Chwilio uwch
 
61 – Gofyn teils gan Risiart Cyffin ab Ieuan Llwyd, deon Bangor, ar ran Syr Gruffudd ab Einion o Henllan
Golygwyd gan Eurig Salisbury


1Rhoi tŷ’r wyf fry ar y fron,
2Rhoi caer uchel rhag gwreichion.
3Er dwyn gwŷr i doi’n gywrain
4Gwellt rhyg mawr gwell y trig main.
5Annedd hardd yw’r neuadd hon
6O chaid teils a choed hoelion.
7Toi sy i’m bryd tŷ a siambr wen,
8To brig tai Aberogwen,
9Cyfrio llys, caf ar ei lled
10Cerrig Gwynedd, craig gaened.

11Mastr Risiart mis a drwsiai
12Main ym, a mi yw ei nai.
13Syr Gruffudd, ym Nudd, mewn iach,
14Fab Einion wyf heb anach,
15O Ronwy Fychan, ran rym,
16A Deuddwr, unwaed oeddym.
17Tlysau o’r allt, teils a rydd
18Teneuon i’m tŷ newydd.
19Rhyfedd, os arno’u rhifwn,
20Rhodd galed a haeled hwn.
21Nid tâl mawr, nid hael am win,
22Nid coffa ond y Cyffin;
23Ni chawn henw na chynhonwr
24Na neb un wyneb yn ŵr;
25Cardnal yw, cordiwn â’i wledd,
26Côr Deinioel, câr dwy Wynedd,
27Beuno Gwyrfái, Bangor fwyn,
28Blaenor, llawenddor Llanddwyn.
29Rhad a nerth i’r rhai da’n ôl
30Rhoi o Iarddur rhyw urddol;
31Efô’n fyr, ni chaf un fwy
32Ar draws Gwynedd dros Gonwy,
33Na dyn uwch na’n dean ni
34Na hwy’i lên na’i haelioni.

35F’ungwaith iddaw i Fangor
36Fu erchi main ar fraich môr,
37Carnedd o Wynedd ynys,
38Coflaid llong cyfled â llys.
39Rhoi’n bumil ddengmil ydd wyf,
40Rhyw ddyblig nis rhôi ddeublwyf;
41Rhodd fawr nis cyrhaeddai fil,
42Rhyw rodd nis rhôi ŵr eiddil.
43Cawn sglatys, cynnes glytiau,
44Crwst am wŷdd y croesty mau;
45Cotarmur ar y mur main,
46Côp, cap esgob capusgain.
47Llawrodd a rydd fal lliw’r ddraig,
48Crys, ariangrys o’r ungraig.
49Gwe a rof uwch y gaer fau,
50Gwisg ei phen, gwasg â phinnau,
51Main gwiw i ymwan â gwynt,
52Moledau fy nheml ydynt.
53Main cowri yn Salbri sydd,
54Main treulfawr mewn tri elfydd;
55Main teg a fo ’mhen y tŷ
56Mewn wybr fal y main obry.
57Main o Rufain a rwyfynt
58O’r llanw i Gaer Llion gynt;
59Felly dêl, cyfalle da,
60Fain grym o Fangor yma.
61Y dean rhwyddlan a’u rhydd
62Yn deirs arian dros irwydd.
63I Degeingl hwnt y dygir,
64I Ruddlan, i Henllan hir.

65Am bob pwn i’r mab a’u pair
66Y mae’r glod pe mwy’r gludair;
67Am bob carreg deg o’i do
68Mae ’mendith am y maendo.

1Rwy’n gosod tŷ fry ar ochr y bryn,
2gosod caer uchel i amddiffyn rhag gwreichion.
3Er dod â gwŷr i doi’n gywrain
4gyda gwellt rhyg mawr mae meini’n parhau’n well.
5Annedd hardd yw’r neuadd hon
6os ceid teils a phrennau â hoelion ynddynt.
7Mae’n fwriad gennyf doi tŷ a siambr deg,
8to mwyaf rhagorol tai Aberogwen,
9gorchuddio llys, caf ar ei led
10gerrig o Wynedd, brethyn llwyd craig.

11Darparai Meistr Rhisiart
12feini i mi mewn mis, a myfi yw ei nai.
13Syr Gruffudd fab Einion wyf o ran ach,
14myn Nudd, heb rwystr,
15o Ronwy Fychan, cyfran o rym,
16a Deuddwr, roeddem yn rhannu’r un gwaed.
17Bydd yn rhoi teils tenau
18ar gyfer fy nhŷ newydd, tlysau o’r allt.
19Os arno y’u rhifwn [=y tŷ], rhyfeddol
20yw’r rhodd galed ac mor hael yw’r gŵr hwn.
21Nid oes tâl mawr, nid oes gŵr hael o ran rhoi gwin,
22nid oes cof am neb heblaw’r Cyffin;
23ni chawn ŵr o’r un enwogrwydd na chanonwr
24na neb o’r un ymddangosiad yn ŵr bonheddig;
25cardinal cangell Deiniol ydyw,
26cydsyniwn â’i wledd, anwylyd dwy Wynedd,
27Beuno i Wyrfai a Bangor fwyn,
28arweinydd ac amddiffynnydd llawen Llanddwyn.
29Boed gras a nerth i’r bobl dda gynt
30am ddarparu urddol gweddus o linach Iarddur;
31ac yntau’n ŵr byr, ni chaf ŵr mwy
32ar draws Gwynedd a thros afon Conwy,
33na dyn uwch na’n deon ni
34na gŵr mwy ei ddysg na’i haelioni.

35Fy un dasg ar ei gyfer fu gofyn meini
36i Fangor ar fraich o fôr,
37carnedd o wlad Gwynedd,
38llond llwyth llong mor llydan â llys.
39Rwy’n gosod deng mil fesul pum mil,
40plyg gweddus na allai dau blwyf ynghyd ei roi;
41rhodd fawr na allai mil o bobl ei hymofyn,
42rhodd weddus na fyddai gŵr eiddil yn ei rhoi.
43Cawn deils, clytiau tirion,
44crwst ar bren fy nhŷ croes;
45arfwisg ar y mur o feini,
46côb, cap esgob cain ei gwfl.
47Mae’n rhoi anrheg a’i liw fel lliw’r ddraig,
48crys, crys arian o’r un darn o graig.
49Gosodaf we uwchben fy nghaer,
50gwisg ei phen, gwasgfa â phinnau,
51meini gwiw i ymladd â gwynt,
52moledau fy nheml ydynt.
53Mae meini cewri yng Nghaersallog,
54meini helaethwych mewn tair gwlad;
55boed meini teg ar ben y tŷ
56mewn awyr fel y meini isod.
57Hwylient feini gynt o Rufain
58o’r llanw i Gaerllion;
59daw meini grymus yma o Fangor
60yn yr un modd, rhwymiad da.
61Bydd y deon rhoddgar a rhinweddol yn eu rhoi
62yn orchuddion arian dros bren iraidd.
63Fe’u cludir i Degeingl draw,
64i Ruddlan, i Henllan bell.

65Yn gyfnewid am bob llwyth mae’r glod
66i’r gŵr sy’n eu darparu pe bai’r pentwr yn fwy;
67yn gyfnewid am bob carreg deg o’i do
68mae fy mendith ar gyfer y to cerrig.

61 – Request for slates from Rhisiart Cyffin ab Ieuan Llwyd, dean of Bangor, on behalf of Sir Gruffudd ab Einion of Henllan

1I’m placing a house on the hillside on high,
2placing a lofty fort against sparks.
3Despite getting men to expertly roof
4with large rye thatch, stones last better.
5This hall is a wonderful home
6if there were tiles and nailed wood.
7It’s my intent to roof a house and a fine chamber,
8the houses of Aberogwen’s most splendid roof,
9covering a court, I’ll have across its width
10Gwynedd’s stones, a rock’s grey mantle.

11Master Rhisiart would provide me
12with stones in a month, and I’m his nephew.
13I’m Sir Gruffudd son of Einion in terms of lineage,
14by Nudd, without hindrance,
15from Gronwy Fychan, a share of power,
16and Deuddwr, we were of the same blood.
17He’ll give narrow tiles
18for my new house, jewels from the slope.
19If I count them on it, this solid gift
20is astonishing, as is the scale of this man’s generosity.
21There’s no great payment, there’s no generous man to give wine,
22there’s no memory of anyone except for the Cyffin;
23I wouldn’t get a man of the same renown nor a canon
24nor anyone of the same appearance to be a nobleman;
25he is cardinal of the chancel of St Deiniol,
26we’ll accord with his feast, beloved of two Gwynedds,
27Gwyrfai and lovely Bangor’s St Beuno,
28leader and joyous protector of Llanddwyn.
29May the good ones of yore have grace and strength
30for providing a fitting man of holy orders from Iarddur’s lineage;
31and he being a short man, I won’t find a greater man
32in all of Gwynedd and across the river Conwy,
33nor a higher man than our dean
34nor anyone greater his learning or generosity.

35My one task for him was to ask for stones
36to Bangor on an arm of sea,
37a cairn from the land of Gwynedd,
38a shipful as broad as a court.
39I’m placing ten thousand as five thousand,
40a fitting wrap that two parishes couldn’t give;
41a great gift that a thousand people couldn’t attain,
42a fitting gift that a feeble man wouldn’t give.
43I’d receive slates, genial blocks,
44a crust on the timber of my crosswise house;
45coat-armour on the stone wall,
46a cope, a bishop’s finely hooded cap.
47He gives a present coloured like the dragon,
48a shirt, a silver shirt from the one slab of rock.
49I’ll place a web above my fort,
50its head-dress, a squeezing with pins,
51excellent stones to fight with wind,
52they’re my temple’s shawls.
53There are giants’ stones in Salisbury,
54magnificent stones in three realms;
55may there be fair stones on top of the house
56in sky like the stones down below.
57In the past they would sail stones from Rome
58from the tide to Caerleon;
59likewise mighty stones will come here
60from Bangor, good joining.
61The ready and virtuous dean will give them
62as silver coverings over verdant wood.
63They’ll be brought to Englefield yonder,
64to Rhuddlan, to far Henllan.

65In exchange for every load the praise
66is for the man who provides them if the pile were bigger;
67in exchange for every fair stone on his roof
68my blessing is for the stone roof.

Y llawysgrifau
Ceir copi o’r gerdd hon mewn 16 llawysgrif. Fel y gwelir yn y stema rhoir ystyriaeth i dri phrif destun, sef Pen 99, X1 ac X2 (cwpled cyntaf y gerdd yn unig a geir yn llaw John Jones Gellilyfdy yn Pen 221, ac ni oroesodd copi cyflawn o’r gerdd yn ei law ef). Mae ôl llaw copïwyr diweddarach i’w weld ar bob un o’r tri, ond mae’n amlycach yn nhestun Pen 99, lle diwygiwyd darlleniadau yn llinellau 9 a 61 a llinell gyfan yn achos 16 (gw. y nodiadau isod). Mae’n ddiffygiol hefyd yn llinellau 1, 18 a 31. Fodd bynnag, mae’n eglur ei fod yn ategu darlleniadau cywir a geir yn un o’r ddau destun arall yn llinellau 7, 10 Gwynedd, 13 ym Nudd, 33, 39, 42, 45, 52 moledau, 53, 54 tri, 59, 65, 66 a 67. At hynny, lle ceir anghytundeb rhwng X1 ac X2 heb fodd o bwys i wahaniaethu rhyngddynt defnyddir tystiolaeth Pen 99 i dorri’r ddadl (11, 13 iach, 22, 23, 26, 41, 43, 50 a 52 fy nheml). Noder bod testun X1 yn ddiffygiol yn llinellau 10 Gwynedd, 13 ym Nudd, 39, 52 moledau, 54 tri, 65 a 67, a thestun X2 yn llinellau 7, 33, 42, 45, 53, 59 a 66.

Trawsysgrifiadau: LlGC 17114B, Pen 77 a Pen 99.

stema
Stema

Teitl
O ran y rhodd gellid dilyn ffurf lawn yr hyn a geir yn nheitlau mwyafrif y llawysgrifau ac yn llinell 43 ’sglatys (gw. y nodyn), sef ysglatys (cf. GGl 256 ‘ysglâts’). Ond noder yr hyn a geir mewn llaw ddiweddarach yn Gwyn 4 cerrig teils. Sylwer mai fel teils yr enwir y rhodd yn llinellau 6 a 17, ac, er hwylustod, defnyddir y gair hwnnw yn y golygiad presennol gan y bernir ei fod yn air mwy cyfarwydd heddiw nac ysglatys.

1 Rhoi tŷ’r wyf fry ar y fron  Dilynir X1. Gthg. X2 Rhoi tŷ yr wyf fry ar fron. Ceir y ddau ddarlleniad gwahanol ynghyd yn Pen 99 Rhoi ty yr wy fry ar y fron. Bernir mai tyr neu tvyr a geid yn y gynsail ac y dehonglwyd y darlleniad hwnnw fel ty yr yn Pen 99 ac X2, gan achosi i gopïydd X2 hepgor y fannod er mwyn sicrhau llinell seithsill (cf. 7n). Mae’n sicr yn haws dod i’r casgliad hwnnw na chymryd bod y fannod wedi ei hychwanegu yn Pen 99 ac X1.

7 tŷ a siambr  Dilynir Pen 99 ac X1. Gthg. X2 to siambr, lle’r ymddengys na sylweddolwyd bod sy ym yn cywasgu ac yr hepgorwyd a er mwyn sicrhau llinell seithsill, gan roi to yn lle ty i greu synnwyr (cf. 1n).

8 Aberogwen  Cf. LlGC 17114B aber ogwaen (gw. Owen and Morgan 2007: 354; Williams 1962: 43–4).

9 cyfrio  Gthg. Pen 99 kerfio. Er na ellir diystyru’r darlleniad yn llwyr o safbwynt y gynghanedd, bernir mai diwygiad ydyw gan gopïydd a oedd yn anghyfarwydd â darlleniad y golygiad.

10 Gwynedd  Dilynir Pen 99 ac X2. Gthg. X1 gwynion. Ymddengys Gwynedd rywfaint yn fwy synhwyrol yma.

10 gaened  Gthg. y ffurf gysefin caened ym mhob llawysgrif, ond nid ymddengys y gellir cyfiawnhau’r darlleniad hwnnw’n hawdd iawn o safbwynt ystyr. Cymerir bod kaened yn y gynsail yn sgil y calediad ac na sylweddolodd copïwyr diweddarach mai’r ffurf dreigledig a ddisgwylid.

11 mastr  Dilynir Pen 99 ac X2. Gthg. darlleniad GGl yn X1 meistr (cf. 58.5n (testunol)).

13 ym Nudd  Dilynir Pen 99 ac X2. Gthg. gwall copïo yn X1 mi Nudd.

13 iach  Dilynir y ffurf a geir yn Pen 99 ac X2. Gthg. darlleniad GGl yn X1 ach (gw. GPC2 17 d.g. ach5).

15 o Ronwy  Gall mai o Oronwy a olygid ac y ceid cywasgiad, ond ni cheir ateg i hynny yn y llawysgrifau.

16 A Deuddwr, unwaed oeddym  Dilynir X1 ac X2. Gthg. Pen 99 o dewdwr vn waed ydym. Fel y trafodir yn y nodyn ar Syr Gruffudd ab Einion nid yw ei ach yn gwbl eglur ac ni ellir cynnig darlleniad hyderus ar gyfer y llinell hon ar sail yr wybodaeth achyddol yn unig. Mae’n bosibl y gallai Syr Gruffudd gyfrif Tewdwr Mawr ymhlith ei hynafiaid, ond ni cheir sicrwydd. Ar y llaw arall, mae ei gyswllt posibl â chwmwd Deuddwr hyd yn oed yn fwy annelwig. Bernir, felly, ei bod yn fwy tebygol y troid devddwr, neu, yn gywirach, devδwr, yn dewdwr wrth gopïo, ac y diwygid ail hanner y llinell yn ei dro er mwyn cwblhau’r gynghanedd.

18   Gthg. Pen 77 a Pen 99 tai. Bernir mai camgymeriad ydyw am tvy (gw. GPC 3668 d.g. ).

22 ond y  Dilynir Pen 99 ac X1. Gthg. X2 neb ond (darlleniad GGl).

23 chynhonwr  Dilynir Pen 99 ac X2. Gthg. X1 chanhonwr (er mai darlleniad y golygiad a geir yn LlGC 3049D; ymhellach, gw. 58.9n (testunol)). Ni cheir GGl chanonwr yn y llawysgrifau a drafodir yma.

26 Deinioel  Dilynir Pen 99 ac X1. Gthg. darlleniad tebygol X2 denioel.

27 Gwyrfái  Gthg. Pen 77 gwrvai (cf. 58.4n Gwyrfái (testunol)).

30 Iarddur  Collwyd i- mewn rhai llawysgrifau, ond ni cheir amheuaeth mai Iarddur a geid yn y gynsail (cf. Trearddur ym Môn, sef tref + Iarddur; gw. Owen and Morgan 2007: 463).

31 Efô’n fyr, ni chaf un fwy  Dilynir X1. Gthg. Pen 99 evro /n/ fyr ni chawn{ir} vn vwy ac X2 ni chae hvn vwy. Y tebyg yw bod ôl camgopïo ar y ddau: camddehonglwyd evo neu euo yn ffynhonnell Pen 99 ac yna fe’i diwygiwyd yn euro, a gall mai chavvn yn y gynsail a barodd yr amrywio yn ail hanner y llinell.

32 ar draws  Gthg. BL 14969 o draws. Dilynir mwyafrif y llawysgrifau. Dilynwyd diwygiad Pen 152 aro draws yn GGl.

33 dean  Dilynir Pen 99 ac X1. Gthg. X2 deon. Prawf y gynghanedd mai dean a geir yn llinell 61.

39 ddengmil  Gthg. X1 ddeugeinmil, sy’n rhoi llinell wythsill a chynghanedd sain wannach. Ffrwyth camddehongli ddeng- fel ddeug- ydyw yn ôl pob tebyg.

41 nis cyrhaeddai  Dilynir Pen 99 ac X1. Gthg. X2 ni chyrhaeddai.

42 rhôi  Gthg. darlleniad cynganeddol wallus X2 kae, sef ffrwyth camgopïo k- yn lle R- yn ôl pob tebyg.

43 ’sglatys  Dilynir, yn rhannol, Pen 99 ac X1 ysglatys. Nid yw’n gwbl eglur beth a geid yn X2: ceir darlleniad y golygiad yn LlGC 17114B ac ysglats yn BL 14969, ac ysglats eto yn nheitl y gerdd yn y ddau. Gellid dilyn yr olaf (lle syrth yr acen ar yr ail sillaf), sef yr unig ddarlleniad sy’n rhoi llinell seithsill, a chymryd mai cynghanedd drychben a geid yn y llinell hon. Ond mae -ys ym mhob darlleniad arall, ynghyd â 98.62 Ysglatys o’r wisg g’letaf, yn awgrymu mai y- ar ddechrau’r gair y dylid ei hepgor (ar y ffurfiau, gw. GPC 3243 d.g. sglats).

45 cotarmur  Gthg. darlleniad rhyfedd X2 kwotharmvr, na cheir unrhyw sail iddo yn y Saesneg coat-armour (gw. OED Online s.v.).

46 côp  Dilynir mwyafrif y llawysgrifau. Gthg. BL 14969 kob. Gall mai’r darlleniad hwnnw a geid yn wreiddiol ac mai’r ffurf dan ddylanwad y calediad -b + c- a geir yn y llawysgrifau eraill (gw. CD 214; cf. 10n gaened). Fel y saif rhaid cymryd bod y calediad hwnnw’n digwydd yn esgob capusgain er mwyn sicrhau cynghanedd sain (ceir esgop yn Gwyn 4 a LlGC 17114B). Ar y ffurfiau, gw. GPC 523 d.g. cob.

46 Côp, cap esgob capusgain  Gthg. Gwyn 4 cop capcwmp escop campuscain.

48 ungraig  Ni cheir darlleniad GGl wengraig yn y llawysgrifau a drafodir yma.

50 phinnau  Dilynir Pen 99 ac X2. Gthg. X1 phiniau (darlleniad GGl). Ar y ffurfiau, gw. GPC 2805 d.g. pìn1.

52 moledau  Gthg. darlleniad gwallus X1 moldiau.

52 fy nheml  Dilynir Pen 99 ac X1. Gthg. X2 ynhemyl.

53 yn  Dilynir Pen 99 ac X1. Gthg. darlleniad GGl yn X2 ail. Bernir bod darlleniad y golygiad yn rhagori o ran llif yr ystyr yn llinellau 53–6.

54 tri  Dilynir darlleniad anos (o bosibl) Pen 99 ac X2. Gthg. darlleniad GGl yn X1 tir. Sylwer y ceir tir elfydd yng nghopi Llst 119, 26, o’r gerdd chwedlonol ‘Cadair Aur Taliesin’, ond tri elfydd ym mhob copi neu fersiwn arall o’r gerdd (gw. Gruffudd 1997: 158–64). Ymhellach, gw. 61.54n (esboniadol).

54 elfydd  Sylwer ar ychwanegiad William Salesbury yn Gwyn 4 eilvydd (gw. GPC 1205 d.g. elfydd2; Williams 1950: 198).

58 Llion  Gthg. BL 14969 lleon (darlleniad GGl).

59 cyfalle  Dilynir, yn rhannol, X1 cyfallau a darlleniad gwreiddiol Pen 99 kafallv. Gthg. darlleniad GGl yn X2 gryfellau/grafellau, sy’n ddigon derbyniol o safbwynt ystyr (gw. GPC 576 d.g. crafell ‘rhawlech, offeryn hirgoes neu wialen a estynnir gan bobydd i’r ffwrn i’w glanhau a symud y torthau a’r teisennau; llafn, tafell’). Ond gall fod yn ddadlennol i gopïydd diweddarach geisio rhoi’r darlleniad hwnnw yn lle’r darlleniad gwreiddiol yn Pen 99. Bernir mai kyfalle a geid yn y gynsail: dehonglodd copïydd X1 y llythyren olaf fel -au lluosog ac fe’i camgopïwyd yn Pen 99 (cf. boreborau, gw. GPC 301 d.g.; ond dylid nodi’r posibilrwydd mai cyfallu a geid yn ffynhonnell y llawysgrif honno; gw. GPC 676 d.g. ‘gallu, grym; cyfartaledd’).

61 rhwyddlan  Gthg. Pen 99 rhwyddgan.

63 Degeingl  Dilynir BL 14969. Gthg. Degaingl yn y llawysgrifau eraill fel yn GGl, ond ni cheir tystiolaeth o blaid y ffurf honno yn ArchifMR. Y tebyg yw mai amrywiad orgraffyddol ydyw (ymhellach, gw. 70.32n (testunol)).

65 am  Gthg. darlleniad gwallus X1 vn.

66 Y mae’r glod pe mwy’r gludair  Dilynir Pen 99 ac X1. Collwyd y gair cyntaf yn X2. Dilynodd GGl ddiwygiad BL 14969 mae r glod pe bai mwyr glvda[ir].

67 o’i  Yn Gwyn 4 yn unig y ceir y rhagenw yng ngrŵp X1.

Llyfryddiaeth
Gruffudd, G.F. (1997), ‘Cerddi Taliesin Ben Beirdd y Gorllewin’ (Ph.D. Cymru [Bangor])
Owen, H.W. and Morgan, R. (2007), Dictionary of the Place-names of Wales (Llandysul)
Williams, I. (1950), ‘elfydd “tebyg” ’, B xiii: 197–8
Williams, I. (1962), Enwau Lleoedd (ail arg., Lerpwl)

Cywydd i ofyn teils to yw hwn a ganwyd i Risiart Cyffin, deon Bangor, ar ran ei berthynas, Syr Gruffudd ab Einion o Henllan ger Dinbych. Mae’r gerdd yn enghraifft wych o gywydd gofyn lle mae’r bardd yn ‘ymabsenoli’n llwyr’ ac yn cymryd arno bersona’r eirchiad o’r cychwyn cyntaf (gw. Huws 1998: 143). Llais Syr Gruffudd a glywir gydol y gerdd, mewn gwirionedd, er y gellid dadlau mai llais Guto a glywir yn llinellau 35–6 ac yn y fendith a roir yn gyfnewid am y to yn y cwpled olaf. Yn ddiddorol ddigon nid yw’r cywydd yn dilyn strwythur arferol genre y cywydd gofyn. Gan amlaf annerchid y darpar roddwr, cyflwynid y cais am rodd a’i dyfalu cyn cloi’r gerdd (gw. ibid. 87, 89). Yn y gerdd hon cyflwynir y cais am rodd yn gyntaf (llinellau 1–10) ac yna’r eirchiad (11–16) cyn moli’r darpar roddwr (17–34), disgrifio’r rhodd (35–64) a dwyn y gerdd i ben gyda bendith (65–8).

Dyddiad
Penodwyd Rhisiart Cyffin yn ddeon Bangor rywdro rhwng 1474 a 1478 a bu farw, yn ôl pob tebyg, yn 1492. Ymddengys yn ddiogel tybio bod y gerdd hon wedi ei chanu rhwng c.1480 a 1492. A chymryd bod Guto’n rhy hen i glera y tu hwnt i gyffiniau abaty Glyn-y-groes erbyn c.1490, cynigir y canwyd y gerdd hon rywdro yn ystod wythdegau’r ganrif. Ni cheir dim gwybodaeth am yr eirchiad, Syr Gruffudd ab Einion, a allai fod o fudd wrth geisio pennu dyddiad manylach ar gyfer y gerdd.

Golygiad blaenorol
GGl cerdd XCVIII.

Mesur a chynghanedd
Cywydd, 68 llinell.
Cynghanedd: croes 56% (38 llinell), traws 22% (15 llinell), sain 22% (15 llinell), dim llusg.

1 y fron  Gall fod yn enw priod, ond ni ddaethpwyd o hyd i fryn amlwg o’r enw hwnnw yng nghyffiniau Henllan.

2 caer uchel rhag gwreichion  Cred Lake (GSH 13.52n) mai at y sêr y cyfeirir yma, a gellid cynnig ‘caer uchel o flaen sêr gwib’ fel aralleiraid. Ond yng nghyd-destun y cwpled nesaf ymddengys ystyron mwy uniongyrchol gwreichion yn fwy perthnasol (gw. GPC 1703 d.g. ‘gronyn(nau) bychan (bychain) o dân’). Dywed Guto fod gan feini fantais dros wellt rhyg mawr, a’r tebyg yw mai natur fflamadwy gwellt sydd ganddo mewn golwg. O safbwynt y cwpled cyntaf gall gwreichion, yng nghyd-destun ystyr arferol y gair, olygu ‘dinistr’ yn gyffredinol. Byddai safle uchel llys Syr Gruffudd yn sicrhau ei fod yn rhydd o wreichion tanau a ddefnyddid i ddinistrio trefi ar lawr gwlad, ac mae’r ffaith fod gwreichion yn bethau bach iawn yn mawrygu’r llys ymhellach.

8 To brig tai Aberogwen  Mae’n demtasiwn deall brig fel ansoddair yma, er na ellir ei ddeall felly yn ôl GPC 324 d.g. Gall mai ‘safon rhagoriaeth’ yw’r ystyr yn fras yma, neu ‘mwyaf rhagorol’ mewn perthynas â thai Aberogwen (gw. 8n isod), ond gall hefyd mai at frig toeon tai neu dŷ arbennig yn Aberogwen y cyfeirir.

8 Aberogwen  Ffermdy heddiw ar lannau dwyreiniol aber afon Ogwen yng nghwmwd Arllechwedd Uchaf yng Ngwynedd (nis rhestrir yn WATU). Gall mai at Landygái neu Dal-y-bont ymhellach i fyny’r afon y cyfeirir, ond ceir nifer o gyfeiriadau eraill at Aberogwen yn benodol mewn cyswllt â’r diwydiant llechi cynnar. Cf. disgrifiad Siôn Tudur o’r teils yn y gerdd a ganodd i’w gofyn gan ddeon Bangor ar ran Tudur ap Rhobert, gw. GST 81.71–2 Brethyn aur yn britho nen, / Brigawndr o Aberogwen. Mae’n ddigon posibl hefyd mai o Aberogwen y cludwyd y teils a ganodd Siôn ap Hywel i’w gofyn gan Wiliam ap Wiliam o Gochwillan ar ran Huw ap Rhys o Fôn (gw. GSH 13.73–4 a 151n): Doir â’i long i dir y wlad; / O’u dwyn, llaw Dduw amdanad! Yn ôl Lindsay (1974: 19–20) mae’n bosibl mai ar long o Aberogwen y cludwyd teils i doi rhannau o gastell Conwy yn y drydedd ganrif ar ddeg, ac mae’n sicr mai oddi yno y’u cludwyd pan aildowyd y castell yn 1525 (ibid. 20). Cyfeirir at weithgarwch tebyg yn 1544 (ibid. 27) pan gloddwyd am lechi ym mhlwyf Llandygái a’u hwylio o Aberogwen neu Abercegin (sef yr hen enw ar Borth Penrhyn ger Bangor). Rhwng 1358 a 1360 cludwyd dros ugain mil o deils i Gaer o ‘Ogwen’ er mwyn toi stablau’r castell yno (ibid. 20).

10 Gwynedd  Gw. 26n.

10 craig  Gall mai’r graig yn Eryri y tynnwyd y teils ohoni a olygir, ynteu, a chymryd bod cryn dipyn o gerrig ym muriau tŷ newydd Syr Gruffudd (gw. 45 y mur main), y tŷ ei hun.

10 caened  Yn GPC 383 d.g. caened2 deellir yr enghraifft hon o’r gair fel ansoddair, sef ‘llwyd’, ond bernir mai enw ydyw mewn gwirionedd, sef ‘math o frethyn llwyd’ (gw. ibid.). Ni raid ystyried caened1, ‘gwisg, gorchudd’ (gw. ibid. d.g.), gan y gwrthodwyd yr unig enghraifft gynnar o’r gair yn yr ystyr honno yn GLlG 4.22n.

11 mastr Risiart  Sef Rhisiart Cyffin, deon Bangor a’r rhoddwr yn y gerdd hon. Mae’r teitl mastr yn cyfeirio at ei ddysg.

12 mi yw ei nai  Nid o reidrwydd nai yn ystyr lythrennol y gair (er ei bod yn bosibl fod cyswllt teuluol agos rhwng Rhisiart a Syr Gruffudd nas cofnodwyd), eithr yn syml berthynas iau o’r un teulu (gw. Syr Gruffudd).

13 Nudd  Ynghyd â Mordaf Hael a Rhydderch Hael roedd Nudd Hael fab Senyllt yn un o Dri Hael Ynys Prydain (gw. TYP3 5–7 a 464–6).

13–14 Syr Gruffudd ... / fab Einion  Mae’n debygol iawn mai Syr Gruffudd ab Einion ap Tudur yw’r eirchiad yn y gerdd hon.

15 Gronwy Fychan  Fel y trafodir yn y nodyn ar Syr Gruffudd, nid yw’n eglur pwy yw’r gŵr hwn, ai Goronwy ab Ednyfed Fychan neu Oronwy Fychan ap Tudur Fychan, dau o hynafiaid posibl Syr Gruffudd o deulu enwog Penmynydd ym Môn, neu ryw Oronwy Fychan arall anhysbys.

16 Deuddwr  Cwmwd ym Mhowys (gw. WATU 57 a 264). Ni ellir ond casglu bod gan Syr Gruffudd gyswllt teuluol anhysbys â’r ardal.

22 y Cyffin  Rhisiart Cyffin.

26 côr Deinioel  Sef eglwys Deiniol fab Dunawd fab Pabo Post Prydyn, sant a drigai yn y chweched ganrif ac a gysylltir â Bangor Is-coed yng nghwmwd Maelor Saesneg ac, yn bennaf, â Bangor yn Arfon (gw. 27n). Ef oedd esgob cyntaf a sylfaenydd y fynachlog yno (gw. LBS ii: 325–31; ODCC3 468; Lewis 1943: 7; DNB Online s.n. Deiniol.

26 dwy Wynedd  Ymrannai hen deyrnas Gwynedd yn ddau gantref, sef Gwynedd Is Conwy a Gwynedd Uwch Conwy (gw. WATU 85).

27 Beuno  Sant a fu farw c.642 ac a gysylltir â gogledd Cymru ac yn arbennig â Chlynnog Fawr (gw. Henken 1987: 74–88; LBS i: 208–21; ODCC3 198; GGMD iii 2.2n; GSRh 7.19n).

27 Gwyrfái  Dynodai afon Gwyrfai yng Ngwynedd ffin gynt rhwng cymydau Is Gwyrfai ac Uwch Gwyrfai yng nghantref Arfon (gw. WATU 86 a 237). At yr afon neu at gwmwd Is Gwyrfai y cyfeirir yma (ymhellach, gw. 58.4n Gwyrfái (esboniadol)).

27 Bangor  Bangor Fawr yn Arfon (gw. WATU 9).

28 Llanddwyn  Llanddwyn neu Landdwynwen, eglwys a phlwyf yng nghwmwd Menai ym Môn (gw. WATU 113 a 320). Roedd Rhisiart yn berson eglwys Llanddwyn a gosododd ddelw o Santes Dwynwen mewn ffenestr liw yn yr eglwys ym Mangor (gw. Rhisiart Cyffin).

30 Iarddur  Sef Iarddur ap Cynddelw, yn ôl pob tebyg, un o hynafiaid enwocaf Rhisiart Cyffin (gw. 11n; 100.6n; GGMD iii 147).

30 urddol  Sef Rhisiart Cyffin (gw. GPC 3719 d.g. ‘clerigwr ordeiniedig’).

31 efô’n fyr  Cyfeiriad at daldra Rhisiart. Cyferbynnir y ffaith ei fod yn ŵr byr yn gorfforol â’r ffaith na chaiff Guto un fwy yng Ngwynedd na dyn uwch na hwy’i lên na’i haelioni (31–4). Cf. Llywelyn ap Gutun mewn dau gywydd dychan i Risiart, gw. GLlGt 8.63–4 N’ad, fy ngwen, er a genais, / I gwd byr godi dy bais, 9.63 Ceiliog byr mewn clog o bân.

32 Gwynedd  Gw. 26n dwy Wynedd.

32 Conwy  Tref ac afon yng Ngwynedd (gw. WATU 48 d.g. Conway). Y tebyg yw mai at yr afon y cyfeirir yma ac at y ffaith y’i defnyddid i wahaniaethu rhwng Gwynedd Is ac Uwch Conwy (gw. 26n).

35 Bangor  Gw. 27n Bangor.

36 braich môr  Y Fenai.

37 Gwynedd  Gw. 26n.

39 Rhoi’n bumil ddengmil ydd wyf  Diau mai’r modd y rhennid y llechi a ddisgrifir yma. Hanerid y cyfanswm o ddeng mil ar gyfer toi dwy ochr y to (cf. dyblig ‘plyg’ yn y llinell nesaf).

43 clytiau  Gw. GPC 513 d.g. clwt 1 (b) ‘darn o garreg wedi ei hollti â chŷn brasollt o flocyn o’r graig mewn chwarel ac yn barod i’w hollti drachefn yn rhyw 16 o lechi’.

44 croesty  Ymddengys fod cartref Syr Gruffudd yn adeilad a chanddo adain groes. Ar y math hwn o adeilad, gw. Suggett 2005: 112–26; cf. 90.66n.

46 côp  Gw. GPC 523 d.g. cob ‘hugan neu ŵn hirllaes dilewys a wisgir gan glerigwyr, mantell, clogyn’. Ond gall mai cop ydyw, sef amrywiad ar copa, ‘brig, crib, top’ (gw. GPC 553 d.g.).

46 capusgain  Capus ‘cwfl, cwcwll’ + cain (gw. GPC 421 d.g. capus ‘bnth. Ffr. capuce, capuche “cwfl clogyn”’).

47 fal lliw’r ddraig  Y tebyg yw mai disgrifiad arall o ddisgleirdeb y teils a geir yma (cf. 48 ariangrys, 62 [t]eirs arian), ond noder bod lliw llechi’n amrywio o ardal i ardal. Gw. Lindsay 1974: 17 ‘In the Penrhyn area the colours are: “green; purplish blue; grey; grey-mottled; mottled and striped; and blue”’ (dyfynnir naill ai o Davies (1878: 30–1) neu o Richards (1933: 3)); porffor yw lliw llechi’r Penrhyn yn ôl Bennett and Pinion (1948: 5).

50 gwasg â phinnau  Gall mai gwasg a phinnau a olygir: ‘Rhof we, gwasgfa a phinnau uwchben fy nghaer’. Ond bernir bod darlleniad y golygiad yn fwy perthnasol gan yr hoelid y teils yn sownd wrth bren y to (ar y grefft, nad yw wedi newid rhyw lawer yn ei hanfod hyd heddiw, gw. Bennett and Pinion 1948: 20–1, 25, 52–3).

52 moledau  Gw. GPC 2480 d.g. moled1 ‘cadach neu ddilledyn i’w roddi am y pen, y gwddf, neu’r ysgwyddau’.

53 main cowri  Sef Côr y Cewri, neu Stonehenge, ger dinas Salisbury (53n Salbri) yn Wiltshire. Yn ôl Koch (2006: 1630) mae’n debygol y cafwyd cor y kevri ym Mrut y Brenhinedd wrth geisio cyfieithu chorea gigantum o Historia Regum Britanniae Sieffre o Fynwy (gw. BD 128, 266; Reeve and Wright 2007: 172–3). Adroddir yn y Brut y gred mai o Iwerddon y daethai’r cerrig yn wreiddiol ac mai drwy allu anghyffredin Myrddin y llwyddwyd i’w cludo i Brydain. Y tebyg yw mai yn sgil y gred iddynt gael eu cludo dros fôr y cyfeirir atynt yma, gan mai ar long y cludwyd y teils o Aberogwen i Ruddlan. Cyfeirir at yr un gred, yn ôl pob tebyg, gan Siôn ap Hywel yn ei gywydd i ofyn teils gan Wiliam ap Wiliam ar ran Huw ap Rhys (gw. GSH 13.67–8). Ymhellach ar Gôr y Cewri, gw. Koch 2006: 1629–31.

53 cowri  Ffurf luosog ar cawr (gw. GPC 443 d.g.).

53 Salbri  Sef dinas Salisbury yn Wiltshire yn Lloegr. Fe’i henwir yma mewn cyswllt â Chôr y Cewri a saif ychydig dros wyth milltir i’r gogledd ohoni (gw. y nodyn uchod ar main cowri).

54 Main treulfawr mewn tri elfydd  Bernir mai’r ystyr yw ‘meini helaethwych mewn tair gwlad’. Hynny yw, roedd meini Côr y Cewri (gw. 53n main cowri) yn fawr eu bri yng Nghymru, yn Lloegr ac yn yr Alban, sef ym Mhrydain benbaladr, ac felly hefyd y teils ar do Syr Gruffudd (gw. TYP3 246, 254).

56 y main obry  Gall mai at y meini’n syth islaw’r llechi y cyfeirir, sef y meini ym muriau’r llys (cf. 45 Cotarmur ar y mur main), ond ymddengys yn fwy priodol ei ystyried yn gyfeiriad at y main cowri (gw. 53n) ymhell i’r de o Henllan yn Wiltshire.

57 Rhufain  Enwir y ddinas enwog mewn cyswllt â chwedl Breuddwyd Macsen Wledig, lle adroddir sut y cludwyd daear o Rufain i godi llys yng Nghaernarfon ac yna yng Nghaerllion (58n) ac yng Nghaerfyrddin (gw. BrM2 8): Ac ena e dewissaud [Macsen] wneithur e gaer uchaf en Arvon idi [= Elen], ac e ducpwyt gweryt Ruvein hyt eno hyt pan vei yachussach e’r amperauder y gysgu ac y eisted ac y orymdeith endi. Odena e gwnaethpwyt idi e dwy gaer ereill, nyt amgen Caer Llion a Chaer Verdin. Noder bod Macsen yn ei lys newydd yng Nghaerllion pan dderbyniodd lythyr o Rufain gan yr ymherawdr a gipiodd ei le (gw. ibid. 9). Dros fôr hefyd y cludwyd y teils o Aberogwen i Ruddlan, ond nid yw’n gwbl eglur pam y dewisodd Guto gyfeirio at Gaerllion yn hytrach na Chaernarfon yng Ngwynedd (ai am mai mawrygu Bangor oedd ei nod yn y cywydd hwn?). Mae’n debygol mai at yr un stori y cyfeirir gan Siôn ap Hywel yn ei gywydd i ofyn teils gan Wiliam ap Wiliam ar ran Huw ap Rhys (gw. GSH 13.65–6).

58 Caer Llion  Sef Caerllion ar gyrion dinas Casnewydd ar lannau gogleddol afon Wysg. Safai yng nghwmwd Edeligion (gw. WATU 26 d.g. Caerleon). Yn ôl chwedl Breuddwyd Macsen Wledig cludwyd daear yno o Rufain gan Facsen er mwyn adeiladu’r gaer (gw. 57n).

60 Bangor  Gw. 27n.

61 y dean  Sef y deon Rhisiart Cyffin.

62 teirs  Gw. GGl d.g. 357 ‘Ai lluosog tors, S. torch? Ai llu. targe? Gwell synnwyr o’r ail.’ Fe’i dyfynnir, yn betrus, yn GPC 3469 d.g. teirs ‘? rhyw fath o orchudd(ion) (?disglair)’. Dilynir GGl yn GLM XV.22 am d’air, sant, nog am deirs aur (gw. 400n), a dilynir GLM yn GOLlM 8.38 a 23.22 (gw. 67n). Cynigir ‘ffagl’ yn GLD 137.

63 Tegeingl  Cantref yng ngogledd-ddwyrain eithaf Cymru a gynhwysai gymydau Cwnsyllt, Prestatyn a Rhuddlan (gw. WATU 212 a 324; Richards 1998: 31). Fe’i henwir yma mewn cyswllt â thref Rhuddlan (gw. 64n).

64 Rhuddlan  Tref yng nghwmwd Rhuddlan yng nghantref Tegeingl ar lannau dwyreiniol afon Clwyd (gw. 63n; WATU 190). Yn 1277 cyflogwyd nifer fawr o ddynion gan Edward I i unioni cwrs yr afon er mwyn sicrhau y gellid cyrraedd castell y dref o’r môr (gw. Smith 1998: 427). Cludwyd y teils i Ruddlan ar long o Aberogwen (8n), fel y gwnaethpwyd yn achos cais am deils gan Siôn ap Tudur ar ran Tudur ap Rhobert yn ystod ail hanner yr unfed ganrif ar bymtheg.

64 Henllan  Pentref a phlwyf yng nghwmwd Is Aled yng nghantref Rhufoniog (gw. WATU 90). Saif oddeutu dwy filltir i’r gogledd-orllewin o dref Dinbych. Rywle yng nghyffiniau’r fan cododd Syr Gruffudd ei lys newydd ar y fron (1n).

Llyfryddiaeth
Bennett, F.E. and Pinion, A. (1948), Roof Slating and Tiling (London)
Davies, D.C. (1878), Slate and Slate Quarrying (London)
Gruffudd, G.F. (1997), ‘Cerddi Taliesin Ben Beirdd y Gorllewin’ (Ph.D. Cymru [Bangor])
Henken, E.R. (1987), Traditions of the Welsh Saints (Cambridge)
Huws, B.O. (1998), Y Canu Gofyn a Diolch, c.1350–c.1630 (Caerdydd)
Koch, J.T. (2006) (ed.), Celtic Culture: A Historical Encyclopedia (Oxford)
Lewis, H. (1943), Yr Elfen Ladin yn yr Iaith Gymraeg (Caerdydd)
Lindsay, J. (1974), A History of the North Wales Slate Industry (Newton Abbot)
Richards, M. (1998), Enwau Tir a Gwlad (Caernarfon)
Richards, W.M. (1933), ‘A General Survey of the Slate Industry of Caernarvonshire and Merionethshire’ (Ph.D. Liverpool)
Reeve, M.D. and Wright, N. (2007) (eds. and trans.), Geoffrey of Monmouth: The History of the Kings of Britain (Woodbridge)
Smith, J.B. (1998), Llywelyn ap Gruffudd: Prince of Wales (Cardiff)
Suggett, R. (2005), Houses and History in the March of Wales: Radnorshire 1400–1800 (Aberystwyth)

Guto addressed this request poem for roof slates to Rhisiart Cyffin, dean of Bangor, on behalf of his relative, Sir Gruffudd ab Einion of Henllan near Denbigh. It is a supreme example of a request poem where the poet assumes the requester’s persona from the outset (see Huws 1998: 143). It is Sir Gruffudd’s voice that is heard throughout, although it could be argued that it is Guto himself who speaks in lines 35–6 and in the blessing given in the last couplet in exchange for the gift. Interestingly, the poem is structured differently from most poems of the request genre, which usually begin by greeting the prospective giver, detailing the request and describing the gift itself before concluding (see ibid. 87, 89). The present poem opens with a formal request (lines 1–10), the requester is introduced (11–16) and then the giver, who is praised (17–34), before extensively describing the gift itself (35–64) and concluding with a blessing (65–8).

Date
Rhisiart Cyffin was appointed dean of Bangor between 1474 and 1478 and died, in all likelihood, in 1492. It seems likely that this poem was composed between c.1480 and 1492. Assuming that Guto was too old to travel far from the vicinity of Valle Crucis abbey by c.1490, this poem was probably composed during the 1480s. There is no information concerning Sir Gruffudd ab Einion that could aid the dating of this poem.

The manuscripts
A copy of this poem has survived in 16 manuscripts. The edition is based on the evidence of three manuscripts, namely Pen 99 and two lost sources which are represented primarily by Pen 77 and LlGC 17114B respectively. The texts of all three manuscripts are deficient in part, yet together they form the basis for a reliable edition of the poem.

stema
Stemma

Previous edition
GGl poem XCVIII.

Metre and cynghanedd
Cywydd, 68 lines.
Cynghanedd: croes 56% (38 lines), traws 22% (15 lines), sain 22% (15 lines), no llusg.

1 y fron  Possibly a place name (Y Fron ‘the hill’), yet there is no prominent hill of this name in the vicinity of Henllan.

2 caer uchel rhag gwreichion  Lake (GSH 13.52n) argues that Guto is referring to the stars: ‘a lofty fort before shooting stars’. Yet in view of the next couplet it seems that gwreichion should be understood in a literal sense (see GPC 1703 s.v. ‘spark(s), sparkle(s), spark or glimmer of fire’). Guto states that main ‘stones’ are superior to gwellt rhyg mawr ‘large rye thatch’, and it is almost certain that he is alluding to the fact that thatch is flammable. In the present line gwreichion ‘sparks’ could also refer to destruction in general, as Sir Gruffudd’s court fry ‘on high’ on the side of a hill would be safe from the sparks of fires that so often consumed lowland towns in times of strife. Furthermore, the relative smallness of sparks in comparison with Sir Gruffudd’s court would be a further means of glorifying his abode.

8 To brig tai Aberogwen  It is tempting to understand brig as an adjective (‘high’ or ‘exalted’), yet it is noted as a noun only in GPC 324 s.v. It is therefore understood as ‘standard of excellence’ or ‘most splendid’ in relation to the houses of Aberogwen (see 8n below), although it is also possible that brig refers to the ‘top’ of a specific house or houses in Aberogwen.

8 Aberogwen  Today only a farmhouse bears this name on the east bank of the estuary of the river Ogwen, which would have been situated in Guto’s time in the commote of Arllechwedd Uchaf in Gwynedd (it is not referred to in WATU). Guto could be referring to a place further up-river near Llandygái or Tal-y-bont, yet there are other references to Aberogwen as a specific place in relation to the early slate trade in Gwynedd. Cf. the poet Siôn Tudur’s description of the slates he requested in a poem for the dean of Bangor on behalf of Tudur ap Rhobert, see GST 81.71–2 Brethyn aur yn britho nen, / Brigawndr o Aberogwen ‘A gold cloth speckling the sky, a brigandine from Aberogwen’. It is also possible that slates requested by the poet Siôn ap Hywel from Wiliam ap Wiliam of Cwchwillan on behalf of Huw ap Rhys of Anglesey were shipped from Aberogwen (see GSH 13.73–4 and 151n): Doir â’i long i dir y wlad; / O’u dwyn, llaw Dduw amdanad! ‘His ship is brought to the country’s land; after taking them [= the slates], may God’s hand support you!’. A ship from Aberogwen bore slates to roof Conwy castle in 1525, and Lindsay (1974: 19–20) argues that Aberogwen was used again to roof parts of the castle during the thirteenth century. Similar activity is recorded in 1544 (ibid. 27) when slates were quarried in the parish of Llandygái and shipped from Aberogwen or Abercegin (which was the old name for Porth Penrhyn near Bangor). From 1358 to 1360 over twenty thousand slates were transported from ‘Ogwen’ to Chester in order to roof the castle stables there (ibid. 20).

10 Gwynedd  See 26n.

10 craig  Either literally the ‘rock’ in Snowdonia (Eryri) from which the slates were quarried, or figuratively Sir Gruffudd’s house (presuming its walls were of stone, see 45 y mur main ‘the stone wall’).

10 caened  In GPC 383 s.v. caened2 this example of the word is understood as an adjective, ‘grey’, yet it is more likely that it is a noun, ‘a kind of grey cloth, kennet’ (see ibid.). Another meaning, caened1 ‘dress, covering’ (see ibid. s.v.), is now invalid as the only early example of the word in this meaning was dismissed in GLlG 4.22n.

11 mastr Risiart  Rhisiart Cyffin, dean of Bangor and the giver in this poem. The title mastr refers to his learning.

12 mi yw ei nai  Nai should not be understood literally as ‘nephew’ (although evidence of close family ties between Sir Gruffudd and Rhisiart may have been lost), but simply as a younger relation (see Sir Gruffudd).

13 Nudd  Along with Mordaf Hael and Rhydderch Hael, Nudd Hael fab Senyllt was one of the ‘Tri Hael Ynys Prydain’ (‘Three Generous Men of the Island of Britain’; see TYP3 5–7 and 464–6).

13–14 Syr Gruffudd ... / fab Einion  In all likelihood Sir Gruffudd ab Einion ap Tudur, the requester in this poem.

15 Gronwy Fychan  As is discussed in the note on Sir Gruffudd, it is not clear who this man is. He could be either Goronwy ab Ednyfed Fychan or Goronwy Fychan ap Tudur Fychan, two of Sir Gruffudd’s ancestors who were members of the prominent Penmynydd family on Anglesey, or another unidentified Goronwy Fychan.

16 Deuddwr  A commote in Powys (see WATU 57 and 264). Nothing is known of Sir Gruffudd’s connection with the region.

22 y Cyffin  Rhisiart Cyffin.

26 côr Deinioel  The ‘chancel’ of the church of St Deiniol fab Dunawd fab Pabo Post Prydyn, a saint who lived during the sixth century and who is associated with Bangor in Arfon (see 27n) and, to a lesser extent, with Bangor Is-coed in the commote of Maelor Saesneg. He founded a monastery at Bangor and was its first bishop (see LBS ii: 325–31; ODCC3 468; Lewis 1943: 7; DNB Online s.n. Deiniol.

26 dwy Wynedd  The old kingdom that contained two regions, namely Gwynedd Is Conwy and Gwynedd Uwch Conwy (‘below’ and ‘above’ the river Conwy respectively; see WATU 85).

27 Beuno  St Beuno, who died c.642 and is associated mainly with north Wales and specifically with Clynnog Fawr (see Henken 1987: 74–88; LBS i: 208–21; ODCC3 198; GGMD iii 2.2n; GSRh 7.19n).

27 Gwyrfái  The river Gwyrfai in Gwynedd marked the boundary between commotes Is Gwyrfai and Uwch Gwyrfai (‘below’ and ‘above’ the river respectively) in the cantref of Arfon (see WATU 86 and 237). Guto is referring either to the river or the commote of Is Gwyrfai (see further 58.4n Gwyrfái).

27 Bangor  Bangor Fawr in Arfon (see WATU 9).

28 Llanddwyn  Llanddwyn (or Llanddwynwen), a church and parish in the commote on Menai on Anglesey (see WATU 113 and 320) where Rhisiart was rector. A window dedicated to St Dwynwen was placed by him in the church in Bangor (see Rhisiart Cyffin).

30 Iarddur  In all likelihood Iarddur ap Cynddelw, one of Rhisiart’s most prominent ancestors (see 11n; 100.6n; GGMD iii 147).

30 urddol  A reference to Rhisiart Cyffin (see GPC 3719 s.v. ‘ordained cleric’).

31 efô’n fyr  A reference to Rhisiart’s small stature, which is contrasted with the fact that Guto will not find un fwy ‘a greater man’ in Gwynedd nor dyn uwch ‘a higher man’ nor one hwy’i lên na’i haelioni ‘greater his learning or generosity’ (31–4). Cf. the poet Llywelyn ap Gutun in two satirical poems to Rhisiart, see GLlGt 8.63–4 N’ad, fy ngwen, er a genais, / I gwd byr godi dy bais ‘Don’t allow, my girl, because of what I sang, a short pouch to lift your skirt’, 9.63 Ceiliog byr mewn clog o bân ‘A short cockerel in a mantle of fur’.

32 Gwynedd  See 26n dwy Wynedd.

32 Conwy  A town and river in Gwynedd (see WATU 48 s.v. Conway). In all likelihood Guto is referring to the river as it was used to distinguish between Gwynedd Is Conwy and Gwynedd Uwch Conwy (see 26n).

35 Bangor  See 27n Bangor.

36 braich môr  ‘An arm of sea’, namely the Menai Strait.

37 Gwynedd  See 26n.

39 Rhoi’n bumil ddengmil ydd wyf  Guto is describing how the slates were arranged. The total of ‘ten thousand’ slates was halved in order to roof both sides of the house (cf. dyblig ‘wrap’ in the next line).

43 clytiau  See GPC 513 s.v. clwt 1 (b) ‘a reduced block in slate quarries prepared for splitting into slates’.

44 croesty  It seems that Sir Gruffudd’s home was a crosswise house. On this type of house, see Suggett 2005: 112–26; cf. 90.66n.

46 côp  See GPC 523 s.v. cob ‘cope, robe, mantle, cloak, coat’. Yet cop, a variant form of copa ‘top, summit, apex’, is also possible (see GPC 553 s.v.).

46 capusgain  Capus ‘hood’ + cain ‘fine’ (see GPC 421 s.v. capus, borrowed from the French word capuce, capuche ‘a mantle’s hood’).

47 fal lliw’r ddraig  In all likelihood another description of the brightness of the slates (cf. 48 ariangrys ‘silver shirt’, 62 [t]eirs arian ‘silver coverings’), but note that the colour shades of slates vary from region to region. See Lindsay 1974: 17 ‘In the Penrhyn area the colours are: “green; purplish blue; grey; grey-mottled; mottled and striped; and blue”’ (the quotation is either from Davies (1878: 30–1) or Richards (1933: 3)); slates from Penrhyn are shaded purple according to Bennett and Pinion (1948: 5).

50 gwasg â phinnau  Gwasg a phinnau is possible: ‘I’ll place a web, a compression and pins above my fort’. Yet the chosen reading is more appropriate as the slates were fixed to timber on the roof (on the craft, which has changed little to this day, see Bennet and Pinion 1948: 20–1, 25, 52–3).

52 moledau  See GPC 2480 s.v. moled1 ‘kerchief, coif, wimple’.

53 main cowri  A reference to Stonehenge (Côr y Cewri ‘the giants’ circle’) near Salisbury (53n Salbri) in Wiltshire. According to Koch (2006: 1630) cor y kevri in ‘Brut y Brenhinedd’ is probably an attempted translation of chorea gigantum from Geoffrey of Monmouth’s Historia Regum Britanniae (see Reeve and Wright 2007: 172–3; BD 128, 266). Geoffrey states that the stones were transported to Britain from Ireland with Merlin’s assistance, and it is likely that Guto’s main interest in the legend here is the fact that the stones were shipped to the island. The slates were also transported over sea from Aberogwen to Rhuddlan. It seems that the poet Siôn ap Hywel alluded to the same legend in a poem to request slates from Wiliam ap Wiliam on behalf of Huw ap Rhys (see GSH 13.67–8). On Stonehenge, see further Koch 2006: 1629–31.

53 cowri  A plural form of cawr ‘giant’ (see GPC 433 s.v.).

53 Salbri  Salisbury in Wiltshire is named in connection with Stonehenge, which is situated a little over eight miles to the north of the city (see the note above on main cowri).

54 Main treulfawr mewn tri elfydd  It seems that the meaning is ‘magnificent stones in three realms’, i.e. the stones in Stonehenge were renowned in the three realms of Britain, namely Wales, England and Scotland, therefore in all Britain, and so too were the stones on Sir Gruffudd’s roof (see TYP3 246, 254).

56 y main obry  ‘The stones down below’, possibly the stones directly below the slates, namely the stone walls of the house (cf. 45 Cotarmur ar y mur main ‘coat-armour on the stone wall’), yet it is more likely that Guto is referring to the main cowri ‘giants’ stones’ (see 53n) far south of Henllan in Wiltshire.

57 Rhufain  Rome is referred to in connection with the legend of ‘Breuddwyd Macsen Wledig’ (‘Macsen Wledig’s Dream’), where earth from the famous city was transported by sea to Wales in order to build forts at Caernarfon, Caerleon (see 58n) and Carmarthen (see BrM2 8). Macsen received news of an usurpation against him in Rome when he was at his new court at Caerleon (see ibid. 9). The slates for Sir Gruffudd’s house were also transported by sea from Aberogwen to Rhuddlan, yet it is unclear why Guto chose to mention Caerleon and not Caernarfon in Gwynedd (was it because he wished to glorify Rhisiart’s home at Bangor?). It seems that the poet Siôn ap Hywel refers to the same story in his poem to request slates from Wiliam ap Wiliam on behalf of Huw ap Rhys (see GSH 13.65–6).

58 Caer Llion  Caerleon (Caerllion) on the outskirts of Newport on the north side of the river Usk. It was included in the commote of Edeligion (see WATU 26 s.v. Caerleon). According to the legend of ‘Breuddwyd Macsen Wledig’, earth was transported by Macsen from Rome to Caerleon in order to build a fort (see 57n).

60 Bangor  See 27n.

61 y dean  Rhisiart Cyffin, dean of Bangor.

62 teirs  See GGl 357, where Ifor Williams suggests that teirs is a plural form either of tors, which derives from the English word ‘torch’, or of the English word ‘targe’ (‘shield’). He notes that he prefers the second suggestion, which is tentatively followed in GPC 3469 s.v. teirs ‘some kind of (?bright) covering(s)’. Williams is also followed in GLM XV.22 am d’air, sant, nog am deirs aur ‘for your word, saint, than for gold coverings’ (see 400n), and GLM is followed in GOLlM 8.38 and 23.22 (see 67n). GLD 137 suggests ‘ffagl’ (‘flame’ or ‘firebrand’).

63 Tegeingl  A cantref in the far north-east corner of Wales that contained the commotes of Cwnsyllt, Prestatyn and Rhuddlan (see WATU 212 and 324; Richards 1998: 31). It is named in connection with the town of Rhuddlan (see 64n).

64 Rhuddlan  A town in the commote of Rhuddlan in the cantref of Tegeingl on the east bank of the river Clwyd (see 63n; WATU 190). In 1277, a large number of men were hired by Edward I to straighten the course of the river so that ships could access Rhuddlan castle from the sea (see Smith 1998: 427). The slates for Sir Gruffudd’s house were shipped from Aberogwen (8n) to Rhuddlan, as were slates for Tudur ap Rhobert (requested from Wiliam ap Wiliam on his behalf by the poet Siôn ap Tudur) during the second half of the sixteenth century.

64 Henllan  A village and parish in the commote of Is Aled in the cantref of Rhufoniog (see WATU 90). It is located about two miles north-west of the town of Denbigh. Sir Gruffudd built his new house ar y fron (see 1n) somewhere in its vicinity.

Bibliography
Bennett, F.E. and Pinion, A. (1948), Roof Slating and Tiling (London)
Davies, D.C. (1878), Slate and Slate Quarrying (London)
Gruffudd, G.F. (1997), ‘Cerddi Taliesin Ben Beirdd y Gorllewin’ (Ph.D. Cymru [Bangor])
Henken, E.R. (1987), Traditions of the Welsh Saints (Cambridge)
Huws, B.O. (1998), Y Canu Gofyn a Diolch, c.1350–c.1630 (Caerdydd)
Koch, J.T. (2006) (ed.), Celtic Culture: A Historical Encyclopedia (Oxford)
Lewis, H. (1943), Yr Elfen Ladin yn yr Iaith Gymraeg (Caerdydd)
Lindsay, J. (1974), A History of the North Wales Slate Industry (Newton Abbot)
Richards, M. (1998), Enwau Tir a Gwlad (Caernarfon)
Richards, W.M. (1933), ‘A General Survey of the Slate Industry of Caernarvonshire and Merionethshire’ (Ph.D. Liverpool)
Reeve, M.D. and Wright, N. (2007) (eds. and trans.), Geoffrey of Monmouth: The History of the Kings of Britain (Woodbridge)
Smith, J.B. (1998), Llywelyn ap Gruffudd: Prince of Wales (Cardiff)
Suggett, R. (2005), Houses and History in the March of Wales: Radnorshire 1400–1800 (Aberystwyth)

Cliciwch ar rif llinell i weld amrywiadau
Image Dialog
Rhisiart Cyffin ab Ieuan Llwyd, deon Bangor, 1470–m. 1492Syr Gruffudd ab Einion o Henllan, 1478–92

Rhisiart Cyffin ab Ieuan Llwyd, deon Bangor, fl. c.1470–m. 1492

Top

Diogelwyd yn y llawysgrifau gyfanswm nid ansylweddol o ddeunaw cerdd i Risiart Cyffin gan saith o feirdd. Canodd Guto chwe chywydd iddo: diolch am bwrs (cerdd 58); diolch am baderau (cerdd 59); gofyn gwalch gan Huw Bwlclai ap Wiliam Bwlclai o Fiwmares ar ran Rhisiart (cerdd 60); gofyn teils gan Risiart ar ran Syr Gruffudd ab Einion o Henllan (cerdd 61); gofyn wyth ych ar ran Rhisiart gan yr Abad Dafydd ab Ieuan o Lyn-y-groes, Siôn Trefor ab Edward o Bentrecynfrig, Siôn Edward o’r Waun a Dafydd Llwyd ap Tudur o Fodidris (cerdd 108); diolch i’r Abad Dafydd ab Ieuan o Lyn-y-groes ac i Risiart am wella briw (cerdd 109). Diogelwyd pedair cerdd i Risiart gan Dudur Aled: awdl fawl, TA cerdd VIII; cywydd i ofyn meini melin gan Risiart ar ran gŵr a elwir ‘y Meistr Hanmer o Faelor’, ibid. cerdd CXX; englynion dychan i Risiart ac i’w feirdd, yn cynnwys Rhys Pennardd, Ieuan Llwyd a Lewys Môn, ibid. cerdd CXLI; englyn mawl i Risiart a dychan i’w olynydd, ibid. cerdd CXLV. Canwyd tri chywydd dychan i Risiart gan Lywelyn ap Gutun: cystadlu am Alswn o Fôn a dychan i Risiart, GLlGt cerdd 8; dychan i Risiart yn ymwneud â chardota ŵyn, ibid. cerdd 9; dychan i Risiart ynghylch Alswn ac i’w feirdd, lle enwir Rhys Pennardd, Hywel Rheinallt a Lewys Môn, ibid. cerdd 10. Diogelwyd dau gywydd iddo gan Lewys Môn: ateb i’r cywydd cyntaf uchod o waith Llywelyn ap Gutun, lle amddiffynnir Rhisiart ynghylch Alswn o Fôn, GLM cerdd XV; marwnad, ibid. cerdd XVII. Ceir hefyd rai cerddi unigol i Risiart gan feirdd eraill: cywydd mawl gan Hywel Rheinallt i Santes Dwynwen lle molir Rhisiart fel person eglwys a gysegrwyd iddi yn Llanddwyn ym Môn; cywydd gofyn am ychen gan Ieuan Deulwyn i’r Abad Dafydd Llwyd o Aberconwy, Rhisiart a Wiliam ap Gruffudd o Gochwillan ar ran Syr Rhys ap Tomas o Abermarlais, ID cerdd XXIV; cywydd mawl i Risiart gan Syr Siôn Leiaf, lle dychenir Guto, Hywel Grythor a Gwerful Mechain, Salisbury 2011: 101–18. At hynny, canodd Lewys Daron gywydd i ofyn march gan un o feibion Rhisiart, Dafydd Conwy, ar ran Siôn Wyn ap Maredudd (GLD cerdd 22).

Achres
Seiliwyd y goeden achau isod ar Salisbury 2011: 73–77. Tanlinellir enwau noddwyr Guto.

lineage
Achres Rhisiart Cyffin ab Ieuan Llwyd, deon Bangor

Roedd Rhisiart yn gefnder i Wiliam ap Gruffudd o Gochwillan ac mae’n bosibl ei fod yn perthyn o bell i Syr Gruffudd ab Einion o Henllan.

Ei yrfa
Y tebyg yw fod Rhisiart wedi dechrau ei yrfa eglwysig fel person eglwys blwyf y Gyffin yng nghwmwd Arllechwedd Isaf ym mis Mai 1470 (codwyd yr holl wybodaeth o Salisbury 2011). Cafodd Rhisiart ei ddyrchafu’n ddeon Bangor rywdro rhwng y dyddiad hwnnw a 12 Mai 1478, sef dyddiad y cofnod cynharaf lle gelwir ef yn ddeon. Bu’n ddeon gydol wythdegau’r bymthegfed ganrif a bu farw, yn ôl pob tebyg, ar 13 Awst 1492, a’i gladdu yng nghorff yr eglwys.

Fel deon y cyfarchai’r beirdd Risiart ymron ym mhob cerdd, ond gwnaeth y beirdd yn fawr hefyd o’r ffaith ei fod yn berson eglwys Llanddwyn ym Môn. At hynny, dengys rhannau o’r cerddi a ganwyd iddo gan Guto iddo fod yn weithgar yn ailadeiladu rhannau o’r eglwys a’r esgopty ym Mangor (58.7–10; 59.3–14). Yn sgil ei gefnogaeth i Harri Tudur derbyniodd arian er mwyn adeiladu siantri wedi ei gysegru i Santes Catrin yng nghorff yr eglwys. Rhoes hefyd ffenestr liw ac ynddi ddarluniau o Santes Catrin a Santes Dwynwen ym mur de-ddwyreiniol y gangell. Ar waelod y ffenestr honno ceid enw Rhisiart gyda’r teitl Magistri o’i flaen, teitl a adleisir yn hoffter y beirdd o gyfeirio ato fel mastr Rhisiart. Ymddengys ei fod yn ŵr gradd yn y gyfraith ganon.

Roedd cyfraniad Rhisiart i fywyd diwylliannol ei ddydd yn sylweddol. Rhoes fwy o nawdd i feirdd nag unrhyw ŵr crefyddol arall a ddaliodd swydd yn un o bedair esgobaeth Cymru yn ystod yr Oesoedd Canol. At hynny, o safbwynt genre ceir amrywiaeth eang iawn yn y cerddi a ganwyd iddo neu ar ei gais, oherwydd canwyd iddo ddigon o fawl confensiynol, yn ôl y disgwyl, ond canwyd hefyd lawer o gerddi ysgafn neu ddychanol. Awgrym cryf y cerddi yw ei fod gyda’r iachaf ei hiwmor o’r noddwyr oll.

Llyfryddiaeth
Salisbury, E. (2011), ‘Rhisiart Cyffin ab Ieuan Llwyd, Deon Bangor’, Dwned, 17: 73–118

Syr Gruffudd ab Einion o Henllan, fl. c.1478–92

Top

Canodd Guto gywydd (cerdd 61) ar ran Syr Gruffudd i ofyn i Risiart Cyffin, deon Bangor, am deils i doi ei dŷ newydd yng nghyffiniau Henllan ar fryn nid nepell i’r gogledd-orllewin o Ddinbych (nid yw’n eglur ymhle’r oedd ei lys). Ni ddiogelwyd unrhyw gerddi eraill i Syr Gruffudd.

Achres
Mae Guto’n trafod ei ach fel a ganlyn, ym mhersona Rhisiart (61.11–16):Mastr Risiart mis a drwsiai
Main ym, a mi yw ei nai.
Syr Gruffudd, ym Nudd, mewn iach,
Fab Einion wyf heb anach,
O Ronwy Fychan, ran rym,
A Deuddwr, unwaed oeddym.Mae’n eglur, felly, fod Syr Gruffudd a Rhisiart yn perthyn i’w gilydd. Nid oedd Syr Gruffudd o reidrwydd yn nai yn yr ystyr lythrennol i Risiart, eithr yn syml yn berthynas iau iddo. Dim ond un Syr Gruffudd ab Einion a ganfuwyd yn achresi Bartrum (sef y gŵr a enwir yn GGl 357), gŵr a fu’n berson Llanefydd ychydig filltiroedd i’r gogledd-orllewin o Henllan (Pen 128, 260 a 276 S’ Gr’ persson llann vfudd; Pen 134, 245 s’ gruff’ ap Engio’ pso’ llan vfvdd). Am y cyswllt posibl rhyngddo a deon Bangor, gw. Rhisiart Cyffin. Seiliwyd y goeden achau isod ar WG1 ‘Hedd’ 1, ‘Marchudd’ 4, 11, 12, ‘Marchweithian’ 1, 4, 5; WG2 ‘Marchweithian’ 4E, 5A. Dangosir y rheini a enwir yn y cywydd mewn print trwm a nodir ansicrwydd gyda phrint italig. Ar ochr chwith yr achres dangosir cyswllt teuluol Syr Gruffudd â Thudur ap Rhobert, gŵr y canodd Siôn Tudur gywydd ar ei ran i ofyn teils gan ddeon Bangor yn yr unfed ganrif ar bymtheg (GST 81.71–2).

lineage
Achres Syr Gruffudd ab Einion o Henllan

Ceir rhai anawsterau. Yn gyntaf, nid yw’n eglur pwy yw’r Gronwy Fychan a enwir yn y cywydd. Bu Llywarch ap Heilyn Gloff yn briod ddwywaith ac nid oes sicrwydd mai mab i Forfudd ap Tudur oedd Cynwrig ap Llywarch. Ond a chymryd mai Morfudd oedd ei fam, gwelir bod Syr Gruffudd yn perthyn i deulu enwog Penmynydd ym Môn, a gall mai Goronwy ab Ednyfed Fychan a olygir yn y cywydd. Ni cheir lle i gredu y gelwid y gŵr hwnnw’n Oronwy Fychan (GBF cerddi 21 a 45; GGMD, i 11), ond ceid mwy nac un Goronwy arall yn y llinach honno, yn cynnwys gŵr enwog o’r enw Goronwy Fychan ap Tudur Fychan a oedd yn noddwr pwysig (ibid. 11–12, 15–16 a cherddi 4–7; GLlG cerdd 5). Gall, felly, fod Guto wedi cawlio rhywfaint o ran ei wybodaeth o’r ach yn sgil enwogrwydd Goronwy Fychan neu bod Syr Gruffudd yn perthyn i’r Goronwy Fychan hwnnw drwy ryw gyswllt teuluol arall nas cofnodwyd.

Yn ail, yn ôl yr wybodaeth sydd wedi goroesi, nid ymddengys fod gan Syr Gruffudd gyswllt teuluol â chwmwd Deuddwr ym Mhowys. Fodd bynnag, ni cheir yn achresi Bartrum enw ei fam, ei nain, ei hennain na’i orhennain ar ochr ei dad nac fel arall. At hynny, yn ôl yr ach uchod roedd Syr Gruffudd, ei dad, ei daid a’i orhendaid oll yn unig blant, sy’n hynod o annhebygol ac yn awgrym cryf fod cryn dipyn o’r ach wedi ei golli. Mae’n debygol iawn y gellid cysylltu Syr Gruffudd â Deuddwr (ac â rhyw Oronwy Fychan, o bosibl) pe bai’r wybodaeth achyddol honno wedi goroesi.

Dyddiadau
Ni cheir unrhyw wybodaeth ynghylch Syr Gruffudd a allai fod o fudd i bennu ei ddyddiadau, ond dengys y ffaith i Guto ganu cywydd gofyn ar ei ran i Risiart Cyffin ei fod yn fyw pan oedd hwnnw’n ddeon Bangor, sef rhwng c.1478 ac 1492.


Top
  • AASTAnglesey Antiquarian Society and Field Club Transactions, 1913- ŷŵ
  • ActauActauyr Apostolion yn y Testament Newydd
  • ActsThe Acts of the Apostles in the New Testament
  • APD.Gwenallt Jones (gol.), Yr Areithiau Pros (Caerdydd,1934)
  • Arch CambArchaeologia Cambrensis, 1846
  • ArchifMRCronfa Ddata Enwau Lleoedd: Archif Melville Richards / Archif Melville Richards Place-name Database
  • <http://www.e-gymraeg.co.uk/enwaulleoedd/amr>
  • Arm PIfor Williams (gol.), Armes Prydein o Lyfr Taliesin (Caerdydd, 1955)
  • Arm P2Ifor Williams (ed.), Armes Prydain from the Book of Taliesin, English version by Rachel Bromwich (Dublin, 1972)
  • ASCentM. Paul Bryant-Quinn (gol.), Apocrya Sin Cent (Aberystwyth, 2004)
  • BBwletin y Bwrdd Gwybodau Celtaidd, 1921-93
  • BaLlawysgrif yng nghasgliad Prifysgol Cymru, Bangor
  • Ba(M)Llawysgrif yng nghasgliad Bangor (Mostyn) ym Mhrifysgol Cymru, Bangor
  • BarnwyrLlyfry Barnwyr yn yr Hen Destament
  • BDHenry Lewis (gol.), Brut Dingestow (Caerdydd, 1942)
  • BDeD.Simon Evans, Buchedd Dewi (Caerdydd, 1959)
  • BDGOwen Jones a William Owen (goln.), Barddoniaeth Dafydd ab Gwilym (Llundain, 1789)
  • BeirnJ. Morris Jones, Y Beirniad (1911-20)
  • BettisfieldCasgliad Bettisfield yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / The Bettisfield collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • BLLlawysgrifau Ychwanegol yngnghasgliad y Llyfrgell Brydeinig, Llundain / The Additional Manuscripts in the British Library, London
  • BlBGCC Marged Haycock (gol.), Blodeugerdd Barddas o Ganu Crefyddol Cynnar (Llandybe, 1994)
  • Bl BXIV Dafydd Johnston (gol.), Blodeugerdd Barddas o'r Bedwaredd Ganrif arDdeg (Llandybe, 1989)
  • BodLlawysgrif yng nghasgliad Bodewryd, ynLlyfrgell Genedlaethol Cymru, Abersytwyth / A manuscript in the Bodewryd collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • BodWLlawysgrif Gymreig yng nghasgliadLlyfrgell Bodley, Rhydychen / A Welsh manuscript in the Bodleian Library, Oxford
  • 1 BrenhinoeddLlyfr Cyntaf y Brenhinoedd yn yr Hen Desatement
  • 2 BrenhinoeddAil Lyfr y Brenhinoedd yn yr Hen Destament
  • BrenSaesThomas Jones (gol.), Brenhinedd y Saesson (Caerdydd, 1971)
  • BritishHOBritish History Online http://www.british-history.ac.uk>
  • BrMIfor Williams (gol.), Breuddwyd Maxen (Bangor,1908)
  • BrM2Brynley F. Roberts (ed.), Breudwyt Maxen Wledic (Dublin, 2005)
  • BrogLlawysgrif yng nghasgliad Brogyntyn, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Brogyntyn collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • BRhMelville Richards (gol.), Breudwyt Ronabwy (Caerdydd, 1948)
  • BTThomasJones (gol.), Brut y Tywysogyon PeniarthMs. 20 (Caerdydd, 1941)
  • BYThomas Jones (gol.), Y Bibyl Ynghymraec (Caerdydd, 1940)
  • ByCyY Bywgraadur Cymreig hyd 1940(Llundain, 1953)
  • ByCy Ar-leinY Bywgraffiadur Ar-lein
  • <http://yba.llgc.org.uk/cy/index.html>
  • CLlawysgrifyn Llyfrgell Ganolog Caerdydd / A manuscript in Cardiff Central Library
  • CAIfor Williams (gol.), Canu Aneirin, (Caerdydd, 1938)
  • CAMBMCatalogueof Additions to the Manuscripts in the British Museum
  • CCJ. Fisher (ed.), The Cefn Coch MSS (Liverpool, 1889)
  • CCRCalendarof the close rolls preserved in the Public Record Office [12721509] (London,1900-63)
  • CDJohn Morris-Jones, Cerdd Dafod (Rhydychen, 1925)
  • CFGMelville Richards, Cystrawen y Frawddeg Gymraeg (ail arg.,Caerdydd, 1970)
  • CLC2Meic Stephens (gol.), Cydymaith i Lenyddiaeth Cymru (ailarg., Caerdydd, 1997)
  • CLlHIfor Williams (gol.), Canu Llywarch Hen (Caerdydd, 1935)
  • CLlLlBrynley F. Roberts (ed.), CyfrancLludd a Llefelys (Dublin, 1975)
  • CMLlawysgrif yng nghasgliad Cwrtmawr, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Cwrtmawrcollection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • CMCSCambridge Medieval Celtic Studies,19811993; Cambrian Medieval CelticStudies, 1993
  • CMOC2Dafydd Johnston (gol.), Canu Maswedd yr Oesoedd Canol (ailarg., Pen-y-bont ar Ogwr, 1998)
  • CO3 Rachel Bromwich a D. Simon Evans(goln.) gyda chymorth D.H. Evans Culhwchac Olwen (Caerdydd, 1997)
  • CPRCalendar of Patent Rolls preserved in the Record Office (London, 18911986)
  • CSTBP.J.Donovan (gol.), Cywyddau Serch y Tri Bedo(Caerdydd, 1982)
  • CTIfor Williams (gol.), Canu Taliesin (Caerdydd, 1960)
  • CTCCatrin T. Beynon Davies, `Cerddir TaiCrefydd (M.A. Cymru [Bangor], 1973)
  • CyY Cymmrodor, The Magazine of the HonourableSociety of Cymmrodorion, 18771951
  • CylchgCHSFeirCylchgrawn Cymdeithas Hanes a Chofnodion Sir Feirion (n)ydd, 1949
  • CylchgHCCylchgrawnHanes Cymru, 1960
  • Cylchg LlGC Cylchgrawn Llyfrgell Genedlaethol Cymru,1939
  • ChOIfor Williams (gol.), Chwedleu Odo (Wrecsam, 1926)
  • 1 Chronicles The First Book of the Chronicles in the Old Testament
  • 2 Chronicles The Second Book of the Chronicles in the Old Testament
  • Datguddiad`Datguddiad Ioan' yn y Testament Newydd
  • DBHenry Lewis a P. Diverres (goln.), Delwy Byd (Caerdydd, 1928)
  • DEThomas Roberts (gol.), Gwaith Dafydd ab Edmwnd (Bangor, 1914)
  • DGAHelenFulton (ed.), Selections from the Dafyddap Gwilym Apocrypha (Llandysul, 1996)
  • DGG Ifor Williams a TRoberts (goln.), Cywyddau Dafydd ap Gwilym ai Gyfoeswyr (Bangor, 1914)
  • DGG2Ifor Williams a T. Roberts (goln.), Cywyddau Dafydd ap Gwilym a'i Gyfoeswyr(ail arg., Caerdydd, 1935)
  • DG.netDafydd ap Gwilym.net <http://www.dafyddapgwilym.net>
  • DNThomasRoberts and Ifor Williams (eds.), ThePoetical Works of Dafydd Nanmor (Cardi and London, 1923)
  • DNB2H.C.G. Matthew and B. Harrison (eds.), Oxford Dictionary of National Biography (Oxford, 2004)
  • DNBOnlineOxford Dictionary of National Biography <http://www.oxforddnb.com/>
  • DWBWelsh Biography Online
  • <http://yba.llgc.org.uk/en/index.html>
  • DWHMichael Powell Siddons, The Development of Welsh Heraldry (3vols., Aberystwyth, 19913)
  • L.Dwnn: HVS.R. Meyrick (ed.), Heraldic Visitations of Wales (Llandovery,1846)
  • EANCR.J. Thomas, Enwau Afodyn a Nentydd Cymru Caerdydd, 1938)
  • EEWT.H. Parry-Williams, The English Element in Welsh (Londons, 1923)
  • tudesÉtudes celtiques, 1936
  • EVWM.E. Griths, Early Vaticination in Welsh with English Parallels (Cardi, 1937)
  • EWGTP.C. Bartrum (ed.), Early Welsh Genealogical Tracts (Cardiff, 1966)
  • GJ. Lloyd-Jones (gol.), Geirfa Barddoniaeth Gynnar Gymraeg(Caerdydd, 1931-63)
  • GazMFEWGazetter of Markets and fairs in England and Wales to 1516 <http://www.history.ac.uk/cmh/gaz/gazweb2.html>
  • GBDdGwaith Bleddyn Ddu, gol. R. Iestyn Daniel (Aberystwyth, 1994)
  • GBFRhian M. Andrews et al. (goln.), Gwaith Bleddyn Fardd a Beirdd Eraill AilHanner y Drydedd Ganrif ar Ddeg (Caerdydd, 1996)
  • GCR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Casnodyn (Aberystwyth, 1999)
  • GCBMiNerys Ann Jones ac Ann Parry Owen (goln.), Gwaith Cynddelw Brydydd Mawr,i (Caerdydd, 1991)
  • GCBMiiNerys Ann Jones ac Ann Parry Owen (goln.), Gwaith Cynddelw Brydydd Mawr,ii (Caerdydd, 1995)
  • GDBN.G. Costigan (Bosco) et al. (goln.), Gwaith Dafydd Benfras ac Eraill o FeirddHanner Cyntaf y Drydedd Ganrif ar Ddeg (Caerdydd, 1995)
  • GDCR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Dafydd y Coed a beirdd eraill o LyfrCoch Hergest (Aberystwyth, 2002)
  • GDEpOwen Thomas (gol.), Gwaith Dafydd Epynt (Aberystwyth, 2002)
  • GDG Thomas Parry (gol.), Gwaith Dafydd ap Gwilym(Caerdydd, 1952)
  • GDG3 Thomas Parry (gol.), Gwaith Dafydd ap Gwilym (trydydd arg., Caerdydd, 1979)
  • GDGorErwain H. Rheinallt (gol.), Gwaith Dafydd Gorlech (Aberystwyth,1997)
  • GDIDA.Eleri Davies (gol.), Gwaith Deio ab Ieuan Du a Gwilym ab Ieuan Hen (Caerdydd, 1992)
  • GDLlW. Leslie Richards (gol.), Gwaith Dafydd Llwyd o Fathafarn(Caerdydd, 1964)
  • Genesis`Llyfr Genesis' yn yr Hen Destament
  • GenesisThe Book of Genesis in the Old Testament
  • GEOR. Geraint Gruydd a Rhiannon Ifans(goln.), Gwaith Einion Oeiriad a Dafydd Ddu o Hiraddug, gol. (Aberystwyth, 1997)
  • GGDTN.G. Costigan (Bosco) et al. (goln.), Gwaith Gruudd ap Dafydd ap Tudur, Gwilym Ddu o Arfon, Trahaearn Brydydd Mawr ac Iorwerth Beli (Aberystwyth, 1995)
  • GGHD.J. Bowen (gol.), Gwaith Gruudd Hiraethog (Caerdydd, 1990)
  • GGGrBarry J. Lewis ac Eurig Salisbury (goln.), Gwaith Gruffudd Gryg(Aberystwyth 2010)
  • GGlJ. Llywelyn Williams ac Ifor Williams (goln.), Gwaith Gutor Glyn (Caerdydd, 1939)
  • GGl2 J. Llywelyn Williams ac Ifor Williams(goln.), Gwaith Guto'r Glyn (ail arg., Caerdydd, 1961)
  • GGLlRhiannon Ifans (gol.), Gwaith Gruudd Llwyd ar Llygliwiaid Eraill(Aberystwyth, 2000)
  • GGMDiBarry J. Lewis (gol.), Gwaith Gruudd ap Maredudd ap Dafydd, i, Canu i deulu Penmynydd (Aberystwyth, 2003)
  • GGMD iiBarry J. Lewis (gol.), Gwaith Gruudd ap Maredudd ap Dafydd, ii, Canu Crefyddol (Aberystwyth, 2005)
  • GGMDiiiAnn Parry Owen (gol.), Gwaith Gruudd ap Maredudd ap Dafydd, iii, Canu Amrywiol (Aberystwyth, 2007)
  • GGrGRhiannon Ifans, Ann Parry Owen,W. Dyfed Rowlands ac Erwain H. Rheinallt (goln.), Gwaith Gronw Gyriog, Iorwerth ab y Cyriog, Mab Clochyddyn, Gruudd ap Tudur Goch ac Ithel Ddu (Aberystwyth, 1997)
  • GHCIslwyn Jones (gol.), Gwaith Hywel Cilan (Caerdydd, 1963)
  • GHCEMHuw Ceiriog Jones (gol.), Gwaith Huw Ceiriog ac Edward Maelor(Caerdydd, 1990)
  • GHDA.Cynfael Lake (gol.), Gwaith Huw ap Dafyddap Llywelyn ap Madog (Aberystwyth, 1995)
  • GHSDylanFoster Evans (gol.), Gwaith Hywel Swrdwala'i deulu (Aberystwyth, 2000)
  • GIBHGwaithIeuan Brydydd Hir (gol.), M. Paul Bryant-Quinn (Aberystwyth, 2000)
  • GIFHowell L. Jones ac E.I. Rowlands(gol.), Gwaith Iorwerth Fynglwyd(Caerdydd, 1975)
  • GIGD.R. Johnston (gol.), Gwaith Iolo Goch (Caerdydd, 1988)
  • GILlFM. Paul Bryant-Quinn (gol.), Gwaith Ieuan ap Llywelyn Fychan, Ieuan Llwyd Brydydd a Lewys Aled (Aberystwyth, 2003)
  • GIRhR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Ieuan ap Rhydderch (Aberystwyth,2003)
  • GLDA. Cynfael Lake (gol.), Gwaith Lewys Daron (Caerdydd, 1994)
  • GLGCDafydd Johnston (gol.), Gwaith Lewys Glyn Cothi (Caerdydd,1995)
  • GLMEurys I. Rowlands, Gwaith Lewys Mn (Caerdydd, 1975)
  • GLMorgA. CynfaelLake (gol.), Gwaith Lewys Morgannwg (dwy gyfrol, Aberystwyth, 2004)
  • GLlR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Llawdden (Aberystwyth, 2006)
  • GLlBHAnn Parry Owen a Dylan Foster Evans(gol.), Gwaith Llywelyn Brydydd Hoddnant, Dafydd ap Gwilym, Hillyn ac eraill (Aberystwyth, 1996)
  • GLlFKathleen Anne Bramley et al. (gol.), Gwaith Llywelyn Fardd I ac Eraill o Feirdd y Ddeuddegfed Ganrif (Caerdydd, 1994)
  • GLlGDafydd Johnston (gol.), Gwaith Llywelyn Goch ap Meurig Hen(Aberystwyth, 1998)
  • GLlLlElin M. Jones (gol.), Gwaith Llywarch ap Llywelyn `Prydydd y Moch' (Caerdydd, 1989)
  • GMBJ.E. Caerwyn Williams et al. (gol.), Gwaith Meilyr Brydydd a'i Ddisgynyddion (Caerdydd, 1994)
  • GMBrA. Cynfael Lake (gol.), Gwaith Mathau Brwmld (Aberystwyth,2002)
  • GMDHuw Meirion Edwards (gol.), Gwaith Madog Dwygraig (Aberystwyth,2006)
  • GMRhEnid Roberts (gol.), Gwaith Mareduddap Rhys ai Gyfoedion (Aberystwyth, 2003)
  • GMWD. Simon Evans, A Grammar of Middle Welsh (Dublin, 1964)
  • GMWLTimothy Lewis, A Glossary of Mediaeval Welsh Law (Manchester,1913)
  • GOE. Bachellery (d.), Loeuvre potique de Gutun Owain(Paris, 19501)
  • GOLlMEurys Rolant (gol.), Gwaith Owain ap Llywelyn ab y Moel(Caerdydd, 1984)
  • GP G.J. Williams ac E.J. Jones (gol.), Gramadegaur Penceirddiaid (Caerdydd,1934)
  • GPBHuw Meirion Edwards (gol.), Gwaith Prydydd Breuan, Rhys ap Dafydd ab Einion, Hywel Ystorm, a cherddi dychan dienw o Lyfr Coch Hergest (Aberystwyth,2000)
  • GPCGeiriadur Prifysgol Cymru (Caerdydd, 1950)
  • GPC2Geiriadur Prifysgol Cymru (ail argraad, Caerdydd, 2003)
  • GPhEM.Paul Bryant-Quinn (gol.), Gwaith Syr Phylib Emlyn, Syr Lewys Meudwy a Mastr Harri ap Hywel (Aberystwyth, 2001)
  • GRhBEurys I. Rowlands (gol.), Gwaith Rhys Brydydd a Rhisiart ap Rhys (Caerdydd,1976)
  • GRhGEDylan Foster Evans (gol.), Gwaith Rhys Goch Eryri (Aberystwyth, 2007)
  • GSCA.Cynfael Lake (gol.), Gwaith Sin Ceri (Aberystwyth, 1996)
  • GSCyfR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Dafydd Bach ap Madog Wladaidd 'Sypyn Cyfeiliog a Llywelyn ab y Moel (Aberystwyth, 1998)
  • GSDTRhiannon Ifans (gol.), Gwaith Syr Dafydd Trefor (Aberystwyth, 2005)
  • GSHA.Cynfael Lake (gol.), Gwaith Sin ap Hywel (Aberystwyth, 1999)
  • GSRhNerys Ann Jones ac Erwain Haf Rheinallt(gol.), Gwaith Sefnyn, Rhisierdyn,Gruudd Fychan ap Gruudd ab Ednyfed a Llywarch Bentwrch (Aberystwyth,1995)
  • GSTEnid Roberts (gol.), Gwaith Sin Tudur (2 gyf., Caerdydd,1980)
  • GTPThomas Roberts (gol.), Gwaith Tudur Penllyn ac Ieuan ap TudurPenllyn, gol. (Caerdydd, 1958)
  • GwynLlawysgrif yng nghasgliad J. Gwyneddon Davies, yn Llyfrgell Prifysgol Cymru, Bangor
  • GyBDafydd Johnston (gol.), Galar y Beirdd: Marwnadau Plant/Poets'Grief: Medieval Welsh Elegies for Children (Caerdydd, 1993)
  • HCLlLeslie Harries (gol.), Gwaith Huw Cae Llwyd ac Eraill(Caerdydd, 1953)
  • HPEHistoriaPeredur vab Efrawc, gol. Glenys Witchard Goetinck (Caerdydd, 1976)
  • HPFJ.Y.W. Lloyd, The History of Powys Fadog, (6 vols., London, 18817)
  • IDIfor Williams (gol.), Casgliad o Waith Ieuan Deulwyn (Bangor,1909)
  • IGEHenry Lewis, Thomas Roberts ac IforWilliams (gol.), Cywyddau Iolo Goch acEraill (Bangor, 1925)
  • IGE2Henry Lewis, Thomas Roberts ac IforWilliams (gol.), Cywyddau Iolo Goch acEraill (ail arg., Caerdydd, 1937)
  • IGPDafydd Johnston (ed.), Iolo Goch: Poems (Llandysul, 1993)
  • Ioan`Yr Efengyl yn l Sant Ioan' yn y Testament Newydd
  • JMHRSJournalof the Merioneth Historical and Record Society, 1949
  • JohnThe Gospel according to John in theNew Testament
  • JudgesThe Book of Judges in the Old Testament
  • KAA 2Patricia Williams (gol.), Kedymdeithyas Amlyn ac Amic (Caerdydd,1982)
  • 1 KingsThe First Book of the Kings in the Old Testament
  • 2 KingsThe Second Book of the Kings in the Old Testament
  • LBSS. Baring-Gould and J. Fisher, The Lives of the British Saints (4vols., London, 190713)
  • Luc`Yr Efengyl yn l Sant Luc' yn yTestament Newydd
  • LukeThe Gospel according to Luke in theNew Testament
  • LlAJ. Morris Jones and John Rhŷs (eds.), The Elucidarium from Llyvyr Agkyr Llandewivrevi (Oxford, 1894)
  • LlBS.J. Williams a J.E. Powell (gol.), Cyfreithiau Hywel Dda yn l Llyfr Blegywryd(Caerdydd, 1942)
  • LlCyLlnCymru, 1950
  • LlGCLlawysgrif yng nghasgliad Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the collection of theNational Library of Wales, Aberystwyth
  • LlIAled Rhys Wiliam (ed.), Llyfr Iorwerth (Cardi, 1960)
  • LlstLlawysgrif yng nghasgliad Llanstephan, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Llanstephan collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • Marc`Yr Efengyl yn l Sant Marc' yn y Testament Newydd
  • MarkThe Gospel according to Mark in the New Testament
  • Mathew`Yr Efengyl yn l Sant Mathew' yn y Testament Newydd
  • MatthewThe Gospel according to Matthew in the New Testament
  • MCFY Mynegai i Farddoniaeth Gymraeg y Llawysgrifau / The Index to Welsh Poetry inManuscript
  • <http://maldwyn.llgc.org.uk>
  • MEDMiddle English Dictionary (Michigan, 1963)
  • MonWMonastic Wales <http://www.monasticwales.org>
  • MontCollCollections Historical and Archaeological... by the Powysland Club, 1868
  • MosLlawysgrif yng nghasgliad Mostyn, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Mostyn collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • MWMDaniel Huws, Medieval Welsh Manuscripts (Cardiand Aberystwyth, 2000)
  • NCENewCatholic Encyclopaedia (New York, 1967-79)
  • NCLWMeic Stephens (ed.), The New Companion to the Literature of Wales(Cardiff, 1998)
  • NLWJNational Library of Wales Journal, 1939
  • OBWVThomasParry (ed.), The Oxford Book of Welsh Verse (Oxford, 1976)
  • OCD3Simon Hornblower and Antony Spawforth(eds.), The Oxford Classical Dictionary(third ed., Oxford, 1996)
  • ODCC3F.L. Cross and E.A. Livingstone (eds.), The Oxford Dictionary of the Christian Church (third ed., Oxford, 1967, revised 2005)
  • OED2The Oxford English Dictionary (second ed., Oxford, 1989)
  • OED OnlineThe Oxford English Dictionary
  • <http://www.oed.com>
  • PACFJ.E. Griffith, Pedigrees of Anglesey and Carnarvonshire Families (Bangor, 1914)
  • PenLlawysgrif yng nghasgliad Peniarth, ynLlyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Peniarth collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • Peniarth49E. Stanton Roberts a W.J. Gruffydd (gol.), Peniarth 49 (Caerdydd, 1929)
  • Peniarth67E. Stanton Roberts a W.J. Gruffydd (ed.), Peniarth 67 (Cardiff, 1918)
  • Peniarth76E. Stanton Roberts a W.J. Gruffydd (gol.), Peniarth 76 (Caerdydd, 1927)
  • PKM Ifor Williams (gol.), Pedeir Keinc y Mabinogi (Caerdydd, 1930)
  • PsalsmThe Psalms in the Old Testament
  • RBJohn Rhs and J. Gwenogvryn Evans(eds.), The Text of the Bruts from the Red Book of Hergest (Oxford, 1890)
  • RCAHM (Anglesey)An Inventory of the Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire: Anglesey (London, 1937)
  • RCAHM (Caernarvonshire) An Inventory of the Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire: Caernarvonshire (3 vols.,London, 1956, 1960, 1964)
  • RCAHM (Flint)An Inventory of the Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire, Vol II: County of Flint (London, 1912)
  • RCAHM (Merionethshire) An Inventory of Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire: Merionethshire (London, 1921)
  • RepWMDaniel Huws, Repertory of Welsh Manuscripts (iw gyhoeddi)
  • RevelationThe Revelation to John in the New Testament
  • RMJohn Rhs and J. Gwenogvryn Evans(eds.), The Text of the Mabinogion from the Red Book of Hergest(Oxford, 1887)
  • RWMJ. Gwenogvryn Evans (ed.), Report on Manuscripts in the Welsh Language(London, 18981910)
  • SalmauLlyfr y Salmau yn yr Hen Destament
  • SCStudiaCeltica, 1966
  • SoldierLMEThe Soldier in later Medieval England
  • <http://www.medievalsoldier.org>
  • StoweLlawysgrif o gasgliad Stowe yn yLlyfrgell Brydeinig
  • TAT. Gwynn Jones (gol.), Gwaith Tudur Aled (Caerdydd, 1926)
  • TCT.J.Morgan, Y Treigladau au Cystrawen (Caerdydd,1952)
  • TCHSTransactionsof the Caernarvonshire Historical Society, 1939
  • TCHSDdTrafodionCymdeithas Hanes Sir Ddinbych, 1952
  • TCHSGTrafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon,1939
  • TDHSTransactionsof the Denbighshire Historical Society, 1952
  • THSCTheTransactions of the Honourable Society of Cymmrodorion, 1892/3
  • TLlMG.J. Williams, Traddodiad Llenyddol Morgannwg (Caerdydd, 1948)
  • TYP3Rachel Bromwich (ed.), Trioedd Ynys Prydein: The Triads of the Island of Britain (third ed., Cardi, 2006)
  • WATU Melville Richards, Welsh Administrative and TerritorialUnits (Cardi, 1969)
  • WBOnlineWelsh Biography Online <http://yba.llgc.org.uk/en/index.html>
  • WCDP.C. Bartrum, A Welsh Classical Dictionary: People in History and Legend up to about A.D. 1000 (Aberystwyth, 1993)
  • WGJ. Morris Jones, A Welsh Grammar (Oxford, 1913)
  • WG1P.C.Bartrum, Welsh Genealogies AD 300-1400 (Cardiff, 1974)
  • WG2P.C. Bartrum, Welsh Genealogies AD 1400-1500 (Aberystwyth, 1983)
  • WHRThe Welsh History Review, 1960-
  • WMJ. Gwenogvryn Evans (ed.), The White Book Mabinogion (Pwllheli,1907; adargraffiad, Caerdydd, 1973)
  • WyLlawysgrif yng nghasgliad Wynnstay, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Wynnstay collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • YBJ.E. Caerwyn Williams (gol.), Ysgrifau Beirniadol, (Dinbych, 1965 )
  • YBHMorgan Watkin (gol.),Ystorya Bown de Hamtwn, (Caerdydd, 1958)
  • YCM2Stephen J. Williams (gol.), Ystorya de Carolo Magno (ail arg.,Caerdydd, 1968)
  • YER. Iestyn Daniel (gol.), Ymborth yr Enaid (Caerdydd, 1995)
  • YEPWCGruffydd Aled Williams (gol.), Ymryson Edmwnd Prys a Wiliam Cynwal (Caerdydd, 1986)
  • YGIVGwilymLloyd Edwards (gol.), Ystorya Gwlat Ieuan Vendigeit (Caerdydd, 1999)
  • YMThA.O.H. Jarman (gol.), Ymddiddan Myrddin a Thaliesin (Caerdydd, 1951)