Y llawysgrifau
Ceir 25 copi o’r gerdd hon yn y llawysgrifau. Dengys llinellau 28, 31 a 39 (gw. y nodiadau) fod C 3.4 a BL 14967 yn rhannu’r un gynsail, sef X¹ (gw. y stema). Ni cheid llinellau 7–8 yn X², ac yn X¹, BL 14978 a LlGC 5283B yn unig y ceir fersiwn cyflawn o’r gerdd. Anwybyddir llawysgrif ddiweddar LlGC 6471B, i raddau helaeth, gan na cheir yn ei thestun digon annhaclus ddim o werth nas ceid yn X¹ neu BL 14978. Nid ymddengys fod testun X³ yn ddim ond copi digon anffyddlon o X² a ysgrifennwyd, o bosibl, o gof. O gof y daeth testun LlGC 5283B hefyd yn ôl pob tebyg, naill ai o gof y copïydd neu o ffynhonnell lafar arall. Ceir ynddo amrywio o ran trefn yn llinellau 18–22 ynghyd ag amrywio testunol, yn cynnwys fersiynau gwahanol o linellau a chwpledi cyfain o dro i dro (gw. nodiadau llinellau 8, 16, 18, 20, 29–30 a 40). Os yw testun LlGC 5283B yn cynrychioli traddodiad llafar yn achos y gerdd hon gellid dadlau bod ei dystiolaeth gyfwerth â’r llawysgrifau eraill sy’n deillio o’r gynsail, ond nid ymddengys fod cystal graen â’r gynsail arno’n gyffredinol (gw. nodiadau llinellau 2, 4 Weurful, 7, 15 Difiau, 43 a 44). Fodd bynnag, fe’i ystyriwyd wrth lunio testun y golygiad, er rhoi blaenoriaeth i destunau X¹, BL 14978 ac X². Llinell gyntaf y gerdd yn unig a geir yn LlGC 1258C a chwpled agoriadol y gerdd yn unig yn llaw John Jones Gellilyfdy yn Pen 221. Ni oroesodd ei destun cyflawn ef o’r gerdd.

Trawsysgrifiadau: BL 14967, BL 14978 a C 5.167.

Stema

Teitl
Â’r teitl a geir ar frig y gerdd hon yn LlGC 5283B marnad Gwerfyl Mechain, cf. y cymysgu a fu rhwng y bardd Gwerful Mechain ferch Hywel a merched eraill o Fechain a’r cyffiniau (gw. GGM 2–4; gall mai 38 A’i chywyddau ni chuddir a fu wrth wraidd y dryswch). Y tebyg yw mai’r un gamdybiaeth a barodd i rywun ychwanegu Brydyddes wrth enw Gwerful Madog ar frig y testun o’r gerdd a geir yn C 4.10. At hynny ychwanegwyd englyn marwnad i rywun o’r enw Gwerfwyl wrth ymyl y gerdd hon mewn llaw wahanol yn LlGC 5283B (gall mai Gwerful Mechain yw’r gwrthrych; ni chyfeirir at yr englyn yn GGM, ond am englyn ar brifodl debyg, gw. ibid. 32): Gwinfa fu gyrfa Gwerfwyl mae’n gorwedd / Mewn Gweryd brudd i Arwyl / Awenydd hon oedd Anwyl / Dâ od ei gwaith dweud ai Gwyl.

2 Duw’n  Collwyd y gair hwn o destun LlGC 5283B, gan adael llinell chwesill.

4 megis  Dilynodd Pen 99 mis a y cymeriad geiriol (a GGl mis oer ddarlleniad C 4.10, nas ystyrir yma).

4 Weurful  Enwir Gweurful bedair gwaith yn y cywydd hwn (gw. 19, 28 a 50). C 3.4 gwevrvul yw’r unig lawysgrif sy’n gwbl gyson o ran ei sillafiad ar gyfer yr enw ym mhob llinell. Yn achos BL 14967 ceir gweurful yn y dair enghraifft gyntaf a gweurul yn yr olaf (ond ceir ansicrwydd ynghylch ei ddarlleniad ar gyfer yr ail enghraifft). Y tebyg yw felly mai Gweurful a geid yn X¹. Llywir cysondeb mewn llawysgrifau eraill ar sail y gynghanedd gytsain a ddefnyddir yn y llinellau hynny: mae’r gynghanedd yn llinellau 4 a 28 yn awgrymu y dylid defnyddio ffurf sy’n cynnwys -f-, ac mae’r gynghanedd yn llinellau 19 a 50 yn awgrymu y dylid hepgor y llythyren honno. Adlewyrchir hyn (yn y drefn honno) yn y llawysgrifau: BL 14978 gweurful/gwerul (ond ni cheir llinell 50 yn y testun hwnnw), LlGC 5283B gwyrful/gwyrul, C 5.167 gwerful/gwerul a Pen 99 gwerful/gweurul. Bernir y dylid defnyddio’r ddwy ffurf wahanol ar yr enw yn nhestun y golygiad yn unol â’r gynghanedd. Ni cheir rhyw lawer o gysondeb, fodd bynnag, o ran pa lafariaid a geid yn y goben: ai Gweur[f]ul ynteu Gwer[f]ul? Fel y gwelir uchod, llawysgrifau LlGC 5283B a C 5.167 yn unig sy’n gyson yn hyn o beth, ond nid ydynt yn gytûn â’i gilydd. Ar sail y darlleniad a geir amlaf yn X¹ a BL 14978, ynghyd â’r ffaith ei bod yn fwy tebygol y byddai copïwyr yn hepgor -u- nac yn ei hychwanegu, bernir yn betrus mai Gweur[f]ul yw’r ffurf ar yr enw a ddefnyddiai Guto. Ymhellach, gw. Gweurful ferch Madog.

5 Mawrth  Gthg. darlleniad unigryw C 3.4 mawr. Dengys 5–6n nad oedd Elis Gruffudd, os ef fu’n gyfrifol, yn canolbwyntio wrth gofnodi’r cwpled hwn.

5–6  Ceir llinell 6 yn gyntaf yn y cwpled hwn yn C 3.4. Dilynwyd mwyafrif y llawysgrifau. Gw. hefyd 5n Mawrth.

6 Mis hiraeth am y seren  Gthg. LlGC 5283B mis o hiraeth am seren. Gall fod BL 14978 megais hiraeth am seren yn ateg i’r darlleniad hwnnw, ond dilynwyd mwyafrif y llawysgrifau.

7 Merthyr ym yw’r Mawrth a’r Iau  Cf. darlleniad gwallus LlGC 5283B merthyr yw mowrth ar iav.

7–8  Collwyd y cwpled hwn o destun X².

8 Marw hon ym yw’r heiniau  Dilynir darlleniad X¹. Nid ymddengys fod BL 14978 marw hono ym vwr heiniav ond yn ymgais i adfer llinell seithsill, oherwydd diau y cyfrifid marw yn air unsill (cf. marwfis yn air deusill yn llinell 4). Ond nid yw hynny’n sail i gredu nad honno a geid yn wreiddiol a bod y gynsail yn wallus. Posibilrwydd arall mwy tebygol, o bosibl, yw mai ymy yw a geid yn y gynsail ac a droes yn ym yw mewn llawysgrifau diweddarach. Ceir llinell wahanol yn LlGC 5283B marw fanwyl yw mwrw finnav, llinell y gellid yn hawdd ei derbyn. Ond bernir bod y cyfeiriad at heiniau, ‘heintiau’, yn gydnaws â hoffter Guto o gyfeirio, o dro i dro, at ei afiechydon yn ei gerddi (cf. ei gywydd i ddiolch i Siân Bwrch o’r Drefrudd am ei gofal, 81.1–2 Mae i’m cefn er ys pythefnos / Henwayw ni ad hun y nos).

9 Martha oedd yn ’y mhorthi  Nid yw’n eglur beth a geid yn X²: mae C 5.167 martha oedd im kymorthi yn berffaith dderbyniol, ond bernir mai fy mhorthi a geid gan Guto’n wreiddiol er mwyn cyd-daro â ’y mhorthiant i yn y llinell nesaf. Gwrthodir Pen 99 mawrth oedd yn kymorth iddi am yr un rheswm.

9 ’y  Yn C 3.4 a LlGC 5283B vymhorthi yn unig y ceir llythyren o flaen y rhagenw personol yma. Fe’i hepgorir yn BL 14967 a BL 14978, a dilynir eu darlleniad hwy yn sgil ei hegpor yn ddieithriad yn llinell 10n.

10 ’y  Ni cheir y rhagenw personol yn ei ffurf lawn yn yr un llawysgrif.

11 mawr yw dwyn  Gthg. BL 14978 marw dyn.

12 mamaeth well no mam  Gthg. BL 14978 mamaeth ail i mam.

13 mwya’ wylaw  Gthg. LlGC 5283B y mae wylo.

15 Difiau  Dilynir X¹, BL 14978 a C 5.167. Ceir camglywed neu gamgopïo yn Pen 99 difai, a gall mai’r un peth a ddigwyddodd ar lafar yn achos LlGC 5283B difav.

15 dŷ  Fe’i collwyd o destun C 3.4.

16 dydd  Gthg. LlGC 5283B doy.

17 canu  Gthg. C 3.4 kannv (gw. GPC 413 d.g. cannaf ‘gwynnu (dillad, lliain, &c.) trwy eu golchi a’u tannu allan yn yr awyr agored, claerwynnu, glanhau’n wyn, puro, gloywi’). Er ei fod yn ddarlleniad digon deniadol ar un olwg, dilynir mwyafrif y llawysgrifau.

18 y gwragedd-da  Gthg. LlGC 5283B ar wragedd.

19 Gweurul  Gw. 4n Weurful.

20 oes  Gthg. LlGC 5283B ais.

24 yw cyfair  Dilynodd GGl ar gyfair ddarlleniad unigryw a chynganeddol wallus Pen 99.

24 Carreg Hofa  Ceir darlleniad unigryw yn C 3.4 keric, ond bernir mai’r ffurf gydnabyddedig ar yr enw priod a welir yn y llawysgrifau eraill sydd gywir. Ceir ffurfiau sy’n cefnogi Hofa yn BL 14967, LlGC 5283B ac X² (ond cf. Pen 99 hw^ofa), a cheir ffurfiau ar Hwfa yn y llawysgrifau eraill. Dilynir mwyafrif y llawysgrifau felly, a cf. hefyd 87.40n Craig hefyd Carreg Hofa.

25 mil a wylan’  Bernir nad yw C 3.4 awelan, BL 14978 a wylen a Pen 99 a wyla (sef yr hyn a geir yn GGl) yn gystal darlleniadau. Hepgorir -t ym mwyafrif y llawysgrifau.

28 Gweurful  Gw. 4n Weurful.

28 gwae  Ceid gwe yn X¹, ond nid yw’n ystyrlon.

29 gwae  Ceir gwe yn BL 14967, ond nid yn C 3.4 y tro hwn (cf. 28n gwae).

29–30 Gofal adfyd, gwae Flodfol! / Gaeaf yw’r haf ar ei hôl  Y tebyg yw mai’r ffaith mai cynghanedd groes rywiog a geir yn llinell 29 a barodd i rywun ei newid i’w ffurf wrthwyneb erbyn ei chopïo yn LlGC 5283B, gan beri i brifodl y llinell nesaf newid yn ei sgil: gwae lodfol gofal adfyd / gayaf ywr haf ar i hyd. Ar y math hwn o amrywio, gw. CD 147 (cf. gywydd gorchestol ‘wyneb y’ngwrthwyneb’ gan Owain Gwynedd yn Cynddelw 1861: 248–50).

31 i  Gthg. X¹ gar. A chymryd mai at Dal-y-bont ger y Trallwng y cyfeirir (gw. y nodyn esboniadol), ymddengys fod i, ‘hyd at’, yn fwy addas yng nghyd-destun y cwpled hwn.

32 gerlont  Dilynir darlleniad X¹ (dichon fod BL 14978 evrlont yn ei ategu) a Pen 99. Ceir y ffurf amrywiol garlont yn LlGC 5283B ac, o bosibl, yn C 5.167 (gw. GPC 1382 d.g. garlant).

34 chwarae rhos  Ymddengys y ceir y fannod o flaen rhos yn C 3.4 chware yrhos, ond ni cheir tystiolaeth amgen ar gyfer y darlleniad.

39 â’r  Dilynir mwyafrif y llawysgrifau. Gthg. X¹ or.

40 deinturiau  Ceir y fannod o flaen deinturiau yn C 3.4 a Pen 99 yn unig, a cheir elfen fwy personol yn narlleniad LlGC 5283B torri /n/ denturiav, ond ni cheir digon o dystiolaeth o blaid yr un ohonynt. Ceir ffurf amrywiol ar yr enw yn LlGC 5283B a Pen 99 denturiav (gw. GPC 924 d.g. deintur²).

41 Ei gŵr a’i chlerwr â’i chlod  Gthg. darlleniadau unigryw BL 14967 i gwr naichlerwr nai chlod a BL 14978 ygwr i glerwr ai glod. Dilynir darlleniad mwyafrif y llawysgrifau.

43 O gorweddodd gwawr eiddun  Ceid darlleniad carbwl yn LlGC 5283B o gorfeddoedd gwawr vfudd. Gw. hefyd 44n.

44 ’y nghun  A chymryd mai fy nghun a olygir, hepgorir f- ym mhob llawysgrif heblaw’r un a ddilynodd GGl, sef Pen 99 fyng hvn. Digon deniadol yw darlleniad LlGC 5283B ynghudd (cf. Lewys Glyn Cothi yn ei farwnad yntau i Weurful, GLGC 212.7–8 Planed Madog ap M’redudd / a roed yng nghôr Duw ynghudd), ond gwelir mai yn sgil newid llinell 43 y daeth i fod (gw. y nodyn uchod).

50 ar  Ceir darlleniad GGl yn Pen 99 yr, ond deil y llawysgrifau eraill fel arall.

50 ysgôr  Gall fod darlleniad BL 14967 i sgor yn sail i ddadlau mai’r fannod a ddynodir gan y- yma, ond ysgrifennwyd ysgôr fel un gair ym mhob llawysgrif arall.

50 Gweurul  Gw. 4n Weurful.

54 a lanwyd  Dilynir darlleniad mwyafrif y llawysgrifau, ond gthg. LlGC 5283B a Pen 99 a lanwed.

Llyfryddiaeth
Cynddelw (1861), Gorchestion Beirdd Cymru (Caernarfon)

Ar ddyddiad y farwolaeth ei hun y canolbwyntir yn rhan gyntaf y farwnad hon i Weurful ferch Madog o Abertanad. Gwneir defnydd o’r ffaith mai ym mis Mawrth ar ryw ddydd Iau, Difiau, y bu farw drwy’r cymeriadau llythrennol m- yn llinellau 1–14 a d- yn llinellau 15–22. Yn llinellau 1–14 rhoir y sylw pennaf i effaith ystrydebol y farwolaeth honno ar y bardd, sy’n glaf bellach gan nad yw’r [p]orthiant a roes Gweurful iddo gynt ar gael. Dengys cywydd mawl a ganodd Guto i fab Gweurful, Dafydd Llwyd ap Gruffudd, ei fod wedi derbyn nawdd ganddi hi a Gruffudd ei hail ŵr, a hynny, o bosibl, er pan oedd yn ifanc (gw. 86.5–6). Ni chyfeirir gan Guto at ŵr cyntaf Gweurful, sef Rhys ap Dafydd o Rug, yn wahanol i Lewys Glyn Cothi yn ei farwnad yntau iddi (gw. GLGC 212.12; ymhellach ar gywydd Lewys, gw. nodiadau llinellau 13, 17, 18–22, 38 a 44). Ar effaith andwyol y farwolaeth ar wragedd bonheddig tebyg i Weurful y canolbwyntir yn llinellau 15–22.

Lleoliad y farwolaeth a’r tristwch yn Abertanad a thu hwnt a ddaw nesaf yn llinellau 23–32, cyn rhoi gwedd fwy personol ar y drasiedi yn llinellau 33–42. Cyfeirir yma at y bardd eto ac at feirdd eraill o bosibl (gw. 38n) ac yna at barhad yr hen haelioni yng ngofal teulu Gweurful. Symudir ymlaen yn naturiol at y cysur a gynigir yn niweddglo’r gerdd yn llinellau 43–56, sy’n seiliedig ar y drugaredd a gaiff Gweurful ar Ddydd y Farn yn gyfnewid am ei haelioni tra oedd yn fyw. Mae’n debygol iawn mai’r ffaith i Weurful gael ei chladdu yn eglwys Sant Mihangel yn Llanyblodwel a ysbrydolodd Guto i wneud defnydd o’r gred fod yr archangel hwnnw’n pwyso eneidiau pobl ar ei glorian Ddydd y Farn (gw. 45–6n). Mae’n sicr y byddai cynulleidfa’r gerdd wedi gwerthfawrogi arwyddocâd y ddelweddaeth ar unwaith.

Dyddiad
Nid yw dyddiad marwolaeth Gweurful yn hysbys, ond mae’n eglur oddi wrth farwnad Guto i’w mab, Dafydd Llwyd, nad oedd hi ar dir y byw pan fu farw yntau ddiwedd Hydref neu ddechrau Tachwedd 1465 (gw. 89.61–8). Felly hefyd, fe ymddengys, pan ganodd Guto gywydd mawl i Ddafydd (gw. 86.12n Aeth i’r pridd aur a thir prid) a chywydd diolch am bwrs i’w wraig, Catrin ferch Maredudd (gw. 87.27–32). O ganlyniad, gall mai’r farwnad hon yw’r gerdd gynharaf sydd ar glawr gan Guto i aelod o deulu Abertanad. Bernir bod y gerdd fawl i Ddafydd a’r gerdd ddiolch am bwrs yn perthyn i’r cyfnod c.1455–Hydref 1465, pan oedd Abertanad ym meddiant Dafydd. Cyfeirir yn llinell 42 y cywydd hwn at [d]rimaib Gweurful, sef ei thri phlentyn (gw. y nodyn), ond ei chyntaf-anedig, Ales, yn unig a enwir (gw. 25n). A oedd Dafydd yn fachgen ifanc pan fu farw ei fam ynteu a oedd gan Guto resymau eraill dros enwi merch Gweurful, megis am mai Ales oedd ei phlentyn hynaf neu am ei bod yn olynydd naturiol i’w mam? Fel yn achos y cerddi eraill i deulu Abertanad, cynigir rhwng c.1455–Hydref 1465 fel dyddiad canu’r gerdd, ond mae’n ddigon posibl iddi gael ei chanu cyn 1450..

Golygiad blaenorol
GGl cerdd LXVIII.

Mesur a chynghanedd
Cywydd, 56 llinell.
Cynghanedd: croes 59% (33 llinell), traws 19.5% (11 llinell), sain 19.5% (11 llinell), llusg 2% (1 llinell).

1 Powys  Hen deyrnas a rennid yn Bowys Fadog a Phowys Wenwynwyn (gw. WATU 182). Mae’n bosibl y cynhwysid Abertanad o fewn ei therfynau at ddibenion y cywydd hwn, ond gthg. y cywydd a ganodd Guto i ofyn am frigawn gan Sieffrai Cyffin ar ran mab Gweurful, Dafydd Llwyd, lle saif Abertanad ar y ffin â Phowys ac mewn gwrthgyferbyniad ag ef (gw. 98.23n). At hynny mae [P]owys draw yn awgrymu nad oedd Guto ym Mhowys ar y pryd. Mae’n sicr fod [b]ro Danad (11n) ym Mhowys Fadog a [Th]al-y-bont (31n) ym Mhowys Wenwynwyn, ac mae’n amlwg felly mai ag ardaloedd i’r gorllewin o Abertanad y cysylltir Gweurful yn y farwnad hon.

3 gwas  Sef Guto. Dilynir GPC 1590 d.g. gwas¹ 1 ‘gŵr ifanc’, yn yr aralleiriad, ond mae ibid. 2 (a) ‘gwasanaethwr’ yr un mor berthnasol.

4 marwfis  Gw. GPC 2367 ‘mis marw; fe’i defnyddid gynt yn enw ar fis Ionawr’.

4 Gweurful  Gweurful ferch Madog.

7 merthyr  Gw. GPC 2436 d.g. merthyr¹ (b) ‘merthyrdod, marwolaeth, dioddefaint’, lle nodir 1595 fel dyddiad yr enghraifft gyntaf o’r gair yn yr ystyr honno.

7 yr Iau  Sef y dydd Iau y bu farw Gweurful (gw. 15n).

9 Martha  Roedd Martha’n chwaer i Lasarus a Mair a bu’n gweini ar Iesu Grist yn ôl Luc 10.38–42 ac Ioan 11–12.8. Er gwaethaf ei lletygarwch amlwg, cymharol brin yw’r cyfeiriadau ati yng ngwaith y beirdd (gw. 26.33n; GLGC 2.28, 82.55 (i Elliw ferch Henri), 94.2; GLM XII.38 (disgrifiad o Fargred, gwraig weddw Rhys ap Llywelyn), 78.32; TA XI.24; GST 90.33; GGH 107.8 (i Ras Mostyn o Fôn)). Ymhellach, gw. ODCC³ 1050.

11 Mawr yw dwyn ym mro Danad  Cf. 87.29n Mawr yw dawn ym mro Danad.

11 bro Danad  Llifai afon Tanad drwy gymydau Mochnant Uwch Rhaeadr, Mochnant Is Rhaeadr a Chynllaith ym Mhowys Fadog cyn ymuno ag afon Hafren ger cartref Gweurful yn Abertanad.

11–13 Mawr … / Mwya’  ‘Peth ofnadwy’ yw ystyr mawr yma, ond cadwyd mawr yn yr aralleiriad er mwyn cynnal ystyr y radd gymharol mwya’ (cf. 96.47n).

13 Mwya’ wylaw ym Maelawr  Cf. Lewys Glyn Cothi yn ei farwnad yntau i Weurful, GLGC 212.9–10 Mae o wylaw ym Maelawr / mwy no llyn ar Ferwyn fawr.

13 Maelawr  Ceid cymydau Maelor Gymraeg a Maelor Saesneg (gw. WATU 148, 288 a 289). Y tebyg yw mai at Faelor Saesneg y cyfeirir gan fod taid Gweurful ar ochr ei thad, Maredudd ap Llywelyn Ddu, yn ddirprwy stiward y cwmwd c.1400 (gw. WG1 ‘Tudur Trefor’ 17). Ymhellach, gw. 86.18n Maelawr.

14 lleuad  Gw. GPC 2167 d.g. 2 (b) ‘yn ffig. am fenyw nodedig am ei thegwch’ (cf. 51 lloer).

15 Difiau  ‘Dydd Iau’ (gw. GPC 982). Y dydd y bu Gweurful farw, hyd y gwelir, ond fe’i hystyrid yn ddiwrnod digon anlwcus yn sgil dal Crist yng ngardd Gethsemane ar nos Iau ar ôl y Swper Olaf (gw. Mathew 26; Marc 14; Luc 22; Ioan 18; cf. DG.net 57.1, 9).

16 Duodd wybr dydd o’i ddeuben  Naill ai [d]euben yr wybr (hynny yw, y wawr yn y dwyrain a’r machlud yn y gorllewin) neu ddeuben y dydd (hynny yw, y bore a’r hwyr). Seilir y ddelwedd drawiadol hon ar y ffaith mai ymestyn a wnâi’r dydd o fis Mawrth ymlaen, yn hytrach na byrhau.

17 dydd cwyn  Cf. Lewys Glyn Cothi yn ei farwnad yntau i Weurful, GLGC 212.11–12 [Mae c]wyn uchod ym Mlodwol, / ac yn y Rug gŵyn ar ôl, 15–20 Ei chŵyn yng Ngwynedd heddiw / a wna y lloer wen o’i lliw. / Dau gŵyn yn y byd a gad / yn un cwyn o naw caniad: / cwyn rhiain fain a oedd ful, / cwyn mawr yw’r cân am Weurul, a 25.

18 Dydd Farn  Pryd yr âi’r archangel Mihangel at ei waith (gw. 45–6n). Cywasgiad ydyw, fe dybir, o Dydd y Farn (cf. 24.16 Dydd Farn ar anrhydedd fu).

18 gwragedd-da  Ffurf luosog gwreigdda (gw. GPC 1705–6; cf. Dafydd ap Gwilym yn ei gywydd i’r gal, DG.net 85.11 Calennig gwragedd-da Cred). Ond cf. hefyd y farwnad a ganodd Lewys Glyn Cothi i Weurful, GLGC 212.51–2 Athrawes rhom a Throea / oedd â dysg i’r gwragedd da.

18–22  Sylwer mai ar effaith marwolaeth Gweurful ar y gwragedd-da ac ar wragedd goreugwyr y canolbwyntir yn y llinellau hyn, a hynny’n bennaf, gellid tybio, gan ei bod yn batrwm o urddas benywaidd. Ond tybed hefyd a oedd gan Weurful swyddogaeth benodol yn y gymdeithas o safbwynt hyfforddi merched? Cf. Lewys Glyn Cothi yn ei farwnad yntau iddi, GLGC 212.51–2 Athrawes rhom a Throea / oedd â dysg i’r gwragedd da.

19 Gweurul  Ffurf amrywiol ar Gweurful (gw. 4n Gweurful).

20 darfod  Gall fod yn ferf neu’n enw. Fe’i hystyrir yn ferf yma, ‘diweddu’, sy’n disgrifio’r effaith y cafodd yr hyn a ddisgrifir gan Guto fel Dydd Farn yn llinell 18 ar drigolion Abertanad.

23 y dref  Fe’i hystyrir yn gyfeiriad at Abertanad ei hun (gw. GPC 3572 d.g. tref (b) ‘trigfan, cartref; tŷ (a’r tir o’i gwmpas)’).

24 cyfair  Gw. GPC 675 d.g. cyfair¹ 1 ‘ardal, rhanbarth’, ond gall fod ‘rhan gyferbyniol, lle cyferbyn’ yn berthnasol hefyd yn sgil y ffaith fod llys Abertanad a bryn Carreghwfa’n wynebu ei gilydd dros afon Tanad.

24 Carreg Hofa  Safai plwyf Carreghwfa yng nghwmwd Deuddwr gyferbyn ag ardal y Deuparth yn arglwyddiaeth Croesoswallt (gw. WATU 35). At y garreg ei hun, fodd bynnag, y cyfeirir yma’n ôl pob tebyg, sef bryn Llanymynech heddiw. Ymhellach, gw. 87.40n.

25 Ales  At ferch Gweurful y cyfeirir, fel yr awgrymir yn GGl 346. Gw. WG2 ‘Bleddyn ap Cynfyn’ 10 F1, lle’i gelwir yn Alice a lle nodir iddi briodi Rheinallt ap Gruffudd Fychan, ond, yn ôl WG1 ‘Gwenwys’ 3, ag Alis ferch Gruffudd Hanmer y bu ef yn briod. Ales oedd yr hynaf o bedwar plentyn Gweurful a Gruffudd a gall mai am y rheswm hwnnw y cyfeirir ati yma. Cyfeirir ati eto fel Alis yn y cywydd marwnad a ganodd Guto i’w brawd, Dafydd Llwyd (gw. 89.30n). Gall mai ati hi hefyd y cyfeirir yn y farwnad a ganodd Lewys Glyn Cothi yntau i Weurful (gw. GLGC 212.19 cwyn rhiain fain a oedd ful; GPC 2501 d.g. mul² (b) ‘trist, prudd; tawedog; mud’). Ymhellach, gw. 42n.

26 Mewn llawer grudd mae’n llai’r gwres  Cf. Dafydd Nanmor mewn cywydd marwnad i ferch, DN XXX.8 Mae’n llai’r gwrid mewn [llawer] grudd.

27 gwae’r llu  Cf. llu arall a gymerodd le’r llall yn llinell 51 Mae’r lloer gyda Mair a’i llu.

28 Gweurful  Gw. 4n Gweurful.

28 y Fêl Ynys  Hen enw am Ynys Prydain (gw. TYP³ 246, 248–9).

29 Blodfol  Ceid trefgorddau Blodfol Fawr a Blodfol Fechan ym mhlwyf Llanyblodwel (gw. WATU 15 d.g. Blodwel Fawr, Fechan). Cf. cywydd mawl a ganodd Gruffudd Hiraethog i Robert Tanad o Flodwel Fechan, GGH cerdd 42 (ond sylwer na chyfeirir at Flodwel Fechan yn y gerdd ei hun). Y tebyg yw mai at y pentref a elwir yn Llanyblodwel heddiw y cyfeirir yma, ar lannau gogleddol afon Tanad ychydig i’r gogledd o Abertanad, gan yr ymddengys mai yn eglwys Sant Mihangel yno y claddwyd Gweurful (gw. 44n). Llanfihangel-ym-Mlodfol oedd enw llawn y drefgordd, ac ymddengys mai ystyr Blodfol yw ‘pant y blodau’ (gw. PKM 201–2 a Richards 1998: 169).

31 Tal-y-bont  Nid ymddengys fod a wnelo Tal-y-bont yng Ngheredigion, Gwynedd na Meirionydd ddim oll â Gweurful na’i theulu ac nid ydynt yn dwyn arwyddocâd diarhebol. Felly hefyd Dal-y-bont (Buttington yn Saesneg) ger y Trallwng, ond hwn yw’r agosaf at ardal y gerdd (gw. WATU 201; Owen and Morgan 2007: 58 d.g. Buttington). Saif oddeutu wyth milltir a hanner yn syth i’r de o Abertanad, a gall mai’r ffaith ei fod ar y ffin rhwng cymydau Ystrad Marchell a Gorddwr ym Mhowys Wenwynwyn a barodd i Guto ei enwi yma fel rhyw fesur o bellter. Sylwer hefyd ei fod ar lannau dwyreiniol afon Hafren ac mai dros yr afon honno y saif y bont yn ei enw, ac efallai yr ymddangosai’n bellach i ffwrdd o ganlyniad.

31–4  Bernir mai fel mesur o bellter y cyfeirir at Dal-y-bont ger y Trallwng yn llinell 31 (gw. y nodyn), ac ergyd debygol y llinellau hyn yw mai ofer yw i’r holl dir rhwng Abertanad a Thal-y-bont flodeuo bellach yn sgil marwolaeth Gweurful. Hynny yw, ofer yw i’r tir wisgo irlwyn ac i gariadon wisgo gerlont ‘torch o flodau’ (gw. GPC 1382 d.g. gerlawnt), a hynny am mai Gaeaf yw’r haf ar ei hôl (30). Ni cheid digon o wyrddni i greu torch dda yn y lle cyntaf ac ni thyfai’r rhos ‘rhosod’ ychwaith er mwyn i gariadon eu cyfnewid. Fodd bynnag, a chymryd bod mis Mawrth wedi mynd heibio (gw. 2 Mawrth oedd) y tebyg yw bod y gerdd hon wedi ei chanu yn anterth y gwanwyn ym mis Ebrill ac ychydig cyn dathliadau Calan Mai. Dwg hyn i gof gywydd enwog Gruffudd ab Adda i’r fedwen a lusgwyd yn bawl haf i ganol tref Llanidloes (gw. DGG² cerdd LXV; OBWV 90–2). Tybed felly ai dweud mae Guto mai ofer dwyn … irlwyn, ‘cludo llwyn iraidd’, na gerlont i Dal-y-bont ar gyfer hwyl Calan Mai? Y prif anhawster â’r dehongliad hwnnw yw mai i’r Trallwng ei hun y disgwylid cludo pawl haf yn hytrach nac i Dal-y-bont.

33 merch Fadawg  Sef Gweurful ferch Madog (gw. 4n Gweurful).

38 A’i chywyddau ni chuddir  Sef cywyddau eraill a ganwyd i Weurful, gellid tybio (ac na oroesodd), gan Guto a chywyddau gan feirdd eraill, megis y cywydd a ganodd Llawdden iddi i ddiolch am baun a pheunes ac i ofyn paun ganddi a’i gŵr dros Ddafydd Llwyd o’r Drenewydd, a’r farwnad a ganodd Lewys Glyn Cothi iddi (gw. GLl cerdd 8; GLGC cerdd 212; cf. ibid. 212.35–6 Gwin yn rhad ac enrhydedd / a gâi’r beirdd ar gwr ei bedd; / offrymen’ ddalen bob ddau, / neu ddeg iddi’n gywyddau). Gall mai’r cwpled hwn yn bennaf a barodd i rai copïwyr nodi fod y gerdd hon yn farwnad i Werful Mechain (gw. nodiadau testunol y gerdd hon).

39 y bywyd mau  Cyfeirir at y bywyd, ‘bywoliaeth’, a fu’n eiddo i Guto, sef nawdd gan Weurful. Cf. Guto yn ei gywydd mawl i Sieffrai Cyffin, 97.12n fy mywyd i. Torrodd Mair a Duw’r deinturiau, sef ‘cytundebau’ anffurfiol, a wnaethpwyd rhwng Gweurful ar y naill law a Guto ac eraill ar y llaw arall.

40 A Duw’n torri deinturiau  Ceir yr un llinell mewn cywydd marwnad gan Dudur Aled i Ruffudd ap Rhys a’i wraig (gw. TA LXXXVIII.11–14 Darfod oedd amod y ddau, / A Duw’n torri’r deinturiau!). Ceir yr un topos ym marwnad Guto i’r Abad Rhys o Ystrad-fflur (gw. 9.13–16; cf. 55–6n).

41 ei gŵr  Sef gŵr Gweurful, Gruffudd ab Ieuan Fychan, yn ôl pob tebyg. Er y gall fod Guto’n cyfeirio ato ef ei hun fel gŵr a chlerwr Gweurful, dengys y cywydd marwnad a ganodd Guto i Ddafydd Llwyd fod Gruffudd ar dir y byw pan fu farw ei fab a’i wraig hefyd (gw. 89.29, 47–50, 61–8).

42 ei thrimaib  Yn ôl yr achresi cafodd Gweurful gyfanswm o chwe phlentyn, sef dau o’i phriodas gyntaf â Rhys ap Dafydd o Rug (Hywel a Gruffudd) a phedwar o’i hail briodas gyda Gruffudd ab Ieuan Fychan o Abertanad (Ales, Hywel, Marged a Dafydd Llwyd). Os at ‘dri mab’ y cyfeirir yma, rhaid cymryd bod Guto wedi dewis peidio cyfrif un o’r pedwar mab a gafodd Gweurful (o bosibl am fod un ohonynt wedi marw). Dengys marwnad Guto i Ddafydd ei fod ef a’i frawd, Hywel, yn fyw pan fu farw eu mam (gw. 89.27, 61–2), felly gall mai un o feibion Rhys ap Dafydd a hepgorir. Fodd bynnag, gall yn syml mai at ‘dri phlentyn’ y cyfeirir (gw. GPC 2293 d.g. mab (a) ‘plentyn (benyw neu wryw)’), sef Hywel, Dafydd ac Ales eu chwaer hŷn, a enwir yn llinell 25 (gw. y nodyn). Tybed a oedd Marged wedi marw’n ifanc?

44 côr Mihangel  Lle claddwyd Gweurful, sef yng nghangell eglwys Sant Mihangel yn Llanyblodwel. Cf. Lewys Glyn Cothi yn niweddglo ei farwnad yntau iddi, GLGC 212.61–4 Aeth Mihangel ar elor / â’r wraig hael i euraw’r côr, / a’r ail awr ydd aeth i’r wledd / â Gweurul i’r drugaredd. Yr un yw ergyd yr hyn a ddywed Lewys â’r hyn a ddywed Guto yn niweddglo’r gerdd hon (gw. 45–6n). Ymhellach, gw. Newman and Pevsner 2006: 336–7.

45–6 Mihangel â’r gwayw melyn / A bwysa drwg a da dyn  Credid bod yr archangel Mihangel yn pwyso eneidiau pobl yn y fantol ar Ddydd y Farn ac yn ymladd dros y rhai cyfiawn ar eu ffordd i’r nefoedd. Cf. Bl BGCC 18.37–8 A’n eirolve-ne Mihagel / Ar ren New, ran trugaret ‘Boed i Fihangel ymbil ar ein rhan / Ar Arglwydd y Nef am gyfran o drugaredd’ (cerdd ar bwnc angau o Lyfr Du Caerfyrddin); GIG XXVII.103–6 Mihangel, Uriel eirian, / Â’r cleddyfau, tonnau tân, / Diau yw gerllaw Duw Iôn / Yn dethol y rhai doethion (‘Y Deuddeg Apostol a’r Farn’); GLM LXXIII.37–40 Mihangel, heb gêl a gaid, / piau Siôn, pwyso’i enaid; / a maddau’i gamweddau i gyd / heb na phoen byw na phenyd (marwnad Siôn Pilstwn); TA LXXX.81–96. Credid bod Mair, yn ei thro (gw. 51n Mair), yn gwrthbwyso pechodau’r eneidiau ar y glorian. Er mor boblogaidd yw’r traddodiad hwn ym marddoniaeth y cyfnod, un darlun ohono’n unig o’r bymthegfed ganrif a oroesodd yng Nghymru. Fe’i gwelir ar gyfres o baneli paentiedig yn eglwys Sant Eilian yn Llaneilian-yn-rhos, sir Ddinbych (gw. Lord 2003: 191–2). Er bod y glorian a ddarlunir yno’n un euraidd (fel y gwelir hefyd ar nifer o furluniau eraill tebyg o’r bymthegfed ganrif mewn eglwysi yn Lloegr), ni raid tybio mai â’r gwayw melyn a enwir yma y pwysai Mihangel yr eneidiau. Mae’n fwy tebygol i Guto roi gwayw yn lle’r cleddyf a welir amlaf yn llaw’r archangel ar Ddydd y Farn yn sgil y gred iddo hefyd ladd draig â gwaywffon (cf. GBF 34.13–20), ond mae’n ddigon posibl hefyd iddo seilio ei ddelwedd ar furlun coll a welodd yn eglwys Sant Mihangel yn Llanyblodwel (gw. 44n) neu mewn eglwys arall. Digon perthnasol hefyd yw disgrifiad Ieuan ap Hywel Swrdwal o’r clogyn aur a gafodd Guto’n rhodd gan Syr Rhisiart Gethin (gw. GHS 24.53–4 Mantell Mihangel felyn / Y sy glog eos y Glyn). Ymhellach, gw. Jones 1929–31; Breeze 1989–90; Bl BGCC 18.37n Mihagel; ODCC³ 1082–3.

48 Pawb a rydd pybyr weddi  Credid y pwysid eneidiau gan yr archangel Mihangel ar Ddydd y Farn ac yr eiriolai Mair ar eu rhan (gw. 45–6n). Fel y dywed Jones (1929–31: 14), ‘Peth cyffredin, felly, oedd gweddïo ar Fihangel yn awr angau: “O Michael, militae coelestis signifer, in adjutorium nostrum veni, princeps et propugnator.”’

49 y Sul  Credid y syrthiai Dydd y Farn ar ddydd Sul, fel y gwnâi hefyd gynifer o ddyddiau eraill pwysig yn hanes Cristnogaeth (gw. GGMD ii, 179–80 (cerdd 4 ‘Englynion y Sul’); ASCent 3.49–50n (‘I ganmol y Sul’); GIBH 8.49–50). Ar ei arwyddocâd yng nghyd-destun y cywydd hwn, gw. 45–6n.

50 ysgôr  Nid rhif neu gyfrif fel y cyfryw, eithr yr hyn a’i cofnodai. Gw. GPC 3246 d.g. sgôr (a) ‘(marc a dorrir mewn) pren cyfrif’; OED Online s.v. score 9 (a) ‘A notch cut in a stick or tally, used to mark numbers in keeping accounts; also the tally itself’, 10 (a) ‘A record or account (of items of uniform amount to be charged or credited) kept by means of tallies, or (in later use) by means of marks made on a board (with chalk), on a slate, or the like. Now chiefly, the row of chalk marks on a door, or of strokes on a slate, which in rural alehouses used to serve to record the quantity of liquor consumed on credit by a regular frequenter. Hence occas. transf., a customer’s account for goods obtained on credit.’ Ceir enghreifftiau mynych o’r gair score yn y ddwy ystyr hyn yn ystod y bymthegfed ganrif. Ergyd y cwpled ar ei hyd yw bod ysgôr Gweurful yn llawn marciau a ddynodai achlysuron pan fu’n hael (i’r beirdd yn benodol, gellid tybio).

50 Gweurul  Ffurf amrywiol ar Gweurful (gw. 4n Gweurful).

51 lloer  Gw. GPC 2198 2 (b) ‘yn ffig. am fenyw neu ferch nodedig’ (cf. 14n).

51 Mair  Credid y byddai’r Forwyn Fair yn pledio dros eneidiau pobl a bwysid ar glorian yr archangel Mihangel ar Ddydd y Farn (gw. 45–6n).

51 Mair a’i llu  Cf. 27n.

55–6 O thelir pwyth i haelion / Taler ei haelder i hon  Mynegir yr un dyheadau’n union ar ddiwedd y cywydd marwnad a ganodd Guto i Rys, abad Ystrad-fflur (gw. 9.75–84; cf. 40n).

Llyfryddiaeth
Breeze, A. (1989–90), ‘The Virgin’s Rosary and St Michael’s Scales’, SC xxiv/xxv: 91–8
Jones, D.G. (1929–31), ‘Buchedd Mihangel a’r Legenda Aurea’, B v: 8–14
Lord, P. (2003), Diwylliant Gweledol Cymru: Gweledigaeth yr Oesoedd Canol (Caerdydd)
Newman, J. and Pevsner, N. (2006), The Buildings of England: Shropshire (second ed., London)
Owen, H.W. and Morgan, R. (2007), Dictionary of the Place-names of Wales (Llandysul)
Richards, M. (1998), Enwau Tir a Gwlad (Caernarfon)

In the first part of this elegy for Gweurful daughter of Madog of Abertanad Guto focuses on the timing of his patron’s death. He makes use of the fact that she died during the month of March (Mawrth) on a Thursday (Difiau) by beginning the first fourteen lines with the letter m- and the next eight lines with the letter d-. Lines 1–14 outline in generally conventional terms the impact of Gweurful’s death on Guto, who claims he is unwell now that she can no longer offer him [p]orthiant ‘nourishment’. In his praise poem for Gweurful’s son, Dafydd Llwyd ap Gruffudd, Guto states clearly that he had received patronage from her and her second husband, Gruffudd, possibly from an early age (see 86.5–6). Unlike Lewys Glyn Cothi in his elegy for Gweurful, Guto does not mention her first husband, Rhys ap Dafydd of Rhug (see GLGC 212.12; for Lewys’s poem, see further the notes to lines 13, 17, 18–22, 38 and 44). Lines 15–22 describe the impact of Gweurful’s death on her fellow-noblewomen.

Guto then locates the death at Abertanad and describes the sadness felt there and in other lands nearby (23–32) before depicting the tragedy in more personal terms in lines 33–42. Guto refers to himself again and possibly to other poets (see 38n) and then to the continuation of Gweurful’s generosity through her descendants. In lines 43–56, Guto moves effortlessly on to consolation as he concludes the poem, which is based on the mercy that Gweurful will receive on Judgement Day in exchange for her generosity when she was alive. It is the fact that Gweurful was buried in the church of St Michael at Llanyblodwel which in all likelihood inspired Guto to make use of the belief that the archangel would weigh souls on his scales on Judgement Day (see 45–6n). The poem’s original audience would certainly have appreciated the significance of the imagery immediately.

Date
Although the date of Gweurful’s death is unknown, it is clear from Guto’s elegy for her son, Dafydd Llwyd, that she was not alive when he died at the end of October or early November 1465 (see 89.61–8). It seems that the same was true when Guto composed both his praise poem for Dafydd (see 86.12n Aeth i’r pridd aur a thir prid) and his poem of thanks for a purse from Dafydd’s wife, Catrin daughter of Maredudd (see 87.27–32). Therefore, Guto’s elegy for Gweurful may be his earliest extant poem for a patron at Abertanad. Both the praise poem for Dafydd and the poem of thanks for a purse may have been composed between c.1455 and October 1465, when it seems that Dafydd had claimed his inheritance at Abertanad. Although Guto refers in line 42 of the present poem to Gweurful’s [t]rimaib ‘three children’ (see the note), he refers only to her firstborn child, Ales, by name (see 25n). Was Dafydd a young boy when his mother died or did Guto have other reasons for naming Gweurful’s daughter, such as the fact that Ales was her eldest child or that she was her mother’s natural successor? As with all other poems Guto composed for patrons at Abertanad, this poem probably belongs to the period c.1455–October 1465, although it is quite possible that it was composed before 1450.

The manuscripts
There are 25 copies of this poem in the manuscripts. A few texts seem to have originated from oral traditions, one of which was consulted in the present edition, namely LlGC 5283B. Other manuscripts used in this edition are BL 14967, BL 14978 and C 5.167.

Stema

Previous edition
GGl poem LXVIII.

Metre and cynghanedd
Cywydd, 56 lines.
Cynghanedd: croes 59% (33 lines), traws 19.5% (11 lines), sain 19.5% (11 lines), llusg 2% (1 line).

1 Powys  An old kingdom that contained two regions, namely Powys Fadog and Powys Wenwynwyn (see WATU 182). It is possible that Guto included Abertanad within its confines for the purposes of this poem, but contrast the poem of thanks for a brigandine which he addressed to Sieffrai Cyffin on behalf of Gweurful’s son, Dafydd Llwyd, where Powys stands opposite to Abertanad (see 98.23n). Furthermore, [P]owys draw ‘Powys yonder’ suggests that Guto was not in Powys itself at the time. Both [b]ro Danad ‘the vale of the river Tanad’ (11n) and [T]al-y-bont (31n) were certainly parts of Powys Fadog and Powys Wenwynwyn respectively, therefore it seems likely that Gweurful is associated with lands which lay to the west of Abertanad in this poem.

3 gwas  ‘Young man’, namely Guto. See GPC 1590 s.v. gwas¹ 1, although ibid. 2 (a) ‘servant’ is also possible.

4 marwfis  See GPC 2367 ‘dead month; formerly used as a name for January’.

4 Gweurful  Gweurful daughter of Madog.

7 merthyr  See GPC 2436 s.v. merthyr¹ (b) ‘martyrdom, death, suffering’, where the earliest example belongs to 1595.

7 yr Iau  ‘The Thursday’ when Gweurful died (see 15n).

9 Martha  St Martha was Lazarus and Mary’s sister and attended to Christ according to Luke 10.38–42 and John 11–12.8. Little mention is made of her by the poets despite her obvious virtues in terms of hospitality (see 26.33n; GLGC 2.28, 82.55 (to Elliw daughter of Henri), 94.2; GLM XII.38 (description of Margred, widow of Rhys ap Llywelyn), 78.32; TA XI.24; GST 90.33; GGH 107.8 (to Gras Mostyn of Anglesey)). See further ODCC³ 1050.

11 Mawr yw dwyn ym mro Danad  ‘Great is the taking in the vale of the river Tanad’. Cf. 87.29n Mawr yw dawn ym mro Danad ‘great is a blessing in the vale of the river Tanad’.

11 bro Danad  ‘The vale of the river Tanad’, which flowed through the commotes of Mochnant Uwch Rhaeadr, Mochnant Is Rhaeadr and Cynllaith in Powys Fadog into the river Severn near Gweurful’s home at Abertanad.

11–13 Mawr … / Mwya’  ‘Great … greatest’. The comparative degree is kept in the translation, although the exact meaning of mawr here is ‘terrible thing’.

13 Mwya’ wylaw ym Maelawr  ‘The greatest weeping in Maelor’. Cf. Lewys Glyn Cothi in his elegy for Gweurful, GLGC 212.9–10 Mae o wylaw ym Maelawr / mwy no llyn ar Ferwyn fawr ‘There’s more weeping in Maelor than a lake in the great Berwyn mountains.’

13 Maelawr  There were two commotes named Maelor Gymraeg and Maelor Saesneg (‘Welsh’ and ‘English’ Maelor respectively; see WATU 148, 288 and 289). In all likelihood, Guto is referring to Maelor Saesneg as Gweurful’s grandfather on her father’s side, Maredudd ap Llywelyn Ddu, was deputy steward of the commote c.1400 (see WG1 ‘Tudur Trefor’ 17). See further 86.18n Maelawr.

14 lleuad  ‘Moon’. See GPC 2167 s.v. 2 (b) ‘fig. esp. of a lady of outstanding beauty, a remarkably fair (young) woman’ (cf. 51 lloer).

15 Difiau  ‘Thursday’ (see GPC 982), in all likelihood when Gweurful died, although it was generally considered an unlucky day following Christ’s arrest at the Garden of Gethsemane on the Thursday night after the Last Supper (see Matthew 26; Mark 14; Luke 22; John 18; cf. DG.net 57.1, 9).

16 Duodd wybr dydd o’i ddeuben  ‘The sky of day darkened on both sides’, either both sides of the sky (sunrise and sunset) or both sides of day (morning and afternoon). This striking image is based on the fact that the day lengthens, instead of shortening, from March onwards.

17 dydd cwyn  ‘Day of lament’. Cf. Lewys Glyn Cothi in his elegy for Gweurful, GLGC 212.11–12 [Mae c]wyn uchod ym Mlodwol, / ac yn y Rug gŵyn ar ôl ‘There’s a lament above in Blodwel and a lament in the Rhug after’, 15–20 Ei chŵyn yng Ngwynedd heddiw / a wna y lloer wen o’i lliw. / Dau gŵyn yn y byd a gad / yn un cwyn o naw caniad: / cwyn rhiain fain a oedd ful, / cwyn mawr yw’r cân am Weurul ‘The lament for her in Gwynedd today makes the white moon change her colour. Two laments in the world permit one lament of nine songs: a slender maiden’s lament, who was sad, the song for Gweurful is a great lament’, and 25.

18 Dydd Farn  ‘Judgement Day’, when the archangel Michael would have his hands full (see 45–6n). Dydd Farn seems to be a contraction of Dydd y Farn (cf. 24.16 Dydd Farn ar anrhydedd fu ‘It was the Day of Judgement upon honour’).

18 gwragedd-da  A plural form of gwreigdda ‘noble lady’ (literally ‘good woman’; see GPC 1705–6; cf. Dafydd ap Gwilym in his poem for his penis, DG.net 85.11 Calennig gwragedd-da Cred ‘gift to the noble ladies of Christendom’). But contrast Lewys Glyn Cothi in his elegy for Gweurful, GLGC 212.51–2 Athrawes rhom a Throea / oedd â dysg i’r gwragedd da ‘A teacher between us and Troy who had learning for the noble ladies.’

18–22  Guto emphasizes the loss of Gweurful’s death on y gwragedd-da ‘the noble ladies’ and on gwragedd goreugwyr ‘the wives of the greatest men’, in all likelihood as she epitomized feminine ideals. Yet, could she also have been a tutor of some sort for girls in the vicinity of Abertanad? Cf. Lewys Glyn Cothi in his elegy for Gweurful, GLGC 212.51–2 Athrawes rhom a Throea / oedd â dysg i’r gwragedd da ‘A teacher between us and Troy who had learning for the noble ladies.’

19 Gweurul  A variant form of Gweurful (see 4n Gweurful).

20 darfod  Possibly a verb or a noun. It is understood as a verb in this edition, ‘ending’, which describes the effect of what Guto calls Dydd Farn ‘Judgement Day’ (18) on the inhabitants of Abertanad.

23 y dref  ‘The dwelling’, namely Abertanad (see GPC 3572 s.v. tref (b) ‘dwelling(-place), home; house (and surrounding land)’).

24 cyfair  See GPC 675 s.v. cyfair¹ 1 ‘region, place’, although ‘opposite position’ is also relevant as the court at Abertanad and the hill of Carreghwfa stood opposite each other on either side of the river Tanad.

24 Carreg Hofa  The parish of Carreghwfa was part of the commote of Deuddwr and stood opposite to the region of Duparts (y Deuparth) in the lordship of Oswestry (see WATU 35). Yet, Guto is probably referring to the rock itself (‘Hwfa’s Rock’), namely the hill at Llanymynech. See further 87.40n.

25 Ales  As suggested in GGl 346, Guto is referring to Gweurful’s daughter. See WG2 ‘Bleddyn ap Cynfyn’ 10 F1, where she is named Alice and where it is noted that she married Rheinallt ap Gruffudd Fychan, although, according to WG1 ‘Gwenwys’ 3, Rheinallt married Alis daughter of Gruffudd Hanmer. Ales was Gweurful and Gruffudd’s eldest child and this may explain why Guto names her. He names her again in his elegy for her brother, Dafydd Llwyd, where he calls her Alis (see 89.30n). Lewys Glyn Cothi may also have referred to her in his elegy for Gweurful (see GLGC 212.19 cwyn rhiain fain a oedd ful ‘a slender maiden’s lament, who was sad’). See further 42n.

26 Mewn llawer grudd mae’n llai’r gwres  ‘In many a cheek less is the warmth’. Cf. Dafydd Nanmor in an elegy for a girl, DN XXX.8 Mae’n llai’r gwrid mewn [llawer] grudd ‘In many a cheek less is the blush.’

27 gwae’r llu  ‘Woe to the host’. Cf. another llu ‘host’ which has replaced the old one in line 51 Mae’r lloer gyda Mair a’i llu ‘The fair maiden is with Mary and her host.’

28 Gweurful  See 4n Gweurful.

28 y Fêl Ynys  Literally ‘the Island of Honey’, a name for the Island of Britain (see TYP³ 246, 248–9).

29 Blodfol  There were two townships in the parish of Llanyblodwel, namely Blodfol Fawr and Blodfol Fechan (‘Upper’ and ‘Lower’ Blodwel respectively; see WATU 15 s.v. Blodwel Fawr, Fechan). Cf. Gruffudd Hiraethog in a poem of praise to Robert Tanad of Blodwel Fechan, GGH poem 42 (note that the poet does not actually name Blodwel Fechan). In all likelihood, Guto is referring to the village known today as Llanyblodwel on the north bank of the river Tanad north of Abertanad, as it seems that Gweurful was buried there at the church of St Michael (see 44n). The full name of the township was Llanfihangel-ym-Mlodfol, and it seems that the meaning of Blodfol is ‘hollow of the flowers’ (see PKM 201–2 and Richards 1998: 169).

31 Tal-y-bont  There seems to be no connection between Gweurful or her family and places called Tal-y-bont in Ceredigion, Gwynedd nor Merionethshire, nor is Tal-y-bont used in a proverbial sense. The same is true of Tal-y-bont (Buttington) near Welshpool, yet this is the one situated closest to the locality of the poem (see WATU 201; Owen and Morgan 2007: 58 s.v. Buttington). It is located some eight miles and a half south of Abertanad on the border between the commotes of Ystrad Marchell and Gorddwr in Powys Wenwynwyn, and therefore Guto may have referred to it as a measure of distance. Note also that Tal-y-bont is situated a little south of the river Severn and that the [p]ont ‘bridge’ in its name spans its waters, so that it may therefore have appeared further away.

31–4  It seems likely that [T]al-y-bont is referred to in line 31 as a measure of distance (see the note above), and therefore in these lines Guto is in all likelihood arguing how futile it would be for the land between Abertanad and Tal-y-bont to flower now that Gweurful is dead. It is futile for the land to wear irlwyn ‘a green grove’ and for lovers to wear gerlont ‘a garland’ (see GPC 1382 s.v. gerlawnt) because Gaeaf yw’r haf ar ei hôl ‘summer is winter in her wake’ (30). There is not enough foliage to make a wreath in the first place nor do the rhos ‘roses’ grow so that lovers can exchange them. Nonetheless, if indeed March had passed by the time Guto composed his elegy (see 2 Mawrth oedd ‘it was March’), it is likely that this poem was composed in April when spring was in full bloom and not long before the celebrations of May Day (Calan Mai). We are reminded of Gruffudd ab Adda’s famous poem to the birch tree that was dragged to the square at Llanidloes to be used as a maypole (see DGG² poem LXV; OBWV 90–2). Is Guto implying that it would be futile to dwyn … irlwyn ‘bear a green grove’ or a gerlont ‘garland’ to Tal-y-bont for the May Day festivities? The main difficulty with this interpretation is that a maypole would in all likelihood be erected in Welshpool instead of Tal-y-bont.

33 merch Fadawg  Gweurful ‘daughter of Madog’ (see 4n Gweurful).

38 A’i chywyddau ni chuddir  ‘And her cywyddau won’t be concealed’, namely other poems by Guto which were composed for Gweurful and which were subsequently lost, along with poems by other poets, such as Llawdden, who composed a poem of thanks for a peacock and peahen and to request a peacock from Gweurful and her husband on behalf of Dafydd Llwyd of Newtown, and Lewys Glyn Cothi, who composed an elegy for her (see GLl poem 8; GLGC poem 212; cf. ibid. 212.35–6 Gwin yn rhad ac enrhydedd / a gâi’r beirdd ar gwr ei bedd; / offrymen’ ddalen bob ddau, / neu ddeg iddi’n gywyddau ‘The poets would receive wine cheaply and honour beside her grave; they’d offer a page in twos, or ten for her as cywyddau’). This couplet may have been misinterpreted by some copyists as implying that the poem was composed for the poet Gwerful Mechain.

39 y bywyd mau  ‘This living’, namely Guto’s living as a poet made possible by Gweurful’s patronage. Cf. Guto in his praise poem for Sieffrai Cyffin, 97.12n fy mywyd i ‘my living’. Mary and God broke the deinturiau ‘indentures’, namely informal ‘agreements’, between Gweurful on the one hand and Guto and other poets on the other.

40 A Duw’n torri deinturiau  ‘And God’s breaking indentures’. The same line appears in Tudur Aled’s elegy for Gruffudd ap Rhys and his wife (see TA LXXXVIII.11–14 Darfod oedd amod y ddau, / A Duw’n torri’r deinturiau! ‘Ending was their agreement both, and God’s breaking the indentures!’). The same topos is used in Guto’s elegy for Rhys abbot of Strata Florida (see 9.13–16; cf. 55–6n).

41 ei gŵr  ‘Her husband’, namely Gruffudd ab Ieuan Fychan. Although it is possible that Guto is referring to himself as Gweurful’s gŵr ‘man’ and [c]lerwr ‘minstrel’, Guto’s elegy for Dafydd Llwyd states clearly that Gruffudd was alive when both his son and wife died (see 89.29, 47–50, 61–8).

42 ei thrimaib  According to the genealogical tables, Gweurful bore a total of six children: two from her first marriage to Rhys ap Dafydd of Rhug (Hywel and Gruffudd) and four from her second marriage to Gruffudd ab Ieuan Fychan of Abertanad (Ales, Hywel, Marged and Dafydd Llwyd). If Guto is referring to ‘her three sons’ he must have discounted one of Gweurful’s four sons (possibly as one of them had died). Guto’s elegy for Dafydd shows that he and his brother, Hywel, were alive when their mother died (see 89.27, 61–2), so it is possible that it is one of Rhys ap Dafydd’s sons who is not counted. Nonetheless, it is also possible that Guto is simply referring to ‘her three children’ (see GPC 2293 s.v. mab (a) ‘child (of either sex)’), namely Hywel, Dafydd and Ales their older sister, who is named in line 25 (see the note). Had Marged died young?

44 côr Mihangel  ‘Michael’s chancel’ in the church of St Michael in Llanyblodwel, where Gweurful was buried. Cf. Lewys Glyn Cothi in the conclusion of his elegy for Gweurful, GLGC 212.61–4 Aeth Mihangel ar elor / â’r wraig hael i euraw’r côr, / a’r ail awr ydd aeth i’r wledd / â Gweurul i’r drugaredd ‘Michael bore the generous lady on a bier to adorn the chancel, and the second hour he bore Gweurful to the feast and to the compassion.’ Lewys’s message is essentially the same as Guto’s (see 45–6n). See further Newman and Pevsner 2006: 336–7.

45–6 Mihangel â’r gwayw melyn / A bwysa drwg a da dyn  It was believed that the archangel Michael would weigh souls in his scales on Judgement Day and fight for righteous souls on their way to heaven. Cf. Bl BGCC 18.37–8 A’n eirolve-ne Mihagel / Ar ren New, ran trugaret ‘May Michael plead on our behalf to the Lord of Heaven for a share of mercy’ (a poem on the subject of death from the Black Book of Carmarthen); IGP 27.103–6 Mihangel, Uriel eirian, / Â’r cleddyfau, tonnau tân, / Diau yw gerllaw Duw Iôn / Yn dethol y rhai doethion ‘Michael, bright Uriel, / with the swords, waves of fire, / he is sure beside the Lord God / picking out the wise ones’ (‘The Twelve Apostles and the Judgement’); GLM LXXIII.37–40 Mihangel, heb gêl a gaid, / piau Siôn, pwyso’i enaid; / a maddau’i gamweddau i gyd / heb na phoen byw na phenyd ‘It’s Michael who owns Siôn, who was had without concealment, weighing his soul; and forgiving all his misdeeds without real pain nor penitence’ (elegy for Siôn Pilstwn); TA LXXX.81–96. It was believed that Mary (see 51n Mair) would counterweigh the sins of the soul on the scales. Despite the popularity of this tradition in medieval poetry only one fifteenth-century depiction of it has survived in Wales, namely on a series of painted panels in the church of St Eilian in Llaneilian-yn-rhos in Denbighshire (see Lord 2003: 191–2). Although the scales depicted at St Eilian’s are coloured gold (as they are in many other similar murals from the fifteenth century in England), it is unlikely that Guto thought that Michael would weigh souls with the gwayw melyn ‘yellow spear’. Guto may have mentioned the gwayw ‘spear’ instead of the sword which is usually shown in Michael’s hand on Judgement Day because it was believed that the archangel also used a spear to slay a dragon (cf. GBFE 34.13–20), although it is also possible that he based his imagery on a lost mural at the church of St Michael at Llanyblodwel (see 44n), or possibly another church. Cf. also Ieuan ap Hywel Swrdwal’s description of the golden cloak which Guto received as a gift from Sir Richard Gethin, GHS 24.53–4 Mantell Mihangel felyn / Y sy glog eos y Glyn ‘Michael’s golden mantle is a cloak for the nightingale of the Glen.’ See further Jones 1929–31; Breeze 1989–90; Bl BGCC 18.37n Mihagel; ODCC³ 1082–3.

48 Pawb a rydd pybyr weddi  ‘Everyone will give an ardent prayer’. It was believed that the archangel Michael would weigh souls on Judgement Day and that Mary would plead on their behalf (see 45–6n). Jones (1929–31: 14) notes that it would therefore have been natural enough for people to pray to St Michael at a funeral: ‘O Michael, militae coelestis signifer, in adjutorium nostrum veni, princeps et propugnator.’

49 y Sul  ‘The Sunday’. It was believed that Judgement Day would fall on a Sunday, as had so many other important days in the history of Christianity (see GGMD ii, 179–80 (poem 4 ‘The Sunday Stanzas’); ASCent 3.49–50n (‘To praise Sunday’); GIBH 8.49–50). On its significance in this poem, see 45–6n.

50 ysgôr  ‘A score’, not a number or count as such, but what was used to record them. See GPC 3246 s.v. sgôr (a) ‘(score on) tally(-stick)’; OED Online s.v. score 9 (a) ‘A notch cut in a stick or tally, used to mark numbers in keeping accounts; also the tally itself’, 10 (a) ‘A record or account (of items of uniform amount to be charged or credited) kept by means of tallies, or (in later use) by means of marks made on a board (with chalk), on a slate, or the like. Now chiefly, the row of chalk marks on a door, or of strokes on a slate, which in rural alehouses used to serve to record the quantity of liquor consumed on credit by a regular frequenter. Hence occas. transf., a customer’s account for goods obtained on credit.’ Numerous examples of score in both meanings are recorded during the fifteenth century. The meaning of the couplet as a whole is that Gweurful’s ysgôr ‘score’ was heavily marked with notches which commemorated occasions when she had shown her generosity (specifically to the poets, more than likely).

50 Gweurul  A variant form of Gweurful (see 4n Gweurful).

51 lloer  Literally ‘moon’. See GPC 2198 2 (b) ‘fig. esp. of a woman or girl renowned for her beauty’ (cf. 14n).

51 Mair  It was believed that Mary would plead for the souls which would be weighed on the archangel Michael’s scales on Judgement Day (see 45–6n).

51 Mair a’i llu  Cf. 27n.

55–6 O thelir pwyth i haelion / Taler ei haelder i hon  ‘If generous people are to be recompensed may this lady’s generosity be recompensed’. The same sentiment is shown in the conclusion of Guto’s elegy for Abbot Rhys of Strata Florida (see 9.75–84; cf. 40n).

Bibliography
Breeze, A. (1989–90), ‘The Virgin’s Rosary and St Michael’s Scales’, SC xxiv/xxv: 91–8
Jones, D.G. (1929–31), ‘Buchedd Mihangel a’r Legenda Aurea’, B v: 8–14
Lord, P. (2003), Diwylliant Gweledol Cymru: Gweledigaeth yr Oesoedd Canol (Caerdydd)
Newman, J. and Pevsner, N. (2006), The Buildings of England: Shropshire (second ed., London)
Owen, H.W. and Morgan, R. (2007), Dictionary of the Place-names of Wales (Llandysul)
Richards, M. (1998), Enwau Tir a Gwlad (Caernarfon)

Stema fwy