Chwilio uwch
 
74 – Moliant i Rosier ap Siôn Pilstwn o Emral
Golygwyd gan R. Iestyn Daniel


1Pwy sy geidwad teirgwlad hy,
2Parc Emral, helpiwr Cymry?
3Pwy sy lew hapus â’i lain,
4Pa un yw? Pwy? Nai Owain.
5Pwy sy dŵr? Pwy sy dirion,
6Pwy sy wych? Rhosier ap Siôn.
7Pa blas caiff pawb elusen?
8Plas dyn hael o’r Pilstwn Hen.
9Pob rhai, pawb i’w dai, pob dyn,
10Ânt yno, want i wenyn.
11I’r tir isod at Rosier
12Y doeth clod a bendith clêr.
13Ym Beuno, mae, heb anair,
14I Faelor ffyrdd fal i’r ffair!
15Y llu i’r pyrth a’r llawr pur
16Oll a syrth fal llys Arthur.
17O’i neuadd deg ni ddaw dyn
18Heb wledd undydd a blwyddyn.
19A êl i nef, lawen ŵyl,
20Ni fyn ado’r nef annwyl!
21Betwn yn llys Bilstwn bant,
22Blaenor Maelor a’i moliant,
23Byth nis gadawwn o’m bodd,
24Bual tir Emral trymrodd.

25Ni wnaeth un annoethineb,
26Ogan i Nudd nis gwnâi neb.
27Felly ni chlywaf allael
28Absen i hwn, fab Siôn hael.
29Ymryson y mae Rhosier
30Â thair clod wrth euraw clêr:
31Ymlid a dilid olion
32Y Tri Hael yw’r natur hon –
33Rhannu, talu rhent dilyth,
34Rhoi i bawb a pharhau byth.
35Mredudd Fychan lân ei lys
36Oedd aml ei dda a’i emys.
37Ni weled ar Feredudd
38Ballu i neb â llaw Nudd.
39Ni roes neb mwy no Rhosier,
40Nis rhydd dyn y sydd dan sêr.
41Ni bu heb lu yn ei blas
42Na cherddor na châi urddas.

43O bu drin ar y mab draw
44A blynyddoedd blin iddaw,
45Rhyfelu, rhoi i filoedd
46Rhan o’i dda er hynny ’dd oedd.
47Un llaw iddo yn lleiddiad,
48Ac un yn rhoi gwin yn rhad.
49Bellach bid arafach draw,
50Bid heddwch, byd da iddaw.
51Ei gynnydd a’i ddigoniant
52A dyf fal Siob, dwyfol sant.

53O threuliodd wrth wrolaeth
54Ei dda fry, yn ddeufwy’r aeth;
55O thyfodd pennaeth hefyd,
56Eginyn beirdd, gwyn ein byd!
57Am roi Rhosier yn lle’r llall
58(Os mawr aer), rhoes Mair arall.
59Triagl yw rhag treio gwledd,
60Troi’r llanw a’r trai er llynedd.
61Tros ei dir troes ederyn,
62Teiroes ar iad Rhosier wyn!

1Pwy sy’n geidwad eofn tair gwlad,
2Parc Emral, cynorthwywr Cymry?
3Pwy sy’n wron hapus gyda’i waywffon,
4pa un ydyw? Pwy? Nai Owain.
5Pwy sy’n dŵr? Pwy sy’n hynaws?
6Pwy sy’n ardderchog? Rhosier ap Siôn.
7Ym mha blas y caiff pawb gardod?
8Ym mhlas dyn hael wedi disgyn o Bilstwn Hen.
9Mae pob un, pawb, pob dyn,
10yn mynd i’w dŷ, gwrthrych chwant i wenyn.
11Daeth clod a bendith beirdd
12i’r tŷ isod at Rosier.
13Myn Beuno, heb ddifrïo, mae i Faelor
14ffyrdd megis i’r ffair!
15Mae’r dorf i gyd yn disgyn ar y pyrth a’r llawr dilychwin
16megis ar lys Arthur.
17Ni ddaw dyn o’i neuadd deg
18unrhyw ddydd na blwyddyn heb gael gwledd.
19Ni fyn pwy bynnag a êl i nef, gŵyl lawen,
20ymadael â’r nef annwyl!
21Pe bawn yn llys Pilstwn draw,
22arweinydd Maelor a gwrthrych ei moliant,
23nis gadawn byth o’m bodd,
24arglwydd mawr ei roddion Emral.

25Ni chyflawnodd yr un annoethineb,
26ni roddai neb air drwg i Nudd.
27Yn yr un modd ni chlywaf neb yn gallu rhoi
28absen i hwn, mab hael Siôn.
29Cystadlu y mae Rhosier
30â thri chlod wrth anrhydeddu’r beirdd:
31ymlid a dilyn camre’r
32Tri Hael yw effaith y natur hon o’i eiddo –
33rhannu, talu arian yn ddi-feth,
34rhoi i bawb a pharhau byth.
35Roedd Maredudd Fychan hardd ei lys
36yn helaeth ei gyfoeth a’i feirch.
37Ni welwyd Maredudd
38yn gwrthod haelioni Nudd i neb.
39Ni roddodd neb fwy na Rhosier,
40ni rydd dyn dan y sêr hynny.
41Ni fu heb dorf yn ei blas
42na cherddor na châi anrhydedd.

43Os bu brwydro i’r mab draw
44a blynyddoedd blin iddo,
45rhyfela, rhoi rhan o’i dda
46i filoedd, er hynny, yr oedd.
47Un llaw iddo yn lladdwr,
48ac un yn rhoi gwin yn hael.
49Bellach bydded yn llarieiddiach draw,
50bydded heddwch, byd da iddo.
51Mae ei gynnydd a’i orchest
52yn tyfu fel Job, sant duwiol.

53Os treuliodd ei dda fry mewn gwrhydri,
54aeth hwnnw ddwywaith yn fwy;
55os tyfodd pennaeth hefyd,
56blaguryn er noddi beirdd, gwyn ein byd!
57Er mwyn rhoi Rhosier yn lle’r llall
58(os mawr yw’r etifedd), rhoddodd Mair un arall.
59Meddyginiaeth ydyw rhag lleihau gwledd,
60troi’r llanw a’r trai a gafwyd y llynedd.
61Gollyngodd aderyn dros ei dir,
62bydded tair oes ar ben Rhosier gwych!

74 – In praise of Rhosier ap Siôn Puleston of Emral

1Who is the bold guardian of three countries,
2Emral Park, helper of the Welsh?
3Who is a happy hero with his spear,
4which one is he? Who? The nephew of Owain.
5Who is a tower? Who is genial?
6Who is excellent? Rhosier ap Siôn.
7In which court will everyone receive alms?
8In the court of a generous man descended from Old Puleston.
9Everyone, all, every man,
10is going to his house, object of bees’ desire.
11The praise and blessing of poets
12have come to the land below to Rhosier.
13By St Beuno, with no disrespect,
14there are roads leading to Maelor as to a fair!
15The whole crowd is descending on the doors and spotless floor
16as on Arthur’s court.
17No man leaves his fair hall
18any day or year without a feast.
19Whoever goes to heaven, joyful feast,
20has no wish to leave beloved heaven!
21If I were at Puleston’s court yonder,
22leader of Maelor and object of its praise,
23I would never willingly leave
24Emral’s lord of weighty gifts.

25He didn’t do anything unwise,
26no one spoke a bad word about Nudd.
27In the same way I do not hear
28any possible slander of Siôn’s generous son.
29Rhosier is contending with
30three praises while honouring the poets:
31this man’s nature has the effect of pursuing and following
32in the footsteps of the Three Generous Ones –
33sharing, paying money unfailingly,
34giving to everyone and continuing always.
35Maredudd Fychan of the fine court
36was abundant in wealth and steeds.
37Maredudd was not seen
38refusing Nudd’s generosity to anyone.
39No one has given more than Rhosier,
40no man under the stars will give that.
41He has not lacked a throng in his court
42or a minstrel who did not receive honour.

43If the man yonder experienced conflict
44and toilsome years,
45nonetheless he would conduct war and
46give part of his wealth to thousands.
47One of his hands killing,
48the other bestowing wine freely.
49Henceforth let him be gentler yonder,
50let there be peace, good fortune for him.
51His progress and prowess
52grow like Job, pious saint.

53If he has spent his wealth above in valour
54it has become twice as much;
55if a leader has grown too,
56an offspring to sponsor poets, blessed are we!
57To replace Rhosier with another
58(if the heir is great), Mary has given another one.
59He is a cure against lessening the feast,
60turning the ebb and flow seen last year.
61He has let loose a bird over his land,
62may splendid Rhosier enjoy three lives!

Y llawysgrifau
Ceir y cywydd hwn, yn gyflawn neu’n anghyflawn, mewn 20 llawysgrif sy’n dyddio o drydydd chwarter yr unfed ganrif ar bymtheg hyd y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Pur debyg ydynt i’w gilydd, yr un yw trefn eu llinellau a diau eu bod yn tarddu o’r un gynsail ysgrifenedig. Mae Gwyn 4 a BL 14894 yn brin o rai llinellau, a drylliau yn unig a geir yn Pen 221, LlGC 1579C a LlGC 1559B. Mae llawysgrifau’r gerdd yn gysylltiedig â gogledd a chanolbarth Cymru.

Ymranna’r testunau yn ddau brif fath, sef y rheini sy’n tarddu o LlGC 17114B, a’r rheini sy’n tarddu o ‘Gynsail Dyffryn Conwy’, sef cynsail X yma (gw. y stema). Sylwer, er hynny, mai cymysgedd o ddarlleniadau LlGC 17114B a thestunau X a geir yn LlGC 6681B. Gwelir hefyd ambell arwydd o groesddylanwadu yn y testunau sy’n tarddu o X. Ni ellir pennu union berthynas y drylliau LlGC 1579C, LlGC 1559B â’r testunau eraill.

Trawsysgrifiadau: LlGC 17114B, LlGC 8497B, LlGC 3049D.

stema
Stema

1 sy geidwad  Darlleniad X; gthg. LlGC 17114B yw keidwad, ond er nad oes gwahaniaeth ystyr, mwy cyson yw cystrawen sy geidwad â 3 sy lew, 5 sy dŵr … sy dirion, 6 sy wych.

3 â’i  Darlleniad X; gellid ystyried hefyd LlGC 17114B i.

9 pawb  Darlleniad X; bai, yn ddiau, yw LlGC 17114B paw.

10 i  LlGC 17114B o, X y ac eithrio BL 14894 i. Ni rydd o synnwyr boddhaol ac amlwg fod y, o’i ddeall fel y fannod, yn anghywir gan na ddisgwylid iddo dreiglo gwenyn. Mae i, ar y llaw arall, yn rhoi synnwyr (cf. GGl) ac ymddengys ddarfod camddeall y i gynrychioli’r fannod yn hytrach na’r arddodiad. Dichon mai fel ‘bai ffodus’ y dylid ystyried darlleniad BL 14894. Ond mae’n bosibl fod y rhan hon o’r testun yn llwgr (gw. hefyd 10n (esboniadol)).

15 a’r  Darlleniad X (a rydd r ganolgoll); LlGC 17114B a.

26 ogan  LlGC 17114B o gan, camraniad.

28 fab  Felly X, LlGC 17114B. Yn GGl darllenir mab gyda Llst 30.

30 euraw  Felly X; nid cystal yw eiriav LlGC 17114B.

32 yw’r  Felly LlGC 17114B, X ac eithrio C 2.617. Gthg. GGl yw, a geir yn C 2.617, BL 14894. Pe derbynnid y darlleniad hwnnw, byddai hon yn cyfeirio at clod yn 30, ond pa ddarlleniad bynnag a ddilynir, mae tystiolaeth y llawysgrifau yn gryf o blaid mai ywr a oedd yng nghynsail y gerdd.

40 y sydd dan sêr  Felly LlGC 17114B a’r rhan fwyaf o destunau cynnar X. Er diddordeb, ceir hefyd ymysg yr ail y darlleniad sydd dan y ser yn Gwyn 4 a LlGC 3051D.

42 cherddor  Felly’r rhan fwyaf o’r llawysgrifau; gthg. GGl cherddwr a geir yn C 5.167 a Llst 30 ond yr un yw’r ystyr.

46 rhan o’i  Felly X (ond Llst 30 rhannv i). LlGC 17114B rranv i (cf. GGl) ond ailadrodda synnwyr rhoi yn y llinell flaenorol.

55 o thyfodd pennaeth  Felly X (ond BL 14894 benaeth). LlGC 17114B Athyvodd gwenith (ond C 5.167 O thyvodd …), a gellid ystyried a. Ond gwell yw o thyfodd, o ran effaith rethregol gynyddol, gan ei fod yn adleisio 53 o threuliodd, ac ni rydd gwenith gystal synnwyr (defnyddir tyfu ynglŷn â chynnydd cymdeithasol neu wleidyddol pennaeth, cf. 62.25–6).

56 eginyn beirdd  Gthg. LlGC 17114B egin in berdd. Gellid ystyried egin in (hynny yw egin i’n) hefyd ond amlwg mai gwall yw berdd.

58 mawr  Felly LlGC 17114B a’r rhan fwyaf o destunau X. Gthg. GGl marw, a geir yn C 2.617 (a Llst 30) yn unig a hynny fel ‘cywiriad’ o mawr. Ar ddewis y gair mawr yma, gw. 58n mawr (esboniadol). Annisgwyl yw LlGC 3051D oes ir am os mawr.

60 a’r  Diddorol yw’r darlleniad or a geir yn LlGC 3051D yn unig. Ar un olwg, mae sôn am droi trai yn llanw, hynny yw, colled yn llwyddiant, yn rhoi gwell synnwyr na sôn am droi llanw a thrai. Gallai llanw a thrai, er hynny, gyfeirio at ansefydlogrwydd pethau, a byddai ‘troi’ neu newid sefyllfa felly yn dwyn sefydlogrwydd yn ei sgil.

Cywydd moliant yw hwn i Rosier ap Siôn Pilstwn o Emral ym Maelor Saesneg. Ar y Pilstyniaid, gw. nodyn ar gefndir cerdd 72. Canodd Guto hefyd i gefnder Rhosier, Siôn ap Madog, a berthynai i gangen arall o’r teulu yn Hafod-y-wern, Bers, ym Maelor Gymraeg (gw. ibid.).

Syml yw cynnwys y gerdd. Dechreuir trwy foli Rhosier Pilstwn am ei nawdd, ei haelioni a’i boblogrwydd ymysg y beirdd (llinellau 1–24). Ni roddodd neb erioed ddrygair i Rosier ac ni fu neb yn haelach, nid yw ei lys byth yn brin o bobl a chaiff pawb ei anrhydeddu yno (25–42). Er iddo dreulio amser yn rhyfela, llwyddodd i fod yn hael hefyd, dymunir amgylchiadau mwy heddychlon iddo a’i ganmol am ei gynnydd (43–52). Wrth gloi’r gerdd, tyn Guto sylw at y ffaith fod gan Rosier etifedd a fydd yn diogelu ei lwyddiant ac a fydd yn gyfaill i’r beirdd (53–62).

Dyddiad
Mae’r cyfeiriadau yn y gerdd at filwriaeth Rhosier ap Siôn yn ddiau yn cyfeirio at ei ran yn Rhyfeloedd y Rhosynnau (gw. Rhosier ap Siôn Pilstwn), a rhaid, felly, mai rywbryd rhwng dechrau’r rhyfeloedd yn 1455 a marw Rhosier yn 1469 y canodd Guto y cywydd iddo. Ond gallai llinellau 47–52 yn hawdd gyfeirio at y cyfnod ar ôl i Rosier dderbyn pardwn gan Edward IV a chynigir, felly, mai rywbryd rhwng Mawrth 1469 a’i farwolaeth y flwyddyn honno y canwyd y gerdd.

Golygiad blaenorol
GGl cerdd LXII.

Mesur a chynghanedd
Cywydd, 62 llinell.
Cynghanedd: croes 55% (34 llinell), traws 26% (16 llinell), sain 17.5% (11 llinell), llusg 1.5% (1 llinell).

1 teirgwlad  Sef, mae’n debyg, Gwynedd, Powys a Deheubarth. Efallai fod yma adlais o waith Rhosier ap Siôn yn brwydro yn Rhyfeloedd y Rhosynnau, a welid gan y beirdd fel brwydr dros Gymru hefyd.

2 Emral  Sef Emral, ym Maelor Saesneg, lle roedd llys Rhosier ap Siôn.

4 nai Owain  Roedd Rhosier ap Siôn yn or-nai i Owain Glyndŵr, drwy fod ei nain, Lowri, yn chwaer i Owain. Cymerodd ei gŵr hithau, Robert Pilstwn, ran yn y gwrthryfel, gw. WG1 ‘Puleston’, ‘Bleddyn ap Cynfyn’ 5; ByCy 768.

8 Pilstwn Hen  Syr Roger Puleston, yn ôl pob tebyg, sefydlwr llinach y teulu yn Emral, gw. WG1 ‘Puleston’.

10 want  Ymddengys mai’r amrywiad seinegol ar chwant sydd yma, gw. GMW 11. Er hynny, chwant yw’r ffurf arferol gan Guto ac mae want yn fwy deheuol ei naws, cf. 21n. Gw. hefyd 10n (testunol).

13 Beuno  Un o brif saint Cymru (?bu farw 642); fe’i cysylltir ag amryw fannau yng ngogledd Cymru, gw. LBS i: 208–21; ByCy 30; CLC2 46.

14 Maelor  Sef Maelor Saesneg, gw. 2n.

18 gwledd undydd a blwyddyn  Gellid hefyd ei ddeall i olygu (gyda pheth gormodiaith) ‘gwledd yn parhau am flwyddyn a diwrnod’.

21 llys Bilstwn bant  Cf. 114.24 O Frysto i Benfro bant lle deellir bant i olygu ‘draw’. Ymddengys mai ffurf fer yr ymadrodd i bant sydd yma, ac mae’r ystyr ‘draw’ yn gweddu i’r ddwy enghraifft. Serch hynny, â Cheredigion, sir Benfro a’r De y cysylltir yr ymadrodd yn bennaf, gw. GPC 2680; cf. 10n. Gellid deall bant yn enw (‘ym mhant llys Pilstwn’), gan olygu rhyw ddyffryn neu lyn (glyn) – ond ymddengys hynny’n annhebygol.

26 Nudd  Roedd Nudd ap Senyllt, ynghyd â Mordaf ap Serfan a Rhydderch ap Tudwal Tutglyd, yn un o ‘Dri Hael’ Ynys Prydain ac yn safon o haelioni gan y beirdd, gw. TYP3 5–76, 464–65; WCD 509. Gw. hefyd 32n.

31–2 Ymlid … / Y Tri Hael yw natur hon  Yr hyn a olygir yw bod gan Rosier ap Siôn gymeriad mor hael fel ei fod yn ysbrydoli beirdd i dywallt y clod pennaf arno.

32 Y Tri Hael  Gw. 26n.

35 Mredudd Fychan  Mae’n ansicr at bwy y cyfeirir. Yn WG1 rhestrir un ar bymtheg o wŷr o’r enw o wahanol rannau o Gymru yn y cyfnod 1200–1400 ond os cyfetyb gwrthrych y testun i un ohonynt, anodd gwybod i ba un. Ai Maredudd Fychan ap Maredudd ap Hywel ap Phylip Dorddu, a anwyd tua 1400, gŵr o Arddfaelog, plas uchelwyr enwog eu nawdd ger Llanbister, Maelienydd (gw. WG1 ‘Elystan Glodrydd’ 29; GLl 186–7)? Os felly, mae’n bosibl mai ei fab oedd y Dafydd Amhredudd Fychan a noddodd englynion Tudur Penllyn sy’n ateb deg o feirdd, gan gynnwys Guto’r Glyn, a oedd wedi ei ddychanu (cerdd 46b). Ond, er bod Guto’n cyfeirio at Faredudd Fychan fel esiampl o urddas, cyfoeth a haelioni (35–8), ni chrybwyllir, hyd y gwyddys, unrhyw Faredudd Fychan gan y beirdd ar yr un gwynt â ‘Thri Hael’ Ynys Prydain (32) neu Ifor Hael, ffigurau a oedd wedi cyrraedd enwogrwydd diarhebol a chenedlaethol am eu haelioni. Dichon, felly, fod enwogrwydd Maredudd wedi ei gyfyngu i gynulleidfa Guto’r Glyn yng ngogledd-ddwyrain Cymru, ac os felly, nid yr un gŵr fyddai â Maredudd Fychan o Faelienydd.

52 Siob  Gwrthrych dioddefus a di-ben-draw ei amynedd ‘Llyfr Job’ yn yr Hen Destament, gw. ODCC3 884; ond roedd yn ddiarhebol hefyd am ei olud a dyna sydd dan sylw yma; cf. 3.65–6 Ni werthai hwn i wrtho / Ei glod ef er golud Io a gw. GLGC 575; Breeze 1992.

55 pennaeth  Cyfeirir at etifedd (aer, 58) Rhosier Pilstwn. Os yw’r dehongliad o 57–8 yn gywir, Syr Rhosier Pilstwn a olygir, gw. WG2 ‘Puleston’ (C1).

56 eginyn  Â’r defnydd yma o’r terfyniad bachigol -yn ynglŷn ag etifedd, cf. disgrifiad Guto o etifedd Siôn ap Madog Pilstwn, cefnder Rhosier ap Siôn, fel marworyn a [g]wreichionen (y ffurf fenywaidd), 72.61, 68.

57 Rhosier  Nid Rhosier ap Siôn ond Rhosier ei fab, gw. 55n.

58 os  Mewn enghreifftiau o’r fath ymyla ei ystyr ar ‘gan’. Cf. marwnad Dafydd Nanmor i ferch lle dywed, OBWV 155, Os marw hon yn Is Conwy / Ni ddyly Mai ddeilio mwy, a’r defnydd ohono heddiw mewn ymadroddion megis, ‘Os wyt ti mor wybodus, ateb hyn imi’. Sylwer, er hynny, mai sangiad yw Os mawr aer yma ac nas atebir, felly, gan gymal canlyniadol (apodosis).

58 mawr  Cf. y ffordd y sonia Guto am etifedd Siôn ap Madog Pilstwn, gw. 56n, 72.57–8, 61–2, Y mae elain ym Maelawr / I garw moel a fydd gŵr mawr, / … / Etewyn, marworyn mawr, / A fu olau i Faelawr.

58 Mair  Sef y Forwyn Fair. Diddorol yw ei henwi ynglŷn ag etifedd.

58 arall  Hynny yw, rhywun arall o’r enw Rhosier. Dweud y mae Guto yn y cwpled, gan chwarae ar unrhywiaeth enwau y tad a’r mab, fod un Rhosier yn etifedd i Rosier arall.

61 ei  Gallai gyfeirio at Rosier ap Siôn neu ei fab, ond os Rosier ap Siôn a olygir yn y llinell nesaf, ymddengys yn fwy tebygol mai ef a olygir yma hefyd.

61 troes  Ymddengys yn fwy tebygol mai Rhosier ap Siôn, yn hytrach na Mair (58) neu (o ddeall troes yn ferf gyflawn) ederyn yw’r goddrych.

61 ederyn  Gair a ddefnyddir weithiau gan Guto yn ganmoliaethus ac edmygus; cf. 95.13–14 Duw a eurodd ederyn / Â gwallt o aur, ai gwell dyn?, 29.13–14 Cawn darw acw’n aderyn: / Ceiliog adeiniog wyd ynn.

Llyfryddiaeth
Breeze, A. (1992), ‘Aur Job’, LlCy 17: 134–7

This poem is a cywydd of praise to Rhosier ap Siôn Puleston of Emral in Maelor Saesneg. On the Puleston family, see the background section of poem 72. Guto also sang to Rhosier’s cousin, Siôn ap Madog, who belonged to another branch of the family settled in Hafod-y-wern, Bersham, in Maelor Gymraeg (see ibid.).

The poem is straightforward in content. It begins by praising Rhosier Puleston for his patronage, his generosity and his popularity among the poets (lines 1–24). No one has ever spoken ill of Rhosier and there has been no one more generous, his court is never short of people and everybody is honoured (25–42). Although he has spent time warring, he has succeeded in being generous too, he is wished more peaceful circumstances and praised for his prowess (43–52). In concluding the poem, Guto draws attention to the fact that Rhosier has an heir who will safeguard his success and be a friend of the poets (53–62).

Date
The allusions in the poem to Rhosier ap Siôn’s military activities no doubt have to do with his part in the Wars of the Roses (see Rhosier ap Siôn Puleston), and Guto must, therefore, have presented his poem to him sometime between the outbreak of the wars in 1455 and Rhosier’s death in 1469. However, lines 47–52 could easily refer to the period after Rhosier received a pardon from Edward IV and it may therefore be suggested that the poem was sung sometime during the period between March 1469 and Rhosier’s death in that year.

The manuscripts
The poem has been preserved, complete or incomplete, in 20 manuscripts, dating from the third quarter of the sixteenth century to the nineteenth century. They are pretty similar to each other, have the same basic line sequence and doubtless derive from a common written exemplar. The manuscripts have links with north and mid Wales. The texts fall into two kinds, those deriving from LlGC 17114B and those, such as Gwyn 4, deriving from the ‘Conwy Valley Exemplar’, with instances of textual cross-influence. The relationship of the fragments LlGC 1579C and LlGC 1559B with the other texts is uncertain. The edited text is based on LlGC 17114B, LlGC 8497B and LlGC 3049D.

stema
Stemma

Previous edition
GGl poem LXII.

Metre and cynghanedd
Cywydd, 62 lines.
Cynghanedd: croes 55% (34 lines), traws 26% (16 lines), sain 17.5% (11 lines), llusg 1.5% (1 line).

1 teirgwlad  Probably Gwynedd, Powys and Deheubarth. There may be an echo here of Rhosier ap Siôn’s part in fighting in the Wars of the Roses, which the poets saw as a battle for Wales too.

2 Emral  Emral, in Maelor Saesneg, where Rhosier ap Siôn had his court.

4 nai Owain  Rhosier ap Siôn was a great-nephew of Owain Glyndŵr by virtue of the fact that his grandmother, Lowri, was Owain’s sister. Her husband, Robert Puleston, also took part in the uprising, see WG1 ‘Puleston’, ‘Bleddyn ap Cynfyn’ 5; DWB 816.

8 Pilstwn Hen  Probably Sir Roger Puleston, founder of the Emral branch of the family, see WG1 ‘Puleston’.

10 want  Apparently a phonological variant of chwant, see GMW 11. Even so, chwant is the form usually employed by Guto and want is more south Walian in character, cf. 21n.

13 Beuno  One of the chief saints of Wales (?died 642); he is associated with various places in north Wales, see LBS i: 208–21; DWB 33–4; NCLW 46.

14 Maelor  Maelor Saesneg, see 2n.

18 gwledd undydd a blwyddyn  It could also be understood to mean (with some exaggeration) ‘a feast lasting for a year and a day’.

21 llys Bilstwn bant  Cf. 114.24 O Frysto i Benfro bant ‘from Bristol to Pembroke yonder’ where bant is understood to mean ‘yonder’. It appears that we have here a shortened form of the expression i bant, and the sense ‘yonder’ suits both instances. Even so, the expression is associated chiefly with Ceredigion, Pembrokeshire and the South, see GPC 2680; cf. 10n. Bant could be understood as a noun (‘in the pant of Puleston’s court’), signifying some valley or glen – but that appears less likely.

26 Nudd  Nudd ap Senyllt, together with Mordaf ap Serfan and Rhydderch ap Tudwal Tutglyd, was one of the ‘Three Generous Men’ of the Isle of Britain and considered a paragon of generosity by the poets, see TYP3 5–76, 464–65; WCD 509. Also 32n.

31–2 Ymlid … / Y Tri Hael yw natur hon  Rhosier ap Siôn has such a generous character that he inspires poets to pour the highest praise on him.

32 Y Tri Hael  See 26n.

35 Mredudd Fychan  It is uncertain who is meant. In WG1 sixteen men of the name are found from different parts of Wales in the period 1200–1400, but if the subject of the text is to be identified with any of them, it is difficult to establish with which one. Was it Maredudd Fychan ap Maredudd ap Hywel ap Phylip Dorddu, born around 1400, a man from Garddfaelog, the quarters of famous aristocratic patrons by Llanbister in Maelienydd (see WG1 ‘Elystan Glodrydd’ 29; GLl 186–7)? If so, it is possible that his son was the Dafydd Amhredudd Fychan who was patron of Tudur Penllyn’s englynion aimed at ten poets, including Guto’r Glyn, who had lampooned him (poem 46b). However, although Guto refers to Maredudd Fychan here as an example of distinction, wealth and generosity (35–8), there is, as far as is known, no Maredudd Fychan mentioned by the poets in the same breath as the ‘Three Generous Men’ of Great Britain (32) or Ifor Hael, figures who had attained proverbial, nation-wide repute for their generosity, and his fame may therefore have been limited to Guto’s audience in north-east Wales, in which case he would not be identifiable with Maredudd Fychan of Maelienydd.

52 Siob  The suffering, infinitely patient subject of ‘The Book of Job’ in the Old Testament, see ODCC3 884; he was also proverbial for his wealth, which is what claims our attention here; cf. 3.65–6 Ni werthai hwn i wrtho / Ei glod ef er golud Io ‘He would not sell his fame to anyone / for the wealth of Job’ and see GLGC 575; Breeze 1992.

55 pennaeth  An allusion to the heir (aer, 58) of Rhosier Puleston. If the interpretation of 57–8 is correct, it is Sir Roger Puleston who is meant, see WG2 ‘Puleston’ (C1).

56 eginyn  With this use of the diminutive suffix -yn with reference to an heir cf. Guto’s description of the heir of Siôn ap Madog Puleston, cousin of Rhosier ap Siôn, as marworyn ‘small ember’ and gwreichionen ‘spark’, 72.61, 68.

57 Rhosier  Not Rhosier ap Siôn but Rhosier his son, see 55n.

58 os  In instances of the kind its meaning borders on ‘because’. Cf. Dafydd Nanmor’s elegy to a girl where he says, OBWV 155, Os marw hon yn Is Conwy / Ni ddyly Mai ddeilio mwy ‘If this girl has died in Is Conwy / May should not put forth leaves any more’, and the use of it today in expressions such as, ‘If you’re so knowledgeable, tell me this’. Note, however, that os mawr aer is a sangiad here and that it is not therefore answered by an apodosis clause.

58 mawr  Cf. the way Guto speaks of the heir of Siôn ap Madog Puleston see 56n, 72.57–8, 61–2, Y mae elain ym Maelawr / I garw moel a fydd gŵr mawr, / … / Etewyn, marworyn mawr, / A fu olau i Faelawr ‘There is a young stag in Maelor, / progeny of a doe, who will be a great man, / ... / a firebrand, small great ember, / who was a light to Maelor.’

58 Mair  The Virgin Mary. The mention of her in connection with an heir is interesting.

58 arall  I.e., somebody else called Rhosier. Guto is saying in the couplet, while playing on the identity of the names of the father and the son, that one Rhosier is the heir of another Rhosier.

61 ei  It could refer to Rhosier ap Siôn or his son, but if Rhosier ap Siôn is meant in the next line, it appears more likely that it is he who is meant here as well.

61 troes  It appears more likely that Rhosier ap Siôn, rather than Mair (58) or (if troes is taken to be an intransitive verb) ederyn is the subject.

61 ederyn  A word sometimes used by Guto complimentarily; cf. 95.13–14 Duw a eurodd ederyn / Â gwallt o aur, ai gwell dyn? ‘God gilded the bird / with feathers of gold, is there a better man?’, 29.13–14 Cawn darw acw’n aderyn: / Ceiliog adeiniog wyd ynn ‘We’ll have a bull there as a bird: / you are a winged cockerel for us.’

Bibliography
Breeze, A. (1992), ‘Aur Job’, LlCy 17: 134–7

Cliciwch ar rif llinell i weld amrywiadau
Image Dialog
Rhosier ap Siôn Pilstwn o Emral, 1444–m. 1469

Rhosier ap Siôn Pilstwn o Emral, fl. c.1444–m. 1469

Top

Canodd Guto gywydd mawl i Rosier ap Siôn Pilstwn (cerdd 74), ac felly hefyd Lewys Glyn Cothi a Gutun Owain (GLGC cerdd 213; GO cerdd LIII). Canodd Gutun Owain gywydd i ofyn cledd gan fab Rhosier, Mathau Pilstwn (ibid. cerdd XVII; ni cheir enw Mathau yn yr achresi, ond mae’n bur eglur ei fod yn fab i noddwr Guto). Ceir cywyddau mawl gan Hywel Cilan ac Ieuan ap Tudur Penllyn i gefnder Rhosier, Edward ap Madog Pilstwn (GHC cerdd XXIII; GTP cerdd 42), a chanwyd nifer o gerddi i gefnder arall iddo, Siôn ap Madog Pilstwn, ac i’w ddisgynyddion yntau. At hynny, canodd Guto gywydd i ofyn ffaling (cerdd 53) gan fodryb Rhosier, Elen ferch Robert Pilstwn. Nid yw’n eglur pwy’n union yw’r Gruffudd Hanmer a’r Rhosier ap Siôn a enwir mewn cywydd gan Hywel Cilan (GHC cerdd XXV), ond mae’n debygol mai noddwr Guto yw’r ail.

Ceir y gerdd hysbys gynharaf i aelod o deulu’r Pilstyniaid gan Ruffudd Fychan ap Gruffudd, a gyflwynodd gywydd i hendaid Rhosier, Rhisiart ap Syr Rhosier Pilstwn o Emral, yn gofyn am delyn (GSRh cerdd 11). Canwyd nifer fawr o gerddi i Bilstyniaid yr unfed ganrif ar bymtheg gan lu o feirdd, yn cynnwys Siôn Trefor, Siôn Cain, Wiliam Llŷn, Simwnt Fychan, Gruffudd Hiraethog, Tudur Aled, Lewys Môn, Mathau Brwmffild, Lewys Morgannwg a Lewys Daron.

Achres
Seiliwyd yr achres isod ar WG1 ‘Bleddyn ap Cynfyn’ 5, ‘Hanmer’ 1, ‘Osbwrn’ 2, ‘Puleston’; WG2 ‘Puleston’ C ac C1; GO cerdd XVII. Dangosir y rheini a enwir gan Guto yn ei gywydd i Rosier mewn print trwm, a thanlinellir enwau ei noddwyr.

lineage
Achres Rhosier ap Siôn Pilstwn o Emral

Gwelir bod Rhosier yn perthyn i nifer o noddwyr blaenllaw’r gogledd. Ar ochr ei dad roedd yn gefnder i Siôn ap Madog Pilstwn o Hafon-y-wern ac yn nai i Angharad wraig Edward ap Dafydd o Fryncunallt. Rhoes ei fodryb Elen nawdd i Guto ac roedd modryb arall iddo, Annes, yn wraig i Dudur Fychan, hanner brawd i Wiliam Fychan o’r Penrhyn. Roedd ei fam yn gyfnither i Siôn Hanmer o Halchdyn a’r Llai. At hynny, roedd ei chwaer, Marged, yn briod â Dafydd, mab Ieuan ab Einion o’r Cryniarth.

Fel y gwelir, bu Rhosier yn briod ddwywaith, ond ceir yn achresi Bartrum fanylion perthynas arall ddibriod a gafodd gyda gwraig o’r enw Marged ferch Iorwerth. Cawsant chwech o blant.

Ei deulu a’i yrfa
Roedd y Pilstyniaid, megis y Salbrïaid, y Conwyaid a’r Hanmeriaid, yn noddwyr o bwys yng ngogledd-ddwyrain Cymru. Disgynnent o Syr Roger de Puleston, brodor o Puleston yn swydd Amwythig a gafodd dir gan Edward I yn Emral ym Maelor Saesneg, lle ymsefydlodd cyn 1283 (Charles 1972–3: 3, 22). Priododd taid Rhosier, Robert Pilstwn, â Lowri ferch Gruffudd Fychan o Lyndyfrdwy, chwaer i Owain Glyndŵr. Ymladdodd Robert yn y gwrthryfel ym mhlaid Owain.

Yn ôl achresi Bartrum, perthynai Rhosier i’r genhedlaeth a anwyd tua 1400. Profwyd ewyllys ei dad, Siôn, ar 17 Ebrill 1444, felly mae’n bur debygol fod Rhosier yn fyw bryd hynny. Yn ystod Rhyfeloedd y Rhosynnau brwydrodd ar ochr y Lancastriaid, gan ddal castell Dinbych fel dirprwy gwnstabl i’w berthynas, Siasbar Tudur, yn ystod ymgyrch 1460–1 (gyda Siôn Eutun), ac yn 1463 a 1464 bu ef a’i dad yn arwain y Lancastriaid yng ngogledd Cymru. Derbyniodd, er hynny, bardwn gan Edward IV ym Mawrth 1469 (Evans 1995: 70, 72, 84, 156, 89, 90, 102; GO 280). Y tebyg yw mai ef a enwir fel un o atwrneiod y brenin yn arglwyddiaeth y Waun ym mis Gorffennaf 1461, pan dderbyniodd gomisiwn ynghyd â chwech o wŷr eraill a fu hwythau’n noddwyr i Guto, sef yr Abad Siôn ap Rhisiart, Dafydd Cyffin, Siôn Hanmer, Siôn Trefor, Siôn ap Madog Pilstwn a Robert ap Hywel (45.49–51). Bu farw yn 1469. Ymhellach ar y Pilstyniaid, gw. ByCy Ar-lein s.n. Puleston (Teulu).

Llyfryddiaeth
Charles, R.A. (1972–3), ‘Noddwyr y Beirdd yn Sir y Fflint’, LlCy 12: 3–44
Evans, H.T. (1995), Wales and the Wars of the Roses (second ed., Stroud)


Top
  • AASTAnglesey Antiquarian Society and Field Club Transactions, 1913- ŷŵ
  • ActauActauyr Apostolion yn y Testament Newydd
  • ActsThe Acts of the Apostles in the New Testament
  • APD.Gwenallt Jones (gol.), Yr Areithiau Pros (Caerdydd,1934)
  • Arch CambArchaeologia Cambrensis, 1846
  • ArchifMRCronfa Ddata Enwau Lleoedd: Archif Melville Richards / Archif Melville Richards Place-name Database
  • <http://www.e-gymraeg.co.uk/enwaulleoedd/amr>
  • Arm PIfor Williams (gol.), Armes Prydein o Lyfr Taliesin (Caerdydd, 1955)
  • Arm P2Ifor Williams (ed.), Armes Prydain from the Book of Taliesin, English version by Rachel Bromwich (Dublin, 1972)
  • ASCentM. Paul Bryant-Quinn (gol.), Apocrya Sin Cent (Aberystwyth, 2004)
  • BBwletin y Bwrdd Gwybodau Celtaidd, 1921-93
  • BaLlawysgrif yng nghasgliad Prifysgol Cymru, Bangor
  • Ba(M)Llawysgrif yng nghasgliad Bangor (Mostyn) ym Mhrifysgol Cymru, Bangor
  • BarnwyrLlyfry Barnwyr yn yr Hen Destament
  • BDHenry Lewis (gol.), Brut Dingestow (Caerdydd, 1942)
  • BDeD.Simon Evans, Buchedd Dewi (Caerdydd, 1959)
  • BDGOwen Jones a William Owen (goln.), Barddoniaeth Dafydd ab Gwilym (Llundain, 1789)
  • BeirnJ. Morris Jones, Y Beirniad (1911-20)
  • BettisfieldCasgliad Bettisfield yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / The Bettisfield collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • BLLlawysgrifau Ychwanegol yngnghasgliad y Llyfrgell Brydeinig, Llundain / The Additional Manuscripts in the British Library, London
  • BlBGCC Marged Haycock (gol.), Blodeugerdd Barddas o Ganu Crefyddol Cynnar (Llandybe, 1994)
  • Bl BXIV Dafydd Johnston (gol.), Blodeugerdd Barddas o'r Bedwaredd Ganrif arDdeg (Llandybe, 1989)
  • BodLlawysgrif yng nghasgliad Bodewryd, ynLlyfrgell Genedlaethol Cymru, Abersytwyth / A manuscript in the Bodewryd collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • BodWLlawysgrif Gymreig yng nghasgliadLlyfrgell Bodley, Rhydychen / A Welsh manuscript in the Bodleian Library, Oxford
  • 1 BrenhinoeddLlyfr Cyntaf y Brenhinoedd yn yr Hen Desatement
  • 2 BrenhinoeddAil Lyfr y Brenhinoedd yn yr Hen Destament
  • BrenSaesThomas Jones (gol.), Brenhinedd y Saesson (Caerdydd, 1971)
  • BritishHOBritish History Online http://www.british-history.ac.uk>
  • BrMIfor Williams (gol.), Breuddwyd Maxen (Bangor,1908)
  • BrM2Brynley F. Roberts (ed.), Breudwyt Maxen Wledic (Dublin, 2005)
  • BrogLlawysgrif yng nghasgliad Brogyntyn, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Brogyntyn collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • BRhMelville Richards (gol.), Breudwyt Ronabwy (Caerdydd, 1948)
  • BTThomasJones (gol.), Brut y Tywysogyon PeniarthMs. 20 (Caerdydd, 1941)
  • BYThomas Jones (gol.), Y Bibyl Ynghymraec (Caerdydd, 1940)
  • ByCyY Bywgraadur Cymreig hyd 1940(Llundain, 1953)
  • ByCy Ar-leinY Bywgraffiadur Ar-lein
  • <http://yba.llgc.org.uk/cy/index.html>
  • CLlawysgrifyn Llyfrgell Ganolog Caerdydd / A manuscript in Cardiff Central Library
  • CAIfor Williams (gol.), Canu Aneirin, (Caerdydd, 1938)
  • CAMBMCatalogueof Additions to the Manuscripts in the British Museum
  • CCJ. Fisher (ed.), The Cefn Coch MSS (Liverpool, 1889)
  • CCRCalendarof the close rolls preserved in the Public Record Office [12721509] (London,1900-63)
  • CDJohn Morris-Jones, Cerdd Dafod (Rhydychen, 1925)
  • CFGMelville Richards, Cystrawen y Frawddeg Gymraeg (ail arg.,Caerdydd, 1970)
  • CLC2Meic Stephens (gol.), Cydymaith i Lenyddiaeth Cymru (ailarg., Caerdydd, 1997)
  • CLlHIfor Williams (gol.), Canu Llywarch Hen (Caerdydd, 1935)
  • CLlLlBrynley F. Roberts (ed.), CyfrancLludd a Llefelys (Dublin, 1975)
  • CMLlawysgrif yng nghasgliad Cwrtmawr, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Cwrtmawrcollection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • CMCSCambridge Medieval Celtic Studies,19811993; Cambrian Medieval CelticStudies, 1993
  • CMOC2Dafydd Johnston (gol.), Canu Maswedd yr Oesoedd Canol (ailarg., Pen-y-bont ar Ogwr, 1998)
  • CO3 Rachel Bromwich a D. Simon Evans(goln.) gyda chymorth D.H. Evans Culhwchac Olwen (Caerdydd, 1997)
  • CPRCalendar of Patent Rolls preserved in the Record Office (London, 18911986)
  • CSTBP.J.Donovan (gol.), Cywyddau Serch y Tri Bedo(Caerdydd, 1982)
  • CTIfor Williams (gol.), Canu Taliesin (Caerdydd, 1960)
  • CTCCatrin T. Beynon Davies, `Cerddir TaiCrefydd (M.A. Cymru [Bangor], 1973)
  • CyY Cymmrodor, The Magazine of the HonourableSociety of Cymmrodorion, 18771951
  • CylchgCHSFeirCylchgrawn Cymdeithas Hanes a Chofnodion Sir Feirion (n)ydd, 1949
  • CylchgHCCylchgrawnHanes Cymru, 1960
  • Cylchg LlGC Cylchgrawn Llyfrgell Genedlaethol Cymru,1939
  • ChOIfor Williams (gol.), Chwedleu Odo (Wrecsam, 1926)
  • 1 Chronicles The First Book of the Chronicles in the Old Testament
  • 2 Chronicles The Second Book of the Chronicles in the Old Testament
  • Datguddiad`Datguddiad Ioan' yn y Testament Newydd
  • DBHenry Lewis a P. Diverres (goln.), Delwy Byd (Caerdydd, 1928)
  • DEThomas Roberts (gol.), Gwaith Dafydd ab Edmwnd (Bangor, 1914)
  • DGAHelenFulton (ed.), Selections from the Dafyddap Gwilym Apocrypha (Llandysul, 1996)
  • DGG Ifor Williams a TRoberts (goln.), Cywyddau Dafydd ap Gwilym ai Gyfoeswyr (Bangor, 1914)
  • DGG2Ifor Williams a T. Roberts (goln.), Cywyddau Dafydd ap Gwilym a'i Gyfoeswyr(ail arg., Caerdydd, 1935)
  • DG.netDafydd ap Gwilym.net <http://www.dafyddapgwilym.net>
  • DNThomasRoberts and Ifor Williams (eds.), ThePoetical Works of Dafydd Nanmor (Cardi and London, 1923)
  • DNB2H.C.G. Matthew and B. Harrison (eds.), Oxford Dictionary of National Biography (Oxford, 2004)
  • DNBOnlineOxford Dictionary of National Biography <http://www.oxforddnb.com/>
  • DWBWelsh Biography Online
  • <http://yba.llgc.org.uk/en/index.html>
  • DWHMichael Powell Siddons, The Development of Welsh Heraldry (3vols., Aberystwyth, 19913)
  • L.Dwnn: HVS.R. Meyrick (ed.), Heraldic Visitations of Wales (Llandovery,1846)
  • EANCR.J. Thomas, Enwau Afodyn a Nentydd Cymru Caerdydd, 1938)
  • EEWT.H. Parry-Williams, The English Element in Welsh (Londons, 1923)
  • tudesÉtudes celtiques, 1936
  • EVWM.E. Griths, Early Vaticination in Welsh with English Parallels (Cardi, 1937)
  • EWGTP.C. Bartrum (ed.), Early Welsh Genealogical Tracts (Cardiff, 1966)
  • GJ. Lloyd-Jones (gol.), Geirfa Barddoniaeth Gynnar Gymraeg(Caerdydd, 1931-63)
  • GazMFEWGazetter of Markets and fairs in England and Wales to 1516 <http://www.history.ac.uk/cmh/gaz/gazweb2.html>
  • GBDdGwaith Bleddyn Ddu, gol. R. Iestyn Daniel (Aberystwyth, 1994)
  • GBFRhian M. Andrews et al. (goln.), Gwaith Bleddyn Fardd a Beirdd Eraill AilHanner y Drydedd Ganrif ar Ddeg (Caerdydd, 1996)
  • GCR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Casnodyn (Aberystwyth, 1999)
  • GCBMiNerys Ann Jones ac Ann Parry Owen (goln.), Gwaith Cynddelw Brydydd Mawr,i (Caerdydd, 1991)
  • GCBMiiNerys Ann Jones ac Ann Parry Owen (goln.), Gwaith Cynddelw Brydydd Mawr,ii (Caerdydd, 1995)
  • GDBN.G. Costigan (Bosco) et al. (goln.), Gwaith Dafydd Benfras ac Eraill o FeirddHanner Cyntaf y Drydedd Ganrif ar Ddeg (Caerdydd, 1995)
  • GDCR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Dafydd y Coed a beirdd eraill o LyfrCoch Hergest (Aberystwyth, 2002)
  • GDEpOwen Thomas (gol.), Gwaith Dafydd Epynt (Aberystwyth, 2002)
  • GDG Thomas Parry (gol.), Gwaith Dafydd ap Gwilym(Caerdydd, 1952)
  • GDG3 Thomas Parry (gol.), Gwaith Dafydd ap Gwilym (trydydd arg., Caerdydd, 1979)
  • GDGorErwain H. Rheinallt (gol.), Gwaith Dafydd Gorlech (Aberystwyth,1997)
  • GDIDA.Eleri Davies (gol.), Gwaith Deio ab Ieuan Du a Gwilym ab Ieuan Hen (Caerdydd, 1992)
  • GDLlW. Leslie Richards (gol.), Gwaith Dafydd Llwyd o Fathafarn(Caerdydd, 1964)
  • Genesis`Llyfr Genesis' yn yr Hen Destament
  • GenesisThe Book of Genesis in the Old Testament
  • GEOR. Geraint Gruydd a Rhiannon Ifans(goln.), Gwaith Einion Oeiriad a Dafydd Ddu o Hiraddug, gol. (Aberystwyth, 1997)
  • GGDTN.G. Costigan (Bosco) et al. (goln.), Gwaith Gruudd ap Dafydd ap Tudur, Gwilym Ddu o Arfon, Trahaearn Brydydd Mawr ac Iorwerth Beli (Aberystwyth, 1995)
  • GGHD.J. Bowen (gol.), Gwaith Gruudd Hiraethog (Caerdydd, 1990)
  • GGGrBarry J. Lewis ac Eurig Salisbury (goln.), Gwaith Gruffudd Gryg(Aberystwyth 2010)
  • GGlJ. Llywelyn Williams ac Ifor Williams (goln.), Gwaith Gutor Glyn (Caerdydd, 1939)
  • GGl2 J. Llywelyn Williams ac Ifor Williams(goln.), Gwaith Guto'r Glyn (ail arg., Caerdydd, 1961)
  • GGLlRhiannon Ifans (gol.), Gwaith Gruudd Llwyd ar Llygliwiaid Eraill(Aberystwyth, 2000)
  • GGMDiBarry J. Lewis (gol.), Gwaith Gruudd ap Maredudd ap Dafydd, i, Canu i deulu Penmynydd (Aberystwyth, 2003)
  • GGMD iiBarry J. Lewis (gol.), Gwaith Gruudd ap Maredudd ap Dafydd, ii, Canu Crefyddol (Aberystwyth, 2005)
  • GGMDiiiAnn Parry Owen (gol.), Gwaith Gruudd ap Maredudd ap Dafydd, iii, Canu Amrywiol (Aberystwyth, 2007)
  • GGrGRhiannon Ifans, Ann Parry Owen,W. Dyfed Rowlands ac Erwain H. Rheinallt (goln.), Gwaith Gronw Gyriog, Iorwerth ab y Cyriog, Mab Clochyddyn, Gruudd ap Tudur Goch ac Ithel Ddu (Aberystwyth, 1997)
  • GHCIslwyn Jones (gol.), Gwaith Hywel Cilan (Caerdydd, 1963)
  • GHCEMHuw Ceiriog Jones (gol.), Gwaith Huw Ceiriog ac Edward Maelor(Caerdydd, 1990)
  • GHDA.Cynfael Lake (gol.), Gwaith Huw ap Dafyddap Llywelyn ap Madog (Aberystwyth, 1995)
  • GHSDylanFoster Evans (gol.), Gwaith Hywel Swrdwala'i deulu (Aberystwyth, 2000)
  • GIBHGwaithIeuan Brydydd Hir (gol.), M. Paul Bryant-Quinn (Aberystwyth, 2000)
  • GIFHowell L. Jones ac E.I. Rowlands(gol.), Gwaith Iorwerth Fynglwyd(Caerdydd, 1975)
  • GIGD.R. Johnston (gol.), Gwaith Iolo Goch (Caerdydd, 1988)
  • GILlFM. Paul Bryant-Quinn (gol.), Gwaith Ieuan ap Llywelyn Fychan, Ieuan Llwyd Brydydd a Lewys Aled (Aberystwyth, 2003)
  • GIRhR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Ieuan ap Rhydderch (Aberystwyth,2003)
  • GLDA. Cynfael Lake (gol.), Gwaith Lewys Daron (Caerdydd, 1994)
  • GLGCDafydd Johnston (gol.), Gwaith Lewys Glyn Cothi (Caerdydd,1995)
  • GLMEurys I. Rowlands, Gwaith Lewys Mn (Caerdydd, 1975)
  • GLMorgA. CynfaelLake (gol.), Gwaith Lewys Morgannwg (dwy gyfrol, Aberystwyth, 2004)
  • GLlR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Llawdden (Aberystwyth, 2006)
  • GLlBHAnn Parry Owen a Dylan Foster Evans(gol.), Gwaith Llywelyn Brydydd Hoddnant, Dafydd ap Gwilym, Hillyn ac eraill (Aberystwyth, 1996)
  • GLlFKathleen Anne Bramley et al. (gol.), Gwaith Llywelyn Fardd I ac Eraill o Feirdd y Ddeuddegfed Ganrif (Caerdydd, 1994)
  • GLlGDafydd Johnston (gol.), Gwaith Llywelyn Goch ap Meurig Hen(Aberystwyth, 1998)
  • GLlLlElin M. Jones (gol.), Gwaith Llywarch ap Llywelyn `Prydydd y Moch' (Caerdydd, 1989)
  • GMBJ.E. Caerwyn Williams et al. (gol.), Gwaith Meilyr Brydydd a'i Ddisgynyddion (Caerdydd, 1994)
  • GMBrA. Cynfael Lake (gol.), Gwaith Mathau Brwmld (Aberystwyth,2002)
  • GMDHuw Meirion Edwards (gol.), Gwaith Madog Dwygraig (Aberystwyth,2006)
  • GMRhEnid Roberts (gol.), Gwaith Mareduddap Rhys ai Gyfoedion (Aberystwyth, 2003)
  • GMWD. Simon Evans, A Grammar of Middle Welsh (Dublin, 1964)
  • GMWLTimothy Lewis, A Glossary of Mediaeval Welsh Law (Manchester,1913)
  • GOE. Bachellery (d.), Loeuvre potique de Gutun Owain(Paris, 19501)
  • GOLlMEurys Rolant (gol.), Gwaith Owain ap Llywelyn ab y Moel(Caerdydd, 1984)
  • GP G.J. Williams ac E.J. Jones (gol.), Gramadegaur Penceirddiaid (Caerdydd,1934)
  • GPBHuw Meirion Edwards (gol.), Gwaith Prydydd Breuan, Rhys ap Dafydd ab Einion, Hywel Ystorm, a cherddi dychan dienw o Lyfr Coch Hergest (Aberystwyth,2000)
  • GPCGeiriadur Prifysgol Cymru (Caerdydd, 1950)
  • GPC2Geiriadur Prifysgol Cymru (ail argraad, Caerdydd, 2003)
  • GPhEM.Paul Bryant-Quinn (gol.), Gwaith Syr Phylib Emlyn, Syr Lewys Meudwy a Mastr Harri ap Hywel (Aberystwyth, 2001)
  • GRhBEurys I. Rowlands (gol.), Gwaith Rhys Brydydd a Rhisiart ap Rhys (Caerdydd,1976)
  • GRhGEDylan Foster Evans (gol.), Gwaith Rhys Goch Eryri (Aberystwyth, 2007)
  • GSCA.Cynfael Lake (gol.), Gwaith Sin Ceri (Aberystwyth, 1996)
  • GSCyfR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Dafydd Bach ap Madog Wladaidd 'Sypyn Cyfeiliog a Llywelyn ab y Moel (Aberystwyth, 1998)
  • GSDTRhiannon Ifans (gol.), Gwaith Syr Dafydd Trefor (Aberystwyth, 2005)
  • GSHA.Cynfael Lake (gol.), Gwaith Sin ap Hywel (Aberystwyth, 1999)
  • GSRhNerys Ann Jones ac Erwain Haf Rheinallt(gol.), Gwaith Sefnyn, Rhisierdyn,Gruudd Fychan ap Gruudd ab Ednyfed a Llywarch Bentwrch (Aberystwyth,1995)
  • GSTEnid Roberts (gol.), Gwaith Sin Tudur (2 gyf., Caerdydd,1980)
  • GTPThomas Roberts (gol.), Gwaith Tudur Penllyn ac Ieuan ap TudurPenllyn, gol. (Caerdydd, 1958)
  • GwynLlawysgrif yng nghasgliad J. Gwyneddon Davies, yn Llyfrgell Prifysgol Cymru, Bangor
  • GyBDafydd Johnston (gol.), Galar y Beirdd: Marwnadau Plant/Poets'Grief: Medieval Welsh Elegies for Children (Caerdydd, 1993)
  • HCLlLeslie Harries (gol.), Gwaith Huw Cae Llwyd ac Eraill(Caerdydd, 1953)
  • HPEHistoriaPeredur vab Efrawc, gol. Glenys Witchard Goetinck (Caerdydd, 1976)
  • HPFJ.Y.W. Lloyd, The History of Powys Fadog, (6 vols., London, 18817)
  • IDIfor Williams (gol.), Casgliad o Waith Ieuan Deulwyn (Bangor,1909)
  • IGEHenry Lewis, Thomas Roberts ac IforWilliams (gol.), Cywyddau Iolo Goch acEraill (Bangor, 1925)
  • IGE2Henry Lewis, Thomas Roberts ac IforWilliams (gol.), Cywyddau Iolo Goch acEraill (ail arg., Caerdydd, 1937)
  • IGPDafydd Johnston (ed.), Iolo Goch: Poems (Llandysul, 1993)
  • Ioan`Yr Efengyl yn l Sant Ioan' yn y Testament Newydd
  • JMHRSJournalof the Merioneth Historical and Record Society, 1949
  • JohnThe Gospel according to John in theNew Testament
  • JudgesThe Book of Judges in the Old Testament
  • KAA 2Patricia Williams (gol.), Kedymdeithyas Amlyn ac Amic (Caerdydd,1982)
  • 1 KingsThe First Book of the Kings in the Old Testament
  • 2 KingsThe Second Book of the Kings in the Old Testament
  • LBSS. Baring-Gould and J. Fisher, The Lives of the British Saints (4vols., London, 190713)
  • Luc`Yr Efengyl yn l Sant Luc' yn yTestament Newydd
  • LukeThe Gospel according to Luke in theNew Testament
  • LlAJ. Morris Jones and John Rhŷs (eds.), The Elucidarium from Llyvyr Agkyr Llandewivrevi (Oxford, 1894)
  • LlBS.J. Williams a J.E. Powell (gol.), Cyfreithiau Hywel Dda yn l Llyfr Blegywryd(Caerdydd, 1942)
  • LlCyLlnCymru, 1950
  • LlGCLlawysgrif yng nghasgliad Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the collection of theNational Library of Wales, Aberystwyth
  • LlIAled Rhys Wiliam (ed.), Llyfr Iorwerth (Cardi, 1960)
  • LlstLlawysgrif yng nghasgliad Llanstephan, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Llanstephan collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • Marc`Yr Efengyl yn l Sant Marc' yn y Testament Newydd
  • MarkThe Gospel according to Mark in the New Testament
  • Mathew`Yr Efengyl yn l Sant Mathew' yn y Testament Newydd
  • MatthewThe Gospel according to Matthew in the New Testament
  • MCFY Mynegai i Farddoniaeth Gymraeg y Llawysgrifau / The Index to Welsh Poetry inManuscript
  • <http://maldwyn.llgc.org.uk>
  • MEDMiddle English Dictionary (Michigan, 1963)
  • MonWMonastic Wales <http://www.monasticwales.org>
  • MontCollCollections Historical and Archaeological... by the Powysland Club, 1868
  • MosLlawysgrif yng nghasgliad Mostyn, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Mostyn collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • MWMDaniel Huws, Medieval Welsh Manuscripts (Cardiand Aberystwyth, 2000)
  • NCENewCatholic Encyclopaedia (New York, 1967-79)
  • NCLWMeic Stephens (ed.), The New Companion to the Literature of Wales(Cardiff, 1998)
  • NLWJNational Library of Wales Journal, 1939
  • OBWVThomasParry (ed.), The Oxford Book of Welsh Verse (Oxford, 1976)
  • OCD3Simon Hornblower and Antony Spawforth(eds.), The Oxford Classical Dictionary(third ed., Oxford, 1996)
  • ODCC3F.L. Cross and E.A. Livingstone (eds.), The Oxford Dictionary of the Christian Church (third ed., Oxford, 1967, revised 2005)
  • OED2The Oxford English Dictionary (second ed., Oxford, 1989)
  • OED OnlineThe Oxford English Dictionary
  • <http://www.oed.com>
  • PACFJ.E. Griffith, Pedigrees of Anglesey and Carnarvonshire Families (Bangor, 1914)
  • PenLlawysgrif yng nghasgliad Peniarth, ynLlyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Peniarth collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • Peniarth49E. Stanton Roberts a W.J. Gruffydd (gol.), Peniarth 49 (Caerdydd, 1929)
  • Peniarth67E. Stanton Roberts a W.J. Gruffydd (ed.), Peniarth 67 (Cardiff, 1918)
  • Peniarth76E. Stanton Roberts a W.J. Gruffydd (gol.), Peniarth 76 (Caerdydd, 1927)
  • PKM Ifor Williams (gol.), Pedeir Keinc y Mabinogi (Caerdydd, 1930)
  • PsalsmThe Psalms in the Old Testament
  • RBJohn Rhs and J. Gwenogvryn Evans(eds.), The Text of the Bruts from the Red Book of Hergest (Oxford, 1890)
  • RCAHM (Anglesey)An Inventory of the Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire: Anglesey (London, 1937)
  • RCAHM (Caernarvonshire) An Inventory of the Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire: Caernarvonshire (3 vols.,London, 1956, 1960, 1964)
  • RCAHM (Flint)An Inventory of the Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire, Vol II: County of Flint (London, 1912)
  • RCAHM (Merionethshire) An Inventory of Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire: Merionethshire (London, 1921)
  • RepWMDaniel Huws, Repertory of Welsh Manuscripts (iw gyhoeddi)
  • RevelationThe Revelation to John in the New Testament
  • RMJohn Rhs and J. Gwenogvryn Evans(eds.), The Text of the Mabinogion from the Red Book of Hergest(Oxford, 1887)
  • RWMJ. Gwenogvryn Evans (ed.), Report on Manuscripts in the Welsh Language(London, 18981910)
  • SalmauLlyfr y Salmau yn yr Hen Destament
  • SCStudiaCeltica, 1966
  • SoldierLMEThe Soldier in later Medieval England
  • <http://www.medievalsoldier.org>
  • StoweLlawysgrif o gasgliad Stowe yn yLlyfrgell Brydeinig
  • TAT. Gwynn Jones (gol.), Gwaith Tudur Aled (Caerdydd, 1926)
  • TCT.J.Morgan, Y Treigladau au Cystrawen (Caerdydd,1952)
  • TCHSTransactionsof the Caernarvonshire Historical Society, 1939
  • TCHSDdTrafodionCymdeithas Hanes Sir Ddinbych, 1952
  • TCHSGTrafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon,1939
  • TDHSTransactionsof the Denbighshire Historical Society, 1952
  • THSCTheTransactions of the Honourable Society of Cymmrodorion, 1892/3
  • TLlMG.J. Williams, Traddodiad Llenyddol Morgannwg (Caerdydd, 1948)
  • TYP3Rachel Bromwich (ed.), Trioedd Ynys Prydein: The Triads of the Island of Britain (third ed., Cardi, 2006)
  • WATU Melville Richards, Welsh Administrative and TerritorialUnits (Cardi, 1969)
  • WBOnlineWelsh Biography Online <http://yba.llgc.org.uk/en/index.html>
  • WCDP.C. Bartrum, A Welsh Classical Dictionary: People in History and Legend up to about A.D. 1000 (Aberystwyth, 1993)
  • WGJ. Morris Jones, A Welsh Grammar (Oxford, 1913)
  • WG1P.C.Bartrum, Welsh Genealogies AD 300-1400 (Cardiff, 1974)
  • WG2P.C. Bartrum, Welsh Genealogies AD 1400-1500 (Aberystwyth, 1983)
  • WHRThe Welsh History Review, 1960-
  • WMJ. Gwenogvryn Evans (ed.), The White Book Mabinogion (Pwllheli,1907; adargraffiad, Caerdydd, 1973)
  • WyLlawysgrif yng nghasgliad Wynnstay, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Wynnstay collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • YBJ.E. Caerwyn Williams (gol.), Ysgrifau Beirniadol, (Dinbych, 1965 )
  • YBHMorgan Watkin (gol.),Ystorya Bown de Hamtwn, (Caerdydd, 1958)
  • YCM2Stephen J. Williams (gol.), Ystorya de Carolo Magno (ail arg.,Caerdydd, 1968)
  • YER. Iestyn Daniel (gol.), Ymborth yr Enaid (Caerdydd, 1995)
  • YEPWCGruffydd Aled Williams (gol.), Ymryson Edmwnd Prys a Wiliam Cynwal (Caerdydd, 1986)
  • YGIVGwilymLloyd Edwards (gol.), Ystorya Gwlat Ieuan Vendigeit (Caerdydd, 1999)
  • YMThA.O.H. Jarman (gol.), Ymddiddan Myrddin a Thaliesin (Caerdydd, 1951)