Y llawysgrifau
Ceir copi o’r gerdd boblogaidd hon mewn 42 o lawysgrifau. Er na ellir dibynnu’n llwyr ar unrhyw destun llawysgrifol unigol, gellir sefydlu testun golygedig yn bur hyderus. Mae’n debygol iawn mai traddodiadau llafar sydd wrth wraidd testunau pur anghyflawn BL 14967, Stowe 959, X² ac X³ (gw. y stema), lle ceir amrywio helaeth yn nhrefn y llinellau. Ceir yn nhestunau Stowe 959 a BL 14967 well darlleniadau, ar y cyfan, nac eiddo X² ac X³, gyda mwy o ôl ailwampio ar destun X² nac unrhyw destun arall. Roedd y testun hwnnw’n dechrau â llinell 19 Mae un tlws i’m enaid tlawd, naill ai am fod y copïydd wedi dechrau cofnodi’r gerdd ar ôl gweld y llinell honno ar frig y ddalen yn ei ffynhonnell, neu am fod y llinell honno wedi glynu yn ei gof fel llinell agoriadol gref (sylwer mai’r un yw dau air cyntaf y llinell honno â llinell gyntaf y gerdd hon), neu am nad oedd ganddo ddiddordeb yn y mawl ffurfiol a geir ar ddechrau’r gerdd.

Tair ffynhonnell yn unig, felly, sydd â chyswllt agos â’r gynsail ysgrifenedig, sef BL 14866, LlGC 17114B ac X¹. Yn BL 14866 yn unig y ceir copi cyflawn o’r gerdd. Collwyd llinellau 35–6 o destun LlGC 17114B a llinellau 39–40 o destun X¹ (naill ai yn sgil gwallau copïo neu, o bosibl, yn sgil rhagfarn Protestannaidd y copïwyr; cf. 49–50). Gan fod cynifer o lawysgrifau’n deillio o X¹ gall fod yn anodd iawn penderfynu ar adegau beth yn union a geid yn nhestun y ffynhonnell honno. Bernir mai testun BL 14866 yw’r gorau, er na ellir ei ddilyn yn ddieithriad, yn arbennig pan fo tystiolaeth mwyafrif y llawysgrifau eraill yn ei erbyn (felly hefyd yn achos testun LlGC 17114B).

Trawsysgrifiadau: BL 14866, BL 14967, LlGC 3049D a LlGC 17114B.

Stema

Teitl
Diddorol nodi’r disgrifiad o’r rhodd a gofnodwyd gan law arall yn Gwyn 4 adder stones (gw. OED Online s.v. adder² 5 ‘an amulet or ornament of prehistoric age, attributed to the Druids’). Felly hefyd yn achos y teitl a roes David Johns i’w destun ef o’r gerdd yn BL 14866 i ddiolch am baderav o dde^uddeg glain pren ^{ffarferedig yn yr amser hwnw}.

Llinellau a wrthodwyd
Ceid yn X² gwpled ychwanegol yn dilyn llinell 28:

Deg had o Iâl, dyfal du,
Ar dy gof yw’r deg afu.

A chymryd bod testun X² yn deillio o ffynhonnell lafar ddigon ansafonol (gw. uchod) mae’n annhebygol iawn fod y cwpled hwn yn rhan o destun y gynsail ac wedi ei golli ym mhob llawysgrif arall. At hynny ni cheir lle i gredu bod y paderau’n rhodd o Iâl eithr o Fangor. Ychwanegiad ydyw, felly, naill ai o gerdd arall neu o ddychymyg rhyw gopïydd anhysbys.

1–18  Ni cheid y llinellau hyn yn X² (gw. y nodyn uchod ar y llawysgrifau).

2 hwnt  Ymddengys oddi wrth Pen 221 kry fod ar gopi coll John Jones Gellilyfdy o’r gerdd olion ailgyfansoddi.

3 Mastr  Dilynir mwyafrif y llawysgrifau. Gthg. meistr mewn dyrnaid o rai eraill.

7–10  Ni cheid y llinellau hyn yn X³, yn sgil traddodi llafar yn ôl pob tebyg.

9 Cweirio y mae y côr moel  Ansicr. Nid yw’n eglur beth a geid yn X¹: ymgais i adfer sillaf, o bosibl, a geir yn X⁴ Cweirio mae y carw moel, ond mae’r llawysgrifau eraill yn pendilio rhwng cyweirio y mae a cweirio y mae. Gellid dadlau mai cyweirio y mae a geid yn X¹, gydag y yn cywasgu ar ddiwedd cyweirio i roi llinell seithsill (cf. 58.11), ond nid oes digon o dystiolaeth o blaid y darlleniad hwnnw. Ar y ffurf cweirio, gw. GPC 830–1 d.g. cyweiriaf. Y ffurf ddeusill honno ar y gair a geir yn y llawysgrifau eraill, ond yn Stowe 959 a LlGC 17114B yn unig y ceir y mae i greu llinell seithsill. Gthg. BL 14967 k^yweirio mae a BL 14866 cweirio mae yn y cor ma^oel, lle ceisiwyd adfer y sillaf. Bernir, felly, mai cweirio mae y côr moel a geid yn y gynsail, ac i’r copïwyr fynd ati i adfer y sillaf. Dilynir adferiad Stowe 959 a LlGC 17114B yn betrus, gan amau’n gryf mai’r darlleniad hwnnw a geid yn X¹ hefyd. Yn Pen 63 yn unig y ceir darlleniad GGl cyweirio mae, ond y tebyg yw mai darlleniad cyfansawdd ydyw gan na restrir y llawysgrif honno ymhlith ffynonellau’r golygiad hwnnw.

10 Deinioel  Gthg. BL 14967, LlGC 3048D a LlGC 3057D denioel.

11–12  Ni cheir y cwpled hwn yn Stowe 959, yn sgil traddodi llafar yn ôl pob tebyg.

13 gwisgodd … gwesgir  Dilynir BL 14967, a ategir gan LlGC 17114B gwisgo … gwesgir a BL 14866 gwisgwyd … gwesgir. O ran X¹ ceir darlleniad y golygiad yn Gwyn 4, X³ ac X⁴; gthg. LlGC 3048D, LlGC 3057D ac X⁵ gwasgodd … gwisgir a darlleniad GGl yn BL 14969, LlGC 3049D a Pen 77 gwisgodd … gwisgir (lle bernir y ceir gwisgir yn y brifodl yn sgil cydweddiad).

14 gaptyhuws  A chymryd mai o’r Saesneg captyhouse (gw. GPC 410 d.g. cap; OED Online s.v. captyhouse) y daw’r gair hwn, dilynir BL 14866 ac X⁵ gap ty huws, a’i ystyried yn un gair gyda’r acen ar y sillaf olaf. O ran dwy sillaf gyntaf y gair cefnogir darlleniad y golygiad gan Stowe 959, LlGC 3048D, LlGC 3057D, X³ ac X⁶; gthg. BL 14967 gap duw, BL 14969 kap dy a LlGC 17114B kap du. O ran y sillaf olaf cefnogir darlleniad y golygiad gan BL 14967, LlGC 17114B ac X⁵; gthg. BL 14969 hevs (sef yr hyn a geid yn X⁴ hefyd yn ôl pob tebyg), Stowe 959, X³ ac X⁶ hus a LlGC 3048D a LlGC 3057D hyws. Fel y nodir yn TC 44n dengys y cymeriad llythrennol a’r gynghanedd na ellid ffurf gysefin y gair yma (fel y ceir yn GGl Cap dy hus escopty hir, a ddilynodd ddarlleniad X⁶ yn rhannol (gw. 14n)).

14 esgopty  Gthg. BL 14969, X³ ac X⁶ i’r esgopty, sy’n rhoi llinell wythsill oni roir y ffurf dalfyredig ’sgopty, a geir yn Pen 77 yn unig. Tybed ai camrannu sydd wrth wraidd y dryswch, sef bod y scopty yn X¹ a’r gynsail a bod rhai wedi cymryd mai’r fannod a geid yno?

16 ei  Nid yw’n eglur oddi wrth orgraff mwyafrif y llawysgrifau ai’r fannod (fel y ceir yn GGl) ynteu’r rhagenw a ddynodir gan y, ond dengys BL 14866, BL 14967, LlGC 3048D a LlGC 3057D i mai’r rhagenw a olygir yno.

17–18  Ni cheir y cwpled hwn yn Stowe 959, yn sgil traddodi llafar yn ôl pob tebyg.

18 caffwy’  Ni cheir GGl caffwyf yn y llawysgrifau a drafodir yma.

19–20  Ni cheid y cwpled hwn yn X³, yn sgil traddodi llafar yn ôl pob tebyg.

21 bederau  Dilynir y ffurf a geir ym mwyafrif y llawysgrifau, ac felly hefyd yn llinellau 43 a 62 (arno, gw. GPC 2666 d.g. pader).

24 i’r  Dilynir Stowe 959, LlGC 3049D, LlGC 3057D, LlGC 17114B, Llst 6 a Pen 77. Collwyd y fannod yn y llawysgrifau eraill, ac nid ymddengys y gellid cyfiawnhau’r darlleniad hwnnw.

25 cynhonwr  Dilynir y ffurf a geir ym mwyafrif y llawysgrifau. Gthg. BL 14866, Gwyn 4, X³ a X⁵ canhonwr, Pen 77 ac X² canonwr (sef darlleniad GGl). Er na cheir -h- yn y gair canonwr yn GPC 417 d.g. fe’i ceir yn rhai o’r enghreifftiau yno (cf. 58.9n (testunol)).

26 deg glain  Dilynir mwyafrif y llawysgrifau. Gthg. BL 14967, LlGC 3049D, LlGC 17114B a Pen 77 declain. Ymhellach, gw. 30n.

29 greddfol  Ceir deddfol mewn nifer o lawysgrifau, drwy gydweddiad â Deddf yn ôl pob tebyg.

29–30  Ni cheir y cwpled hwn yn Stowe 959, yn sgil traddodi llafar yn ôl pob tebyg.

30 deg glain  Ansicr. Dilynir BL 14967 ac X², a ategir gan X³ deg lain a LlGC 17114B decklain. Gthg. denglain yn BL 14866 ac, hyd y gwelir, yn X¹ (er mai darlleniad y golygiad a geid yn X⁴ yn ôl pob tebyg), sef y darlleniad a ddilynwyd yn GGl deng nglain. Bernir mai drwy gydweddiad â dengair ar ddechrau’r llinell flaenorol y ceid y ffurf honno. Sylwer mai deg glain a geir yn llinell 26 ac a brofir yno gan y gynghanedd gytsain (er bod declain yn bosibl hefyd). Ymhellach, gw. TC 137 (lle pwysir ar ddarlleniadau golygiad GGl).

31–4  Ni cheid y llinellau hyn yn X³, yn sgil traddodi llafar yn ôl pob tebyg.

32 mae  Dilynodd GGl yw ddarlleniad X².

34 Gaim  Gthg. BL 14866, BL 14969 ac X² gaem.

35–6  Ni cheir y cwpled hwn yn Stowe 959 (yn sgil traddodi llafar) na LlGC 17114B (o bosibl yn sgil gwall copïo wrth neidio o y mae i y gŵr) ac nis ceid yn X² (yn sgil traddodi llafar).

36 medr  Dilynodd GGl ym medr ddarlleniad X⁶, gan roi llinell wythsill.

39–40  Ni cheid y cwpled hwn yn X¹ (o bosibl yn sgil gwall copïo wrth neidio o a rôi i a osoded) nac X³ (yn sgil traddodi llafar).

45–6  Ni cheir y cwpled hwn yn Stowe 959, yn sgil traddodi llafar yn ôl pob tebyg.

46 a’r  Dilynir BL 14866, BL 14969, LlGC 3048D, LlGC 3057D, LlGC 17114B ac X². Gthg. darlleniad GGl i’r yn y llawysgrifau eraill.

46 dwfr  Gthg. darlleniad unigryw BL 14866 dyfr.

47 yw’r  Gthg. BL 14969, X³ ac X⁶ fu’r. Bernir mai ymgais ydyw i gywreinio’r gynghanedd sain (cf. 51 Rhodiaw y mae’r llaw mor llwyr; sylwer mai yn yr amser presennol y disgrifir y paderau yn llinellau 41–6).

49–50  Ni cheir y cwpled hwn yn BL 14967 ac nis ceid yn X² nac X³ (oll yn sgil traddodi llafar yn ôl pob tebyg).

51 rhodiaw  Gthg. BL 14969 boliaw a darlleniad GGl yn X⁶ bodiaw.

53–4  Ni cheir y cwpled hwn yn Stowe 959, yn sgil traddodi llafar yn ôl pob tebyg.

54 deulain  Dilynir BL 14866, BL 14969, LlGC 17114B, X⁴ ac X⁶, a bernir mai’r un darlleniad a geid yn ffynhonnell BL 14967 devlan. Gthg. LlGC 3048D, LlGC 3057D, X², X³ ac X⁵ dau lain.

54–5  Cyfnewidiwyd y ddwy linell hyn yn X² Glain aur fry i gloi’n ei frig / A glain obry, glân ebrig (yn sgil traddodi llafar). Dyma’r unig enghraifft yn GPC 1157 o’r gair ebrig ‘o ifori’, sef benthyciad o’r gair Saesneg ebure (hen ff. ar ivory) + -ig. Ceir ebrig yn BL 14978 hefyd, ond ni cheir lle i gredu mai’r darlleniad hwnnw a geid yn X⁴.

55 ir  Gthg. BL 14866 a Stowe 959 aur (cf. darlleniad X², gw. 54–5n).

56 Glain fry i’w gloi yn ei frig  Dilynir BL 14866, BL 14967 ac X¹. Gthg. darlleniad GGl yn Stowe 959, LlGC 17114B ac X³ A glain fry i’w gloi’n ei frig.

57 i’w  Gthg. darlleniad unigryw BL 14866 ai, nad yw, hyd y gwelir, yn synhwyrol.

57–8  Ni cheir y cwpled hwn yn BL 14967, yn sgil traddodi llafar yn ôl pob tebyg.

59–63  Ni cheid y llinellau hyn yn X³, yn sgil traddodi llafar yn ôl pob tebyg.

61–2  Ni cheir y cwpled hwn yn Stowe 959 ac nis ceid yn X² (oll yn sgil traddodi llafar).

62 yw  Gthg. darlleniad unigryw BL 14866 y.

63 mae credo  Gthg. BL 14866 a LlGC 17114B mae’r credo a darlleniad GGl yn X² mae’r gredo.

64 botwm  Gthg. ffurf wahanol ar y gair yn Stowe 959, Llst 133 ac X² bwtwm (gw. GPC 303 d.g. botwm).

66 ym mhob  Gthg. darlleniad unigryw BL 14866 am y.

68 hardd  Dilynir BL 14866, BL 14969, Stowe 959, LlGC 17114B, X², X⁴ ac X⁶. Gthg. BL 14967, LlGC 3048D, LlGC 3057D, X³ ac X⁵ heirdd.

70 modfeddau  Dilynodd GGl modfeddu ddarlleniad unigryw Gwyn 4 modveddy, ond dengys darlleniadau LlGC 3049D a Pen 77 mai darlleniad y golygiad a geid yn X⁶.

Un o dri chywydd diolch yw hwn a ganodd Guto i Risiart Cyffin, deon Bangor. Canodd gerddi eraill iddo i ddiolch am bwrs (cerdd 58) ac am gusan (cerdd 109). Molir ar ddechrau’r gerdd hon waith ailadeiladu Rhisiart yn eglwys gadeiriol Bangor ynghyd â’i letygarwch yno (llinellau 1–18). Rhoir sylw wedyn i rodd arbennig a roes i’r bardd, sef paderau a ddefnyddiai Guto er mwyn cyfrif gweddïau ac a wisgai ar ei wregys, a molir haelioni Rhisiart ymhellach wrth ddisgrifio’r paderau a’r defnydd a wneir ohonynt mewn cryn fanylder (19–70). Sylwer mai deg prif lain y paderau a ddisgrifir gyntaf, ynghyd â modrwy a geid wrthynt ac, o bosibl, dasel du (25–53), ac yna disgrifir y ddau lain arall ar ddau ben y paderau (54–6), gan ddod i’r casgliad cytbwys mai deuddeg glain a geid oll ynghyd (57–60). Sylwer hefyd nad ar haelioni’r rhoddwr y canolbwyntir yn niweddglo’r gerdd (57–70), fel y gwneir yn y cywydd a ganodd Guto i Risiart i ddiolch am bwrs, eithr ar berthynas agos y bardd â’r rhodd. Yn hytrach na chyrchu’r dechrau ac ailganolbwyntio ar y noddwr wrth ddymuno hir oes iddo yn unol â chonfensiwn, eir yn fwyfwy mewnblyg a phersonol. Gwir i Guto ganu cwpled i ddymuno hir oes i Risiart yn y cywydd hwn, ond nis ceir ar ddiwedd y gerdd eithr yn ei hanner cyntaf yn llinellau 23–4.

Dyddiad
Penodwyd Rhisiart Cyffin yn ddeon Bangor rywdro rhwng 1474 a 1478 a bu farw, yn ôl pob tebyg, yn 1492. Ymddengys yn ddiogel tybio bod y gerdd hon wedi ei chanu rhwng c.1480 a 1492, ac ategir y dybiaeth honno gan sylw Guto yn llinell 22 Mab llên i ŵr hen a’u rhoes (hynny yw, roedd Guto’n hen ŵr pan ganwyd y gerdd hon). A chymryd bod Guto’n rhy hen i glera y tu hwnt i gyffiniau Abaty Glyn-y-groes erbyn c.1490, cynigir y canwyd y gerdd hon rywdro yn ystod wythdegau’r ganrif.

Golygiad blaenorol
GGl cerdd XCV.

Mesur a chynghanedd
Cywydd, 70 llinell.
Cynghanedd: croes 60% (42 llinell), traws 11% (8 llinell), sain 20% (14 llinell), llusg 9% (6 llinell).

2 Bangor  Sef Bangor Fawr yn Arfon (gw. WATU 9).

3 mastr  Cyfeiriad at ddysg Rhisiart.

3 Rhisiart  Rhisiart Cyffin, deon Bangor a’r rhoddwr yn y gerdd hon.

3 Saint Edwart  Sef Edward Gyffeswr, yn ôl pob tebyg (c.1005–66). Ceid Sant Edward arall (c.962–78) ond mae’n annhebygol y gwyddai’r beirdd ryw lawer amdano. Roedd Edward Gyffeswr yn frenin Lloegr a bu’n weithgar yn ailadeiladu Abaty Sant Pedr yn Westminster (gw. ODCC³ 535). Gall mai yn sgil ei gyswllt â’r abaty’n benodol y’i henwir yma gan y rhoir sylw i waith ailadeiladu Rhisiart yntau ym Mangor yn rhan agoriadol y gerdd.

6 hwn  Sef Rhisiart ei hun, efallai, neu Dduw (7).

10 Dwynwen  Nawddsantes eglwys a phlwyf Llanddwyn (neu Landdwynwen) yng nghwmwd Menai ym Môn, lle roedd Rhisiart yn berson (gw. WATU 113 a 320; CLC² 204; LBS ii: 387–92). Gosododd ddelw ohoni mewn ffenestr liw yn yr eglwys ym Mangor (gw. Rhisiart Cyffin).

10 Deinioel  Sef Deiniol fab Dunawd fab Pabo Post Prydyn, sant o’r chweched ganrif a gysylltir â Bangor Is-coed yng nghwmwd Maelor Saesneg ac, yn bennaf, â Bangor yn Arfon (gw. 2n). Ef oedd esgob cyntaf a sefydlydd y fynachlog yno (gw. LBS ii: 325–31; ODCC³ 468; Lewis 1943: 7; DNB Online s.n. Deiniol).

11 gwŷdd cerrig  Ai ‘pren ar gyfer adeiladu ar fframwaith o waliau cerrig’? Cf. Guto yn ei gywydd i Ddafydd Llwyd ap Dafydd o’r Drenewydd, gw. 37.48 gwŷdd deunydd.

11 iddaw  Bernir mai at y côr moel (9) y cyfeirir.

12 uwch ei law  Y tebyg yw bod Guto’n pwysleisio rhan weithredol Rhisiart yn y gwaith o ailadeiladu’r gangell, ond gall hefyd fod llaw yn golygu ‘awdurdod’ yma.

13 â phlwm y’i gwesgir  Towyd yr esgopty ym Mangor â phlwm.

14 captyhuws  Gw. GPC 420 d.g. cap a’r cyfuniad cap dy hus ‘bnth. S. captyhowse, amr. ar capados ‘?a hood’; OED Online s.v. capados ‘?a hood; a piece to protect the back of the neck’. Sylwer bod yr ystyr yn annelwig yn ibid. ‘?F. *cape à dos “cape to back” (but this does not appear in French Dicts.). Halliwell says Captyhouse occurs in same sense in MS. Arundel 249, lf. 88.’ Fodd bynnag, mae’n sicr fod ‘cwfl, gorchudd’ yn gweddu yma fel disgrifiad o do’r esgopty.

14 esgopty hir  Nid yr eglwys, yn ôl pob tebyg, eithr plas yr esgob ychydig i’r gogledd o’r eglwys ym Mangor (gw. Salisbury 2011: 82–3).

15 ystiwart  Gw. GPC 3334 d.g. stiward (a) ‘swyddog sy’n rheoli materion domestig tŷ, distain’.

18 Cyffin  Sef Rhisiart Cyffin.

19 un tlws  Sef y rhodd a gafodd Guto gan Risiart (gw. GPC 3510 d.g. tlws fel enw ‘addurn … trysor’), ond tybed a yw’n ddisgrifiad amwys gan na chyfeiriwyd eto at y rhodd, eithr at Risiart yn unig (gw. ibid., fel ansoddair, ‘deniadol yr olwg … teg, gwych’)? Roedd Rhisiart, fel y paderau, yn gofalu am enaid Guto (cf. 1–2 Mae un ceidwad … / … fal maen crair).

20 Mewn buchedd ni myn bechawd  Gall mai at Risiart y cyfeirir fel y gŵr a roes y paderau i Guto fel y gallai waredu ei bechodau, ond mae’n fwy tebygol mai enaid tlawd (19) y bardd a olygir. Yr enaid, yn unol â chred yr Oesoedd Canol, a fyddai’n gadael y corff wedi marwolaeth ac yn mynd i’r purdan, fel rheol, gyda’r nod o gyrchu’r nefoedd maes o law lle câi ei dderbyn os na fyddai wedi pechu’n ormodol pan oedd ar dir y byw. Cf. 60 Mae dau gnot a’m dwg i nef; Lewys Môn yn ei gywydd i ddiolch am baderau gan Ieuan ap Gwilym, gw. GLM XX.43–4 Band trwm – rhag cidwm y’u caid – / bes rhown i bwyso’r enaid?; Lewys Glyn Cothi mewn dwy gerdd i ddiolch am baderau, gw. GLGC 106.31–2 Fy mryd yn benyd cyn bedd / rhoi fy mes ar fy mysedd, 185.43–4 Mihangel, Uriel yn arwain – graddau / a dynn eneidiau dan ei adain. Mae cyswllt arbennig Mair â’r paderau’n arbennig o berthnasol, oherwydd credid y byddai’r Forwyn yn gwrthbwyso pechodau eneidiau mewn clorian pan bwysid hwy gan Fihangel ar Ddydd y Farn (gw. 88.45–6n). Credid, yn ôl Breeze (1989/90: 91–2), fod Mair yn rhoi ei phaderau ei hun yn bwysau ar y glorian.

23 Mair  Gw. 65n.

23 gwart  Ceir dwy ystyr bosibl yn GPC 1586 d.g. ‘carchar, caethiwed, gafael; cadwraeth, gwarchodaeth’, neu ‘cwrt mewnol (castell), sef y tir rhwng y ddau fur’. Bernir bod y gyntaf yn fwy priodol yma.

29 Dengair Deddf  Sef y Deg Gorchymyn (gw. GPC 917 d.g. dengair (a); cf. Llywelyn Goch ap Meurig Hen mewn awdl gyffes, gw. GLlG 7.33–4 Torrais y Dengair, ffurfeiddgrair ffydd, / Deddf, Eurwr dileddf Ei erdelydd).

30 ar eu hôl  Sef ar ôl y Dengair Deddf (gw. 29n), y Deg Gorchymyn. Gall fod Guto’n bwriadu defnyddio’r paderau er mwyn cadw cyfrif o’r Deg Gorchymyn wrth eu llefaru (hynny yw, cyffyrddai bob un o’r deg glain yn eu tro ‘ar ôl’ llefaru pob Gorchymyn). Ond ni ddaethpwyd o hyd i unrhyw dystiolaeth y defnyddid paderau mewn perthynas â’r Deg Gorchymyn, a’r tebyg yw mai ‘ar lun’ neu ‘ar ffurf’ y Deg Gorchymyn a olygir gan fod deg glain ym mhaderau Guto. Yn union fel y rhoddwyd i Guto, y gŵr greddfol, ddysgeidiaeth y Deg Gorchymyn gan Risiart ei hun, felly hefyd y rhoddir iddo’r deg glain gan yr un gŵr.

32 Rhys  Cymreigiad o Risiart. Am enghreifftiau eraill o alw Rhisiart Cyffin yn Rhys, gw. 58.36n; Salisbury 2011: 102 (llinell 56) Dawn a roed i’r deon Rys; TA VIII.55 Llu ’r ynys at Rys, lle ’r wtreser, CXX.15–16 Nid un henwaed o’n hynys, / Dan yr haul, a’r Deon Rhys, 78 Wyth oed y rhain i’th iad, Rhys!; GLlGt 10.30 Efô, Rhys, dau Ifor Hael. Ymhellach, gw. Rhisiart Cyffin. Mae’n debygol y cyfeirid at yr Abad Rhys ap Dafydd o Ystrad-fflur fel Richard mewn rhai cofnodion (gw. Salisbury 2009: 77n90).

33 Abel  Ail fab Adda ac Efa yn ôl Genesis 4.2 (gw. ODCC³ 3). Fe’i lladdwyd gan ei frawd hŷn, Cain (gw. 34n), ac fe’i hystyrir yn wrthbwynt daionus i ddrygioni ei frawd. Y tebyg yw mai yn sgil ei ddaioni y cymherir ef â Rhisiart yma, ond tybed hefyd a yw teilyngdod y rhodd a roes Rhisiart i Guto’n berthnasol o ran yr offrwm a roes Abel i Dduw? Gw. Genesis 4.3–5 ‘Ymhen amser daeth Cain ag offrwm o gynnyrch y tir i’r Arglwydd, a daeth Abel yntau â blaenffrwyth ei ddefaid, sef eu braster. Edrychodd yr Arglwydd yn ffafriol ar Abel a’i offrwm, ond nid felly ar Cain a’i offrwm.’

33 wrth dasel du  Gall [t]asel du fod yn gyfeiriad at i. wisg Rhisiart ei hun; ii. gwisg Guto wrth ei wasg lle gwisgai’r paderau; neu iii. y paderau eu hunain, os oedd tasel yn sownd wrthynt (gw. Wilkins 1969: 54). Efallai mai’r olaf sydd fwyaf tebygol.

34 Caim  Ffurf ar Gain, cyntaf-anedig Adda ac Efa yn ôl Genesis 4.1; EEW 193, 247; ODCC³ 3 d.g. Abel. Lladdodd ei frawd, Abel, o genfigen (gw. 33n).

36 modrwy bach  Gw. TC 56 ‘Ceidw bach y gysefin ar ôl enw ben. un. mewn rhannau o Wynedd: geneth bach, Eglwys-bach (cyferb. E.-fach yng Ngheredigion).’ Cyfeirir at fodrwy a oedd yn rhan o’r paderau.

37 clerwr y Glyn  Sef Guto ei hun. Cf. y cywydd a ganodd i Risiart i ddiolch am bwrs, gw. 58.41–2 Mae porffor y mab perffaith / Ar glun y mab o’r Glyn maith. Ar leoliad y Glyn, gw. Bywyd Guto’r Glyn.

39 Mair  Gw. 65n.

40 sidan  Yn ôl Wilkins (1969: 45) gellid clymu gleiniau’r paderau ‘either fixed or loose on a lace of wood or silk, hemp or leather, or fixed in a metal chain’.

41 muchudd  Gw. GPC 2499 d.g. ‘coedlo caled du y gellir ei gaboli a’i ddefnyddio i wneud tlysau, addurniadau, &c.’.

42 gwefr  Gw. GPC 1615 d.g. gwefr¹ 1 ‘sylwedd gloyw, melynllwyd a ddefnyddid yn helaeth gynt i wneud gleiniau, tlysau, paderau, &c.’. Cyfeirir gan Wilkins (1969: 46) at baderau o ‘amber’ o Bruges sy’n perthyn i ddechrau’r bedwaredd ganrif ar ddeg.

44 pren seipr  Sef pren o’r goeden seipr (gw. GPC 3214 d.g. seipr ‘cypres neu lwyn henna’). Yn ôl Wilkins (1969: 45) ‘there is a special suitability in cedar-wood or olive-stones from the Holy Land, or orange-wood beads’. Fel y nodir yn GGl 356, credid bod y Groes Sanctaidd yn cynnwys pren seipr, fel y sonnir yn chwedl apocryffaidd ‘Ystorya Adaf’ pan ddywed angel wrth Seth y dylai roi tri gronyn o afal o ardd Eden yng ngheg ei dad, Adda, pan gleddid ef. Gw. Rowles 2004: 93 Ac or tri gronyn hyñy y kyvodant teir gwialen. vn onadvnt avyd oryw sedrus ar eil onadvnt avyd oryw pinus ar dryded oryw sipresus. drwy y sedrus ydyellir ytat onef: kanys vchaf pren yw or adyf ordayar. Drwy sipresus ydyellir ymab; kanys gorev prenn yaroglev yw amelysaf yffrwyth. Drwy yr epinus ydyellir yr ysbryt glan kanys amlaf pren yffrwyth yw or adyf or dayar (dyfynnir o Pen 7). Yn ôl y chwedl, o’r pren hwnnw y gwnaethpwyd y Groes maes o law, fel yr awgrymir yn llinell 48 Grawn pren y Gŵr a’n prynodd.

44 ynys Opia  ‘Tir Opia’, ond nid yw’n eglur ble a olygir. Awgrymir yn betrus yn GGl 356 mai Ethiopia ydyw, a dilynir yr un trywydd yn GLGC 533 mewn nodyn ar ibid. 22.45–6 ei wisg o aur fal rhisg iâ, / ei drapiad o aur Opia. Ni chynigir esboniad yn TA III.31 Gwin Siêp ag Ynys Opia (awdl i Ddafydd ab Owain, abad Ystrad Marchell). A chymryd mai at Ethiopia y cyfeirir (a ddynodai, fe ymddengys, dir Affrica i’r de o’r Aifft, gw. OED Online s.v. Ethiop), dilynir GGl a chymryd mai ‘gwlad, talaith, bro’ a olygir wrth ynys (gw. GPC 3819 d.g. (b)) yn hytrach nac Ynys fel y’i deellir heddiw.

45–6 Adar gwâr ydiw’r gwyrain / A dyf o’r coed a’r dwfr cain  Gw. GPC 1781 d.g. gwyran¹ 1 ‘Gŵydd wyllt ac iddi ben o blu gwyn, gwddf o blu tywyll a chorff o blu llwyd-ddu sy’n gyffredin i wledydd y Gogledd ac yn ymweld â Phrydain yn y gaeaf, Branta leucopsis; yn ôl yr hen goel dywedid mai o’r cregynbysg sy’n glynu wrth bren pwdr llongau y cenhedlid y gwyddau hyn’; OED Online s.v. barnacle², 1 ‘This bird, of which the breeding-place was long unknown, was formerly believed to be produced out of the fruit of a tree growing by the sea-shore, or itself to grow upon the tree attached by its bill (whence also called Tree Goose), or to be produced out of a shell which grew upon this tree, or was engendered as a kind of “mushroom” or spume from the corruption or rotting of timber in the water.’

47 Gwyrain yw’r rhain ar fy rhodd  Nid adar gwyrain a olygir eithr y ‘cregynbysg a geir fel rheol yn glynu wrth waelod llongau’ y credid gynt y genid yr adar ohonynt (gw. 45–6n; GPC 1781 d.g. gwyran¹ 2).

48 Grawn pren y Gŵr a’n prynodd  Gw. 44n pren seipr.

50 Mair  Gw. 65n.

51–2 Rhodiaw y mae’r llaw mor llwyr / rhof a’r llys …  Yr ergyd yw bod bysedd Guto’n weithgar wrth fynd o’r naill lain i’r llall, sy’n llythrennol o’i flaen ac felly rhyngddo a’r llys, sef ei gynulleidfa.

52 rhifo’r llaswyr  Y tebyg yw mai at Laswyr Mair y cyfeirir yma, sef gweddïau i Fair ar lun salmau, neu laswyr, Dafydd Broffwyd. Mae’n annhebygol iawn y defnyddiai Guto’r paderau ar gyfer llefaru salmau Dafydd Broffwyd; haws credu, yn hytrach, y gwyddai fod Llaswyr Mair yn seiliedig ar salmau Dafydd neu’n cyfateb iddynt. Priodol, felly, yw’r cyfeiriad at Ddafydd yn llinell 53 (gw. y nodyn).

53 Dectant a gaf i Ddafydd  Mae’n eglur fod traddodiad mai deg tant a geid yn nhelyn Dafydd Broffwyd (gw. 53n isod). Gw. ‘Traddodiadau am Ddechreuad Cerdd Dant’ yn Pen 147 (copi o LlGC 17116B, c.1560) yn Jones (1921–3: 155) Ag oherwyδ bod telyn yn arfe Dafyδ broffwyd efo a roys deg tant ynδi y gwplau moliant … y δeg gorchymyn duw. Ag o herwyδ y vod ef yn canyr llaswyr ar salme ay dafod . ag yny lleissogi hwynt drwy y delyn …. y gwnaeth ef yr ysgal or mvsic y bawb yw dysgy megis y gallai ai gwype ac ai medre folianu duw drwy lywenyδ . ay voli fo a ffob celfyδyd; Llyfr y Salmau 144.9 ‘Canaf gân newydd i ti, O Dduw, / canaf gyda’r offeryn dectant i ti’; GSDT 12.39–42 Deg tant a wnaeth Duw’n gytûn / A gânt dyrnod gwynt arnun’, / Ffordd ‘Ddafydd Broffwyd’ o’i phen / I gadw’r Affrig o driphren. Ergyd y ddelwedd yw y bydd Guto’n anrhydeddu Dafydd Broffwyd drwy ganu Llaswyr Mair (ar lun Llaswyr Dafydd, gw. 52n) wrth fyseddu deg glain y paderau o’i flaen yn union fel y byseddai Dafydd ei hun ddeg tant ei delyn wrth foliannu Duw. Ymhellach ar nifer y tannau a geid mewn telyn yn ystod yr Oesoedd Canol, gw. Jarman 1961: 165.

53 Dafydd  Dafydd Broffwyd yr Hen Destament (gw. ODCC³ 455–6; Metzger and Coogan 1993: 153–6).

54 y delyn  Sef telyn Dafydd Broffwyd (gw. 53n).

55 rubrig  Hon yw’r enghraifft gynharaf o’r gair yn GPC 2990 d.g. ‘rhuddell, rheol neu gyfarwyddyd (litwrgaidd)’. Ond beth yw ystyr y ddelwedd? Ceir nifer o ystyron posibl y ceir enghreifftiau ohonynt yn y bymthegfed ganrif yn yr OED Online s.v. rubric 1 (a) ‘Red earth, red ochre, ruddle’, 2 (a) ‘A heading of a chapter, section, or other division of a book, written or printed in red, or otherwise distinguished in lettering; a particular passage or sentence so marked’, 3 (a) ‘A direction for the conduct of divine service inserted in liturgical books, and properly written or printed in red’, neu, fel ansoddair, 7 (a) ‘Written or printed in red’. Os oedd y glain obry wedi ei liwio’n goch neu’n dwyn addurn cochlyd gellid dilyn 1 a 7 uchod, ond efallai ei bod yn fwy diogel dilyn 2 a 3 ac ystyried rubrig yn ddisgrifiad o ddefnyddioldeb y glain. Hynny yw, roedd y glain (cochlyd, o bosibl) a geid ar waelod y paderau, fel y testun a ruddellid mewn llawysgrif, yn ganllaw defnyddiol i’r sawl a’i defnyddiai.

59 ym dioddef  Cf. GIG XXVII.48 Y deuddeg, myn dioddef, XXVIII.23 Nid addas, myn dioddef (gw. y nodyn ar d. 334). Dywediad ydyw’n cyfeirio at ddioddefaint Iesu ar y groes.

60 Mae dau gnot a’m dwg i nef  Gw. 20n.

61 egwyddor  Rhoir yr enghraifft hon o’r gair o dan yr ystyr ‘yr wyddor, abiéc’ yn GPC 1181 d.g. (b), ac mae’n sicr yn ddisgrifiad teg o’r canllaw a roddai’r paderau i’r sawl a’u defnyddiai. Ond sylwer hefyd ar ibid. 1180–1 d.g. (a) ‘barn, argyhoeddiad moesol, &c., sy’n rheoli ymarweddiad a gweithredoedd person’. Cf. Dafydd ap Gwilym yn ei awdl i Ifor Hael, gw. DG.net 11.22 Normant glud goddiant, glod egwyddor ‘digofaint cyfoeth Norman, elfen hanfodol clod’. Ceir ystyr bosibl arall yn GPC 1180–1 d.g. egwyddor (a) ‘holwyddoreg yn athrawiaethau crefydd, catecism’; gw. ODCC³ 301 d.g. catechism ‘A popular manual of Christian doctrine’. Yr ergyd yn ei hanfod yw bod y paderau’n ganllaw crefyddol allweddol ar gyfer llefaru gweddïau.

62 mydr  ‘Cyfansoddiad mydryddol’, sef rhywbeth ac iddo drefn neu strwythur. Yr ergyd yw bod y paderau’n galluogi Guto i lefaru’r gweddïau’n rheolaidd fel pe bai’n eu dweud i gyfeiliant mydr. Posibilrwydd arall (sydd ynghlwm â’r uchod) yw mai ‘cân, cerdd, barddoniaeth’ a olygir, sef y llaswyr a leferid (gw. 52n; GPC 2526 d.g. mydr).

63 credo  Gw. GPC 586 d.g. ‘crynodeb ffurfiol o’r athrawiaeth Gristnogol (yn enw. Credo’r Apostolion)’; ODCC³ 433–4 d.g. creed. Erbyn y bedwaredd ganrif roedd pob math o gredo ffurfiol wedi ei seilio ar batrwm triphlyg yn unol â Llyfr Mathew 28.19 ‘Ewch, gan hynny, a gwnewch ddisgyblion o’r holl genhedloedd, gan eu bedyddio hwy yn enw’r Tad a’r Mab a’r Ysbryd Glân.’ Ni cheir lle i gredu y lleferid unrhyw gredo gyda chymorth y paderau, eithr yr hyn a olygir wrth y gair yma yw gweddi’r ‘Gloria Patri’ a leferid, fel rheol, gyda’r paderau ar ôl pob cyfres o ddeg gweddi i Fair. Sylwedd y weddi honno yw moli’r Drindod Sanctaidd ac fe’i seiliwyd, fel yn achos y credoau, ar y dyfyniad uchod o Lyfr Mathew (gw. ODCC³ 685). Cf. Lewys Glyn Cothi yn ei awdl i ddiolch am baderau gan Efa ferch Llywelyn, gw. GLGC 185.35 tri credo [sic] yn glo ar dri glain – proffwyd. Y tebyg yw mai tri aelod y Drindod yw’r tri credo.

64 pater ym mhob botwm  Gw. GPC 2666 d.g. pader ‘Gweddi’r Arglwydd, gweddi’; cf. yr enghreifftiau o gerddi gan Lewys Glyn Cothi a Syr Dafydd Trefor a ddyfynnir yn y nodyn ar y paderau. Ffurf amrywiol ar y gair yw pater. Lleferid Gweddi’r Arglwydd cyn pob cyfres o ddeg gweddi i’r Forwyn Fair (gw. 65n) ac fe’i cyfrid gydag un o’r ddau lain a geid y naill ochr i’r deg prif lain. Ond dywed Guto fod y weddi honno ym mhob botwm, yn hytrach nag mewn un glain yn benodol, ac, felly, gall mai ‘gweddi’ yw ystyr syml pater yma.

65 Mair a’i thair llythyren  Cyfeirir at y Forwyn Fair ac at dair llythyren y gair a ddefnyddid i’w chyfarch ar ddechrau pob un o’r deg prif weddi a leferid gyda chymorth y paderau, sef ‘Ave’.

67 Antwn  Sant Antwn o’r Aifft (?251–356), un o feudwyaid enwocaf y byd Cristnogol (gw. ODCC³ 81). Ymgiliodd i fynyddoedd yr anialwch ger y Môr Coch ac fe’i hystyrir yn un o brif sylfaenwyr mynachaeth. Yn ôl Wilkins (1969: 34) a Miller (2002: 88), ‘[t]he development of komvoschinion, or Byzantine rosary – a circular string of knotted wood – is attributed to St Anthony’. Tybed a welodd Guto lun ohono gyda phaderau? Gw. Wilkins 1969: 179, ‘The beads are one of the badges of a hermit … As renowned hermits, both St Anthony Abbot and St Jerome are often depicted with prayer-beads, but the rosary is not strictly an attribute of either. It is, however, an attribute of the legendary Swiss saint, Beatus, and of another Swiss, the hermit St Nicholas of Flüe.’

68 meddiannau  Sef yr hyn roedd Guto’n berchen arno (gw. GPC 2398 d.g. meddiant (a)), er ei bod yn bosibl fod Guto’n cymharu’r paderau ag angylion (gw. ibid. d.g. (b) ‘(yn y ll.) y chweched o raddau’r angylion’; ODCC³ 1322 d.g. Powers).

69 fy myd a gaf  ‘Caf fy eiddo’ (gw. GPC 361 d.g. byd¹ 2 (a)). Gall fod yn sangiad neu, fel y gwelir yn yr aralleiriad, gall fod yr ystyr yn goferu ar hyd y llinell i ddechrau’r llinell nesaf.

Llyfryddiaeth
Breeze, A. (1989/90), ‘The Virgin’s Rosary and St Michael’s Scales’, SC xxiv/xxv: 91–8
Jarman, A.O.H. (1961), ‘Telyn a Chrwth’, LlCy 6: 154–75
Jones, T.G. (1921–3), ‘Cerdd Dant’, B i: 139–56
Lewis, H. (1943), Yr Elfen Ladin yn yr Iaith Gymraeg (Caerdydd)
Metzger, B.M. and Coogan, M.D. (1993) (eds.), The Oxford Companion to the Bible (Oxford)
Miller, J.D. (2002), Beads and Prayers: The Rosary in History and Devotion (London)
Rowles, S. (2004), ‘Golygiad o Ystorya Adaf’ (M.Phil. Cymru [Aberystwyth])
Salisbury, E. (2009), ‘ “Y traed ataw a redant”: Golwg ar Ganu Guto’r Glyn i Rys, Abad Ystrad-fflur’, LlCy 32: 58–84
Salisbury, E. (2011), ‘Rhisiart Cyffin ab Ieuan Llwyd, Deon Bangor’, Dwned, 17: 73–118
Wilkins, E. (1969), The Rose-garden Game: The Symbolic Background to the European Prayer-beads (London)

This poem is one of three poems of thanks that Guto composed for Rhisiart Cyffin, dean of Bangor. He composed other poems of thanks for a purse (poem 58) and for a kiss (poem 109). Guto commences the present poem by praising the rebuilding work that Rhisiart has undertaken in the cathedral at Bangor and also his generous hospitality (lines 1–18). He then turns his attention to a special gift that his patron has given him, namely a rosary that the poet wears on his belt and uses to count prayers, and Rhisiart’s generosity is praised again as Guto describes in great detail the rosary and the use he made of it (19–70). First the rosary’s ten principal beads are described along with an appended ring and, possibly, a black tassel (25–53), and then two other beads on both ends of the rosary (54–6) before concluding neatly that the rosary contained a total of twelve beads (57–60). Unlike Guto’s poem of thanks for a purse, and indeed unlike most poems of the same genre, no specific mention is made of Rhisiart’s generosity in the last lines of the poem (57–70), where Guto concentrates instead on his relationship with his gift. Instead of reverting to the general praise bestowed on the patron in the opening lines by wishing him a long life in line with the usual convention, Guto becomes more introverted and intimate. He did indeed wish a long life for Rhisiart, yet he chose to do so not at the end of the poem in the usual fashion but in the first half of the poem, in lines 23–4.

Date
Rhisiart Cyffin was appointed dean of Bangor between 1474 and 1478 and died, in all likelihood, in 1492. It seems likely that this was composed between c.1480 and 1492, a presumption confirmed by a reference to Guto’s old age in line 22 Mab llên i ŵr hen a’u rhoes ‘an ecclesiastic man gave it to an old man’. Assuming that Guto was too old to travel far from the vicinity of Valle Crucis abbey by c.1490, this poem was composed probably during the 1480s.

The manuscripts
The poem occurs in 42 manuscripts. A few copies seem to derive from oral traditions and are incomplete. Only one manuscript copy contains a complete version of the poem, namely BL 14866, and this copy served as the basis of the present edition. Other copies closely consulted were BL 14967, LlGC 3049D, LlGC 3057D and LlGC 17114B.

Stemma

Previous edition
GGl poem XCV.

Metre and cynghanedd
Cywydd, 70 lines.
Cynghanedd: croes 60% (42 lines), traws 11% (8 lines), sain 20% (14 lines), llusg 9% (6 lines).

2 Bangor  Bangor Fawr in Arfon (see WATU 9).

3 mastr  A reference to Rhisiart’s learning.

3 Rhisiart  Rhisiart Cyffin, dean of Bangor and patron of the poem.

3 Saint Edwart  Edward the Confessor (c.1005–66), king of England (see ODCC³ 535). Guto may be comparing him to Rhisiart in an architectural context as he was renowned for rebuilding St Peter’s Abbey at Westminster. Rhisiart is praised in the first part of the poem for his rebuilding work at Bangor. It is unlikely that the poets knew of the other Saint Edward (c.962–78).

6 hwn  ‘This man’, namely Rhisiart, or possibly ‘this One’, namely God (7).

10 Dwynwen  St Dwynwen, female patron saint of the church and parish of Llanddwyn (or Llanddwynwen) in the commote of Menai on Anglesey, where Rhisiart was rector (see WATU 113 and 320; NCLW 192; LBS ii: 387–92). A window dedicated to her was placed in the church in Bangor by him (see Rhisiart Cyffin).

10 Deinioel  St Deiniol fab Dunawd fab Pabo Post Prydyn. He lived during the sixth century and is associated with Bangor in Arfon (see 2n) and, to a lesser extent, with Bangor Is-coed in the commote of Maelor Saesneg. He founded a monastery at Bangor and was its first bishop (see LBS ii: 325–31; ODCC³ 468; Lewis 1943: 7; DNB Online s.n. Deiniol).

11 gwŷdd cerrig  Possibly ‘timber built upon a framework of stone walls’. Cf. Guto in his poem for Dafydd Llwyd ap Dafydd of Newtown, see 37.48 gwŷdd deunydd ‘timber for material’.

11 iddaw  ‘For it’, namely y côr moel ‘the bare chancel’ (9).

12 uwch ei law  ‘Above his hand’ is possibly a reference to Rhisiart’s hands-on approach to the rebuilding work in the chancel, although llaw could also be understood figuratively as ‘authority’.

13 â phlwm y’i gwesgir  The roof of the bishop’s palace was ‘pressed down with lead’.

14 captyhuws  See GPC 420 s.v. cap and the combination cap dy hus, borrowed from the English word captyhowse, itself a variant form of capados ‘? a hood’; OED Online s.v. capados ‘?a hood; a piece to protect the back of the neck’. The meaning is uncertain in ibid. ‘?F. *cape à dos “cape to back” (but this does not appear in French Dicts.). Halliwell says Captyhouse occurs in same sense in MS. Arundel 249, lf. 88.’ Nevertheless, the meaning ‘hood, covering’ is certainly suitable in this line as a description of the roof of the bishop’s palace.

14 esgopty hir  Not the church itself, in all probability, but the bishop’s palace, situated not far north from the church (see Salisbury 2011: 82–3).

15 ystiwart  See GPC 3334 s.v. stiward (a) ‘steward (of a (royal, &c.) household)’. Guto is referring figuratively to himself.

18 Cyffin  Rhisiart Cyffin.

19 un tlws  In all likelihood the gift that Guto received from Rhisiart (see GPC 3510 s.v. tlws as a noun ‘ornament … treasure’), but its meaning could be ambiguous as Guto has not as yet referred specifically to the rosary. Up to this point in the poem he has concentrated on Rhisiart only, and the audience could be forgiven for thinking that he is still referring to the patron here (see ibid., as an adjective, ‘handsome … smart, fair’). Rhisiart, like the rosary, had a care for Guto’s soul (cf. 1–2 Mae un ceidwad … / … fal maen crair ‘There’s one patron … like a sacred stone’).

20 Mewn buchedd ni myn bechawd  Guto may be referring to Rhisiart as the man who gave him a rosary so that he may repent (‘in life he [= Rhisiart] doesn’t desire sin’), but it is more likely that he is referring to his own enaid tlawd ‘poor soul’ (19). It was believed in the Middle Ages that on death the soul would leave the body and reside in purgatory until the time came for it to enter heaven, granted it had not sinned overtly on earth. Cf. 60 Mae dau gnot a’m dwg i nef ‘there are two knots that will take me to heaven’; the poet Lewys Môn in a poem of thanks for a rosary he received from Ieuan ap Gwilym, see GLM XX.43–4 Band trwm – rhag cidwm y’u caid – / bes rhown i bwyso’r enaid? ‘Aren’t they heavy – they’re held against a wolf – if I’d give them to weigh the soul?’; Lewys Glyn Cothi in two poems of thanks for rosaries, see GLGC 106.31–2 Fy mryd yn benyd cyn bedd / rhoi fy mes ar fy mysedd ‘It’s my desire as a penance before the grave to lay my acorns on my fingers’, 185.43–4 Mihangel, Uriel yn arwain – graddau / a dynn eneidiau dan ei adain ‘St Michael, its Uriel, whilst leading degrees, who bears souls under his wing’. Mary’s close association with the rosary is especially relevant as it was believed that she could counterweigh the sins of the soul in the scales as they were weighed by St Michael on Judgement Day (see 88.45–6n). According to Breeze (1989/90: 91–2), it was believed that Mary would place her own rosary on the scales.

23 Mair  See 65n.

23 gwart  Either ‘prison, imprisonment, durance, hold; custody, guardianship’, or ‘ward (of castle), fortification, keep’ (see GPC 1586 s.v.). The first seems more relevant.

29 Dengair Deddf  The Ten Commandments (see GPC 917 s.v. dengair (a); cf. the poet Llywelyn Goch ap Meurig Hen in an ode of confession, see GLlG 7.33–4 Torrais y Dengair, ffurfeiddgrair ffydd, / Deddf … ‘I broke the Ten Commandments, beautiful treasure of the faith’).

30 ar eu hôl  ‘Following’ or ‘after’ the Dengair Deddf ‘Ten Commandments’ (see 29n). Guto could be implying that he intends to use the rosary to keep count of the Ten Commandments (reciting each Commandment and then touching a bead). Yet, as there is no evidence that rosaries were used in this way, it is more likely that ar eu hôl means ‘following’ or ‘in the guise of’ the Ten Commandments, for both the rosary and the Commandments had ten parts. Guto, the gŵr greddfol ‘strong man’, was perhaps instructed about the Ten Commandments by Rhisiart, who also gave him the ten beads of the rosary.

32 Rhys  A rendering into Welsh of the name Rhisiart or Richard. For other examples of addressing Rhisiart Cyffin by the name Rhys, see 58.36n; Salisbury 2011: 102 (line 56) Dawn a roed i’r deon Rys ‘justice was given to the dean Rhys’; TA VIII.5 Llu ’r ynys at Rys, lle ’r wtreser ‘The island’s host towards Rhys, where revelry is done’, CXX.15–16 Nid un henwaed o’n hynys, / Dan yr haul, a’r Deon Rhys ‘No one from our island under the sun has the same old lineage as the Deon Rhys’, 78 Wyth oed y rhain i’th iad, Rhys! ‘May your pate live for eight ages more than these, Rhys!’; GLlGt 10.30 Efô, Rhys, dau Ifor Hael ‘Him, Rhys, my Ifor Hael’. See further Rhisiart Cyffin. It seems that Abbot Rhys ap Dafydd of Strata Florida was named Richard in a few records (see Salisbury 2009: 77n90).

33 Abel  The second son of Adam and Eve, according to Genesis 4.2 (see ODCC³ 3). He was killed by his older brother, Cain (see 34n), and was considered an embodiment of all the qualities that his brother lacked. Here he is compared with Rhisiart primarily because of his goodness, although it is also possible that Rhisiart’s gift to Guto is paralleled in Abel’s offering to God. See Genesis 4.3–5 ‘And in process of time it came to pass, that Cain brought of the fruit of the ground an offering unto the Lord. And Abel, he also brought of the firstlings of his flock and of the fat thereof. And the Lord had respect unto Abel and to his offering: but unto Cain and to his offering he had not respect.’

33 wrth dasel du  ‘With a black tassel’ could refer to i. Rhisiart’s robe; ii. Guto’s robe or garment close to where he wore the rosary; or iii. the rosary itself with an appended tassel (see Wilkins 1969: 54). The last may be the most likely.

34 Caim  A form of the name Cain, firstborn son of Adam and Eve according to Genesis 4.1 (see EEW 193, 247; ODCC³ 3 s.v. Abel). He killed his brother, Abel, out of jealousy (see 33n).

36 modrwy bach  Modrwy fach is expected, but see TC 56, where it is noted that bach was not mutated following a feminine noun in parts of Gwynedd (in contrast with Ceredigion). Guto is referring to a ‘small ring’ that was appended to the rosary.

37 clerwr y Glyn  Guto himself. Cf. the poem of thanks of a purse he composed for Rhisiart, see 58.41–2 Mae porffor y mab perffaith / Ar glun y mab o’r Glyn maith ‘The perfect man’s purple colour is on the thigh of the man of the long Glyn’. On the Glyn’s location, see Guto’r Glyn: A Life.

39 Mair  See 65n.

40 sidan  ‘Silk’. According to Wilkins (1969: 45), the rosary beads could be tied ‘either fixed or loose on a lace of wood or silk, hemp or leather, or fixed in a metal chain’.

41 muchudd  See GPC 2499 s.v. ‘jet, also fig.; agate; ebony; jet-black’.

42 gwefr  See GPC 1615 s.v. gwefr¹ 1 ‘amber’. Wilkins (1969: 46) refers to early fourteenth century rosaries made of amber from Bruges.

44 pren seipr  Wood from the cypress tree (see GPC 3214 s.v. seipr ‘cypress or henna shrub’). According to Wilkins (1969: 45), ‘there is a special suitability in cedar-wood or olive-stones from the Holy Land, or orange-wood beads’. It was believed that the Holy Cross contained cypress wood, as noted in GGl 356 and confirmed in the apocryphal legend known in Middle Welsh as ‘Ystorya Adaf’ (‘The Story of Adam’). The angel instructs Seth to place an apple’s tri gronyn ‘three seeds’ in his father’s mouth as he buries him, and three offshoots grow from these seeds that signify the Holy Trinity. One of these offshoots is of cypress wood and it represents the Son as it is the most fragrant and most delicious. In due course the Holy Cross was made from the wood of these three trees, as is suggested in line 48 Grawn pren y Gŵr a’n prynodd ‘wooden berries of the Man who redeemed us’ (see Rowles 2004: 93).

44 ynys Opia  ‘The land of Opia’, yet it is not entirely clear where it was. ‘Ethiopia’ is tentatively suggested in GGl 356 and followed in GLGC 533, in a note on ibid. 22.45–6 ei wisg o aur fal rhisg iâ, / ei drapiad o aur Opia ‘his gold clothes like ice’s bark, his trappings made of gold from Opia’. No explanation is attempted in TA III.31 Gwin Siêp ag Ynys Opia ‘Wine from Cheapside and the Island of Opia’ (an ode for Abbot Dafydd ab Owain of Strata Marcella). Ethiopia is certainly plausible (signifying, it seems, the land of Africa south of Egypt, see OED Online s.v. Ethiop) and ynys is understood as ‘land, region’ (see GPC 3819 s.v. (b)) instead of Ynys ‘Island’.

45–6 Adar gwâr ydiw’r gwyrain / A dyf o’r coed a’r dwfr cain  ‘The barnacle-geese are gentle birds that grow from the trees and the wonderful water.’ See OED Online s.v. barnacle² 1 ‘This bird, of which the breeding-place was long unknown, was formerly believed to be produced out of the fruit of a tree growing by the sea-shore, or itself to grow upon the tree attached by its bill (whence also called Tree Goose), or to be produced out of a shell which grew upon this tree, or was engendered as a kind of “mushroom” or spume from the corruption or rotting of timber in the water.’

47 gwyrain  ‘Barnacles’, not ‘barnacle-geese’ as in line 45 (see 45–6n).

48 Grawn pren y Gŵr a’n prynodd  See 44n pren seipr.

50 Mair  See 65n.

51–2 Rhodiaw y mae’r llaw mor llwyr / rhof a’r llys …  ‘The hand treads so entirely between me and the court.’ Guto’s fingers toy with the rosary beads which are literally in front of him and therefore between him and the court (his audience).

52 rhifo’r llaswyr  In all likelihood Guto is ‘counting’ the Marian Psalter, namely prayers to Mary in the form of the psalms or psalter attributed to the Prophet David. It is unlikely that Guto used the rosary to recite Davidic psalms, but he was probably aware that the Marian Psalter was based on or corresponded to them. The reference to David in line 53 (see the note) is therefore appropriate.

53 Dectant a gaf i Ddafydd  It is clear that the poets knew of a tradition concerning Prophet David’s harp of ten strings (on him, see 53n below) (see Jones 1921–3: 155; Book of Psalms 144.9 ‘I will sing a new song unto thee, O God: Upon a psaltery of ten string will I sing praises unto thee’; GSDT 12.39–42 Deg tant a wnaeth Duw’n gytûn / A gânt dyrnod gwynt arnun’, / Ffordd ‘Ddafydd Broffwyd’ o’i phen / I gadw’r Affrig o driphren ‘Ten harmonious strings that God created will receive air’s stroke upon them, wherever “Dafydd Broffwyd’s tune” is sung from beginning to end in order to keep Africa with a harp.’ The image’s potency is in the fact that Guto would sing or recite the Marian Psalter (which was based on the Davidic psalms, see 52n) whilst fingering the rosary’s ten beads in the same way that David himself praised God whilst playing a ten-stringed harp. On the number of strings in a medieval Welsh harp, see Jarman 1961: 165.

53 Dafydd  The Prophet David of the Old Testament (see ODCC³ 455–6; Metzger and Coogan 1993: 153–6).

54 y delyn  The Prophet David’s ‘harp’ (see 53n).

55 rubrig  This is the earliest example of rubrig shown in GPC 2990 s.v. ‘rubric’, but what does it signify in the context of this poem? There are numerous possible meanings of which there are examples from the fifteenth century in the OED Online s.v. rubric 1 (a) ‘Red earth, red ochre, ruddle’, 2 (a) ‘A heading of a chapter, section, or other division of a book, written or printed in red, or otherwise distinguished in lettering; a particular passage or sentence so marked’, 3 (a) ‘A direction for the conduct of divine service inserted in liturgical books, and properly written or printed in red’, or, as an adjective, 7 (a) ‘Written or printed in red’. If the bead obry ‘beneath’ was coloured red or sported red decoration, meanings 1 and 7 above are possible, yet it may be safer to follow meanings 2 and 3, and to understand rubrig as a description of the bead’s usefulness, i.e. the (possibly red) bead at the bottom end of the rosary, just like rubricated text in a manuscript that was an extremely useful guide for anyone who wished to use it.

59 ym dioddef  A saying referring to Christ’s passion on the cross. Cf. IGP 27.48 Y deuddeg, myn dioddef ‘the twelve, by the passion’, 28.23 Nid addas, myn dioddef ‘it would not be right, by the passion’.

60 Mae dau gnot a’m dwg i nef  See 20n.

61 egwyddor  This example is shown under the meaning ‘alphabet’ in GPC 1181 s.v. (b), which indeed conveys the rosary’s usefulness. But see also ibid. 1180–1 s.v. (a) ‘principle; rudiment, element’. Cf. Dafydd ap Gwilym in his ode to Ifor Hael, see DG.net 11.22 Normant glud goddiant, glod egwyddor ‘the dismay of Norman wealth, the principle element of praise’. Another possible meaning is ‘catechism’ (see GPC 1180–1 s.v. (a); ODCC³ 301 s.v. catechism ‘A popular manual of Christian doctrine’). Whichever meaning is followed the implication is that the rosary is a key ecclesiastical guide for praying.

62 mydr  ‘Metrical composition’, namely something orderly or structured. Guto states that the rosary enables him to recite his prayers methodically as if he were doing so to musical or metrical accompaniment. Another possibility (closely related to the above) is that Guto is referring more literally to ‘song, poetry’, specifically the llaswyr ‘psalter’ (see 52n; GPC 2526 s.v. mydr).

63 credo  See GPC 586 s.v. ‘creed’, especially the Apostles’ Creed; ODCC³ 433–4 s.v. creed. By the fourth century numerous creeds had been established on a threefold pattern based primarily on a passage from the Book of Matthew 28.19 ‘Go ye therefore, and make disciples of all the nations, baptizing them into the name of the Father and of the Son and of the Holy Ghost.’ As there is no evidence that any creed was recited with the use of a rosary, credo here may refer to the ‘Gloria Patri’, a prayer that was recited, as a rule, with the use of a rosary following every ten prayers recited to Mary. The ‘Gloria Patri’ praises the Holy Trinity and was based, like the creeds, on the passage quoted above from St Matthew’s Gospel (see ODCC³ 685). Cf. Lewys Glyn Cothi in his ode of thanks for a rosary from Efa daughter of Llywelyn, see GLGC 185.35 tri credo [sic] yn glo ar dri glain – proffwyd ‘three creeds a conclusion for three prophet beads’. In all likelihood tri credo ‘three creeds’ signify the three constituent parts of the Holy Trinity.

64 pater ym mhob botwm  See GPC 2666 s.v. pader ‘the Lord’s Prayer, the Our Father, paternoster, prayer’; cf. the examples in poems by Lewys Glyn Cothi and Syr Dafydd Trefor cited in the note on the rosary. Pater is a variant form of the word. The Lord’s Prayer was recited before each set of ten prayers recited to Mary (see 65n) and was counted with one of the two beads on either end of the rosary (i.e. not one of the ten main beads). Yet Guto states that the prayer was ym mhob botwm ‘in every button’ instead of one specific bead, and pater could therefore be understood simply as ‘prayer’.

65 Mair a’i thair llythyren  A reference to Mary and ‘her three letters’, namely ‘Ave’, spoken as a salutation at the beginning of each prayer recited with the assistance of the ten principal beads of the rosary.

67 Antwn  St Anthony of Egypt (?251–356), a famous hermit who lived in the desert mountains near the Red Sea (see ODCC³ 81). He is regarded as one of the main founders of Christian monasticism. According to Wilkins (1969: 34) and Miller (2002: 88), ‘[t]he development of komvoschinion, or Byzantine rosary – a circular string of knotted wood – is attributed to St Anthony’. Did Guto see a picture or mural depicting the saint with his rosary? See Wilkins 1969: 179, ‘The beads are one of the badges of a hermit … As renowned hermits, both St Anthony Abbot and St Jerome are often depicted with prayer-beads, but the rosary is not strictly an attribute of either. It is, however, an attribute of the legendary Swiss saint, Beatus, and of another Swiss, the hermit St Nicholas of Flüe.’

68 meddiannau  Guto’s ‘possessions’ (see GPC 2398 s.v. meddiant (a)), although alternatively he could be comparing the rosary with angels (see ibid. s.v. (b) ‘(pl.) powers, potestates (sixth order in the hierarchy of angels)’; ODCC³ 1322 s.v. Powers).

69 fy myd a gaf  ‘I’ll get that which I possess’ (see GPC 361 s.v. byd¹ 2 (a)), which could be understood as a parenthesis (sangiad), although a different interpretation is favoured in the translation where the meaning extends from line 69 to line 70.

Bibliography
Breeze, A. (1989/90), ‘The Virgin’s Rosary and St Michael’s Scales’, SC xxiv/xxv: 91–8
Jarman, A.O.H. (1961), ‘Telyn a Chrwth’, LlCy 6: 154–75
Jones, T.G. (1921–3), ‘Cerdd Dant’, B i: 139–56
Lewis, H. (1943), Yr Elfen Ladin yn yr Iaith Gymraeg (Caerdydd)
Metzger, B.M. and Coogan, M.D. (1993) (eds.), The Oxford Companion to the Bible (Oxford)
Miller, J.D. (2002), Beads and Prayers: The Rosary in History and Devotion (London)
Rowles, S. (2004), ‘Golygiad o Ystorya Adaf’ (M.Phil. Cymru [Aberystwyth])
Salisbury, E. (2009), ‘ “Y traed ataw a redant”: Golwg ar Ganu Guto’r Glyn i Rys, Abad Ystrad-fflur’, LlCy 32: 58–84
Salisbury, E. (2011), ‘Rhisiart Cyffin ab Ieuan Llwyd, Deon Bangor’, Dwned, 17: 73–118
Wilkins, E. (1969), The Rose-garden Game: The Symbolic Background to the European Prayer-beads (London)

Stema fwy