw mab ym mhob llawysgrif ac eithrio X4 a dilynir y mwyafrif yma.

6 aerau  Dyma ddarlleniad X4 yn unig; gthg. gaerav yn X2, LlGC 3057D a Brog I.2; wyr yn BL 14866 ac X3 (ni cheir y llinell yn BL 14967). Mae’n bosibl i’r copïwyr ei newid i gaerav gan nad oeddynt yn gyfarwydd ag ystyr aerau (sy’n air hynafol) ond nid atebir y g yn rhan gyntaf y gynghanedd ac anarferol iawn fyddai cael g berfeddgoll (fe’i newidir i wyr mewn llaw ddiweddarach yn LlGC 17114B). Y copi hynaf sy’n cynnwys y darllenaid wyr yw BL 14866 ond o ddarllen wyr ceid llinell fer a bu rhaid addasu gweddill y llinell: ceir o Ffrainc yn BL 14866 a BL 14978; Arthur o ffriw yn BL 14971 a Pen 99 ac Arthur ai ffriw gan Llywelyn Siôn.

9 a’i bâr coch  Derbynnir darlleniad X4 a BL 14866 a chymryd mai ffurf dreigledig pâr ‘gwayffon’ sy’n dilyn y rhagenw ei. Ym mhob copi arall ceir a bar koch (gan gynnwys LlGC 3057D) ac ar bar koch yn LlGC 17114B. Cf. GGl â bar coch, gan ddeall bar yn yr ystyr ‘polyn’. Ond cyfeiria’r bardd at waywffon benodol Mathau yma (cf. llinellau 11 a 14) felly’r darlleniad a’i bâr sydd orau.

12 a’i gafael  Ni cheir rheswm tros ddilyn darlleniad GGl yma sef o’u gafael.

14 baladr o’i fabolaeth  Darlleniad y llawysgrifau hynaf ac eithrio BL 14967 sy’n darllen Ai balr o vabolaeth. Ychydig yn wahanol yw darlleniad Brog I.2 o vabolaeth a BL 14978 or fabolaeth. Dilynir y mwyafrif o lawysgrifau yma felly ac mae’r ystyr hefyd o blaid hynny.

16 ym min Rhôn  Anodd yw gwybod yn union ai Rhôn neu Rôn a rhest neu rest sydd yma. Ni cheir cysondeb yn y copïau mewn perthynas â’r gystain r (gall R a rr gynrychioli rh weithiau). O ran yr enw lle Rhôn mae’r ffurf gysefin neu dreigledig yn bosibl yma ac mae hynny hefyd yn wir am rest (gw. TC 457 am droi r yn rh mewn geiriau benthyg). Ond rhaid ystyried bod y ddau air yn digwydd yn safle’r brif acen a cheir enghreifftiau pellach o rh yn cael ei ddefnyddio yn yr un modd gan Guto, cf. 102.57 Un rhodd wyf innau i’r rhain. Awgrymir, felly, mai Rhôn a rhest sydd fwyaf tebygol yma.

16 a’i wayw mewn  Darlleniad pob llawysgrif ac eithrio X5 am waew yn rest a Brog I.2 a main wayw rhest.

17 La Her a roes law i hwn  Dyma ddarlleniad X1 ac X2; gthg. BL 14967 rroi hae i’r gael val maen gwn. Efallai fod yr enw priod La Her yn ddieithr i’r copïydd. Dichon mai hynny hefyd sydd wrth wraidd y darlleniadau amrywiol yng ngweddill y llawysgrifau: X5 alar roi i law ar hwn, Brog I.2 la hier a roes law i hwnn, X6 ala her Roi law i hwnn.

18 Botwn  Dilynir X1, X2 (ond y ffurfiau cysefin petai potwn yn LlGC 17114B a LlGC 3057D), ac X5. Ceir bytwnn yn BL 14967 a Brog I.2 a batwnn yn X6.

20 ar hyd Aensio a Maen  Ac eithrio BL 14967 ac X3 mae’r llawysgrifau cynnar yn darllen ar yma. Er bod y mwyafrif o’r llawysgrifau’n hepgor y cysylltair a fe’i cynhwysir gan ei bod yn bosibl cywasgu’r llinell. Ceir darlleniadau amrywiol ymhlith llawysgrifau Llywelyn Siôn sef hyd Ainsio y maen yn LlGC 6511B, hyd Ainsio maen yn LlGC 21290E a hyd yn Ainsio maen yn Llst 134. Hynny sydd hefyd yn X5 ond eu bod yn cynnwys y cysylltair y tro hwn (hyd einssio a maen). Diau i’r copïwyr eto gamddeall yr enwau priod.

20 rhi  Dyma ddarlleniad X1, X3 a BL 14967, gthg. rhoi yn X2 a rhai yn Brog I.2 (yr olaf a geir yn GGl). Diddorol mai rhi a geir yn LlGC 8497B [ii] tra bo’r gweddill sy’n tarddu o X2 yn darllen rhoi; awgrym efallai mai hynny hefyd sydd i fod yng ngweddill grŵp Dyffryn Conwy. Mae rhi ‘rheolwr, pennaeth’ yn fwy hynafol na rhoi ac mae’r ystyr hefyd yn well o gofio i Fathau Goch weithredu fel capten Aensio a Maen.

23 rhaid yn Rhôn  Darlleniad pob llawysgrif, gthg. Raid i Ron yn X4.

24 fugail  Dyma ddarlleniad pob llawysgrif ac eithrio X1 bwgwl. Mae’r ddau’n ddigon ystyrlon yma, sef ‘ofn’ neu ‘arswyd’ o ddarllen bwgwl neu ‘amddiffyn’ o ddarllen bugail. Fel y nodir uchod, mae’n bosibl bod mwy nag un perfformiad o’r gerdd ac i’r llinell hon a 25 isod gael eu heffeithio o’r herwydd. Nid yw’n gwbl amhosibl chwaith fod gan Guto ei hun fwy nag un fersiwn o’r gerdd. Yn achos y llinell hon, dilynir mwyafrif y llawysgrifau. Ar yr amrywio rhwng fugail a fwgwl, gw. Johnston 2007: 20–1.

25 melan  Fel yn achos 24, anodd yw dewis rhwng melan sef darlleniad BL 14967 ac X6 neu mau lan, darlleniad X1, X2, Brog I.2 ac X5. Awgrymir, yn betrus, mai darllen melan ‘dur’ sydd orau yma o ran y cyd-destun: â’r bardd rhagddo i sôn am ddur yn llinell 29.

29–32  Collwyd y cwpledi hyn yn Gwyn 4: llithrodd llygaid y copïwr i linell 33 sydd hefyd yn gorffen â’r cyfuniad mur mau. Collwyd hefyd linellau 30–3 yn Brog I.2 a llinellau 33–6 yn BL 14978, awgrym eto i’r ailadrodd o fewn ychydig linellau ddrysu’r copïwyr.

30 Ni fethodd twrn i Fathau  Dyma ddarlleniad BL 14967, X1, X2 ac X6 (collwyd y cwpled yn Brog I.2). Ceir y darlleniad unigryw ni metha larwm mathav yn X5.

35 Milwyr a fu’i wŷr efô  Hepgorir a ym mhob copi ac eithrio Brog I.2 ond dichon i’r copïwyr ei hepgor er mwyn cywasgu’r llinell. Newidir hefyd amser y ferf: berf amser presennol sydd yn BL 14967 ond nid atebir yr f o’r herwydd. Yn X6 ceir milwyr fydd ac yng ngweddill y llawysgrifau milwyr fu. Mae’r dystiolaeth lawysgrifol yn gryfach tros y darlleniad olaf hwn, sef amser gorffennol y ferf, a’r bardd yn cyfeirio at ymgyrchu a fu yn y gorffennol pan arweiniodd Mathau Goch fyddin o filwyr.

37 rhad ar eu dewrder  Didreiglad yw dewrder yn BL 14967 a Brog I.2 a dilynir hynny yma gan fod y cyd-destun o blaid darllen eu dewrder. Treiglir dewrder yn X1 ac X2 ond ceir darlleniadau unigryw yn X3: yr had ar dewrder ar hynt yn X6 ac a rhad o ddewrder ar hynt yn X5.

44 ban ddaliwyd beunydd  Dyma ddarlleniad BL 14967, X2 a Brog I.2. Ceir y ffurf amhersonol delid yn X1. Ni threiglir pan ar ddechrau’r llinell yn X3 ac achosodd hyn broblemau i’r copïwyr gyda’r gynghanedd: ceir paunydd yn LlGC 6511B a poenwedd yn BL 14971 i ateb y gytsain.

46 fu i’r Cymry  Dilynir y llawysgrifau hynaf sef BL 14967, LlGC 17114B a LlGC 3057D sy’n darllen fv i’r. Ceir amrywiad yn y gweddill gan fod angen ymestyn hyd y llinell.

47 ben iau Nudd  Darlleniad X1 ac X2. Yn GGl dilynir BL 14967 a darllen ben iau budd. Tybir i Nudd fynd yn budd dan ddylanwad yr angen i ateb ben yn y gynghanedd. Ceir fersiwn o hynny hefyd yn Brog I.2 ond ychydig yn wahanol sef bennaeth budd, enghraifft arall o gamddeall yr ystyr. Felly hefyd Llywelyn Siôn sydd â’r darlleniad unigryw mewn iav nvdd a BL 14978 a BL 14971 dan gvdd.

48 eurai  Sef darlleniad BL 14967 ac a gefnogir gan LlGC 3057D; gthg. aerau yn X2 a BL 14866. Sôn am y gost o dalu ranswm yn sgil carcharu Mathau Goch a wna’r bardd yma felly mae eurai ‘aur’ yn fwy ystyrlon.

50 ar boen dwbl  Darlleniad BL 14967, X4, BL 14866 a BL 14978. Treiglir dwbl yn LlGC 3057D a darllen or boen ddwbwl. Ceir y darlleniad unigryw ar benn dwbl gan Llywelyn Siôn a Brog I.2 ac mae LlGC 17114B hefyd yn rhoi darlleniad unigryw dau boen dwbwl.

51 gŵr  Llinell sy’n datgelu perthynas agos rhwng llawysgrifau Llywelyn Siôn, BL 14978 a BL 14971 gan eu bod oll yn darllen eryr yma.

53–8  Dyma chwe llinell sydd wedi eu cynnwys yn Brog I.2 yn unig, sef llawysgrif yn llaw Wmffre Dafis a gopïwyd cyn 1599 (cf. Bod 1 a J 101). Cesglir eu bod yn y testun gwreiddiol gan fod y gyfeiriadaeth sydd ynddynt yn ystyrlon a chan fod natur gymhleth perthynas y llawysgrifau yn gyffredinol yn dangos ôl traddodiad llafar ac efallai mwy nag un perfformiad o’r gerdd (gw. uchod). Cyfeirir ar ddwy ardal y gellir eu cysylltu â Mathau, sef Maelor a Threfor, a chyfeirir hefyd at ei achau. Er na ddaethpwyd o hyd i unrhyw Einion yn daid uniongyrchol i Fathau gall mai ‘cyn-dad’ yn gyffredinol a feddylir. Er bod achau Mathau yn niwlog iawn, mae’n bosibl ei fod yn ddisgynnydd i Einion Goch ac i Rys Sais o lwyth Tudur Trefor, gw. Mathau Goch. Mae’r cymeriad geiriol a llythrennol hefyd o blaid cynnwys y llinellau hyn yma ynghyd â delwedd yr eryr (a ddefnyddiwyd eisoes am Fathau yn llinellau 5 a 41).

60 nid da’r byd  Gthg. ond i bar yn y dir i bo yn X3.

67–8  Cwpled arall a gadwyd yn Brog I.2 yn unig, gw. 53–8n. Mae’r ystyr eto’n awgrymu’n gryf y dylid eu cynnwys.

69–70  Mae’r ffaith i’r llinellau hyn ddigwydd yn BL 14967 ac X3 o blaid eu cynnwys yma. Cyfeirir at Faelor, sef ardal enedigol Mathau Goch, ac mae’r cymeriad llythrennol hefyd yn dilyn yr un patrwm â gweddill y cywydd, gw. uchod.

74 y gŵr  Sef darlleniad BL 14967, LlGC 3057D ac X5; gthg. i’r gwr yn y gweddill. Mae’r ystyr yn well o ran y cyd-destun gan ddilyn y gŵr.

74 lliwgoch  Darlleniad pob llawysgrif ac eithrio X4 ac X6 sef llawgoch.

Llyfryddiaeth
Johnston, D.R. (2007), ‘Cyngan Oll?’ Cynghanedd y Cywyddwyr Cynnar (Aberystwyth, 2007)
Jones, E.D. (1951–2), ‘The Brogyntyn Welsh Manuscripts’, Cylchg LlGC vii: 85–101
Salisbury, E. (2006), ‘Cerddi Cynnar Guto’r Glyn’ (M.Phil. Cymru [Aberystwyth])
Salisbury, E. (2007), Ar Drywydd Guto’r Glyn ap Siancyn y Glyn (Aberystwyth)

Cerdd o fawl i un o noddwyr enwocaf Guto’r Glyn yw hon, sef Mathau Goch o Faelor. Roedd Mathau yn gapten ac yn arweinydd milwrol o fri yng ngogledd Ffrainc yn ystod cyfnod olaf y Rhyfel Can Mlynedd.

Wrth adrodd hanes Mathau yn y cywydd, enwir lleoliadau o bwys (llinellau 16, 20 a 22n Mawns) a gelynion Ffrengig enwog y milwr (17–18n). Cyfeiria’r bardd hefyd at y ffaith fod Mathau wedi ei garcharu, sy’n help i ddyddio’r gerdd. Fe’i carcharwyd ddwywaith yn Ffrainc yn ystod y Rhyfel Can Mlynedd, yn 1432 ac eto yn 1434. Gellir cynnig i Guto’r Glyn ganu’r cywydd hwn o flaen cynulleidfa rywle ym Maelor yn fuan wedi iddo gael ei garcharu (gw. y cyfeiriadau at Faelor yn 26, 53 a 70). Yn ystod y tridegau, bu llawer o filwyr Cymreig yn ymladd gyda Mathau Goch a hawdd credu i rai ohonynt ddychwelyd i Gymru â storïau arwrol amdano ac i hynny ysbrydoli Guto i gyfansoddi’r cywydd. Ond rhaid ystyried hefyd yr wybodaeth fanwl o’r ymladd yn Ffrainc yn y cywydd a’r modd y cyfarchai Guto ei noddwr fel petai’n ei ddatgan o’i flaen. Tybed a fu i Guto’r Glyn ei ganu yng ngogledd Ffrainc o flaen Mathau a’i filwyr? Ar 25 Mehefin 1441 hwyliodd Guto’r Glyn o Portsmouth i Normandi ym myddin Richard, dug Iorc, ac ymddengys i’r llynges lanio ym mhorthladd Harfleur (Salisbury 2007: 1). Dychwelodd Guto i Gymru ym mis Medi 1441. Os canwyd y cywydd hwn gan Guto yn Normandi yn ystod ei daith, gellir ei ddyddio i’r flwyddyn 1441, ac o bosibl rhwng misoedd Mehefin a Medi y flwyddyn honno (ibid. 14). Hon yw’r unig gerdd i Fathau Goch sydd wedi goroesi, ond mae’n bosibl i Guto ei foli fwy nag unwaith fel yn achos Syr Rhisiart Gethin (gw. cerddi 1 a 2).

Ceir naws storïol gref i’r cywydd wrth i’r bardd ddechrau’r ddwy ran gyntaf â’r gair pan. Agorir y gerdd drwy nodi enwogrwydd Mathau yn Normandi (1–4) a chanmol ei allu fel arweinydd milwrol yn erbyn y Ffrancwyr (7–8) ac fel rhyfelwr brawychus (9–10). Rhoddir sylw penodol i’w waywffon sy’n goch gan waed (9, 11, 13–14), ac a fu o gymorth iddo ddwyn buddugoliaeth i’r Saeson.

Manylir yn yr ail ran (15–42) ar frwydr ger Rouen pan ddaeth Mathau wyneb yn wyneb ag un o’i elynion, y cadfridog Ffrengig La Hire, ac ymladd ag ef mewn gornest bersonol (15–16). Delweddir y ddau elyn, yn eironig, fel dau’n cymryd rhan mewn dawns wrth i La Hire estyn ei law i Fathau fel petai’n un o’i gyfeillion agosaf (17–20). Maent yn ‘dawnsio’ ar hyd Anjou a Maine, delwedd hynod effeithiol i ddisgrifio dau elyn yn ymladd o gofio’r cysylltiad rhwng y gair dawns a thema’r ‘Ddawns Angau’ (gw. 20n dawns). Â’r bardd rhagddo i foli Mathau o safbwynt ei filwyr a cheir yr argraff fod Mathau ei hun yn bresennol yn gwrando ar ei eiriau (24–5). Dywed ei fod yn un y gellir dibynnu arno yno yn Rouen (23), yn amddiffynnwr gwych (yn fugail ac yn [f]ur), ac mae ei ysbrydoliaeth yn tanio brwdfrydedd ymysg ei filwyr (31–2). Delweddir y milwyr hynny fel teirw ac fel pelenni o dân (main gwns) a’r goreuon mewn rhyfel (38). Cloir y rhan hon gan gymharu’r milwyr â helwyr, yn bloeddio’r rhyfelgri Hw-a ar y cadfridog Ffrengig La Hire.

Hanes carchariad Mathau a geir ar ddechrau’r drydedd ran (43–52). Sonia am yr effaith a gafodd hynny ar y Cymry, yn arbennig y beirdd a bryderai’n fawr am dynged eu harwr. Ond er cymaint y dioddefaint a ddaeth i’w ran, nid effeithiodd hynny ar Fathau (47–50). Dywed Guto fod y gost o’i ryddhau yn un sylweddol, ond mai’r Ffrancwyr a fydd yn talu am hynny yn y pen draw. Â’r bardd rhagddo i bwysleisio rhinweddau Mathau fel rhyfelwr grymus gan olrhain ei ach a’i gysylltiadau â gogledd-ddwyrain Cymru (Trefor a Maelor). Cyfeirir yn arbennig at ei allu i wrthsefyll y chwant di-chwaeth am gyfoeth mawr a thiroedd, a chanmolir, yn hytrach, y modd y buddsodda ei arian mewn meirch a milwyr. I gloi, hoffai’r bardd i Gymru, Ffrainc a Lloegr ganu clodydd y milwr hwn o Faelor.

Dyddiad
Canwyd y gerdd wedi 1432 neu 1434, ac o bosibl yn 1441 pan oedd Guto’r Glyn yn filwr yn Ffrainc.

Golygiadau blaenorol
GGl cerdd III a Salisbury 2006: 13–15.

Mesur a chynghanedd
Cywydd, 74 llinell.
Cynghanedd: croes 45% (33 llinell), traws 23% (17 llinell), sain 28% (21 llinell), llusg 4% (3 llinell).

2 Normandi  Ardal yng ngogledd Ffrainc a oedd yn ganolbwynt i’r Rhyfel Can Mlynedd o 1436 ymlaen hyd at ei ddiwedd yn 1453.

3 mab maeth y gwin  Awgrym i Fathau gael magwraeth uchelwrol oherwydd iddo gael ei fagu ar win, diod a gysylltir â statws uchel. Hen ddywediad y Gogynfeirdd yw’r ymadrodd mab maeth y medd, e.e. GMB 25.18 a GBF 2.4, cf. GDEp 7.45 mab maeth y medd; GHS 20.3 mab maeth y wledd.

5 eryr  Hen drosiad am arwr yw ei alw’n eryr, gw. hefyd 41 a 57.

6 Arthur  Sef y Brenin Arthur.

7 capteiniaid  Uniaethir Mathau â chapteiniad grymus eraill yma i nodi pa mor enwog oedd ef. Un ohonynt oedd Syr Rhisiart Gethin, un o noddwyr Guto, gw. cerddi 1 a 2.

9 broch  Mochyn daear neu greadur llwyd gwyllt yn perthyn i’r wenci a’r arth a chanddo drwyn blaenfain yw broch, gw. GPC 330, ond nid yw’n drosiad cyffredin am arwr yn y farddoniaeth. Efallai y gwêl Guto debygrwydd rhwng Mathau Goch yn ei arfwisg lwyd a’i waywffon yn ymladd i’r broch llwyd a’i drwyn hir.

9 pâr  Deellir bâr yn ffurf dreigledig y gair pâr ‘gwaywffon’, gw. GPC 2684 ac Maes y Gad: Arfau: Gwaywffyn. Cyfeirir at waywffon benodol a oedd ym meddiant Mathau yn y llinellau hyn, cf. 11 a 16 gwayw a 14 paladr, a GLGC 33.22 ef aeth â gwayw Fathau Goch.

10 Rolant  Arwr y gân Ffrangeg o gylch chwedlau Siarlymaen, ‘Chanson de Roland’, a gyfansoddwyd c.1100.

13 pêl  Ymddengys fod mynd â’r bêl (ffurf gysefin pêl) a mynd â’r bel (o’r Saesneg bell ‘cloch’) yn ddau ymadrodd tebyg i’w gilydd o ran eu hystyr ffigurol ac nid yw’n hawdd gwahaniaethu rhyngddynt yng ngwaith y beirdd. Awgrymir mai ffurf dreigledig pêl sydd yma ac y cyfeirir yn ffigurol at Fathau yn mynd â’r ‘clod, bri, arwydd o ragoriaeth’ gydag ef o’r rhyfel, hynny yw y fuddugoliaeth, gw. GPC 2721, GLM 376, GDGor 7.80n a DG.net 106.4 Er dig i’r byd dygi’r bêl (a gw. y nodyn ibid. sy’n gwrthod awgrym GDG 475–6 a GDLl 16.21–2 mai bel o’r Saesneg bell sydd yno). Ond ceir ystyr gyffelyb i’r ymadrodd mynd â’r bel ‘cloch’ hefyd, gw. GSRh 11.72n sy’n ffafrio’r ystyr ‘bod ar y blaen’. Ymhellach, gw. OED Online s.v. bell, n.1 lle yr esbonnir mai cyfeiriad at gloch buwch neu ddafad sy’n arwain gyr neu ddiadell yw’r gloch yn yr ymadrodd ‘to bear the bell’, sef ‘to take the first place’, a ‘to bear or carry away the bell’ yn golygu ‘to carry off the prize’.

15 gorchest  Awgryma’r bardd yma i Fathau ymladd mewn gornest bersonol â’r cadfridog Ffrengig La Hire.

16 Rhôn  Sef Rouen yn Normandi, Ffrainc, tref ar lannau afon Seine. Fel prifddinas Normandi bu’r dref yn ganolbwynt allweddol yn ystod y Rhyfel Can Mlynedd. Bu ym meddiant y Saeson rhwng ei chipio wedi gwarchae yn 1419 a’i cholli i’r Ffrancwyr yn 1449. Cyfeiria Guto’n aml at y dref (fel ei gyd-feirdd) ac mae’n bosibl iddo ef ei hun ymweld â hi pan oedd yn saethwr ym myddin y dug yn 1441, gw. Salisbury 2007: 1.

16 mewn rhest  Math o ddyfais i ddal bôn gwaywffon, gw. GPC 2982 d.g. rest. Yn ôl OED Online s.v. rest, n.2 byddai’r ddyfais hon ar ochr dde’r arfwisg er mwyn dal bôn y waywffon pan fyddai’r marchog yn rhuthro at y gelyn, cf. 98.43–4 Brest dur o Baris dirion / Ac ar y frest rest o Rôn. Ymhellach, gw. Maes y Gad: Arfau: Gwaywffyn.

17 La Her  Sef La Hire neu Étienne de Vignoles (c.1390–1443), cadfridog y Ffrancwyr a gelyn y Saeson yn ystod y Rhyfel Can Mlynedd. Cefnogodd Jeanne d’Arc yn ystod ymgyrchoedd 1429. Enillodd frwydr Gerbevoy yn 1435 a chafodd ei benodi’n gapten ar Normandi yn 1438.

18 Potwn  Sef Jean Poton de Xaintrailles (c.1390?–1461), un o gapteiniaid y Ffrancwyr a chyfaill i La Hire, gw. 17n (cyplysir y ddau hefyd yn 4.36–8). Ymddengys iddo fod yn bresennol yn yr un brwydrau â Mathau, e.e. Verneuil (1424) ac Orléans (1427).

20 dawns  Delweddir y brwydro rhwng y ddau elyn fel dawns, delwedd hynod effeithiol o gofio’r ystyr fygythiol sydd i’r gair ‘dawns’ ym marddoniaeth y cyfnod a’i gysylltiad â thraddodiad y ‘Ddawns Angau’ neu’r Danse macabre. Ymhellach, gw. 24.1n, GSDT 122–5 a Saer 1969: 265–83.

20 Aensio  Sef Anjou yng ngogledd Ffrainc, talaith i’r de o Maine. Yn 1425 anfonwyd Mathau Goch, Thomas Montacute, iarll Salisbury, a Thomas Scales, Barwn Scales i glirio Maine ac Anjou. Bu’r ymgais yn un llwyddiannus a daeth Mathau Goch yn gapten ar Château L’Ermitage ger Le Mans, gw. Probert 1961: 39. Yn 1441, fodd bynnag, collwyd y ddwy ardal o ganlyniad i gadoediad rhwng Lloegr a Ffrainc (Evans 1995: 33).

20 Maen  Sef Maine yng ngogledd Ffrainc, talaith i’r gogledd o Anjou ac i’r de o Normandi. Roedd Mathau yn gapten ar Maine yn 1427 (Probert 1961: 40).

22 Rolant  Gw. 10n.

22 Mawns  Sef Le Mans, prif dref Maine. Mae’r gaer ar lannau’r afon Sarthe yng ngogledd Ffrainc. Roedd Mathau Goch yn gapten ar Château L’Ermitage ger Le Mans, gw. Probert 1961: 40. Dengys yr enwau estron yn y cwpledi hyn – Anjou, Maine a Le Mans – wybodaeth fanwl Guto am y rhyfeloedd yn Ffrainc.

23 Rhôn  Gw. 16n Rhôn.

26 Maelor  Brodor o Faelor Saesneg oedd Mathau Goch (boed yn ddisgynnydd i’r Hanmeriaid neu lwyth Llannerch Banna), cf. 53, 70. Am ei gysylltiadau achyddol â Maelor gw. Mathau Goch.

27 urddas gŵr  Cyfeiriad at statws uchelwrol Mathau Goch, cf. 3 mab maeth y gwin. Ond gall fod yn gyfeiriad at ei statws anrhydeddus fel arweinydd milwrol hefyd, cf. 58 Gŵr nod y Goron ydyw. Teitl ‘ysgwïer’ a roddwyd iddo yn ewyllys Syr John Fastolf yn 1459 er i ffynonellau diweddarach ei alw yn ‘Syr’ Mathau Goch. Ni cheir prawf iddo gael ei urddo’n farchog yn ôl Probert (1961: 34).

34 Gwŷr antur a gâr yntau  Mae’r gystrawen yn amwys: yn yr aralleiriad cymerir mai Gwŷr antur yw’r goddrych, ond gellid cymryd mai yntau yw’r goddrych: ‘yntau a gâr wŷr anturus’.

35 milwyr  Yn ôl un cofnod roedd gan Mathau osgordd o 60 picellwr march, 14 picellwr troed a 222 gŵr bwa gydag ef yn Le Mans yn 1435 (Carr 1968: 40), llawer ohonynt yn filwyr Cymreig.

36 main gwns  Sef pelenni o dân neu ‘cannonballs’, gw. Evans 1998: 75–105.

36 Maen ac Aensio  Gw. 20n Aensio a Maen.

38 blodau  Sef ‘y goreuon’ neu’r ‘dewisiol rai’. Ceir llinell debyg yn GLD 27.64 Rhyw flodau rhyfel ydych.

40 Hw-a  Bloedd hela, gw. Cummins 1988: 113 a 169. Cf. hue yn Saesneg a ddaw o’r Ffrangeg huer ‘to shout as in war or the chase’, OED Online s.v. hue, v.2. Diddorol yw awgrymiad Lewis (1976: 87): ‘Rhaid fod bechgyn y fintai a oedd yn gwrando ar y cywydd wedi codi ar eu traed a gweiddi gyda’r datganiad.’ Yn wir, cyrhaeddir rhyw uchafbwynt cadarnhaol yma ar ddiwedd yr ail ran fel petai’r bardd yn ceisio codi ysbryd y milwyr.

40 La Her  Sef La Hire neu Étienne de Vignoles (c.1390–1443), cadfridog y Ffrancwyr, gw. 17n. Ef yw’r un sy’n cael ei hela gan Fathau Goch a’i filwyr yma.

42 gwarau  Deellir yn ffurf ar chwarae; cf. GPC 1577 lle nodir yr enghraifft hon dan gwarae ond rhaid cadw’r terfyniad -au er mwyn yr odl fewnol, cf. 33.43 I minnau, gwarau gwiwraen. Diau mai’r ystyr ffigurol ‘brwydro’ sydd i’r ferf yma, cf. GHD 5.46 Wedi i’r gwŷr ado’r gwarae.

43 y glêr  Cyfeirir ddwywaith at y beirdd yn y cywydd hwn, cf. 67 cerddwyr. Nodir iddynt hwy yn arbennig deimlo’n bryderus am ei garchariad sy’n awgrymu, o bosibl, fod Mathau yn noddi’r beirdd yn rheolaidd er ei fod, am ran helaeth o’i oes, yn byw yn Ffrainc.

44–6  Carcharwyd Mathau Goch ddwywaith, yn 1432 ac yn 1434. Digwyddodd y carchariad cyntaf pan ddaliwyd ef yn St Severine (Sainte Ceneri heddiw, gw. Probert 1961: 40) pan ymosododd y Ffrancwyr yn ddirybudd. Yr ail dro cafodd ei ddal ‘through the foundering of his horse’ yn ôl Probert (1961: 41) ar ei ffordd i St Denis (ymhellach, gw. Seward 1978: 174). Dichon fod y swm am ei ryddid yn un sylweddol a gellir cymharu’r hyn a dalwyd i ryddhau un o’i gyd-filwyr, Syr Roger Camoys, sef 2,000 salus, tua £2,500. Cynigiodd Lloyd (1873: 129) fod Guto wedi canu’r cywydd ‘with a view to engage his countrymen to raise a sum for the ransom of Matthew Gough then a prisoner in France’. Gwyddys nad yw hynny’n ystyrlon o ran bwriad y bardd, ond nid yw’n gwbl amhosibl i Fathau dderbyn cymorth ariannol o Gymru i’w ryddhau, gw. Evans 1995: 31.

45 trefi  Cipiwyd sawl tref gan y Ffrancwyr tra bu Mathau Goch dan glo, y bwysicaf o bosibl oedd Harfleur a gollwyd i’r Ffrancwyr yn 1432. Wedi ei ryddhau, brwydrodd Mathau i’w hailfeddiannu gan lwyddo erbyn Tachwedd 1440.

47 Nudd  Nudd Hael ap Senyllt, un o ‘Dri Hael Ynys Prydain’, gw. TYP3 5–6, 464–6 ac WCD 509.

49 echwyn  Yr ystyr ‘benthyg’ sydd orau o ran y cyd-destun yn hytrach na ‘cwyn, galar’ er bod yr odl gyda dwyn yn awgrymu fel arall, gw. GPC 1162 d.g. echwyn1 sy’n nodi mai’r sain sy’n gwahaniaethu’r ystyr rhwng y ddau air.

50 ar boen  Sef ‘ar gost’, hynny yw rhag ofn, cf. 97.17–18 I’r castell y’m cymhellwyd / Ar boen moc erbyn ’y mwyd.

52 Dolffin  Rhydd GPC 1074 yr ystyr ‘teitl etifedd brenin Ffrainc o’r flwyddyn 1349 hyd 1830’ i ‘Dolffin’ neu ‘Dwlffin’ sef yr enw Ffrengig Dauphin. Daeth y teitl i fodolaeth ar ôl ychwanegu ardal Dauphiné at frenhiniaeth Ffrainc yn 1349. Ystyr gwlad Dolffin yma felly yw Ffrainc, cf. 1.22n, GSRh 6.78 a GGMD iii, 1.1n.

55 Trefawr  Sef Trefor i’r dwyrain o dref Llangollen. Ymrannai plwyf Llangollen yn dri thraean, sef Llangollen, Trefor a’r Glyn. Teulu a gysylltir â’r ardal yw llwyth Tudur Trefor a changen o’r teulu hwnnw oedd teulu Llannerch Banna, hynafiaid posibl Mathau Goch, gw. WG1 ‘Tudur Trefor’ 8.

56 ŵyr Einion  Nid enwir Einion yn daid i Fathau yn yr achau ond gall ŵyr olygu ‘disgynnydd’ yn gyffredinol. Yn ôl un ffynhonnell, enw ei dad oedd Dafydd Goch a’i wraig ef oedd Gwenhwyfar ferch Ednyfed ab Iorwerth ab Einion Goch, gw. WG1 ‘Tudur Trefor’ 42.

57 Rhys  Mae’r ymadrodd gŵr o Rys yn annelwig, ond os derbynnir ei fod yn fab i Ddafydd Goch o lwyth Tudur Trefor, yna gellir cynnig mai at Rys Sais y cyfeirir gan fod hwnnw’n ddisgynnydd uniongyrchol iddo, gw. Mathau Goch.

58 nod y Goron  Dyma brawf o deyrngarwch Mathau i Goron Lloegr.

66 Io  Sef Job, o’r Beibl, gw. Breeze 1992: 134–7.

67 cerddwyr  Arno yn yr ystyr ‘beirdd’, gw. G 135; ymhellach, gw. Williams 1989–91: 205–11. Gw. hefyd 2.21n uchod.

68 deubab  Cyfuniad o deu + pab. Pab Rhufain o 1431 i 1447 oedd Eugenious IV ac awgrymiad Salisbury (2006: 88) yw bod Guto yn cyfeirio ato ef a’r gwrthbab Dug Amadeus VIII o Savoy (oedd yn wrthbab o 1439 i 1449).

70 Melwas  Arwr traddodiadol o’r byd Arthuraidd. Ni ddiogelwyd ei chwedl yn gyfan yn y traddodiad Cymraeg ond ymddengys iddo gipio Gwenhwyfar, gwraig Arthur, gw. WCD 469–70; Jones 1935–7: 203–8 a Bromwich 1991: 58–61. Ond cyfeiria’r Cywyddwyr ato’n gyson fel arwr ac weithiau fe’i cysylltir yn benodol â milwriaeth, cf. 75.50 Ni bu Faelor heb Felaws.

73 gorffer  Ffurf amhersonol presennol dibynnol y ferf gorfyddaf, sef ‘gorfod’.

Llyfryddiaeth
Breeze, A. (1992), ‘Aur Job’, LlCy 17: 134–7
Bromwich, R. (1991), ‘The Tristan of the Welsh’, R. Bromwich, A.O.H. Jarman and B.F. Roberts (eds.), The Arthur of the Welsh: The Arthurian Legend in Medieval Welsh Literature (Cardiff), 209–28
Carr, A.D. (1968), ‘Welshmen and the Hundred Years’ War’, Cylchg HC 4: 21–46
Cummins, J. (1988), The Hound and the Hawk: the Art of Medieval Hunting (London)
Evans, D.F. (1998), ‘ “Y carl a’i trawai o’r cudd”: Ergyd y Gwn ar y Cywyddwyr’, Dwned, 4: 75–105
Evans, H.T. (1995), Wales and the Wars of the Roses (second ed., Stroud)
Jones, E.D. (1935–7), ‘Melwas, Gwenhwyfar, a Chai’, B viii: 203–7
Lewis, S. (1976), ‘Gyrfa Filwrol Guto’r Glyn’, YB IX: 80–99
Lloyd, C. (1873), ‘History of the Lordship of Maelor Gymraeg or Bromfield’, Arch Camb (fourth series) xiii: 305–20
Probert, Y. (1961), ‘Mathew Gough 1390–1450’, THSC: 34–44.
Saer, D.R. (1969), ‘Delweddaeth y Ddawns Werin a’r Chwaraeon Haf ym Marwnad Guto’r Glyn i Wiliam Herbert’, THSC: 268–83
Salisbury, E. (2006), ‘Cerddi Cynnar Guto’r Glyn’ (M.Phil. Cymru [Aberystwyth])
Salisbury, E. (2007), Ar Drywydd Guto’r Glyn ap Siancyn y Glyn (Aberystwyth)
Seward, D. (1978), The Hundred Years War (London)
Williams, J.E.C. (1989–91), ‘Cerdd a Phencerdd’, LlCy 16: 205–11

This is a praise poem to one of Guto’r Glyn’s most famous patrons, Matthew Gough of Maelor. Matthew Gough (or Goch) was a prominent military leader and captain in the north of France during the last phase of the Hundred Years’ War.

In the poem, Guto refers to important places (lines 16, 20, 22n Mawns) and well-known French enemies of the soldier while telling his story (17–18n). He also refers to the fact that Matthew had been in captivity which is helpful to date the poem. Matthew Gough was imprisoned twice in France during the Hundred Years’ War: in 1432 and 1434. It’s possible that Guto’r Glyn sang this poem to an audience somewhere in Maelor soon after Matthew’s captivity (see the references to Maelor in lines 26, 53 and 70). Many Welsh soldiers fought alongside Matthew Gough during the 1430s, and we can imagine that some returned home with heroic stories about the captain which inspired Guto to compose his poem. However, the detailed information in the poem about the fighting in France, as well as Guto’s addressing of Matthew directly may suggest otherwise. Is it likely that he sang this poem in the north of France in front of Matthew and his soldiers? On 25 June 1441, Guto sailed from Portsmouth to Normandy with the army of Richard, duke of York and landed at the port of Harfleur (Salisbury 2007: 1). Guto returned to Wales in September 1441. It is possible, therefore, that this poem was composed in 1441, possibly between June and September of that year (Salisbury 2007: 14). This is the only surviving poem to Matthew Gough but it is possible that Guto had praised him more than once, which was the case with Sir Richard Gethin (see poems 1 and 2).

The poem has a strong narrative feeling as the poet begins the first two sections with the verb pan, ‘when’. The first section begins with a reference to Matthew’s fame in Normandy (1–4), noting his ability as a military leader against the French (7–8) and as a vicious warrior (9–10). His blood-stained spear is noted in particular (9, 11, 13–14), the weapon that helped him bring victory to the English.

A battle near Rouen is the subject of the second section (15–42) when Matthew came face to face with one of his enemies, the French general La Hire, fighting him in a single combat (15–16). Ironically, the poet describes the conflict as if the two enemies were taking part in a dance: La Hire extending his hand to Matthew as if he was one of his closest friends (17–20). They ‘danced’ across Anjou and Maine, a powerful image to describe two enemies fighting because of the association between the word ‘dance’ and the theme of the ‘Dance of Death’ (see 20n dawns). The poet praises Matthew from the point of view of his soldiers, implying that Matthew himself is present, listening to his words (24–5). He is someone you can depend on in Rouen (23), an excellent protector (bugail ‘a shepherd’, and mur ‘wall’), and his inspiration sparks enthusiasm among his soldiers (31–2). The soldiers are described as bulls, cannonballs (main gwns) and the choicest of men in war (38). This section ends by comparing the soldiers to huntsmen calling out the hunting call Hw-a on the French general, La Hire.

Matthew’s captivity is the focus of the beginning of the third section (43–52). The poet tells of the effect this had on the Welsh, especially the poets who were deeply worried for the fate of their hero. But the suffering had no effect on Matthew himself (47–50), and although the cost for his ransom was substantial, the French shall pay for it in the end. He again underlines Matthew’s ability to fight, noting his lineage and connection with the north-east of Wales (Trefor and Maelor). One of his greatest qualities is his ability to withstand the desire for wealth and land and to give precedence to horses, men and soldiers. The poem ends by asking Wales, France and England to praise this great soldier from Maelor.

Date
This poem was composed after Matthew’s captivity in 1432 or 1434, or in 1441 when Guto was a soldier in France.

The manuscripts
The poem occurs in 38 manuscripts. It is very unclear how some of the manuscripts are related; it is possible that what lies behind the copies which have survived are several performances of the same poem by one person who depended heavily on his memory. The earliest copy of the poem is preserved in BL 14967. Based on most of its readings, it is closely related to X1 and X2 in the stemma. However, it does have a couplet, 69–70, which also occurs in BL 14978 and BL 14971 and the manuscripts connected with Llywelyn Siôn. Other extra lines occur in Brog I.2, 53–8 and 67–8 and based on their reference to the patron’s lineage and meaning they have been included in this edition. X1 and X2 (and X4) have the same line order apart from LlGC 3057D (which has lost lines 39–40). The copy in BL 14866 sometimes shares the same variants as LlGC 3057D and possibly derives from the same source (X1). The Conwy Valley group is closely related to C 2.617 and possibly LlGC 17114B. On the whole, this group offers some good readings, but it seems that mistakes were made while copying some of the lines (e.g. losing lines 29–32 in Gwyn 4). BL 14978, BL 14971 and Pen 221 and the manuscripts connected with Llywelyn Siôn are all closely related. BL 14978 and BL 14971 are quite similar to BL 14967 on some occasions, but on others the readings are almost the same as the manuscripts of Llywelyn Siôn. However, the Llywelyn Siôn manuscripts are quite different most of the time and in general they are of no value.

Because no pattern has been established as regards to the relation between some of the manuscripts, it is very difficult to establish a proper stemma and most of the manuscripts mentioned above were considered when editing the poem.

stema
Stemma

Previous editions
GGl poem III and Salisbury 2006: 13–15.

Metre and cynghanedd
Cywydd, 74 lines.
Cynghanedd: croes 45% (33 lines), traws 23% (17 lines), sain 28% (21 lines), llusg 4% (3 line).

2 Normandi  A region in the north of France, central to the last phase of the Hundred Years’ War from 1436 until the end of the war in 1453.

3 mab maeth y gwin  A suggestion that Matthew had a noble upbringing because he was nurtured on wine, a drink associated with high status. An old saying of the Gogynfeirdd (or Poets of the Princes) is the phrase mab maeth y medd ‘a son nurtured on mead’: GMB 25.18 and GBF 2.4, cf. GDEp 7.45 mab maeth y medd; GHS 20.3 mab maeth y wledd ‘a son nurtured at the feast’.

5 eryr  An old metaphor for a hero is to call him an eagle, see also 41 and 57.

6 Arthur  King Arthur.

7 capteiniaid  Matthew was one of many Welshmen who were captains in the French wars and the poet unites him with others here to note his fame. One was Sir Richard Gethin, another of Guto’s patrons, see poems 1 and 2.

9 broch  A badger or a brock, see OED Online s.v. brock, n.1 and GPC 330 s.v. broch, but it is an unusual metaphor for a hero. Perhaps Matthew Gough dressed in grey armour with his spear had some resemblance to the wild grey creature with its long nose.

9 pâr  Mutated form of pâr ‘spear’, see GPC 2684 and The Battlefield: Weapons: Spears. The poet refers to a specific spear that belonged to Matthew Gough here: cf. 11 and 16 gwayw ‘lance’, and 14 paladr ‘spear’, and GLGC 33.22 ef aeth â gwayw Fathau Goch ‘he went with the spear of Matthew Gough’.

10 Rolant  A hero of the French song ‘Chanson de Roland’ from the Charlemagne cycle, composed c.1100.

13 pêl  The phrases mynd â’r bêl ‘to take the ball’ and mynd â’r bel ‘to take the bell’ are very similar in their figurative meaning and it is difficult to distinguish between them. Here pêl is taken to mean ‘ball’ with the poet referring to Matthew taking the ‘prize, feat, mark of excellence’ with him from the war, in other words, he was victorious, see GPC 2721, GLM 376, GDGor 7.80n and DG.net 106.4 Er dig i’r byd dygi’r bêl ‘to the world’s dismay you carry the ball’ (the latter rejects the suggestion made in GDG 475–6 and GDLl 16.21–2 to read bel ‘bell’). But the phrase mynd â’r bel ‘to take the bell’ is also possible, see OED Online s.v. bell, n.1 ‘to take the first place, to have foremost rank or position, to be the best, to bear or carry away the bell: to carry off the prize’.

15 gorchest  The poet implies that Matthew fought in a single combat with the French general, La Hire.

16 Rhôn  Rouen in Normandy, France, on the banks of the river Seine. Being the capital of Normandy, the town was an important centre during the Hundred Years’ War. It fell into the hands of the English after a siege in 1419 until it was lost to the French in 1449. Guto and his contemporaries often refer to the town. It is possible that the poet himself visited Rouen while he was an archer in the army of Richard duke of York in 1441, see Salisbury 2007: 1.

16 mewn rhest  A device to hold the butt end of the lance on the armour, see GPC 2982 s.v. rest. According to OED Online s.v. rest, n.2 it was attached to the right side of the cuirass against which a thick piece of leather nailed around the butt end of the lance was held during the charge, cf. 98.43–4 Brest dur o Baris dirion, / Ac ar y frest rest o Rôn ‘Arthur’s tunic, Powys is beside it / and on the breastplate a rest from Rouen’. See also The Battlefield: Weapons: Spears.

17 La Her  La Hire or Étienne de Vignoles (c.1390–1443), a French general and enemy of the English during the Hundred Years’ War. He was Jeanne d’Arc’s supporter during the campaigns of 1429. He won the battle of Gerbevoy in 1435 and was appointed captain of Normandy in 1438.

18 Potwn  Jean Poton de Xaintrailles (c.1390?–1461), one of the French captains and companion to La Hire, see 17n (Guto also links the two in 4.38). It is likely that he was present at the same battles as Matthew Gough, e.g. Verneuil (1424) and Orléans (1427).

20 dawns  The conflict between Matthew and his enemy is portrayed as a dance, an effective image because of the sinister meaning of the word dawns ‘dance’ and its association with the ‘Dance of Death’ or the Danse macabre in medieval literature. For further information see 24.1n, GSDT 122–5 and Saer 1969: 265–83.

20 Aensio  Anjou in the north of France, a province to the south of Maine. In 1425 Matthew Gough, Thomas Montacute, earl of Salisbury and Thomas Scales, Baron Scales were sent to clear Maine and Anjou. It was a successful attempt and Matthew Gough was appointed captain of Château L’Ermitage near Le Mans, see Probert 1961: 39. However, both regions were lost in 1444 after England and France made a truce (Evans 1995: 33).

20 Maen  Maine in the north of France, a province north of Anjou and south of Normandy. Matthew was captain of Maine in 1427 (Probert 1961: 40).

22 Rolant  See 10n.

22 Mawns  Le Mans, the central town of Maine on the banks of the river Sarthe in the north of France. Matthew Gough was captain of Château L’Ermitage near Le Mans, see Probert 1961: 40. The place names in these lines – Anjou, Maine and Le Mans – indicate Guto’s detailed knowledge of the war.

23 Rhôn  See 16n Rhôn.

26 Maelor  Matthew Gough was a native of Maelor Saenseg (even if he was a descendant of the Hanmers or the tribe of Llannerch Banna ‘Penley’), cf. 53, 70. For his genealogical connections with Maelor see Matthew Gough.

27 urddas gŵr  This is a reference to Matthew’s noble status, cf. 3 mab maeth y gwin (‘a son nurtured on wine’). However, it could be a reference to his honourable status as a military leader, cf. 58 Gŵr nod y Goron ydyw ‘he is a renowned man of the Crown’. The will of Sir John Fastolf in 1459 gives him the title of a ‘squire’, although later sources call him ‘Sir’ Matthew Gough. According to Probert (1961: 34), there is no proof that he was knighted.

34 Gwŷr antur a gâr yntau  The syntax is ambiguous here: Gwŷr antur is understood as the subject of the verb, but yntau could be the subject: ‘he also loves adventurous men’.

35 milwyr  According to one source, Matthew Gough had a bodyguard of 60 mounted lances, 14 foot lances and 222 archers with him at Le Mans in 1435 (Carr 1968: 40), and many of them were Welsh soldiers.

36 main gwns  ‘Cannonballs’, see Evans 1998: 75–105.

36 Maen ac Aensio  See 20n.

38 blodau  ‘The best’ or ‘the choicest ones’. A similar line occurs in GLD 27.64 Rhyw flodau rhyfel ydych ‘you are like flowers of war’.

40 Hw-a  A hunting cry, see Cummins 1988: 113 and 169. Cf. hue in English from the French huer ‘to shout as in war or the chase’, OED Online s.v. hue, v.2. An interesting suggestion by Lewis (1976: 87) is that the soldiers listening to the poem would have stood up and shouted out the cry together. Indeed, this section ends in a positive climax, almost as if the poet is trying to boost the spirit of the soldiers.

40 La Her  La Hire or Étienne de Vignoles (c.1390–1443), a French general, see 17n. He is the one being hunted by Matthew Gough and his soldiers here.

42 gwarau  A form of chwarae, ‘to play’, see GPC 1577 where this line is quoted under gwarae, but -au is essential for the internal rhyme, cf. 33.43 I minnau, gwarau gwiwraen ‘I myself, very expert play’. The verb ‘play’ probably refers figuratively to ‘fighting’ here, cf. GHD 5.46 Wedi i’r gwŷr ado’r gwarae ‘After the men left the play’.

43 y glêr  Guto refers to the poets twice in this poem (y glêr and 67 [c]erddwyr). He mentions that they were especially worried when Matthew was captured, a hint, possibly, that Matthew was a regular patron of poetry even though he lived in France for most of his life.

44–6  Matthew Gough was imprisoned twice, in 1432 and 1434. He was first captured in St Severine (Sainte Ceneri today, see Probert 1961: 40) when French soldiers attacked without warning. The second time he was captured ‘through the foundering of his horse’, according to Probert (1961: 41), on his way to St Denis (see also Seward 1978: 174). Presumably, the cost of ransom for his release was expensive. For example, the sum of 2,000 salus (about £2,500) was paid for the release of Sir Roger Campys, one of his fellow soldiers. A suggestion by Lloyd (1876: 129) is that Guto sang this poem ‘with a view to engage his countrymen to raise a sum for the ransom of Matthew Gough then a prisoner in France’. This is highly unlikely regarding Guto’s intentions, but a contribution for the cost of Matthew’s release from Wales is fairly possible, see Evans 1995: 31.

45 trefi  During Matthew’s captivity, the French gained many towns, possibly the most important one was Harfleur, lost to the French in 1432. After his release, Matthew fought for the repossession of Harfleur and succeeded by November 1440.

47 Nudd  Nudd Hael ap Senyllt, one of ‘Three Generous Men’ recorded in the Triads, see TYP3 5–6, 464–6 and WCD 509.

49 echwyn  Probably ‘to borrow’ in this context, rather than ‘to complain’ or ‘to mourn’. However, the rhyme with dwyn (rather than -yn) suggests otherwise, see GPC 1162 s.v. echwyn1.

50 ar boen  ‘Or else’ or ‘in case’, cf. 97.17–18 I’r castell y’m cymhellwyd / Ar boen moc erbyn ’y mwyd ‘I was forced to go to the castle / on pain of mockery in time for my food’.

52 Dolffin  The title of the eldest son of the king of France, from 1349 to 1830, see OED Online s.v. dauphin, n. The phrase gwlad Dolffin ‘Dauphin’s land’ refers to France, cf. 1.22n, GSRh 6.78 and GGMD iii, 1.1n.

55 Trefawr  A place called Trefor to the east of Llangollen. The parish of Llangollen was divided into three, Llangollen, Trefor and Glyn. The main family connected with Trefor were the descendants of Tudur Trefor. Llannerch Banna, or Penley, the possible ancestors of Matthew Gough were descended from Tudur Trefor, see WG 1 ‘Tudur Trefor’ 8.

56 ŵyr Einion  There is no record of a man called Einion as Matthew’s grandfather, but ŵyr ‘grandson’ could also mean ‘a descendant’ in general. According to one source, Matthew’s father was Dafydd Goch and his wife was Gwenhwyfar daughter of Ednyfed ab Iorwerth ab Einion Goch, see WG1 ‘Tudur Trefor’ 42.

57 Rhys  The phrase gŵr o Rys ‘a man who descends from Rhys’ is vague, but if Matthew’s ancestors were from the tribe of Tudur Trefor, this could be a reference to Rhys Sais: Matthew was one of his direct descendants, see Matthew Gough.

58 nod y Goron  A hint of Matthew’s dedication to the Crown.

66 Io  Job, from the Bible, see Breeze 1992: 134–7.

67 cerddwyr  ‘Poets’, see G 135 and Williams 1989–91: 205–11. See also 2.21n above.

68 deubab  Deu ‘two’ and pab ‘pope’. The pope from 1431 to 1447 was Eugenious IV and the suggestion made by Salisbury (2006: 88) is that Guto refers to the pope and the antipope Duke Amadeus VIII of Savoy (who was the antipope from 1439 to 1449).

70 Melwas  A traditional hero from the Arthurian legends. In the Welsh tradition, his tale has not been wholly preserved but it seems that he abducted Guinevere, the wife of King Arthur, see WCD 469–70; Jones 1935–7: 203–8 and Bromwich 1991: 58–61. However, the Cywyddwyr refer to him often as a heroic figure with great military skills, cf. 75.40 Ni bu Faelor heb Felaws ‘Maelor has not been without its Melwas’.

Bibliography
Breeze, A. (1992), ‘Aur Job’, LlCy 17: 134–7
Bromwich, R. (1991), ‘The Tristan of the Welsh’, R. Bromwich, A.O.H. Jarman and B.F. Roberts (eds.), The Arthur of the Welsh: The Arthurian Legend in Medieval Welsh Literature (Cardiff), 209–28
Carr, A.D. (1968), ‘Welshmen and the Hundred Years’ War’, Cylchg HC 4: 21–46
Cummins, J. (1988), The Hound and the Hawk: the Art of Medieval Hunting (London)
Evans, D.F. (1998), ‘ “Y carl a’i trawai o’r cudd”: Ergyd y Gwn ar y Cywyddwyr’, Dwned, 4: 75–105
Evans, H.T. (1995), Wales and the Wars of the Roses (second ed., Stroud)
Jones, E.D. (1935–7), ‘Melwas, Gwenhwyfar, a Chai’, B viii: 203–7
Lewis, S. (1976), ‘Gyrfa Filwrol Guto’r Glyn’, YB IX: 80–99
Lloyd, C. (1873), ‘History of the Lordship of Maelor Gymraeg or Bromfield’, Arch Camb (fourth series) xiii: 305–20
Probert, Y. (1961), ‘Mathew Gough 1390–1450’, THSC: 34–44
Saer, D.R. (1969), ‘Delweddaeth y Ddawns Werin a’r Chwaraeon Haf ym Marwnad Guto’r Glyn i Wiliam Herbert’, THSC: 268–83
Salisbury, E. (2006), ‘Cerddi Cynnar Guto’r Glyn’ (M.Phil. Cymru [Aberystwyth])
Salisbury, E. (2007), Ar Drywydd Guto’r Glyn ap Siancyn y Glyn (Aberystwyth)
Seward, D. (1978), The Hundred Years War (London)
Williams, J.E.C. (1989–91), ‘Cerdd a Phencerdd’, LlCy 16: 205–11

Cliciwch ar rif llinell i weld amrywiadau
Image Dialog
Mathau Goch o Faelor, 1423–m. 1450

Mathau Goch o Faelor, fl. c.1423–m. 1450

Top

Cywydd mawl gan Guto yw’r unig gerdd i Fathau Goch sydd wedi goroesi (cerdd 3). Cyfeirir ato’n ganmoliaethus yng ngwaith Lewys Glyn Cothi a Huw ap Dafydd (GLGC 33.22, 111.27–8, 173.30; GHD 27.75–6). Ceir pennill bychan digon di-sut iddo yng ngwaith Lladin William o Worcester lle crybwyllir ach Mathau (gw. isod; Worcestre 1969: 351), ond nid William a’i hysgrifennodd yno ar ymyl y ddalen eithr yr hynafiaethydd Robert Talbot (1505/6–58; arno, gw. DNB Online s.n. Robert Talbot): Morte Mathei Goghe, Cambria / clamitat oghe. At hynny, cyfeirir at Fathau fel Matthew Goffe yn ail ran trioleg o ddramâu Shakespeare am fywyd Harri VI, ac awgrymodd Evans (1995: 29) mai enwogrwydd Mathau a ysbrydolodd y dramodydd i lunio cymeriad dychmygol Fluellen yn ei ddrama am fywyd Harri V.

Achres
Fel y nodir yn y cofnod am Fathau yn DNB Online s.n. Matthew Gough, ni cheir sicrwydd ynghylch ei ach. Y gred gyffredinol yw ei fod yn fab i Owain Goch, beili Hanmer ym Maelor Saesneg, a Hawys ferch Syr Dafydd Hanmer (roedd Dafydd yn daid i un o noddwyr Guto, Siôn Hanmer). Daw’r wybodaeth honno o waith Lladin a ysgrifennwyd gan y topograffydd a’r awdur William o Worcester c.1479 (Worcestre 1969: 351; arno, gw. DNB Online s.n. William of Worcester). Dywed William fod Hawys yn nyrs i ‘John Lord Talbot, Earl of Shrewsbury’, ynghyd â’i frodyr a’i chwiorydd, sef, yn ôl pob tebyg, yr enwog Siôn Talbod (c.1387–1453), iarll cyntaf Amwythig a Waterford a thad un o noddwyr Guto, Siôn Talbod, ail iarll Amwythig. Os gwir yr hyn a ddywed William, eironig o’r mwyaf yw bod un o gadfridogion grymusaf ymgyrch Harri IV yn erbyn y gwrthryfel Cymreig ar ddechrau’r bymthegfed ganrif wedi ei fagu ar aelwyd tad yng nghyfraith Owain Glyndŵr.

Ni cheir rhyw lawer o le i amau dilysrwydd gwybodaeth William gan iddo wasanaethu Syr John Fastolf o 1438 i 1459, gŵr a ymladdodd gyda Mathau yn Ffrainc ac a adawodd arian yn ei ewyllys er cof amdano. O graffu ar ddogfen Ladin wreiddiol William, gwelir mai Davy Handmere yw’r ffurf ar enw tad Hawys yno. Diau mai Syr Dafydd Hanmer oedd Dafydd Hanmer enwocaf ei ddydd, gŵr y gellid yn hawdd gredu y byddai wedi arddel cyswllt â theulu’r Talbodiaid. Ef, yn ôl pob tebyg, yw Davy Handmere, ond eto i gyd, gan na cheir enw Hawys ferch Syr Dafydd Hanmer yn yr achresi, nid yw’n gwbl amhosibl ei bod yn ferch i ŵr arall o’r enw Dafydd neu Dafi a fu’n byw yn Hanmer.

Ni roed ystyriaeth hyd yn hyn i’r unig dystiolaeth gyfoes ynghylch achau Mathau, sef y gerdd a ganwyd iddo gan Guto. Ceir yn y golygiad diweddaraf linellau sy’n ymdrin â llinach y noddwr nas ceir yn GGl (3.53–8):Gŵr o Faelor, gwâr felys,
Gŵr a wnaeth gwewyr yn us;
Gŵr mawr o Drefawr hyd Rôn,
Gwyrennig, ac ŵyr Einion;
Gŵr o Rys ac eryr yw,
Gŵr nod y Goron ydyw.Nid yw’r wybodaeth hon yn ategu nac yn gwrth-ddweud yr hyn a ddywed William o Worcester ynghylch llinach Mathau, eithr ategir y ffaith mai Maelor oedd bro ei febyd. Perthynas gŵr â’i daid yw’r hyn a olygir gan amlaf gan Guto wrth y gair ŵyr, yn hytrach na pherthynas gŵr a’i hendaid neu orhendaid. A dilyn William o Worcester, roedd Syr Dafydd Hanmer yn daid i Fathau ar ochr ei fam, felly gall mai ar ochr ei dad yr oedd ganddo daid o’r enw Einion. Dywed Guto fod Mathau’n disgyn hefyd o Rys, ac os cywir mai Hawys ferch Syr Dafydd Hanmer oedd mam Mathau, gellir olrhain ei hach hithau ar ochr ei mam a’i thad yn ôl i ŵr o’r enw Rhys Sais, gor-orwyr i Dudur Trefor (gw. yr achres isod).

Yn ogystal â’r ddwy brif ffynhonnell uchod, ceir hefyd wybodaeth achyddol am Fathau mewn llawysgrifau diweddarach sy’n ymwneud â’i ddisgynyddion honedig. Rhwng 1713 ac 1718 ysgrifennodd yr hynafiaethydd Hugh Thomas o Lundain ach i Fathau yn llawysgrif BL Harleian 4181, 314–5 (ceir yr un wybodaeth yn llaw Hugh yn BL Harleian 6831, 315 (17g./18g.); cf. hefyd HPF iii: 391–2; Lloyd 1873: 313). Achresi yn ymwneud â theuluoedd Brycheiniog a Morgannwg a geir yno’n bennaf, ond ceir ymysg yr eithriadau deulu Mathau. Dywed Hugh ei fod yn fab i Ddafydd Goch ap Rhirid o Lannerch Banna (Penley) ym Maelor Saesneg a’i wraig, Catrin ferch Hywel ap Dafydd o linach Owain Gwynedd. Ni all yr wybodaeth honno fod yn gywir gan fod Dafydd Goch yn perthyn i genhedlaeth a anwyd c.1270, a dilyn dull Bartrum o rifo’r cenedlaethau, dros ganrif yn gynharach na dyddiad geni tebygol Mathau. Fodd bynnag, ni ellir anwybyddu’r ffynhonnell yn llwyr gan fod ynddi wybodaeth a ategir gan rai ffynonellau eraill. Er enghraifft, i. mae seliau Mathau a oroesodd o’i gyfnod fel milwr yn Ffrainc yn darlunio tri baedd ar darian, sef arfbais teulu Llannerch Banna (gw. Siddons 1980–2: 537–9); ii. mae’r ach a roir i Ddafydd Goch yn ôl at Dudur Trefor yn cyfateb i’r hyn a geir yn achresi Bartrum; iii. adroddir hanes marwolaeth Mathau yn Llundain yn 1450. At hynny, rhoir gwybodaeth led fanwl am ddisgynyddion Mathau hyd ddechrau’r ail ganrif ar bymtheg a disgrifir arfau herodrol pob cenedlaeth mewn cryn fanylder. Nid hawdd profi dilysrwydd y dystiolaeth ac eto ni ellir ei gwrthbrofi ychwaith.

Un ddadl gref o blaid dilysrwydd ffynhonnell Hugh Thomas yw’r ffaith ei bod, yn anuniongyrchol, yn cynnig esboniad i absenoldeb llinach Mathau yn y cofnodion Cymreig. Oherwydd ni cheir enwau Hawys ferch Syr Dafydd Hanmer, Owain Goch nac ychwaith Dafydd Goch ap Rhirid yn achresi Bartrum. Dywed Hugh fod Dafydd Goch wedi ymsefydlu in England in the Forest of Deane. Digon rhesymol yw tybio bod bwlch yn y cofnodion Cymreig yn sgil y ffaith fod cangen o’r teulu wedi symud i Loegr, er ei bod yn debygol y byddai digon o Gymraeg i’w chlywed yng nghyffiniau Fforest y Ddena yn y bymthegfed ganrif. Fodd bynnag, mae’n annhebygol mai Dafydd Goch a symudodd yno gan fod Guto a William o Worcester yn cysylltu Mathau â Maelor ac, at hynny, dywed Hugh ei hun mai Sieffrai, mab Mathau, oedd y cyntaf o’r teulu i’w eni yn Lloegr. Os felly, gall fod Mathau wedi ei eni ym Maelor ac wedi symud maes o law, o bosibl yng nghwmni ei dad, i Fforest y Ddena, gan golli cyswllt daearyddol â llinach ei gyndeidiau yn y gogledd.

Un posibilrwydd gwerth ei ystyried yw bod tystiolaeth y tair ffynhonnell a drafodwyd uchod (Guto, William o Worcester a Hugh Thomas) yn fodd i ail-lunio achres Mathau o’u hystyried oll ynghyd. Hynny yw, mae’n bur eglur nad oedd Mathau’n fab i Ddafydd Goch, fel yr honna Hugh, ond mae’n ddigon posibl fod bwlch yn yr achres honno y gellid ei lenwi â thystiolaeth y ddwy ffynhonnell arall. Tybed a oedd Mathau’n fab i Owain Goch ab Einion ap Dafydd Goch, a bod enwau Owain Goch a’i daid, Dafydd Goch, wedi eu cymysgu yn nhystiolaeth Hugh? Cynigir yn betrus yr achres isod ar sail yr wybodaeth a geir uchod ynghylch y ddwy ach bosibl, yr wybodaeth yng ngherdd Guto ac achresi eraill hysbys yn WG1 ‘Bleddyn ap Cynfyn’ 31, ‘Hanmer’ 1, ‘Tudur Trefor’ 1, 2, 7, 8, 10, 17.

lineage
Achres bosibl Mathau Goch o Faelor

Dengys yr achresi hysbys Cymreig fod tair cenhedlaeth o deulu’r Hanmeriaid wedi arddel cyswllt agos gyda disgynyddion Tudur Trefor, sef Syr Siôn Upton, Phylib Hanmer a Syr Dafydd Hanmer. Ni fyddai’n annisgwyl i ferch Syr Dafydd Hanmer hithau briodi aelod o’r teulu hwnnw. At hynny, gan fod gan Ddafydd Goch frawd o’r enw Dafydd, byddai hefyd yn rhesymol iddo fabwysiadu ail enw er mwyn gwahaniaethu oddi wrtho.

Mewn cymhariaeth â ffynonellau eraill, ceir peth wmbreth o wybodaeth am Fathau a’i deulu gan Hugh Thomas. Amhosibl mewn hyn o nodyn bwyso a mesur dilysrwydd pob darn o wybodaeth, ond atgynhyrchir y dystiolaeth sy’n ymwneud â Mathau yn ei chrynswth isod gan dynnu sylw at rannau nodedig.Sr Mathew Gochk Kt borne Anno 1386 the 10.R.2d a most Valient & Renowned Souldier Capt: to K.H.5th & 6th Governer of Tanceaux Le Hermitage, Tanquervill & Lysieux. He married Margaret da: to Rhys Moythe of Castle Edwin Esqr & Margaret his wife da: to Sr Brian Harley Kt which Rhys Moythe bore qrly Or a Lion Ramp: Regardant Sa: 2d parled perpale Ar: & S: 3 III Or 3d G: a Griffin Ramp: Or the 4th as the first In the 53 yeare of his age he had Issue his son Ieffrey & afterward Mathew David & Margaret Being at last sent by the Lord Scales to Assist the Lord Major & the Londoners against that arch Rebell Jack Cade he was Slaine upon London Bridg Valiantly fighting in Defence of the King & City July the 4th 1450 in the 64 yeare of his age & 29.H:6Diddorol nodi bod Mathau wedi ei eni yn 1386 (bu farw yn 1450), oherwydd cyfetyb ei ddyddiadau’n agos i rai ei gyfoeswr o ryfelwr yn Ffrainc, Siôn Talbod c.1387–1453. Ni cheir tystiolaeth fod Mathau wedi ei urddo’n farchog, ond roedd yn ddigon arferol rhoi Sr a Kt wrth enw gŵr nodedig mewn canrifoedd diweddarach ni waeth beth oedd ei statws mewn gwirionedd. Dywedir iddo briodi Marged ferch Rhys Moethau, gwraig a enwir yn achresi Bartrum (WG1 ‘Cydifor ap Gwaithfoed’ 6), lle nodir iddi briodi gŵr o’r enw Dafydd ap Morgan o Rydodyn yng nghwmwd Caeo. Hyd yn oed os derbynnir bod Mathau’n ail ŵr i Farged (neu Farged arall, efallai, nas cofnodwyd yn yr achresi Cymreig), nid yw’n eglur sut y gallai merch o blwyf Llanbadarn Odwyn yng Ngheredigion ddod i gyswllt â milwr proffesiynol fel Mathau. Dylid nodi, fodd bynnag, ei bod yn perthyn i’r un genhedlaeth ag ef.

Er na cheir enw Mathau ym mhrif achresi WG1 ac WG2, fe’i henwir yn ddiweddarach mewn cyswllt â theulu Hanmer yn WG1 ‘Additions and Corrections: Fifth List’, 28. Enwir DWB, y llawysgrif uchod yn llaw Hugh Thomas a llawysgrif BL Harleian 1973, 126, fel ffynonellau’r wybodaeth honno. Nid at Fathau y cyfeirir yn BL Harleian 1973 mewn ychwanegiad yn llaw Randle Holme II (1635–58) eithr at ei fab honedig, Sieffrai Goch, yr honnir iddo briodi Elisabeth ferch Gwilym o deulu’r Herbertiaid, yn groes i’r wybodaeth amdano yn llawysgrif Hugh Thomas (lle nodir iddo briodi Elisabeth ferch Avery Traharne). Ni cheir sicrwydd ai’r un ydoedd, mewn gwirionedd, â Sieffrai Goch ap Mathau yn llawysgrif Hugh Thomas. Yn WG1 ‘Additions and Corrections: Sixth List’, 18, nodir ansicrwydd ynghylch yr wybodaeth uchod am Fathau yn sgil gwybodaeth yn Siddons (1996: 63), lle cyfeirir at ddisgynyddion honedig i Fathau yn Alvingham yn swydd Lincoln mewn dwy ddogfen a luniwyd yn 1619. Nid yw’n eglur a yw’r ach honno’n ddilys, ond nodir Rhys Cain o Groesoswallt ymhlith y ffynonellau. Cyfeirir at yr un wybodaeth yn DWH II 370, lle nodir ffynhonnell arall eto sy’n enwi Mathau fel mab i ŵr o’r enw Wiliam Goch o swydd Gaer. Dywedir ei fod wedi dwyn arfau teulu Gochiaid swydd Gaer a bod ei ferch (a’i etifedd) wedi priodi gŵr o’r enw John Hubert o Lundain. Ymddengys bod yr wybodaeth honno’n deillio o waith yr achyddwr Syr Gilbert Dethick (1499/1500–84; arno, gw. DNB s.n. Sir Gilbert Dethick) a’i fab, Syr William Dethick (1543–1612; arno, gw. DNB s.n. Sir William Dethick). Nid yw’n eglur ar hyn o bryd a yw’n ddilys ai peidio.

Ei yrfa
Er mai brodor o Faelor oedd Mathau, treuliodd y rhan fwyaf o’i fywyd yn Normandi yn brwydro o dan faner Lloegr yn y Rhyfel Can Mlynedd. Ceir isod amlinelliad o’i yrfa yn seiliedig ar y cofnod am Fathau yn DNB Online s.n. Matthew Gough, oni nodir yn wahanol (lloffwyd gwybodaeth o Probert (2001), ond nid ymddengys y dylid pwyso’n drwm bob tro ar y dystiolaeth honno o ran dyddiadau).

1423 Fe’i henwir fel capten Montaiguillon (Probert 1961: 37), ac fe frwydrodd yn Cravant, o bosibl ym myddin Syr John Skydmore (Evans 1995: 29). 1424 Brwydrodd yn Verneuil gyda Syr Rhisiart Gethin, ac yn sgil y frwydr fe’i gwnaed yn gapten Chateau L’Ermitage (Probert 1961: 39). 1424–5 Oddeutu’r adeg hon enillodd Mathau fri am ymlid ac am ddal gŵr a elwid Bastard de la Baume, Safwyad a ymladdai ym mhlaid y Ffrancwyr, a rhoes dug Salisbury farch da iddo am ei ddewrder (Evans 1995: 29; Probert 1961: 39). 1425 Cymerodd ran yn ymgyrch dug Salisbury yn Aensio. 1426 Capten Granville; gwasanaethodd arglwydd Warwick wrth warchae Chateau de Loire, ac yn sgil ei chipio fe’i gwnaed yn gapten y dref (Probert 1961: 39–40). 1427–8 Roedd yn gyfrifol am Laval dan awdurdod Siôn Talbod (Evans 1995: 29; Probert 1961: 40). 1429 Mai–Mehefin Amddiffynnodd Beaugency gyda Syr Rhisiart Gethin yn erbyn Jeanne o Arc, ac fe’i gorfodwyd i ildio’r dref; yn ôl Probert (1961: 40), fe’u carcharwyd yno am gyfnod. 1432 haf Cafodd ei ddal a’i garcharu yn sgil gwarchae St Céneri. 1434 Fe’i carcharwyd yn sgil ei ddal yn marchogaeth gyda Syr Thomas Kyriell ar y ffordd i warchae St Denis (Probert 1961: 41). 1435 Roedd yn gyd-gapten Le Mans dan awdurdod Syr John Fastolf. 1439–42 Capten Bayeux. 1440 Cymerodd ran yn y gwaith o warchae a chipio Harfleur. 1444 Fe’i comisiynwyd fel un o gadlywyddion ymgyrch ar y cyd rhwng y Saeson a’r Ffrancwyr i ymlid herwyr ar hyd a lled y wlad. 1446 Aeth i yrru’r Swisiaid o Alsás, yn ôl pob tebyg gyda Wiliam Herbert; ymddengys iddo ymladd yn Fougères yn Llydaw hefyd (Probert 1961: 42). 1448 11 Mawrth Er iddo gael ei orchymyn gan Harri VI i ildio Maine i’r Ffrancod yn 1447, ni ddigwyddodd hynny tan 1448. 1449 30 Medi Ildiodd Bellême a Carentan ar y cyd â Wiliam Herbert (Probert 1961: 42). 1450 10 Ebrill Cipiodd Valognes gyda Syr Thomas Kyriell. 1450 15 Ebrill Roedd ym myddin y Saeson a orchfygwyd gan y Ffrancod yn Formigny, lle achubwyd ei fywyd gan Wiliam Herbert (Probert 1961: 43). 1450 16 Mai Ildiodd Bayeux a dychwelodd i Brydain. 1450 2 Mehefin Roedd yn Nhŵr Llundain gydag arglwydd Scales pan ymosodwyd ar y ddinas gan wrthryfelwyr o Gent dan arweiniad Jack Cade. 1450 5–6 Mehefin Fe’i lladdwyd yn ymladd ar Bont Llundain ac fe’i claddwyd yn eglwys y Brodyr Gwynion yn y ddinas.

Roedd Mathau Goch yn un o’r milwyr proffesiynol mwyaf nodedig yng ngwasanaeth y Saeson yn y rhyfeloedd yn Ffrainc yn y bymthegfed ganrif. Fe’i disgrifiwyd gan William Worcester fel un a oedd yn ‘surpassing all other esquires who engaged in war at that time in bravery, hardihood, loyalty and liberality’, a gadawodd Sir John Fastolf arian yn ei ewyllys ar gyfer cynnal offerynnau er lles ei enaid. Roedd y Ffrancwyr yn ei adnabod fel ‘Matago’ a daeth ei enw yn gyfystyr â dewrder, er i’r enw ddatblygu’n derm difrïol yn Perche, a oedd wedi dioddef o’i herwydd, a llosgwyd delweddau ohono i ddathlu ei ymadawiad yn 1449.

Llyfryddiaeth
Carr, A.D. (1968), ‘Welshmen and the Hundred Years’ War’, Cylchg HC 4: 21–46
Evans, H.T. (1995), Wales and the Wars of the Roses (second ed., Stroud)
Lloyd, C. (1873), ‘History of the Lordship of Maelor Gymraeg or Bromfield’, Arch Camb (fourth series) xiii: 305–20
Probert, Y. (1961), ‘Mathew Gough 1390–1450’, THSC: 34–44
Siddons, M. (1980–2), ‘Welsh Seals in Paris’, B xxix: 531–44
Siddons, M. (1996), Welsh Pedigree Rolls (Aberystwyth)
Worcestre, W. (1969), Itineraries (Oxford)


Top
  • AASTAnglesey Antiquarian Society and Field Club Transactions, 1913- ŷŵ
  • ActauActauyr Apostolion yn y Testament Newydd
  • ActsThe Acts of the Apostles in the New Testament
  • APD.Gwenallt Jones (gol.), Yr Areithiau Pros (Caerdydd,1934)
  • Arch CambArchaeologia Cambrensis, 1846
  • ArchifMRCronfa Ddata Enwau Lleoedd: Archif Melville Richards / Archif Melville Richards Place-name Database
  • <http://www.e-gymraeg.co.uk/enwaulleoedd/amr>
  • Arm PIfor Williams (gol.), Armes Prydein o Lyfr Taliesin (Caerdydd, 1955)
  • Arm P2Ifor Williams (ed.), Armes Prydain from the Book of Taliesin, English version by Rachel Bromwich (Dublin, 1972)
  • ASCentM. Paul Bryant-Quinn (gol.), Apocrya Sin Cent (Aberystwyth, 2004)
  • BBwletin y Bwrdd Gwybodau Celtaidd, 1921-93
  • BaLlawysgrif yng nghasgliad Prifysgol Cymru, Bangor
  • Ba(M)Llawysgrif yng nghasgliad Bangor (Mostyn) ym Mhrifysgol Cymru, Bangor
  • BarnwyrLlyfry Barnwyr yn yr Hen Destament
  • BDHenry Lewis (gol.), Brut Dingestow (Caerdydd, 1942)
  • BDeD.Simon Evans, Buchedd Dewi (Caerdydd, 1959)
  • BDGOwen Jones a William Owen (goln.), Barddoniaeth Dafydd ab Gwilym (Llundain, 1789)
  • BeirnJ. Morris Jones, Y Beirniad (1911-20)
  • BettisfieldCasgliad Bettisfield yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / The Bettisfield collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • BLLlawysgrifau Ychwanegol yngnghasgliad y Llyfrgell Brydeinig, Llundain / The Additional Manuscripts in the British Library, London
  • BlBGCC Marged Haycock (gol.), Blodeugerdd Barddas o Ganu Crefyddol Cynnar (Llandybe, 1994)
  • Bl BXIV Dafydd Johnston (gol.), Blodeugerdd Barddas o'r Bedwaredd Ganrif arDdeg (Llandybe, 1989)
  • BodLlawysgrif yng nghasgliad Bodewryd, ynLlyfrgell Genedlaethol Cymru, Abersytwyth / A manuscript in the Bodewryd collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • BodWLlawysgrif Gymreig yng nghasgliadLlyfrgell Bodley, Rhydychen / A Welsh manuscript in the Bodleian Library, Oxford
  • 1 BrenhinoeddLlyfr Cyntaf y Brenhinoedd yn yr Hen Desatement
  • 2 BrenhinoeddAil Lyfr y Brenhinoedd yn yr Hen Destament
  • BrenSaesThomas Jones (gol.), Brenhinedd y Saesson (Caerdydd, 1971)
  • BritishHOBritish History Online http://www.british-history.ac.uk>
  • BrMIfor Williams (gol.), Breuddwyd Maxen (Bangor,1908)
  • BrM2Brynley F. Roberts (ed.), Breudwyt Maxen Wledic (Dublin, 2005)
  • BrogLlawysgrif yng nghasgliad Brogyntyn, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Brogyntyn collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • BRhMelville Richards (gol.), Breudwyt Ronabwy (Caerdydd, 1948)
  • BTThomasJones (gol.), Brut y Tywysogyon PeniarthMs. 20 (Caerdydd, 1941)
  • BYThomas Jones (gol.), Y Bibyl Ynghymraec (Caerdydd, 1940)
  • ByCyY Bywgraadur Cymreig hyd 1940(Llundain, 1953)
  • ByCy Ar-leinY Bywgraffiadur Ar-lein
  • <http://yba.llgc.org.uk/cy/index.html>
  • CLlawysgrifyn Llyfrgell Ganolog Caerdydd / A manuscript in Cardiff Central Library
  • CAIfor Williams (gol.), Canu Aneirin, (Caerdydd, 1938)
  • CAMBMCatalogueof Additions to the Manuscripts in the British Museum
  • CCJ. Fisher (ed.), The Cefn Coch MSS (Liverpool, 1889)
  • CCRCalendarof the close rolls preserved in the Public Record Office [12721509] (London,1900-63)
  • CDJohn Morris-Jones, Cerdd Dafod (Rhydychen, 1925)
  • CFGMelville Richards, Cystrawen y Frawddeg Gymraeg (ail arg.,Caerdydd, 1970)
  • CLC2Meic Stephens (gol.), Cydymaith i Lenyddiaeth Cymru (ailarg., Caerdydd, 1997)
  • CLlHIfor Williams (gol.), Canu Llywarch Hen (Caerdydd, 1935)
  • CLlLlBrynley F. Roberts (ed.), CyfrancLludd a Llefelys (Dublin, 1975)
  • CMLlawysgrif yng nghasgliad Cwrtmawr, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Cwrtmawrcollection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • CMCSCambridge Medieval Celtic Studies,19811993; Cambrian Medieval CelticStudies, 1993
  • CMOC2Dafydd Johnston (gol.), Canu Maswedd yr Oesoedd Canol (ailarg., Pen-y-bont ar Ogwr, 1998)
  • CO3 Rachel Bromwich a D. Simon Evans(goln.) gyda chymorth D.H. Evans Culhwchac Olwen (Caerdydd, 1997)
  • CPRCalendar of Patent Rolls preserved in the Record Office (London, 18911986)
  • CSTBP.J.Donovan (gol.), Cywyddau Serch y Tri Bedo(Caerdydd, 1982)
  • CTIfor Williams (gol.), Canu Taliesin (Caerdydd, 1960)
  • CTCCatrin T. Beynon Davies, `Cerddir TaiCrefydd (M.A. Cymru [Bangor], 1973)
  • CyY Cymmrodor, The Magazine of the HonourableSociety of Cymmrodorion, 18771951
  • CylchgCHSFeirCylchgrawn Cymdeithas Hanes a Chofnodion Sir Feirion (n)ydd, 1949
  • CylchgHCCylchgrawnHanes Cymru, 1960
  • Cylchg LlGC Cylchgrawn Llyfrgell Genedlaethol Cymru,1939
  • ChOIfor Williams (gol.), Chwedleu Odo (Wrecsam, 1926)
  • 1 Chronicles The First Book of the Chronicles in the Old Testament
  • 2 Chronicles The Second Book of the Chronicles in the Old Testament
  • Datguddiad`Datguddiad Ioan' yn y Testament Newydd
  • DBHenry Lewis a P. Diverres (goln.), Delwy Byd (Caerdydd, 1928)
  • DEThomas Roberts (gol.), Gwaith Dafydd ab Edmwnd (Bangor, 1914)
  • DGAHelenFulton (ed.), Selections from the Dafyddap Gwilym Apocrypha (Llandysul, 1996)
  • DGG Ifor Williams a TRoberts (goln.), Cywyddau Dafydd ap Gwilym ai Gyfoeswyr (Bangor, 1914)
  • DGG2Ifor Williams a T. Roberts (goln.), Cywyddau Dafydd ap Gwilym a'i Gyfoeswyr(ail arg., Caerdydd, 1935)
  • DG.netDafydd ap Gwilym.net <http://www.dafyddapgwilym.net>
  • DNThomasRoberts and Ifor Williams (eds.), ThePoetical Works of Dafydd Nanmor (Cardi and London, 1923)
  • DNB2H.C.G. Matthew and B. Harrison (eds.), Oxford Dictionary of National Biography (Oxford, 2004)
  • DNBOnlineOxford Dictionary of National Biography <http://www.oxforddnb.com/>
  • DWBWelsh Biography Online
  • <http://yba.llgc.org.uk/en/index.html>
  • DWHMichael Powell Siddons, The Development of Welsh Heraldry (3vols., Aberystwyth, 19913)
  • L.Dwnn: HVS.R. Meyrick (ed.), Heraldic Visitations of Wales (Llandovery,1846)
  • EANCR.J. Thomas, Enwau Afodyn a Nentydd Cymru Caerdydd, 1938)
  • EEWT.H. Parry-Williams, The English Element in Welsh (Londons, 1923)
  • tudesÉtudes celtiques, 1936
  • EVWM.E. Griths, Early Vaticination in Welsh with English Parallels (Cardi, 1937)
  • EWGTP.C. Bartrum (ed.), Early Welsh Genealogical Tracts (Cardiff, 1966)
  • GJ. Lloyd-Jones (gol.), Geirfa Barddoniaeth Gynnar Gymraeg(Caerdydd, 1931-63)
  • GazMFEWGazetter of Markets and fairs in England and Wales to 1516 <http://www.history.ac.uk/cmh/gaz/gazweb2.html>
  • GBDdGwaith Bleddyn Ddu, gol. R. Iestyn Daniel (Aberystwyth, 1994)
  • GBFRhian M. Andrews et al. (goln.), Gwaith Bleddyn Fardd a Beirdd Eraill AilHanner y Drydedd Ganrif ar Ddeg (Caerdydd, 1996)
  • GCR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Casnodyn (Aberystwyth, 1999)
  • GCBMiNerys Ann Jones ac Ann Parry Owen (goln.), Gwaith Cynddelw Brydydd Mawr,i (Caerdydd, 1991)
  • GCBMiiNerys Ann Jones ac Ann Parry Owen (goln.), Gwaith Cynddelw Brydydd Mawr,ii (Caerdydd, 1995)
  • GDBN.G. Costigan (Bosco) et al. (goln.), Gwaith Dafydd Benfras ac Eraill o FeirddHanner Cyntaf y Drydedd Ganrif ar Ddeg (Caerdydd, 1995)
  • GDCR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Dafydd y Coed a beirdd eraill o LyfrCoch Hergest (Aberystwyth, 2002)
  • GDEpOwen Thomas (gol.), Gwaith Dafydd Epynt (Aberystwyth, 2002)
  • GDG Thomas Parry (gol.), Gwaith Dafydd ap Gwilym(Caerdydd, 1952)
  • GDG3 Thomas Parry (gol.), Gwaith Dafydd ap Gwilym (trydydd arg., Caerdydd, 1979)
  • GDGorErwain H. Rheinallt (gol.), Gwaith Dafydd Gorlech (Aberystwyth,1997)
  • GDIDA.Eleri Davies (gol.), Gwaith Deio ab Ieuan Du a Gwilym ab Ieuan Hen (Caerdydd, 1992)
  • GDLlW. Leslie Richards (gol.), Gwaith Dafydd Llwyd o Fathafarn(Caerdydd, 1964)
  • Genesis`Llyfr Genesis' yn yr Hen Destament
  • GenesisThe Book of Genesis in the Old Testament
  • GEOR. Geraint Gruydd a Rhiannon Ifans(goln.), Gwaith Einion Oeiriad a Dafydd Ddu o Hiraddug, gol. (Aberystwyth, 1997)
  • GGDTN.G. Costigan (Bosco) et al. (goln.), Gwaith Gruudd ap Dafydd ap Tudur, Gwilym Ddu o Arfon, Trahaearn Brydydd Mawr ac Iorwerth Beli (Aberystwyth, 1995)
  • GGHD.J. Bowen (gol.), Gwaith Gruudd Hiraethog (Caerdydd, 1990)
  • GGGrBarry J. Lewis ac Eurig Salisbury (goln.), Gwaith Gruffudd Gryg(Aberystwyth 2010)
  • GGlJ. Llywelyn Williams ac Ifor Williams (goln.), Gwaith Gutor Glyn (Caerdydd, 1939)
  • GGl2 J. Llywelyn Williams ac Ifor Williams(goln.), Gwaith Guto'r Glyn (ail arg., Caerdydd, 1961)
  • GGLlRhiannon Ifans (gol.), Gwaith Gruudd Llwyd ar Llygliwiaid Eraill(Aberystwyth, 2000)
  • GGMDiBarry J. Lewis (gol.), Gwaith Gruudd ap Maredudd ap Dafydd, i, Canu i deulu Penmynydd (Aberystwyth, 2003)
  • GGMD iiBarry J. Lewis (gol.), Gwaith Gruudd ap Maredudd ap Dafydd, ii, Canu Crefyddol (Aberystwyth, 2005)
  • GGMDiiiAnn Parry Owen (gol.), Gwaith Gruudd ap Maredudd ap Dafydd, iii, Canu Amrywiol (Aberystwyth, 2007)
  • GGrGRhiannon Ifans, Ann Parry Owen,W. Dyfed Rowlands ac Erwain H. Rheinallt (goln.), Gwaith Gronw Gyriog, Iorwerth ab y Cyriog, Mab Clochyddyn, Gruudd ap Tudur Goch ac Ithel Ddu (Aberystwyth, 1997)
  • GHCIslwyn Jones (gol.), Gwaith Hywel Cilan (Caerdydd, 1963)
  • GHCEMHuw Ceiriog Jones (gol.), Gwaith Huw Ceiriog ac Edward Maelor(Caerdydd, 1990)
  • GHDA.Cynfael Lake (gol.), Gwaith Huw ap Dafyddap Llywelyn ap Madog (Aberystwyth, 1995)
  • GHSDylanFoster Evans (gol.), Gwaith Hywel Swrdwala'i deulu (Aberystwyth, 2000)
  • GIBHGwaithIeuan Brydydd Hir (gol.), M. Paul Bryant-Quinn (Aberystwyth, 2000)
  • GIFHowell L. Jones ac E.I. Rowlands(gol.), Gwaith Iorwerth Fynglwyd(Caerdydd, 1975)
  • GIGD.R. Johnston (gol.), Gwaith Iolo Goch (Caerdydd, 1988)
  • GILlFM. Paul Bryant-Quinn (gol.), Gwaith Ieuan ap Llywelyn Fychan, Ieuan Llwyd Brydydd a Lewys Aled (Aberystwyth, 2003)
  • GIRhR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Ieuan ap Rhydderch (Aberystwyth,2003)
  • GLDA. Cynfael Lake (gol.), Gwaith Lewys Daron (Caerdydd, 1994)
  • GLGCDafydd Johnston (gol.), Gwaith Lewys Glyn Cothi (Caerdydd,1995)
  • GLMEurys I. Rowlands, Gwaith Lewys Mn (Caerdydd, 1975)
  • GLMorgA. CynfaelLake (gol.), Gwaith Lewys Morgannwg (dwy gyfrol, Aberystwyth, 2004)
  • GLlR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Llawdden (Aberystwyth, 2006)
  • GLlBHAnn Parry Owen a Dylan Foster Evans(gol.), Gwaith Llywelyn Brydydd Hoddnant, Dafydd ap Gwilym, Hillyn ac eraill (Aberystwyth, 1996)
  • GLlFKathleen Anne Bramley et al. (gol.), Gwaith Llywelyn Fardd I ac Eraill o Feirdd y Ddeuddegfed Ganrif (Caerdydd, 1994)
  • GLlGDafydd Johnston (gol.), Gwaith Llywelyn Goch ap Meurig Hen(Aberystwyth, 1998)
  • GLlLlElin M. Jones (gol.), Gwaith Llywarch ap Llywelyn `Prydydd y Moch' (Caerdydd, 1989)
  • GMBJ.E. Caerwyn Williams et al. (gol.), Gwaith Meilyr Brydydd a'i Ddisgynyddion (Caerdydd, 1994)
  • GMBrA. Cynfael Lake (gol.), Gwaith Mathau Brwmld (Aberystwyth,2002)
  • GMDHuw Meirion Edwards (gol.), Gwaith Madog Dwygraig (Aberystwyth,2006)
  • GMRhEnid Roberts (gol.), Gwaith Mareduddap Rhys ai Gyfoedion (Aberystwyth, 2003)
  • GMWD. Simon Evans, A Grammar of Middle Welsh (Dublin, 1964)
  • GMWLTimothy Lewis, A Glossary of Mediaeval Welsh Law (Manchester,1913)
  • GOE. Bachellery (d.), Loeuvre potique de Gutun Owain(Paris, 19501)
  • GOLlMEurys Rolant (gol.), Gwaith Owain ap Llywelyn ab y Moel(Caerdydd, 1984)
  • GP G.J. Williams ac E.J. Jones (gol.), Gramadegaur Penceirddiaid (Caerdydd,1934)
  • GPBHuw Meirion Edwards (gol.), Gwaith Prydydd Breuan, Rhys ap Dafydd ab Einion, Hywel Ystorm, a cherddi dychan dienw o Lyfr Coch Hergest (Aberystwyth,2000)
  • GPCGeiriadur Prifysgol Cymru (Caerdydd, 1950)
  • GPC2Geiriadur Prifysgol Cymru (ail argraad, Caerdydd, 2003)
  • GPhEM.Paul Bryant-Quinn (gol.), Gwaith Syr Phylib Emlyn, Syr Lewys Meudwy a Mastr Harri ap Hywel (Aberystwyth, 2001)
  • GRhBEurys I. Rowlands (gol.), Gwaith Rhys Brydydd a Rhisiart ap Rhys (Caerdydd,1976)
  • GRhGEDylan Foster Evans (gol.), Gwaith Rhys Goch Eryri (Aberystwyth, 2007)
  • GSCA.Cynfael Lake (gol.), Gwaith Sin Ceri (Aberystwyth, 1996)
  • GSCyfR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Dafydd Bach ap Madog Wladaidd 'Sypyn Cyfeiliog a Llywelyn ab y Moel (Aberystwyth, 1998)
  • GSDTRhiannon Ifans (gol.), Gwaith Syr Dafydd Trefor (Aberystwyth, 2005)
  • GSHA.Cynfael Lake (gol.), Gwaith Sin ap Hywel (Aberystwyth, 1999)
  • GSRhNerys Ann Jones ac Erwain Haf Rheinallt(gol.), Gwaith Sefnyn, Rhisierdyn,Gruudd Fychan ap Gruudd ab Ednyfed a Llywarch Bentwrch (Aberystwyth,1995)
  • GSTEnid Roberts (gol.), Gwaith Sin Tudur (2 gyf., Caerdydd,1980)
  • GTPThomas Roberts (gol.), Gwaith Tudur Penllyn ac Ieuan ap TudurPenllyn, gol. (Caerdydd, 1958)
  • GwynLlawysgrif yng nghasgliad J. Gwyneddon Davies, yn Llyfrgell Prifysgol Cymru, Bangor
  • GyBDafydd Johnston (gol.), Galar y Beirdd: Marwnadau Plant/Poets'Grief: Medieval Welsh Elegies for Children (Caerdydd, 1993)
  • HCLlLeslie Harries (gol.), Gwaith Huw Cae Llwyd ac Eraill(Caerdydd, 1953)
  • HPEHistoriaPeredur vab Efrawc, gol. Glenys Witchard Goetinck (Caerdydd, 1976)
  • HPFJ.Y.W. Lloyd, The History of Powys Fadog, (6 vols., London, 18817)
  • IDIfor Williams (gol.), Casgliad o Waith Ieuan Deulwyn (Bangor,1909)
  • IGEHenry Lewis, Thomas Roberts ac IforWilliams (gol.), Cywyddau Iolo Goch acEraill (Bangor, 1925)
  • IGE2Henry Lewis, Thomas Roberts ac IforWilliams (gol.), Cywyddau Iolo Goch acEraill (ail arg., Caerdydd, 1937)
  • IGPDafydd Johnston (ed.), Iolo Goch: Poems (Llandysul, 1993)
  • Ioan`Yr Efengyl yn l Sant Ioan' yn y Testament Newydd
  • JMHRSJournalof the Merioneth Historical and Record Society, 1949
  • JohnThe Gospel according to John in theNew Testament
  • JudgesThe Book of Judges in the Old Testament
  • KAA 2Patricia Williams (gol.), Kedymdeithyas Amlyn ac Amic (Caerdydd,1982)
  • 1 KingsThe First Book of the Kings in the Old Testament
  • 2 KingsThe Second Book of the Kings in the Old Testament
  • LBSS. Baring-Gould and J. Fisher, The Lives of the British Saints (4vols., London, 190713)
  • Luc`Yr Efengyl yn l Sant Luc' yn yTestament Newydd
  • LukeThe Gospel according to Luke in theNew Testament
  • LlAJ. Morris Jones and John Rhŷs (eds.), The Elucidarium from Llyvyr Agkyr Llandewivrevi (Oxford, 1894)
  • LlBS.J. Williams a J.E. Powell (gol.), Cyfreithiau Hywel Dda yn l Llyfr Blegywryd(Caerdydd, 1942)
  • LlCyLlnCymru, 1950
  • LlGCLlawysgrif yng nghasgliad Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the collection of theNational Library of Wales, Aberystwyth
  • LlIAled Rhys Wiliam (ed.), Llyfr Iorwerth (Cardi, 1960)
  • LlstLlawysgrif yng nghasgliad Llanstephan, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Llanstephan collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • Marc`Yr Efengyl yn l Sant Marc' yn y Testament Newydd
  • MarkThe Gospel according to Mark in the New Testament
  • Mathew`Yr Efengyl yn l Sant Mathew' yn y Testament Newydd
  • MatthewThe Gospel according to Matthew in the New Testament
  • MCFY Mynegai i Farddoniaeth Gymraeg y Llawysgrifau / The Index to Welsh Poetry inManuscript
  • <http://maldwyn.llgc.org.uk>
  • MEDMiddle English Dictionary (Michigan, 1963)
  • MonWMonastic Wales <http://www.monasticwales.org>
  • MontCollCollections Historical and Archaeological... by the Powysland Club, 1868
  • MosLlawysgrif yng nghasgliad Mostyn, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Mostyn collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • MWMDaniel Huws, Medieval Welsh Manuscripts (Cardiand Aberystwyth, 2000)
  • NCENewCatholic Encyclopaedia (New York, 1967-79)
  • NCLWMeic Stephens (ed.), The New Companion to the Literature of Wales(Cardiff, 1998)
  • NLWJNational Library of Wales Journal, 1939
  • OBWVThomasParry (ed.), The Oxford Book of Welsh Verse (Oxford, 1976)
  • OCD3Simon Hornblower and Antony Spawforth(eds.), The Oxford Classical Dictionary(third ed., Oxford, 1996)
  • ODCC3F.L. Cross and E.A. Livingstone (eds.), The Oxford Dictionary of the Christian Church (third ed., Oxford, 1967, revised 2005)
  • OED2The Oxford English Dictionary (second ed., Oxford, 1989)
  • OED OnlineThe Oxford English Dictionary
  • <http://www.oed.com>
  • PACFJ.E. Griffith, Pedigrees of Anglesey and Carnarvonshire Families (Bangor, 1914)
  • PenLlawysgrif yng nghasgliad Peniarth, ynLlyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Peniarth collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • Peniarth49E. Stanton Roberts a W.J. Gruffydd (gol.), Peniarth 49 (Caerdydd, 1929)
  • Peniarth67E. Stanton Roberts a W.J. Gruffydd (ed.), Peniarth 67 (Cardiff, 1918)
  • Peniarth76E. Stanton Roberts a W.J. Gruffydd (gol.), Peniarth 76 (Caerdydd, 1927)
  • PKM Ifor Williams (gol.), Pedeir Keinc y Mabinogi (Caerdydd, 1930)
  • PsalsmThe Psalms in the Old Testament
  • RBJohn Rhs and J. Gwenogvryn Evans(eds.), The Text of the Bruts from the Red Book of Hergest (Oxford, 1890)
  • RCAHM (Anglesey)An Inventory of the Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire: Anglesey (London, 1937)
  • RCAHM (Caernarvonshire) An Inventory of the Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire: Caernarvonshire (3 vols.,London, 1956, 1960, 1964)
  • RCAHM (Flint)An Inventory of the Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire, Vol II: County of Flint (London, 1912)
  • RCAHM (Merionethshire) An Inventory of Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire: Merionethshire (London, 1921)
  • RepWMDaniel Huws, Repertory of Welsh Manuscripts (iw gyhoeddi)
  • RevelationThe Revelation to John in the New Testament
  • RMJohn Rhs and J. Gwenogvryn Evans(eds.), The Text of the Mabinogion from the Red Book of Hergest(Oxford, 1887)
  • RWMJ. Gwenogvryn Evans (ed.), Report on Manuscripts in the Welsh Language(London, 18981910)
  • SalmauLlyfr y Salmau yn yr Hen Destament
  • SCStudiaCeltica, 1966
  • SoldierLMEThe Soldier in later Medieval England
  • <http://www.medievalsoldier.org>
  • StoweLlawysgrif o gasgliad Stowe yn yLlyfrgell Brydeinig
  • TAT. Gwynn Jones (gol.), Gwaith Tudur Aled (Caerdydd, 1926)
  • TCT.J.Morgan, Y Treigladau au Cystrawen (Caerdydd,1952)
  • TCHSTransactionsof the Caernarvonshire Historical Society, 1939
  • TCHSDdTrafodionCymdeithas Hanes Sir Ddinbych, 1952
  • TCHSGTrafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon,1939
  • TDHSTransactionsof the Denbighshire Historical Society, 1952
  • THSCTheTransactions of the Honourable Society of Cymmrodorion, 1892/3
  • TLlMG.J. Williams, Traddodiad Llenyddol Morgannwg (Caerdydd, 1948)
  • TYP3Rachel Bromwich (ed.), Trioedd Ynys Prydein: The Triads of the Island of Britain (third ed., Cardi, 2006)
  • WATU Melville Richards, Welsh Administrative and TerritorialUnits (Cardi, 1969)
  • WBOnlineWelsh Biography Online <http://yba.llgc.org.uk/en/index.html>
  • WCDP.C. Bartrum, A Welsh Classical Dictionary: People in History and Legend up to about A.D. 1000 (Aberystwyth, 1993)
  • WGJ. Morris Jones, A Welsh Grammar (Oxford, 1913)
  • WG1P.C.Bartrum, Welsh Genealogies AD 300-1400 (Cardiff, 1974)
  • WG2P.C. Bartrum, Welsh Genealogies AD 1400-1500 (Aberystwyth, 1983)
  • WHRThe Welsh History Review, 1960-
  • WMJ. Gwenogvryn Evans (ed.), The White Book Mabinogion (Pwllheli,1907; adargraffiad, Caerdydd, 1973)
  • WyLlawysgrif yng nghasgliad Wynnstay, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Wynnstay collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • YBJ.E. Caerwyn Williams (gol.), Ysgrifau Beirniadol, (Dinbych, 1965 )
  • YBHMorgan Watkin (gol.),Ystorya Bown de Hamtwn, (Caerdydd, 1958)
  • YCM2Stephen J. Williams (gol.), Ystorya de Carolo Magno (ail arg.,Caerdydd, 1968)
  • YER. Iestyn Daniel (gol.), Ymborth yr Enaid (Caerdydd, 1995)
  • YEPWCGruffydd Aled Williams (gol.), Ymryson Edmwnd Prys a Wiliam Cynwal (Caerdydd, 1986)
  • YGIVGwilymLloyd Edwards (gol.), Ystorya Gwlat Ieuan Vendigeit (Caerdydd, 1999)
  • YMThA.O.H. Jarman (gol.), Ymddiddan Myrddin a Thaliesin (Caerdydd, 1951)