Y llawysgrifau
Ceir y cywydd hwn mewn 16 llawysgrif, ond ychydig ohonynt sydd o werth wrth lunio’r testun. Ceir dau gopi yn llaw Wmffre Dafis, sef LlGC 3056D a Brog I.2, bron yn unffurf â’i gilydd, a chopi hynod debyg yn BL 14976. Y pedwerydd copi yn y grŵp hwn yw LlGC 16B, a gopïwyd o gynsail gyffredin y grŵp. Lle cytuna’r rhain fe’u gelwir yn ‘grŵp X¹’ isod. Ceir copi cynnar ond anghyflawn o’r gerdd yn Pen 60 (c.1510) yn llaw y bardd Ieuan ap Huw Cae Llwyd, a chopi anghyflawn arall yn Pen 84 (ail hanner yr unfed ganrif ar bymtheg). Gan fod Pen 84 yn dechrau yn union lle mae Pen 60 yn gorffen, a barnu wrth destun grŵp X¹, ymddengys ei bod yn cynrychioli’r un gynsail â Pen 60, cynsail a rannwyd yn ddwy ran cyn i’r testun yn y naill na’r llall o’r llawysgrifau hyn gael ei gopïo. Mae’r holl gopïau eraill yn tarddu o’r rhai a enwyd eisoes ac fe’u diystyrwyd. Seiliwyd y golygiad, felly, ar grŵp X¹ a Pen 60/Pen 84. Nid yw’r darlleniadau yn wahanol iawn i’w gilydd, ond mae chwe llinell ychwanegol yn Pen 60/84 nas ceir yng ngrŵp X¹.

Trawsysgrifiadau: LlGC 3056D, LlGC 16B, Pen 60, Pen 84.

Stema

1 f’arglwyddwawr  Felly grŵp X¹ (ond LlGC 16B varglwydd vawr); Pen 60 argl6ydd6a6r. Mae’n amhosibl bod yn sicr a oedd y rhagenw yn y gynsail, ond cf. 9 fy nêr.

2 ai cwmensment  Grŵp X¹; gthg. Pen 60 achomensment. Mae angen ai neu fe gollid y gwrthgyferbyniad rhwng gwledd a cwmensment, ac mae angen hynny er mwyn pwysleisio bod gwledd Wiliam Herbert gymaint yn fwy na gwledd arferol. Hon yw’r unig enghraifft o cwmensment a restrir yn GPC 641 ac ni ellir bod yn sicr am natur y llafariad gyntaf.

7–8  Yn Pen 60 yn unig y ceir y cwpled hwn. Gan fod 5–6 yn rhoi enw cyntaf y noddwr, priodol yw cwblhau’r cyfarchiad drwy roi ei gyfenw yn y cwpled sy’n dilyn. Dichon y neidiodd llygad copïydd cynsail grŵp X¹ o ar- yn 7 i ar- yn 9.

9 â’i  ai neu ay yw darlleniad pob llawysgrif. O ran yr ystyr mae’n demtasiwn ei ddiwygio’n o’i, ond gan fod modd cael rhyw synnwyr, gwell yw ymatal.

11 ieirll  Felly pob copi ond LlGC 3056D, lle ceir iarll, fel yn GGl 135.

17–18  Yn Pen 60 yn unig.

19 bod  Pen 60 bob.

22 Mair  LlGC 16B a Pen 84; mawr yn y lleill. Ac ystyried y berthynas agos rhwng y tair llawysgrif sy’n cynnig mawr, y ffaith fod LlGC 16B yn tarddu o’u cynsail hwy, a’r ffaith fod cynsail y rhain oll yn annibynnol ar Pen 84, mae’n rhaid derbyn Mair. Nid yw’n fai cael yr un llafariad (neu ddeusain) dan yr acen yn yr orffwysfa a’r brifodl, cf. CD 303–4.

23 yni  Pen 84 en i, ffurf orgraffyddol dderbyniol ar yni; gthg. grŵp X¹ oni. Digwydd oni fel amrywiad ar yni hefyd, gw. GPC 2648 d.g. oni². Nid yw’n debygol mai oni¹ ‘os na’ a geir yma, oherwydd disgwylid y modd mynegol ar ei ôl, nid y dibynnol fel a geir yn arferol gydag yni.

24 drec  Felly pob copi ond BL 14976, lle ceir drak, a dderbyniwyd yn GGl 135.

24 a’u  Llawysgrifau ai. Maent yn unfryd o ran peidio â threiglo dryg-honsel na drec, felly rhaid derbyn y rhagenw lluosog yma a deall bod y bardd yn meddwl am y Saeson a gynrychiolir gan enw Hengest. Mae ar yn LlGC 16B yn awgrymu bod y copïydd yno wedi sylwi ar yr anghysondeb a diwygio.

24 dryg-honsel  Felly BL 14976 a LlGC 16B; dryc k6nnsell yn Pen 84; drwg honsel yng nghopïau Wmffre Dafis.

25 f’un  Felly Pen 84 a BL 14976, ond gan fod vn ym mhob copi arall yng ngrŵp X¹ rhaid cymryd bod copïydd BL 14976 wedi diwygio ei gynsail er mwyn y gynghanedd a’r ystyr. Mae Pen 84 yn cadarnhau ei fod wedi gwneud y penderfyniad cywir.

31 yn  Pen 84 en; gthg. LlGC 16B, BL 14976 a Brog I.2 yn, LlGC 3056D /n/. Disgwylid cywasgu yn ar ôl mae, fel yn y copi olaf hwn, ond mae angen sillaf ar gyfer hyd y llinell. Ar y llaw arall, go brin y disgwylid rhagenw yma. Gwell derbyn, felly, fod cywasgiad yn wedi ei atal. Gall, wrth gwrs, fod gair unsill wedi ei golli o ganol y llinell ac y bu’n rhaid i’r copïwyr adfer sillaf. Yn wreiddiol, efallai, ceid rhywbeth fel Y mae’n ddug, ŵr main ei ddant. Ond rhy fentrus fyddai derbyn hynny yn y testun golygedig.

35, 36 o  Dilynir grŵp X¹ yn erbyn Pen 84 lle ceir i [= ei] yn y ddwy linell. Nid yw’n effeithio ar yr ystyr.

38 ei  i ym mhob llawysgrif ond LlGC 16B o. Gthg. 31, 32.

39 o rhoed  Grŵp X¹; gthg. Pen 84 od aeth.

47 o gledd  Pen 84 a glaif. Nid yw’r gynghanedd yn caniatáu derbyn hyn.

49 Dduw … Ddwywent  Treiglir y ddau air yn Pen 84 a BL 14976, a’r un cyntaf yn unig yn LlGC 16B. Ni threiglir y naill na’r llall yng nghopïau Wmffre Dafis.

49 erglyw  Mae’r darlleniad gwallus ergly, a geir ym mhob copi yng ngrŵp X¹, yn dangos cydberthynas y grŵp yn loyw.

51–2  Yn Pen 84 yn unig. Ni cheir rheswm da dros eu gwrthod, a hawdd fyddai colli cwpled mewn cyfres ar y cymeriad geiriol nid.

52 nid  Llawysgrif ni. Yn ramadegol mae rhaid wrth nid yma.

57 bu rhyw  Ceir n berfeddgoll yn ail hanner y llinell (benrhaith) a ‘chywirwyd’ hyn yn LlGC 3056D a BL 14976 drwy ychwanegu vn o flaen rhyw.

Canwyd y cywydd mawl hwn i Wiliam Herbert, iarll cyntaf Penfro, rywdro yn ystod misoedd olaf ei yrfa. Dyma gyfnod pryderus pan welwyd mwyfwy o arwyddion o anfodlonrwydd gydag Edward IV, y brenin yr oedd ei ffafr wedi codi Herbert i’r entrychion (gw. llinellau 9–14n). Dechreua’r gerdd drwy ganmol gwledd a gynhaliwyd gan Herbert, yn Rhaglan, bid sicr, er na ddywedir hynny’n hollol ddiamwys. Fe’i cymherir â gwleddoedd chwedlonol y gorffennol: gwledd Caswallon ar ôl curo Iwl Cesar, gwledd y Preutur Siôn yn India, a gwledd Arthur cyn cychwyn allan i oresgyn Rhufain (1–8). Ymddengys fod Herbert yntau wedi cychwyn allan i ryfela yn dilyn y wledd hon, fel yr awgryma Guto yn 9–14. Eto mae’r bardd yn pwysleisio mai ffrwgwd digon di-nod oedd hwn mewn gwirionedd, ac na allai’r Saeson wrthwynebu ei arwr ef. Ni wyddom gefndir y digwyddiad hwn yng Nghaerloyw, ond yn ei sgil mae Herbert bellach wedi mynd i Lundain, i drafod â’r brenin yn ôl pob tebyg. Mynega Guto ei bryderon am ddiogelwch Herbert ymhlith y Saeson twyllodrus (17–26), ac yn wyneb y ffaith y byddai Herbert yn cael ei ddienyddio gan ei elynion yng Ngorffennaf 1469, mae geiriau’r bardd yn dwyn arwyddocâd pwysfawr. Eto, gorddramateiddio fyddai ceisio dyddio’r gerdd hon yn union i drothwy ymgyrch Banbury/Edgecote ym mis Gorffennaf 1469 a arweiniodd at ddienyddio Herbert. I gyfarfod cyngor yn Llundain y mae Herbert wedi mynd (17), nid i frwydro yn erbyn byddin o wrthryfelwyr yng nghanolbarth Lloegr. Yng ngweddill y gerdd mae’r bardd yn ymwrthod â’i bryder ac yn dathlu goruchafiaeth Herbert i’r eithaf. Mae Herbert yn haeddu ei alw’n ddug, nid yn iarll, gan mor rymus ydyw (27–8). Mae’n well na phawb arall (ac eithrio’r brenin!) ym mhob agwedd ar y bywyd uchelwrol (29–34). Ef yw Rolant yn gwasanaethu Siarlymaen, sef Edward (35–6). Ef yw prif gynorthwyydd, cynghorydd a chefnogwr Edward (37–44). Wedyn mae Guto yn gweddïo am i Dduw warchod Herbert ac yn cloi gyda rhagor o ganmoliaeth iddo. Mae’r deisyfiad olaf – fod Herbert yn gwisgo talaith tywysog Cymru – yn adlewyrchu ei awdurdod cwbl eithriadol drwy Gymru benbaladr.

Nid yw’r cywydd yn bradychu pwy a’i comisiynodd os nad oedd Herbert yn bresennol i’w glywed, fel yr awgryma’r testun. Efallai fod rhywun neu rywrai o blith teulu neu gefnogwyr Wiliam Herbert yn teimlo’r angen i galonogi ei wŷr yn wyneb y pryderon a oedd yn amlwg ar gynnydd. Neu fe all fod Herbert yn bresennol wedi’r cwbl: nid bod y sefyllfa yn y cywydd yn llwyr ddychmygol, ond efallai fod Herbert ar fin cychwyn am Lundain a bod y bardd yn dychmygu sut y bydd yntau’n teimlo wrth aros i Herbert ddychwelyd. Os felly, rhaid gweld hwn yn gywydd sy’n cynghori Herbert i gymryd gofal yno yn gymaint ag fel cywydd mawl.

Dyddiad
Rhwng dyrchafiad Wiliam Herbert yn iarll ym mis Medi 1468 a’i ddienyddiad ym mis Gorffennaf 1469.

Golygiadau blaenorol
GGl cerdd L; Lewis 1982: cerdd 19.

Mesur a chynghanedd
Cywydd, 58 linell.
Cynghanedd: croes 53% (31 llinell), traws 22% (13 llinell), sain 14% (8 llinell), llusg 10% (6 llinell).

2 cwmensment  Rhoddir ‘dechrau, cychwyniad’ yn GPC 641. Ac ystyried bod Wiliam Herbert wedi cychwyn allan ar ryw neges (gw. 17), gallai hynny dycio. Eto yn OED Online s.v. commencement, n. (2a), nodir bod commencement yn enw ar seremoni raddio rwysgfawr, yn enwedig yng Nghaer-grawnt, a bod y gair hefyd yn cael ei ddefnyddio yn ffigurol, cf. ibid. (2b). Dyrchafwyd Herbert yn iarll Penfro ar 8 Medi 1468 (Thomas 1994: 40). Rhaid bod y cywydd hwn wedi ei ganu rhwng y dyddiad hwnnw a marwolaeth Herbert ym mis Gorffennaf 1469, ysbaid o lai na blwyddyn. Byddai’n rhesymol credu bod y gair cwmensment wedi ei ddethol yma oherwydd bod y wledd yn dathlu dyrchafiad Herbert yn iarll.

3 gwledd … Gaswallawn  Caswallon (Cassivellaunus) oedd brenin Prydain pan ymosododd Iwl Cesar ar yr ynys yn ôl ‘Historia Regum Britanniae’ Sieffre o Fynwy. Ar ôl gorchfygu Cesar cynhaliodd wledd anferth lle lladdwyd deu ugein mil o wartheic, a chan mil o deueit, ac o amryv genedloed adar y savl ny ellit y rif, a dec mil ar ugeint o amryv genedloed bvystuilet gvyllt (BD 49; Reeve and Wright 2007: 75).

5 Ieuan  Y Preutur Siôn neu Ieuan Fendigaid, brenin ac offeiriad chwedlonol y credid ei fod yn teyrnasu yn ddi-baid yn India, gw. Edwards 1999 am ymdriniaeth fanwl. Credid ei fod wedi ysgrifennu llythyr at y pab. O ran ei wledd, dyma a ddywedir yn y cyfieithiad Cymraeg Canol o’r llythyr hwn: ef a vwytta beunyd ar yn bord ni dec mil ar hugeint o dynyon heb a el ac a del o westeion (Edwards 1999: 10).

9 Arthur … wledd  Disgrifir y wledd hon yn ‘Historia Regum Britanniae’ Sieffre o Fynwy, gw. Reeve and Wright 2007: 208–22. Fe’i cynhaliwyd yng Nghaerllion-ar-Wysg, ac yno penderfynodd y Brythoniaid ymosod ar Rufain.

9 â’i wledd  Yn betrus deellir â’i yn hytrach nag a’i. Aeth Arthur gyda’i wledd, hynny yw, gyda’r holl gynulliad a fuasai yno i Rufain.

11 Caerloyw  Ni wyddys pa ddigwyddiad a ddisgrifir yn llinellau 11–18. Rhaid ei fod wedi digwydd yn eithaf diweddar, ac felly’n ôl pob tebyg ar ôl i Wiliam Herbert gael ei ddyrchafu’n iarll. Noda Charles Ross: ‘In the latter half of 1468 Edward’s troubles again multiplied. The realm was filled with reports of intrigue, disaffection and Lancastrian conspiracies’ (Ross 1974: 122). Er nad yw Ross yn cyfeirio at Gaerloyw yn benodol, dyna gyd-destun tebygol y llinellau hyn.

13 dull  Am yr ystyr gw. GPC 1098 (b).

14 cyffredin  Hynny yw, yn ymwneud â’r bobl gyffredin, y commoners. Ond dichon fod y bardd yn chwarae hefyd â’r ystyr ‘cyffredinol, helaeth’.

17–18 Dyfnaint / … i Gaer-gaint  Nid ymddengys fod arwyddocâd penodol i’r enwau lleoedd hyn o ran y digwyddiadau y sonnir amdanynt yn 11–18. Yn hytrach, yr ergyd yw ‘o un pen i Loegr i’r llall’.

20 gŵr y god  Rhydd GPC 1694 ddwy ystyr, sef ‘wealthy and generous man; treasurer’ a ‘tramp, pedlar, packman; bogey’. Mae’r cyfuniad yn digwydd yn achlysurol yn y farddoniaeth, ond mae’n anodd pennu’r ystyr bob tro. Fe’i ceir am angau yn GGDT 4.2, ac ategir y dyb mai rhywbeth brawychus ydyw gan GHC VIII.13–14 Gŵr hygar wrth ei garwyr, / Gŵr y god wrth Gaer a’i gwŷr. Dyma fersiwn o’r topos tra chyffredin ‘gŵr wrth ŵr, gwâr wrth wâr’ ac mae’n rhaid fod gŵr y god yn rhywbeth cryfach o lawer yn y cwpled hwn na ‘trysorydd’ neu ‘rhoddwr arian’: bu mewn gwirionedd wrthdaro gwaedlyd rhwng noddwr Hywel Cilan, Rheinallt ap Bleddyn, a gwŷr Caer. Naturiol yw tybio bod y gair yn dwyn ystyr gref yn llinell Guto hefyd. Rhoddais ‘bwgan’ yn yr aralleiriad, gan ddilyn ail ddiffiniad GPC, ond tybed a oes cysylltiad â’r gêm a elwir broch yng nghod (GPC 330 d.g. broch¹)? Yn y gêm hon rhoddid daeargi mewn sach a’i guro â ffyn. Ceir cyfeiriad enwog iawn ati yn y chwedl ‘Pwyll Pendefig Dyfed’, lle rhoir Gwawl fab Clud mewn sach a’i daro â ffyn nes ei fod yn ildio Rhiannon i Bwyll, gw. PKM 16–17.

21 atunt i Lundain  Cynghanedd lusg; am ateb -nt â -nd, gw. CD 219, lle y nodir mai mympwy ychydig o feirdd a flodeuai ganol y bymthegfed ganrif oedd hyn, a rhoddir enghreifftiau o waith Guto’r Glyn a Hywel Dafi.

22 argelwch  GPC² 451 ‘lle o’r neilltu, cilfach, cuddfan, noddfa, lloches’. Fe’i deellir yn ffigurol yma am nawdd Mair.

24 Heinsiest  Hengest, un o’r ddau frawd y credid eu bod wedi arwain y Saeson i Brydain. Roedd Hengest yn enwog am fradychu penaethiaid y Brythoniaid drwy eu gwahodd i wledd ac yna eu lladd yn ddirybudd. Gw. Reeve and Wright 2007: 134, 135.

24 a’u  Rhaid bod y bardd yn meddwl am y Saeson a gynrychiolir gan enw Hengest.

24 dryg-honsel  Am honsel, gw. GPC 1897 ‘rhodd (yn enw. un a roddir fel arwydd o ewyllys da neu er sicrhau ffafr’). Nid cyd-ddigwyddiad yw’r defnydd o air benthyg Saesneg yma. Am y gair Saesneg, gw. OED Online s.v. handsel/hansel, n.

25 llygad  Delwedd gyffredin am arweinydd, gw. GPC 2761 (c).

28 plant Rhonwen  Sef y Saeson. Rhonwen oedd merch Hengest yn ôl y chwedl, gw. WCD 559 a Williams 1964–6: 301–3.

31 dug  Nid yn llythrennol: dywedir bod grym Wiliam Herbert yn ei osod uwchlaw lefel iarll.

32 meddiant  Gall olygu ‘cyfoeth’ a ‘grym, awdurdod’, gw. GPC 2398. Wrth gwrs prin fod modd gwahaniaethu rhwng y ddwy ystyr hyn yn yr Oesoedd Canol.

37 wynebwr  GPC 3744 ‘gŵr sy’n dwyn clod ac anrhydedd’ a hefyd ‘gwrthwynebwr’. Gallai’r ddau dycio yma.

39–40 Siarlmaen … / Rolant  Daeth Rolant yn enwog fel arwr y gerdd Ffrangeg ‘Chanson de Roland’, sy’n disgrifio sut y lladdwyd Rolant wrth frwydro’n ddewr mewn brwydr yn Roncesvalles (ar y ffin rhwng Ffrainc a Sbaen) a sut y dialwyd ei farwolaeth gan ei arglwydd, Siarlymaen. Gw. YCM² a Rejhon 1983. Ceir yr un gymhariaeth rhwng Edward IV a Wiliam Herbert ar y naill law, a Siarlymaen a Rolant ar y llall, gan Lewys Glyn Cothi (GLGC 112.105–6).

45 cwnsel  Cynyddodd dylanwad Wiliam Herbert yn llys y brenin yn sgil priodas ei fab â chwaer y frenhines yn 1466, gw. Ross 1974: 78n2.

50 gatwo … Ector  Am y gynghanedd, gw. CD 212.

50 Ector  Hector, mab Priaf, brenin Caerdroea, a’r prif arwr a ymladdai ar ochr gwŷr y ddinas honno yn y chwedlau a gysylltid â chyrch y Groegiaid yn ei herbyn. Yr oedd y chwedlau hyn yn boblogaidd iawn yn yr Oesoedd Canol.

57 penrhaith  n berfeddgoll.

58 y dalaith  Dïadem neu goron tywysog Cymru, gobaith uchelgeisiol a beiddgar i’w leisio. Cf. y traethawd ‘Enwau Ynys Prydain’ a olygwyd yn TYP³ 246: Sef y dylyir y daly 6rthi [sef ym Mhrydain]: Coron a Their Taleith. Ac yn Llundein g6isga6 y Goron, ac ym Penryn Rionyt yn y Gogled vn o’r Taleithieu, ac yn Aberfra(6) yr eil, ac yg Kerni6 y dryded. Aberffraw oedd sedd symbolaidd tywysogion Gwynedd/Cymru.

Llyfryddiaeth
Edwards, G.Ll. (1999) (gol.), Ystorya Gwlat Ieuan Vendigeit (Llythyr y Preutur Siôn): Cyfieithiadau Cymraeg Canol o Epistola Presbyteri Iohannis (Caerdydd)
Lewis, W.G. (1982), ‘Astudiaeth o Ganu’r Beirdd i’r Herbertiaid hyd Ddechrau’r Unfed Ganrif ar Bymtheg’ (Ph.D. Cymru [Bangor])
Reeve, M.D. and Wright, N. (2007) (eds.), Geoffrey of Monmouth: History of the Kings of Britain (Woodbridge)
Rejhon, A.C. (1984) (ed.), Cân Rolant: The Medieval Welsh Version of the Song of Roland (Berkeley)
Ross, C. (1974), Edward IV (Berkeley)
Thomas, D.H. (1994), The Herberts of Raglan and the Battle of Edgecote 1469 (Enfield)
Williams, J.E.C. (1964–6), ‘Ronwen: Rhawn Gwynion’, B xxi: 301–3

This praise poem was composed for William Herbert, first earl of Pembroke, sometime during the final months of his career. This was an anxious period when more and more signs were to be seen of discontent with Edward IV, the king whose favour had elevated Herbert to great heights (see lines 9–14n). The poem begins by praising a feast held by Herbert, at Raglan for sure, though that is not stated with complete clarity. It is compared with legendary feasts of the past: the feast of Caswallon after defeating Julius Caesar, the feast of Prester John in India, and Arthur’s feast before he set out to conquer Rome (1–8). It appears that Herbert too had set out for war following his feast, as Guto suggests in 9–14. Yet the poet emphasises that this was a fairly trivial encounter and that the English were no match for his hero. We do not know the background to this event in Gloucester, but in the aftermath Herbert has now proceeded to London, in all likelihood to hold discussions with the king. Guto expresses his fears for Herbert’s safety among the treacherous English (17–26), and in the light of the fact that Herbert was indeed beheaded by his enemies in July 1469, the poet’s words acquire ominous significance. Yet it would be overdramatic to try to date this poem to the very eve of the Banbury/Edgecote campaign of July 1469 which led to Herbert’s death. Herbert has gone to a council in London (17), not to confront an army of rebels in the English Midlands. In the remainder of the poem Guto leaves behind his fears and celebrates Herbert’s supremacy to the limits. Herbert deserves to be called a duke, not an earl, because he is so powerful (27–8). He is better than everyone else (except the king!) in every aspect of the aristocratic lifestyle (29–34). He is Roland serving Edward’s Charlemagne (35–6). He is Edward’s chief assistant, counsellor and supporter (37–44). Then Guto prays to God to protect Herbert and closes with more praise for him. The final desire – that Herbert should wear the diadem of the prince of Wales – reflects his unparalleled authority throughout Wales.

The poem does not reveal who commissioned it, assuming that Herbert was not himself present to hear it, as the poem implies. Perhaps someone from among his family or retainers felt the need to encourage his men in the face of the concerns which were clearly mounting. Or it may be that Herbert was indeed present: not that the poetic situation was wholly imaginary, but perhaps he was about to set off for London and the poet imagines himself in the situation of awaiting Herbert’s return. If so, the poem should be seen not merely as a praise poem but as a piece of advice to Herbert to watch his back while away from home.

Date
Between September 1468, when William Herbert was raised to the earldom, and his execution in July 1469.

The manuscripts
This poem occurs in 16 manuscripts, but few of them are of value for editing the text. There are two copies in the hand of Humphrey Davies, LlGC 3056D and Brog I.2, which are all but identical, and a very similar copy in BL 14976. The fourth copy in this group is LlGC 16B, which derives from the group’s common ancestor. There is an early but incomplete copy of the poem in Pen 60 (c.1510) in the hand of the poet Ieuan ap Huw Cae Llwyd, and another incomplete one in Pen 84 (second half of the sixteenth century). Since Pen 84 begins precisely where Pen 60 leaves off, to judge by the text in the other copies, it seems that these two represent one exemplar which must have become divided before either Pen 60 or Pen 84 was copied. All the other copies derive from those already named and are worthless. The edited text was therefore based on the four related manuscripts and Pen 60/84. The readings do not differ greatly but there are six extra lines in Pen 60/84.

Stemma

Previous editions
GGl poem L; Lewis 1982: poem 19.

Metre and cynghanedd
Cywydd, 58 lines.
Cynghanedd: croes 53% (31 lines), traws 22% (13 lines), sain 14% (8 lines), llusg 10% (6 lines).

2 cwmensment  GPC 641 offers simply ‘commencement’. Given that William Herbert has departed on some mission (see 17), that might be acceptable. But in OED Online s.v. commencement, n. (2a), is given as the name of a ‘great ceremony’ where degrees are conferred, especially in Cambridge, and there are also examples where the word is used figuratively for a large and important assembly. Herbert was made earl of Pembroke on 8 September 1468 (Thomas 1994: 40). This poem must have been composed between then and his death in July 1469, a period of less than a year. It would be reasonable to assume that the word cwmensment was chosen because the feast was a celebration of Herbert’s elevation to the earldom.

3 gwledd … Gaswallawn  Caswallon (Cassivellaunus) was king of Britain when Julius Caesar attacked it according to Geoffrey of Monmouth’s ‘Historia Regum Britanniae’. After defeating Caesar he held an enormous feast where they killed ‘forty thousand cows, a hundred thousand sheep, innumerable birds of different species and also a collection of thirty thousand woodland beasts of every kind’ (Reeve and Wright 2007: 74, 75).

5 Ieuan  Prester John, a legendary king and priest who was believed to rule without end in India, see Edwards 1999 for a detailed study. He was held to have written a letter to the pope. Regarding his feast, this is what the Middle Welsh translation of the letter has to say: ef a vwytta beunyd ar yn bord ni dec mil ar hugeint o dynyon heb a el ac a del o westeion ‘thirty thousand men eat daily at our table, not counting any guests who come and go’ (Edwards 1999: 10).

9 Arthur … wledd  Arthur’s feast is described in the ‘Historia Regum Britanniae’ of Geoffrey of Monmouth, see Reeve and Wright 2007: 208–22. It was held at Caerleon, and there the Britons decided to attack Rome.

9 â’i wledd  Hesitantly I read â’i rather than a’i. Arthur went with his feast, that is, with the whole assembly, to Rome.

11 Caerloyw  It is not known what event is described in lines 11–18. It must have occurred quite recently, in all probability after William Herbert became an earl. Charles Ross notes: ‘In the latter half of 1468 Edward’s troubles again multiplied. The realm was filled with reports of intrigue, disaffection and Lancastrian conspiracies’ (Ross 1974: 122). Although Ross does not refer to Gloucester specifically, this is the likely context for these lines.

13 dull  For the meaning see GPC 1098 (b).

14 cyffredin  I.e. having to do with commoners. But the poet is probably also playing with the meaning ‘common, extensive’.

17–18 Dyfnaint / … i Gaer-gaint  These places do not seem to have been speicifically involved in the events described in 11–18. Rather, the meaning is ‘from one side of England to the other’.

20 gŵr y god  Literally ‘the man of the bag/purse’. GPC 1694 gives two definitions: ‘wealthy and generous man; treasurer’; and ‘tramp, pedlar, packman; bogey’. The phrase occurs occasionally in the poets, but its meaning is not always certain. It refers to death in GGDT 4.2, and that it meant something greatly to be feared is supported by GHC VIII.13–14 Gŵr hygar wrth ei garwyr, / Gŵr y god wrth Gaer a’i gwŷr ‘A kindly man to his friends, / The man of the bag to Chester and its men’. This is a version of the extremely common topos ‘strong to the strong, weak to the weak’ and gŵr y god in this couplet must therefore be something far stronger than a treasurer or a moneylender: there was indeed a bloody feud between Hywel Cilan’s patron, Rheinallt ap Bleddyn, and the men of Chester. We would expect the word to have a strong meaning in Guto’s line as well. I translate ‘bogey’, as in the second definition offered by GPC, but might the phrase have something to do with the game called broch yng nghod ‘badger in the bag’ (GPC 330 s.v. broch¹)? This involved putting a badger in a bag and beating it with sticks. There is a very well-known reference in the tale of ‘Pwyll Pendefig Dyfed’, where Gwawl fab Clud is bagged up and thrashed until he yields Rhiannon to Pwyll, see PKM 16–17.

21 atunt i Lundain  Cynghanedd lusg; on answering -nt with -nd, see CD 219, where it is described as a whim on the part of certain poets around the middle of the fifteenth century, with examples by Guto’r Glyn and Hywel Dafi.

22 argelwch  GPC² 451 ‘secluded place or spot, hiding-place, refuge, sanctuary, retreat’. Here it is understood figuratively for the Virgin’s protection.

24 Heinsiest  Hengest, one of the two brothers who were thought to have led the Saxons to Britain. Hengest was famous for treachery, having invited the British nobles to a feast and then had them slaughtered without warning. See Reeve and Wright 2007: 134, 135.

24 a’u  The poet must be thinking about the English (plural) under the name Hengest.

24 dryg-honsel  For honsel, see GPC 1897 ‘gift (esp. one given as a token of good will or to secure a favour)’. It is not coincidental that Guto should use this English loan-word here. For the English word, see OED Online s.v. handsel/hansel, n.

25 llygad  Literally ‘eye’, a common image for a leader, see GPC 2761 (c).

28 plant Rhonwen  The English. Rhonwen was Hengest’s daughter according to the story, see WCD 559 and Williams 1964–6: 301–3.

31 dug  Herbert is not literally a duke: the poet is saying that his authority sets him above any other earl.

32 meddiant  This can mean ‘wealth’ and also ‘power, authority’, see GPC 2398. Of course the distinction is scarcely meaningful in the Middle Ages.

37 wynebwr  Literally ‘man of face’ or ‘face man’, see GPC 3744 which offers ‘man of honour’ and also ‘opponent’. Both could be relevant here.

39–40 Siarlmaen … / Rolant  Roland became famous as the hero of the French poem ‘Chanson de Roland’, which describes how he was killed while fighting bravely in a battle at Roncesvalles (on the border between France and Spain) and how his death was avenged by his lord Charlemagne. See YCM and Rejhon 1983. The same comparison between Edward IV and William Herbert on the one hand, and Charlemagne and Roland on the other, is made by Lewys Glyn Cothi (GLGC 112.105–6).

45 cwnsel  William Herbert’s influence at court increased after the marriage of his son to the queen’s sister in 1466, see Ross 1974: 78n2.

50 gatwo … Ector  For the cynghanedd, see CD 212.

50 Ector  Hector, the son of Priam king of Troy, the chief hero who appears on the side of the Trojans in the legends of the Greek assault upon Troy. These stories were extremely popular during the Middle Ages.

57 penrhaith  n berfeddgoll.

58 y dalaith  The diadem or coronet of the prince of Wales, an ambitious and daring hope to raise. Cf. the tract ‘Enwau Ynys Prydain’ edited in TYP³ 246: Sef y dylyir y daly 6rthi: Coron a Their Taleith. Ac yn Llundein g6isga6 y Goron, ac ym Penryn Rionyt yn y Gogled vn o’r Taleithieu, ac yn Aberfra(6) yr eil, ac yg Kerni6 y dryded ‘There should be held therein [in Britain] a Crown and Three Coronets. The Crown should be worn in London, and one of the Coronets at Penrhyn Rhionydd in the North, the second at Aberffraw, and the third in Cornwall’. Aberffraw was the symbolic seat of the princes of Gwynedd/Wales.

Bibliography
Edwards, G.Ll. (1999) (gol.), Ystorya Gwlat Ieuan Vendigeit (Llythyr y Preutur Siôn): Cyfieithiadau Cymraeg Canol o Epistola Presbyteri Iohannis (Caerdydd)
Lewis, W.G. (1982), ‘Astudiaeth o Ganu’r Beirdd i’r Herbertiaid hyd Ddechrau’r Unfed Ganrif ar Bymtheg’ (Ph.D. Cymru [Bangor])
Reeve, M.D. and Wright, N. (2007) (eds.), Geoffrey of Monmouth: History of the Kings of Britain (Woodbridge)
Rejhon, A.C. (1984) (ed.), Cân Rolant: The Medieval Welsh Version of the Song of Roland (Berkeley)
Ross, C. (1974), Edward IV (Berkeley)
Thomas, D.H. (1994), The Herberts of Raglan and the Battle of Edgecote 1469 (Enfield)
Williams, J.E.C. (1964–6), ‘Ronwen: Rhawn Gwynion’, B xxi: 301–3

Stema fwy