Chwilio uwch
 
28 – Moliant i Wiliam Herbert o Benfro a Llanfihangel Troddi
Golygwyd gan Barry J. Lewis


1Dau dir, ni newidiwyd un,
2Dau henw nid â ohonun’:
3Ieuan undyn yn India,
4Ail modd o Went Wiliam dda.
5O Wiliam i Wiliam wiw,
6Iarll oedd, mae arall heddiw;
7Pan fo un eto o’n iaith,
8Pwy’n Wiliam? Mab hwn eilwaith.
9Henw ei dad, hynod ydoedd,
10Henw ei fab a’i hynaif oedd.

11Mae henw fry ym Mhenfro wen,
12Wiliam arall, ail Morien,
13Mastr Wiliam osai dreuliaw
14Ar barti’r ieirll Herbart draw.
15Llywydd ar geyrydd yw’r gŵr,
16Llwybr y tad lle bu’r Tewdwr,
17Beli Pryderi diredd,
18Bwrd, Glath i Aber Dau Gledd.
19Piau llu Rhos (pell y rhed)?
20Pwy ond ef yw pen Dyfed?
21Pwy’n talu (ni bu neb well),
22Pwy’n bwrw cost Penbrwg gastell?
23Aml yw sôn ymyl y sir
24Am warden cylch y mordir,
25Aml yw aur a milwriaeth,
26Aml yw traul ymyl y traeth,
27Aml yw pibau mêl pybyr,
28Aml yw gwin ym moliau gwŷr.
29A fynno da f’enaid i
30Aed er Duw i dir Dewi.
31Nid dewr gwalch, nid da i roi gwin,
32Nid hael gwaed ond hil Godwin.
33O ddau iarll ydd oedd ei wŷdd,
34O Went rheded un trydydd!

35Mae wyneb rhof a Mynyw
36Mal yr iarll, a milwr yw.
37Wyneb y gŵr ni bo gwaeth,
38Wyneb hwn a wna pennaeth.
39Wiliam, ni wn alw am neb,
40Eithr ei enw wrth ei wyneb.
41Mawr oedd i Wiliam arall
42Ymlid llun a mold y llall.
43Teitys, Ysbysianys wyf
44Am ei dad, a mud ydwyf;
45Mal drych, o gwn edrych neb,
46Meirionig ym yw’r wyneb,
47Fal y Fernagl o Raglan
48Rhag clwyf yw i ŵr claf wan.
49Os wyneb a gusanwn,
50Un yw’r pab neu’r wyneb hwn.
51Ni bu ’n Ffrainc wyneb un ffriw
52Ond un iarll yn dwyn eurlliw.
53Ni bu ’n Lloegr ben a llygad
54Na brig mor debig i’w dad.
55Ni bu nes neb o’i nasiwn;
56Ni bo iarll Penfro heb hwn!

1Dau dir, ni newidiwyd yr un o’r ddau,
2dau enw nad â ohonynt:
3Ieuan yn India yw un dyn o’r ddau,
4ei gyffelyb o Went yw Wiliam da.
5O Wiliam i Wiliam gwych,
6iarll oedd, mae un arall heddiw;
7pan fydd un arall eto o’n cenedl ni,
8pwy fydd yn Wiliam? Mab hwn eto.
9Enw ei dad, roedd ef yn dra enwog,
10enw ei fab yntau a’i gyndeidiau oedd.

11Mae enw uchod ym Mhenfro ddedwydd,
12Wiliam arall, yn ail Forien,
13Mastr Wiliam sy’n darparu gwin osai
14ar gyfer plaid yr ieirll Herbert fan draw.
15Arglwydd ar geyrydd yw’r gŵr,
16yn dilyn ôl traed y tad lle bu Tewdwr gynt,
17Beli tiroedd Pryderi,
18Bwrd, Galath i Aberdaugleddau.
19Pwy biau llu Rhos (pell y rhed)?
20Pwy yw arglwydd Dyfed onid ef?
21Pwy sy’n talu (ni fu neb gwell erioed),
22pwy sy’n cynnal costau castell Penfro?
23Mae llawer o sôn ar ymyl y sir
24am warcheidwad ardal yr arfordir,
25mae llawer o aur a milwriaeth,
26mae llawer o wariant ar ymyl y traeth,
27mae llawer o gasgenni o fêl disglair,
28mae llawer o win ym moliau gwŷr.
29Pwy bynnag a fyn gael cyfoeth fy anwylyd i,
30boed iddo fynd, myn Duw, i dir Dewi.
31Nid yw unrhyw walch yn ddewr, nid yw un yn dda am roi gwin,
32nid yw unrhyw waed yn hael ac eithrio disgynyddion Godwin.
33O ddau iarll yr oedd ei linach,
34boed i drydydd un ddod o Went!

35Mae wyneb rhyngof a Thyddewi
36fel yr iarll, a wyneb milwr ydyw.
37Na foed i wyneb y gŵr hwn ddirywio,
38mae wyneb hwn yn ei wneud yn bennaeth.
39Wiliam, nid wyf yn gyfarwydd â galw am neb arall,
40ond galw ei enw ef wrth ei wyneb.
41Peth mawr oedd i Wiliam arall
42ddilyn dull a ffurf y llall.
43Titus, Vespasian wyf
44am ei dad, a mud ydwyf;
45fel llun Veronica, os gwn sut i edrych ar unrhyw un,
46yw’r wyneb i mi,
47fel y Fernagl o Raglan
48ydyw rhag clefyd i ŵr claf gwan.
49Os cusanwn wyneb,
50yr un peth yw’r pab neu’r wyneb hwn.
51Ni fu yn Ffrainc wyneb o’r un wedd
52ac eithrio un iarll yn gwisgo lliw euraid.
53Ni fu yn Lloegr ben na llygad
54na gwallt mor debyg i’w dad.
55Ni fu neb o’i genedl yn nes [at ei dad];
56na foed unrhyw iarll Penfro ac eithrio hwn!

28 – In praise of William Herbert of Pembroke and Troy

1Two lands, neither one altered,
2two names will never leave them:
3John in India is one man of the pair,
4good William of Gwent is his match.
5From William to worthy William,
6he was an earl, there is another one today;
7when there is yet another one of our nation,
8who will be William? The son of this one.
9It was his father’s name, he was famous,
10it was his son’s and his ancestors’.

11There is a name up above in blessed Pembroke,
12another William, a second Morien,
13Master William who dispenses osey wine
14to the party of the Herbert earls over there.
15A lord over fortresses is this man,
16following in the father’s footsteps where Tewdwr once trod,
17the Beli of the lands of Pryderi,
18Bors, Galahad to Milford Haven.
19Who has command of the host of Rhos (far he runs)?
20Who is lord of Dyfed except him?
21Who pays (no man was ever better),
22who provides the needs of Pembroke castle?
23Common is talk on the shire’s edge
24about the warden of the coastal region,
25common is gold and warfare,
26common is expenditure beside the shore,
27common are barrels of shining honey,
28common is wine in men’s bellies.
29Whoever desires the wealth of my beloved friend,
30let him go, by God, to St David’s land.
31No hawk is brave, none is any good at serving wine,
32no blood is noble save that of Godwin’s line.
33From two earls his lineage sprang,
34may a third one come from Gwent!

35There is a face between me and St David’s
36like the earl, and it’s a soldier’s face.
37May this man’s face never grow worse,
38this man’s face makes a lord of him.
39William, I’m not used to calling upon anybody
40except calling upon his name to his face.
41It was a great thing for another William
42to follow the fashion and mould of the other.
43I am Titus, Vespasian,
44on account of his father, and I’m dumb;
45that face, if I know how to look at anybody,
46is like the image of Veronica to me,
47It is like the Vernicle of Raglan
48against disease for a feeble sick man.
49If we kiss a face,
50it’s all the same whether it’s the pope’s or this face.
51There was never a face in France bearing the aspect of this one
52except a single earl who wore the colour gold.
53Never in England was there head nor eye
54nor hair more like his father’s.
55No one of his nation was ever closer [to his father];
56let there be no earl of Pembroke except this man!

Y llawysgrifau
Ceir naw copi o’r gerdd hon yn y llawysgrifau, tri ohonynt yn llaw Wmffre Dafis (fl. 1577–1635), sef LlGC 3056D, Brog I.2 a Gwyn 1. Mae’r tri hyn bron yn unffurf â’i gilydd, ac mae’r lleill yn tarddu ohonynt, ac eithrio, yn ôl pob tebyg, LlGC 10893E, sy’n cynnwys wyth llinell ychwanegol (llinellau 5–12 yn y testun golygedig). Mae’r llinellau hyn yn rhai perthnasol iawn sy’n datblygu’r syniad agoriadol. Yn benodol, byddai colli llinell 11 gyda’i sôn am Benfro yn gadael draw yn 14 braidd yn ddigyswllt. Hefyd, byddai cywydd ac ynddo 48 llinell yn fyrrach o gryn dipyn na hyd arferol cywyddau Guto. O gofio mai tystiolaeth Wmffre Dafis yn unig sydd o blaid hepgor y llinellau hyn, maent wedi eu cynnwys yn y golygiad. Nid yw darlleniadau eraill LlGC 10893E cystal â rhai Wmffre Dafis, felly seiliwyd y golygiad ar dri chopi Wmffre Dafis ac ar LlGC 10893E gyda’i gilydd. Mae’n werth nodi bod LlGC 10893E yn perthyn i ardal y Fenni, bro’r Herbertiaid, er na ellir dweud mwy am dras y copi o’r gerdd a geir ynddi.

Trawsysgrifiadau: LlGC 3056D, LlGC 10893E.

stema
Stema

5–12  Yn LlGC 10893E yn unig y ceir y llinellau hyn.

8 Wiliam? Mab  Yn y llawysgrif ceir ond rhwng y geiriau hyn, ond wedi ei ddileu. Mae rhif y sillafau yn erbyn ond yma.

13 osai  Llawysgrifau os ai (ac eithrio LlGC 10893E), fel petaent yn ei ddeall yn ddau air.

13 dreuliaw  Wmffre Dafis; gthg. LlGC 10893E dreyglaw, sy’n groes i’r gynghanedd.

20 pen  Wmffre Dafis; gthg. LlGC 10893E Paen. Mae pen Dyfed yn dwyn i gof Pwyll Pendefig Dyfed yn y Mabinogi ac mae’n ddarlleniad cyfoethocach ei ystyr o’r herwydd.

22 Penbrwg gastell  Mae orgraff y llawysgrifau (-k c-) yn adlewyrchu’r calediad sy’n digwydd ar lafar. Yn 26.54 mae Penbrwg yn odli â Morgannwg, sy’n cadarnhau mai cystain leisiol wrth natur yw ei gytsain olaf.

31 da i roi  Gthg. LlGC 10893E ta’r, sy’n fyr o sillaf.

35 rhof  LlGC 10893E bro, sy’n awgrymu camglywed ar ran y copïydd.

38 wna  LlGC 10893E wnae. Mae’r amser presennol yn gryfach.

43 Teitys, Ysbysianys  Amrywia orgraff y llawysgrifau: LlGC 3056D a Gwyn 1 teitys ysbysianys, Brog I.2 teitys ysbasianvs. Cywirwyd Gwyn 1 yn teitvs Vesbysianvs (gan law arall, fe ymddengys). Mabwysiadwyd orgraff y ddwy lawysgrif gyntaf, ond ni ellir gwybod sut yr yngenid yr enwau hyn gan Guto’r Glyn yma.

44 dad  Felly copïau Wmffre Dafis a LlGC 10893E, ond mabwysiadwyd darlleniad Llst 30 daid yn GGl 138.

50 pab  LlGC 10893E pax. Gwrthrych a gusenir gan yr addolwyr yn ystod gwasanaeth yr offeren yw’r pax, ond er gwaethaf y cysylltiad â’r syniad o gusanu, nid yw’r ddelwedd yn rhoi ystyr addas yma.

51 wyneb  Felly pob copi ond Brog I.2 neb. Ni chywesgir yn yn gynharach yn y llinell yn yr un o’r copïau, a’r tebyg yw, felly, mai diwygiad yw neb er mwyn rheoleiddio nifer y sillafau.

Cywydd mawl i Wiliam Herbert o Benfro, mab anghyfreithlon Wiliam Herbert, iarll cyntaf Penfro, yw hwn. Dyma ŵr sy’n meddu ar gryn awdurdod ar gyfrif ei dad enwog, felly, ond eto sy’n is ei statws na’i frawd, yr ail iarll. Roedd yr ail iarll yn iau o dipyn nag ef; yn wir, y tebyg yw nad oedd eto’n oedolyn pan ganwyd y cywydd hwn. Gan hynny mae’r bardd yn gosod cryn bwyslais nid yn unig ar y modd y mae Wiliam yn dilyn ôl traed ei dad enwog, ond hefyd ar ei wasanaeth ffyddlon i’w frawd, yr ail iarll.

Ar y dechrau mae’r bardd yn talu teyrnged briodol i frawd y gwrthrych, sef ail iarll Penfro (llinellau 1–12). Chwaraeir gyda’r syniad fod enw’r iarll, Wiliam [Herbert], yn unffurf ag eiddo’i dad, a bod Gwent, gan hynny, yn ymdebygu i India dan awdurdod di-dor y Preutur Siôn (gw. 3n). Yna fe gydia’r bardd yn y ffaith fod gwir noddwr y gerdd, Wiliam Herbert o Benfro, yntau’n dwyn yr un enw â’i dad a’i frawd (11–12). Eir o Went i Benfro, lle ymddengys fod yr Wiliam Herbert hwn yn meddu ar awdurdod helaeth. Molir ef yn ddigon cyffredinol am ei berchentyaeth a’i filwriaeth yno. Yna, o 35 ymlaen, mae’r bardd yn canolbwyntio ar wyneb y gŵr, gan ein sicrhau ei fod yr un ffunud â’i dad, a chan ei gymharu â’r llun enwog o Grist, y Fernagl (45–6n). Ni fu ei debyg erioed yn Lloegr, Ffrainc na Chymru – ac eithrio, wrth gwrs, y tad ei hun. Fodd bynnag, ar y diwedd mae Guto’n pwysleisio unwaith eto, fel y gwnaethai ar ddechrau’r gerdd, fod Wiliam yn wasanaethwr ffyddlon i’w frawd, yr iarll.

Yn ôl GGl 339, yr ail iarll ei hun yw gwrthrych y cywydd hwn. Mae’n sicr mai gŵr o’r enw Wiliam Herbert yw’r gwrthrych, a’i fod yn fab i’r iarll cyntaf. Hefyd, fe sonnir yn bendant am yr ail iarll yn 1–12. Dyma’r seiliau, felly, dros gredu hyn. Ond mae rhai cyfeiriadau eraill yn y gerdd yn taro’n rhyfedd ar gyfer rhywun a ddygai’r teitl hwn. Cyfeirir at y noddwr fel mastr yn 13, peth annisgwyl yn achos dyn a gydnabuwyd yn iarll yn syth ar ôl marwolaeth ei dad, er mor ifanc ydoedd. Yn ôl 14 mae’r noddwr ar barti’r ieirll Herbart yn hytrach nag yn iarll ei hun. Rhyfedd eto yw’r cyfeiriad yn 34 lle dymunir gweld trydydd iarll yn deillio o’r llinach: Wiliam Herbert II yw trydydd iarll ei linach, gan fod yr Herbertiaid yn honni eu bod yn disgyn o ‘Godwin iarll Cernyw’ (32n a 33n). Gwell, felly, derbyn mai Wiliam Herbert o Benfro, y mab anghyfreithlon a ddisgynnai o ddau iarll (sef Godwin a’i dad ei hun), a gyferchir, a’r bardd yn awgrymu y gallai yntau dderbyn teitl iarll rywdro. Yn olaf, ymddengys fod 56 yn lleisio’r dyhead na ddylai iarll Penfro fod heb gefnogaeth y gŵr sy’n wrthrych i’r gerdd, er y gellid deall heb fel ‘heblaw’ a deall y llinell, felly, yn ddyhead na ddylai neb fod yn iarll Penfro heblaw’r iarll presennol.

Wrth ei gopi o’r gerdd hon yn LlGC 3056D, ond nid wrth ei gopïau eraill, nododd Wmffre Dafis y teitl K’ i wiliam herbert brawd Iarll penfro. Anodd barnu ai dyfalu ydoedd ynteu a geid y teitl yn ei gynsail, ond gan nas ceir yn ei gopïau eraill, y cyntaf sydd fwyaf tebygol. P’run bynnag, roedd yn llygad ei le.

Dyddiad
Ar ôl marwolaeth yr iarll cyntaf yn 1469 a chyn 1483, pan ymddengys fod Wiliam Herbert wedi symud o Benfro. Mae naws y cyfeiriadau at farwolaeth yr iarll cyntaf yn awgrymu dyddiad gweddol fuan ar ôl y farwolaeth, sef yn gynnar yn y 1470au.

Golygiadau blaenorol
GGl cerdd LI; Lewis 1982: cerdd 39.

Mesur a chynghanedd
Cywydd, 56 llinell.
Cynghanedd: croes 73% (41 llinell), traws 7% (4 llinell), sain 18% (10 llinell), llusg 2% (1 llinell).

3 Ieuan … yn India  Y Preutur Siôn neu Ieuan Fendigaid, brenin ac offeiriad chwedlonol y credid ei fod yn teyrnasu yn India, gw. Edwards 1999 am ymdriniaeth fanwl. Dengys 20a.19–20n y credid bod cyfres o frenhinoedd wedi dwyn yr enw Ieuan. Pwynt y gymhariaeth yma yw nad yw’r enw Ieuan yn diflannu o India, fel nad yw’r enw Wiliam yn diflannu o Went.

8 mab hwn  Darogenir y bydd Wiliam Herbert II (yr ail iarll) yntau’n cael etifedd o’r un enw.

10 ei fab  Hynny yw, mab y tad Wiliam Herbert I (ato ef y cyfeiria ei dad yn 9).

10 a’i hynaif  Wiliam ap Tomas oedd enw tad Wiliam Herbert I.

12 Morien  Nodir amryw arwyr o’r enw hwn yn WCD 489.

13 osai  Math o win gwyn melys, gw. GPC 2657.

16 llwybr y tad  Gwnaed Wiliam Herbert I yn iarll Penfro ym Medi 1468, ond buasai tiroedd yr iarllaeth yn ei feddiant ers 1461. Ym mis Medi’r flwyddyn honno fe gipiodd gastell Penfro ar gyfer Edward IV, ac ym mis Chwefror 1462 rhoddwyd tiroedd yr iarllaeth yn swyddogol dan ei ofal (Thomas 1994: 25–7).

16 Tewdwr  Tewdwr Mawr ap Cadell o linach frenhinol Deheubarth. Ni wyddys llawer am y cymeriad hanesyddol, y mae’n rhaid ei fod wedi teyrnasu tua chanol yr unfed ganrif ar ddeg, ond i’r beirdd patrwm o arglwydd ydoedd, ac wrth gwrs ef oedd yn arglwydd y tiroedd ym Mhenfro lle mae Wiliam Herbert bellach yn dwyn awdurdod.

17 Beli  Ceir nifer o arwyr a chanddynt yr enw hwn, ond y pwysicaf ohonynt yw Beli Mawr ap Mynogan, gw. G 54–5 d.g. Beli1; TYP3 288–9 a WCD 38–9 lle dywedir iddo gael ei ystyried yn ‘king of the Britons in the golden age of their legendary history’.

17 Pryderi diredd  Dyfed, cf. PKM 67.

18 Bwrd, Glath  Dau o’r marchogion a lwyddodd i gael hyd i’r Greal Sanctaidd yn ôl y chwedl, gw. Jones 1992. Cf. 72.17n.

18 Aber Dau Gledd  Aberdaugleddau, harbwr pwysig iawn wrth ymyl tref Penfro. Testun pryder ydoedd oherwydd y posibilrwydd y gallai gelyn lanio yno, fel y gwnaeth Harri Tudur yn 1485.

19 Rhos  Hen enw Cymraeg ar ardal Hwlffordd. Eiddo’r Goron oedd arglwyddiaeth Hwlffordd, ond fel arfer fe’i cysylltid ag iarllaeth Penfro, ac mae’n amlwg fod yr arglwyddiaeth yng ngofal Wiliam Herbert, efallai ar ran ei frawd, yr iarll. Eto, trosglwyddodd y brenin arglwyddiaeth Hwlffordd i feddiant ei fab ifanc, tywysog Cymru, ym mis Gorffennaf 1471 (Griffiths 2002: 246), a allai awgrymu bod y gerdd hon yn dyddio i 1469x1471. Ond fe barhaodd teulu Herbert i fod yn ddylanwadol yno (ibid. 248).

20 pen Dyfed  Adleisir teitl Pwyll Pendefig Dyfed yn PKM 1.

22 Penbrwg gastell  Defnyddir y ffurf Saesneg er mwyn y gynghanedd; ceir y ffurf Gymraeg yn 56.

23 ymyl y sir  Cyfrifid arglwyddiaeth Penfro yn sir a chanddi siryf erbyn c.1130, gw. Rowlands 2002: 7. Yr ymyl, wrth gwrs, yw’r arfordir, cf. y llinell nesaf.

27 pibau mêl  Sef casgenni medd, yn ôl pob tebyg.

30 tir Dewi  Nawddsant Dyfed yw Dewi; yno y mae ei brif eglwys, Tyddewi.

32 hil Godwin  Hawliai’r Herbertiaid eu bod yn disgyn o Godwin ‘iarll Cernyw’, gw. WG1 ‘Godwin’ 1.

33 dau iarll  Sef Godwin ‘iarll Cernyw’, gw. y nodyn blaenorol, a’r tad, Wiliam Herbert, iarll cyntaf Penfro (m.1469).

34 O Went rheded un trydydd  Mae’r bardd yn dymuno i Wiliam, mab anghyfreithlon iarll cyntaf Penfro a disgynnydd i Odwin ‘iarll Cernyw’, ddwyn yr un teitl.

36 yr iarll  Yr iarll cyntaf, a barnu wrth weddill y gerdd, yn hytrach na’r iarll presennol.

43 Teitys, Ysbysianys  Teitys yw Titus Flavius Vespasianus, ymerawdwr Rhufain 79–81; Ysbysianys yw ei dad, a ddygai’r un enw ag ef, sef Titus Flavius Vespasianus, ac a oedd yn ymerawdwr Rhufain 69–79. Gwahaniaethir rhyngddynt drwy eu galw’n Titus a Vespasian (fel y gwnaed ar y pryd hefyd). Ceid chwedl yn yr Oesoedd Canol fod Titus wedi ei iacháu o gancr ar ei wyneb pan ymatebodd yn ffyrnig wrth glywed am groeshoelio Crist. Wedyn aeth gyda’i dad Vespasian a chipio Caersalem, yn ddial ar yr Iddewon am ladd Crist. Ergyd y cyfeiriad, felly, yw bod Guto’n teimlo’n ddialgar am golli Wiliam Herbert I. Y mae’n bosibl fod Guto yn trin y ddau enw hyn fel petaent yn cyfeirio at yr un person, cf. GHS 23.32 Teitus Fesbasianus hen (ond gellid cyfiawnhau rhoi coma i mewn yno hefyd). Ceir Ystorya titus aspassianus fel teitl ar y fersiwn Cymraeg ar y chwedl mewn rhai llawysgrifau, gw. Williams 1937–9: 221.

45–6 drych … Meirionig  Y Fernagl, lliain ac arno lun o wyneb Crist. Yn ôl y chwedl y cyfeiriwyd ati uchod, cynigiodd merch o’r enw Veronica liain i Grist er mwyn iddo sychu’r chwys oddi ar ei wyneb tra oedd yn dwyn ei groes i Golgotha. Glynodd llun o’i wyneb ar y lliain, a daeth yn grair amhrisiadwy a chanddo’r grym i iacháu clefydon. Ffrwyth drysu oherwydd y gytsain F- ar ddechrau enw’r ferch yw’r ffurf Gymraeg Meirionig.

47 y Fernagl  Enw Cymraeg arall ar drych Meirionig.

47 Rhaglan  Cartref yr Herbertiaid (yn sir Fynwy bellach).

48 gŵr claf wan  Sef y bardd, sy’n galaru ar ôl dienyddiad Wiliam Herbert I. Cyfansoddair llac yw claf wan, a dyna sy’n cyfrif am y treiglad.

52 un iarll  Wiliam Herbert I, a wasanaethodd yn Ffrainc. Daliwyd ef gan y Ffrancwyr ym mrwydr Formigny yn 1450, gw. Thomas 1994: 14. Cyfeiria Lewys Glyn Cothi at wasanaeth milwrol Herbert hefyd (GLGC 111.1–2, 23–30).

55 nasiwn  Cymru; soniwyd eisoes am Ffrainc a Lloegr, a dyna gwblhau y darlun: ni cheir neb yn y tair gwlad mor debyg i’r iarll a gollwyd.

56 iarll Penfro  Wiliam Herbert II.

Llyfryddiaeth
Edwards, G.Ll. (1999) (gol.), Ystorya Gwlat Ieuan Vendigeit (Llythyr y Preutur Siôn): Cyfieithiadau Cymraeg Canol o Epistola Presbyteri Iohannis (Caerdydd)
Griffiths, R.A. (1972), The Principality of Wales in the Later Middle Ages: The Structure and Personnel of Government, i: South Wales, 1277–1536 (Cardiff)
Griffiths, R.A. (2002), ‘The Extension of Royal Power, 1415–1536’, R.F. Walker (ed.), Pembrokeshire County History, ii: Medieval Pembrokeshire (Haverfordwest), 224–69
Jones, T. (1992) (gol.), Ystoryaeu Seint Greal, rhan 1: Y Keis (Caerdydd)
Lewis, W.G. (1982), ‘Astudiaeth o Ganu’r Beirdd i’r Herbertiaid hyd Ddechrau’r Unfed Ganrif ar Bymtheg’ (Ph.D. Cymru [Bangor])
Rowlands, I.W. (2002), ‘Conquest and Survival’, R.F. Walker (ed.), Pembrokeshire County History, ii: Medieval Pembrokeshire (Haverfordwest), 1–19
Thomas, D.H. (1994), The Herberts of Raglan and the Battle of Edgecote 1469 (Enfield)
Williams, J.E.C. (1937–9) (gol.), ‘Ystorya Titus Aspassianus’, B ix: 221–30

This is a praise poem for William Herbert of Pembroke, the illegitimate son of William Herbert, first earl of Pembroke. It addresses, therefore, a man who possessed considerable authority on account of his well-known father, but who was still of inferior status to his brother, the second earl. The latter was considerably younger than him; indeed, he is likely to have been still underage at the time that this poem was composed. The poet accordingly goes to some pains to emphasize not only how William is following in the footsteps of his famous father, but also his faithful service to his brother, the second earl.

The poet begins by paying a fitting compliment to his patron’s brother, the second earl of Pembroke (lines 1–12). He plays on the idea that the earl’s name, William [Herbert], is the same as that of his father, and that Gwent accordingly resembles India under the never-ending authority of Prester John (see 3n). Then, he picks up the same theme with regard to the actual patron of the poem, William Herbert of Pembroke, who shares the same name as his father and brother. We move from Gwent to Pembroke, where it appears that the young William Herbert holds extensive authority. He is praised in quite general terms for his hospitality and military doings there. Then, from line 35 onwards, the poet concentrates on the young man’s face, assuring us that it is identical to his father’s, and comparing it with the famous image of Christ known as the Veronica or Vernicle (45–6n). There was never its like in England, France or Wales – always excepting, of course, that of his father. However, at the very end Guto emphasizes one more time, as at the outset, that William is a faithful adherent of his brother, the earl.

In GGl 339 it is suggested that the second earl is in fact the patron praised in this poem. It is certain that the patron is called William Herbert and is a son of the first earl. Also, the second earl is definitely the subject of 1–12. These, then, are the reasons for believing what GGl says. Yet some of the references in this poem are peculiar for a man bearing this title. He is called Mastr Wiliam (‘Master William’) in line 13, not what would be expected for a man recognized as earl immediately on the death of his father, however young he was. According to 14 he is ar barti’r ieirll Herbart (‘supporting the Herbert earls’) rather than earl himself. The expression of hope in 34 that a third earl may emerge from the lineage would also be awkward: William Herbert II is the third earl of his lineage, for the Herberts claimed descent from ‘Godwin earl of Cornwall’ (32n and 33n). It is better to accept that William Herbert of Pembroke, the illegitimate son who descended from two earls (i.e. Godwin and his own father) is the man addressed here, the poet voicing the hope that William too might one day achieve the same distinction. Lastly, 56 seems to be a wish that the earl of Pembroke should not lack the support of the man who is addressed in the poem, though it would be possible to take heb as ‘besides’ rather than ‘without’ and therefore translate ‘May no one be earl of Pembroke besides this man’.

In his copy of this poem in LlGC 3056D, but not in his other copies, Humphrey Davies noted the title K’ i wiliam herbert brawd Iarll penfro ‘Poem for William Herbert brother to the earl of Pembroke’. It is difficult to judge whether he was guessing or whether the title was already in his exemplar, but since it does not occur in his other copies, the former is more likely. Whatever the case, he was surely right.

Date
After the death of the first earl in 1469 and before 1483, when it appears that William Herbert had left Pembroke. The tone of the references to the first earl’s death suggests a date not long after the event, probably the early 1470s.

The manuscripts
There are nine copies of this poem in the manuscripts, three in the hand of Humphrey Davies (fl. 1577–1635), namely LlGC 3056D, Brog I.2 and Gwyn 1. These three are all but identical, and the others derive from them, with the probable exception of LlGC 10893E, which contains eight extra lines (5–12 in the edited text). These lines are very relevant, for they develop the opening idea of the poem. In particular, the loss of line 11 with its mention of Pembroke would leave draw ‘over there’ in 14 lacking a clear context. Also, with only 48 lines this poem would be significantly shorter than is the norm for Guto’r Glyn. Given that in effect the omission of these lines would rest on the authority of Humphrey Davies alone, they have been included in the edition. The other readings in LlGC 10893E are inferior to those in Humphrey Davies’s copies, so the edition is based on the three copies by Humphrey Davies and LlGC 10893E combined. It is worth noting that LlGC 10893E belongs to the Abergavenny area, the Herberts’ home patch, although it is not possible to say more about the antecedents of its text of our poem.

stema
Stemma

Previous editions
GGl poem LI; Lewis 1982: poem 39.

Metre and cynghanedd
Cywydd, 56 lines.
Cynghanedd: croes 73% (41 lines), traws 7% (4 lines), sain 18% (10 lines), llusg 2% (1 line).

3 Ieuan … yn India  Prester John, a legendary king and priest who was believed to rule in India, see Edwards 1999 for a detailed study of the Welsh versions of the story. The reference in 20a.19–20n shows that it was believed that a succession of kings called John ruled there. The point of the comparison here is that the name John does not disappear from India, just as the name William remains in Gwent.

8 mab hwn  The poet predicts that William Herbert II (the second earl) will also have an heir of the same name.

10 ei fab  That is, the son of the father William Herbert I (to whom the words ei dad refer in 9).

10 a’i hynaif  William ap Thomas was William Herbert I’s father.

12 Morien  Several heroes of this name are noted in WCD 489.

13 osai  Osey, a kind of sweet white wine, see GPC 2657 and OED Online s.v. osey.

16 llwybr y tad  ‘in the footsteps of the father’: William Herbert I was made earl of Pembroke in September 1468, but the lands of the lordship had been in his hands since 1461. In September of that year he seized Pembroke castle for Edward IV, and in February 1462 the lands of the earldom were officially entrusted to his care (Thomas 1994: 25–7).

16 Tewdwr  Tewdwr Mawr ap Cadell of the royal line of Deheubarth. Not much is known about the real Tewdwr, who must have ruled in the mid eleventh century, but the poets treated his name as a pattern of the good lord, and he did of course rule the lands in Pembroke where William Herbert was now claiming authority.

17 Beli  Several heroes of this name are known, but the most important is Beli Mawr ap Mynogan, see G 54–5 s.v. Beli1; TYP3 288–9 and WCD 38–9 where he is said to have been considered ‘king of the Britons in the golden age of their legendary history’.

17 Pryderi diredd  Dyfed, cf. PKM 67.

18 Bwrd, Glath  Two of the knights who succeeded in finding the Holy Grail according to the story, see Jones 1992. Cf. 72.17n.

18 Aber Dau Gledd  Milford Haven, a very important harbour overlooked by Pembroke town. It was a cause of concern in case an enemy should land there, as indeed Henry Tudor did in 1485.

19 Rhos  The older Welsh name for the Haverfordwest region. The lordship of Haverford belonged to the Crown but was usually attached to the earldom of Pembroke, and it is clear that the lordship was in the care of William Herbert, perhaps acting for his brother, the earl. The king transferred Haverford to the possession of his infant son, the prince of Wales, in July 1471 (Griffiths 2002: 246), which might suggest that this poem dates to 1469x1471. Nevertheless, the Herbert family remained influential there (ibid. 248).

20 pen Dyfed  This is a reminiscence of Pwyll Pendefig Dyfed in the Mabinogi, see PKM 1.

22 Penbrwg gastell  The English form is used for the sake of the cynghanedd; the Welsh form is found in line 56.

23 ymyl y sir  The lordship of Pembroke had the status of county and a sheriff by c.1130, see Rowlands 2002: 7. The ‘edge of the shire’, of course, is the coast, cf. the next line.

27 pibau mêl  ‘Casks of honey’ here probably means of mead.

30 tir Dewi  St David is the patron saint of Dyfed, the land in which lies his major church, St David’s.

32 hil Godwin  The Herberts claimed descent from a certain Godwin ‘earl of Cornwall’, see WG1 ‘Godwin’ 1.

33 dau iarll  The ‘two earls’ are Godwin ‘earl of Cornwall’, see the previous note, and the patron’s father, William Herbert, the first earl of Pembroke (d.1469).

34 O Went rheded un trydydd  The poet hopes that William Herbert, illegitimate son of the first earl and descendant of Godwin ‘earl of Cornwall’, might achieve an earldom himself.

36 yr iarll  The first earl, to judge by the rest of the poem, not the present earl.

43 Teitys, Ysbysianys  Teitys is Titus Flavius Vespasianus, Roman emperor 79–81; Ysbysianys is his father, who was known by the same three names, Titus Flavius Vespasianus, emperor of Rome 69–79. They are distinguished (then and now) by calling them Titus and Vespasian respectively. In the Middle Ages there was a legend that Titus was cured of a cancer of the face when he heard about Christ’s crucifixion and burst out in anger. After that he went with his father Vespasian and seized Jerusalem in revenge against the Jews for killing Christ. The force of the reference here, therefore, is that Guto is feeling vengeful for the death of William Herbert I. It is possible that Guto regarded these two names as referring to one person, cf. GHS 23.32 Teitus Fesbasianus hen (but we might be justified in inserting a comma there too). Ystorya titus aspassianus occurs as the title of the Welsh translation of the story in some manuscripts, see Williams 1937–9: 221.

45–6 drych … Meirionig  The Vernicle or Veronica, a cloth bearing an image of Christ’s face. According to the tale mentioned above, a woman called Veronica offered a cloth to Christ to dry the sweat from his face while he was carrying his cross to Golgotha. An image of Christ’s face remained on the cloth and it became a priceless relic with curative powers. The Welsh form Meirionig arose by false deduction from the Latin Veronica, the initial V- being heard by Welsh ears as a lenition of m.

47 y Fernagl  Another Welsh name for drych Meirionig, the Vernicle or Veronica.

47 Rhaglan  Raglan castle, the Herbert residence (now in Monmouthshire).

48 gŵr claf wan  The poet, who is in mourning after the execution of William Herbert I. claf wan must be a loose compound to account for the lenition.

52 un iarll  William Herbert I, who served in France. He was captured by the French at the battle of Formigny in 1450, see Thomas 1994: 14. Lewys Glyn Cothi likewise refers to Herbert’s military service (GLGC 111.1–2, 23–30).

55 nasiwn  Wales; France and England have already been mentioned, and Wales completes the picture: no one so similar to the deceased earl can be found in any of the three countries.

56 iarll Penfro  William Herbert II.

Bibliography
Edwards, G.Ll. (1999) (gol.), Ystorya Gwlat Ieuan Vendigeit (Llythyr y Preutur Siôn): Cyfieithiadau Cymraeg Canol o Epistola Presbyteri Iohannis (Caerdydd)
Griffiths, R.A. (1972), The Principality of Wales in the Later Middle Ages: The Structure and Personnel of Government, i: South Wales, 1277–1536 (Cardiff)
Griffiths, R.A. (2002), ‘The Extension of Royal Power, 1415–1536’, R.F. Walker (ed.), Pembrokeshire County History, ii: Medieval Pembrokeshire (Haverfordwest), 224–69
Jones, T. (1992) (ed.), Ystoryaeu Seint Greal, rhan 1: Y Keis (Caerdydd)
Lewis, W.G. (1982), ‘Astudiaeth o Ganu’r Beirdd i’r Herbertiaid hyd Ddechrau’r Unfed Ganrif ar Bymtheg’ (Ph.D. Cymru [Bangor])
Rowlands, I.W. (2002), ‘Conquest and Survival’, R.F. Walker (ed.), Pembrokeshire County History, ii: Medieval Pembrokeshire (Haverfordwest), 1–19
Thomas, D.H. (1994), The Herberts of Raglan and the Battle of Edgecote 1469 (Enfield)
Williams, J.E.C. (1937–9) (ed.), ‘Ystorya Titus Aspassianus’, B ix: 221–30

Cliciwch ar rif llinell i weld amrywiadau
Image Dialog
Wiliam Herbert o Benfro a Llanfihangel Troddi, 1462–m. 1524

Wiliam Herbert o Benfro a Llanfihangel Troddi, fl. c.1462–m. 1524

Top

Dyma wrthrych cerdd 28, cywydd mawl. Nid oes unrhyw gerddi eraill iddo wedi goroesi, hyd y gwyddys.

Achres
Seiliwyd yr achres isod ar WG2 ‘Godwin’ 8A1 ac A4. Dangosir y rheini a enwir yng nghywydd Guto i Wiliam mewn print trwm, a thanlinellir enwau ei noddwyr.

lineage
Achres Wiliam Herbert o Benfro a Llanfihangel Troddi

Mab anghyfreithlon i Wiliam Herbert o Raglan, iarll cyntaf Penfro (m. 1469), oedd y Wiliam Herbert hwn, a hanner brawd, felly, i’r ail iarll, a elwid hefyd Wiliam Herbert, ac i Water Herbert. Ei daid oedd Syr Wiliam ap Tomas. Roedd y tri brawd hyn yn noddwyr i Guto’r Glyn yn y 1470au. Mae’n rhaid bod Wiliam yn oedolyn erbyn 1462 fan bellaf (gw. isod), ac felly roedd yn hŷn o dipyn na’i hanner frawd, ail iarll Penfro, a aned c.1455.

Gan fod cymaint o wŷr o’r enw Wiliam Herbert yn ne Cymru yn y bymthegfed ganrif, gall fod yn anodd gwahaniaethu rhyngddynt. Mae Griffiths (1972: 186) a Thomas (1994: 95) wedi casglu cyfeiriadau at ‘Wiliam Herbert, ysgwïer’, gan awgrymu mai brawd i’r iarll cyntaf ydoedd, nid mab. Dichon fod cofnodion am fwy nag un Wiliam Herbert wedi eu cymysgu yma. Eto, mae’n ymddangos bod Robinson (2002: 37–9) wedi llwyddo i gasglu’r hyn sy’n berthnasol i Wiliam Herbert o Benfro ac i ddangos mai mab yr iarll cyntaf ydoedd. Ymddengys mai’r un gŵr ydoedd ag Wiliam Herbert o Lanfihangel Troddi, a bod ei gysylltiad â’r lle hwnnw yn perthyn i gyfnod diweddarach na’r cyfnod a dreuliodd ym Mhenfro.

Dilynir arweiniad Robinson yma. Mae’n hollol sicr o’r testun mai cywydd i fab yr iarll cyntaf yw cerdd 28. Ond nid yr ail iarll ei hun yw’r Wiliam Herbert a gyferchir (cf. 28.14). Rhaid, felly, fod a wnelom yma â mab anghyfreithlon i’r iarll cyntaf, sy’n llwyr gyson ag adluniad Robinson o yrfa Wiliam Herbert o Benfro a Llanfihangel Troddi.

Ei yrfa
Cyn dyfodiad Edward IV i’r orsedd yn 1461 buasai tiroedd iarllaeth Penfro ym meddiant Siasbar Tudur, hanner brawd Harri VI. Bu’n rhaid i Siasbar ffoi yn 1461 a rhoddwyd ei diroedd yn ne-orllewin Cymru yng ngofal cefnogwr pennaf Edward yng Nghymru, sef Wiliam Herbert o Raglan. Gwnaeth Herbert ei fab anghyfreithlon yn drysorydd ac yn stiward Penfro rywdro cyn Gŵyl Fihangel 1462. Ceir tystiolaeth ei fod yno o hyd yn 1467. Tywyll yw’r hanes wedyn ac nid oes sicrwydd beth a ddigwyddodd i’r Wiliam Herbert hwn ar ôl i’w dad gael ei ddienyddio yng Ngorffennaf 1469.

Fodd bynnag, yn y 1470au ceir prawf fod Wiliam yn parhau i fod yn ardal Penfro. Ef oedd stiward Stackpole Elidor o 1472/3 hyd 1507/8, ac yn 1476 fe’i disgrifir fel ‘William Herbert of Pembroke the bastard’ mewn cytundeb a wnaeth gyda’i hanner brodyr, Wiliam Herbert, ail iarll Penfro, a Water Herbert.

Ymddengys fod cysylltiad Wiliam Herbert â Llanfihangel Troddi wedi dechrau yn 1483, pan roddwyd y faenor iddo gan ei hanner brawd, yr iarll (Robinson 2002: 24, 37). Gan fod y ddogfen sy’n cadarnhau’r trefniant hwn yn ei alw ‘William Herbert esquire, late of Pembroke’, mae’n debygol nad oedd bellach yn byw ym Mhenfro. Mae’n rhaid fod cerdd 28 yn dyddio i’r amser cyn 1483, felly, ac yn wir cyn 1479, pan fu’n rhaid i ail iarll Penfro ildio’i deitl a derbyn teitl iarll Huntingdon yn ei le (Thomas 1994: 79). Y tebyg yw bod y cywydd yn perthyn i’r 1470au cynnar, gan fod naws y cyfeiriadau at farwolaeth yr iarll cyntaf yn awgrymu colled weddol ddiweddar.

Ffynnodd Wiliam Herbert dan nawdd ei frawd cyfreithlon. Enillodd hefyd ffafr y Brenin Rhisiart III (1483–5) a hyd yn oed Harri VII (1485–1509). Bu farw yn 1524 ac fe’i claddwyd yn Nhrefynwy.

Llyfryddiaeth
Griffiths, R.A. (1972), The Principality of Wales in the Later Middle Ages: The Structure and Personnel of Government, i: South Wales, 1277–1536 (Cardiff)
Robinson, W.R.B. (2002), ‘The Administration of the Lordship of Monmouth under Henry VII’, The Monmouthshire Antiquary, XVIII: 23–40
Thomas, D.H. (1994), The Herberts of Raglan and the Battle of Edgecote 1469 (Enfield)


Top
  • AASTAnglesey Antiquarian Society and Field Club Transactions, 1913- ŷŵ
  • ActauActauyr Apostolion yn y Testament Newydd
  • ActsThe Acts of the Apostles in the New Testament
  • APD.Gwenallt Jones (gol.), Yr Areithiau Pros (Caerdydd,1934)
  • Arch CambArchaeologia Cambrensis, 1846
  • ArchifMRCronfa Ddata Enwau Lleoedd: Archif Melville Richards / Archif Melville Richards Place-name Database
  • <http://www.e-gymraeg.co.uk/enwaulleoedd/amr>
  • Arm PIfor Williams (gol.), Armes Prydein o Lyfr Taliesin (Caerdydd, 1955)
  • Arm P2Ifor Williams (ed.), Armes Prydain from the Book of Taliesin, English version by Rachel Bromwich (Dublin, 1972)
  • ASCentM. Paul Bryant-Quinn (gol.), Apocrya Sin Cent (Aberystwyth, 2004)
  • BBwletin y Bwrdd Gwybodau Celtaidd, 1921-93
  • BaLlawysgrif yng nghasgliad Prifysgol Cymru, Bangor
  • Ba(M)Llawysgrif yng nghasgliad Bangor (Mostyn) ym Mhrifysgol Cymru, Bangor
  • BarnwyrLlyfry Barnwyr yn yr Hen Destament
  • BDHenry Lewis (gol.), Brut Dingestow (Caerdydd, 1942)
  • BDeD.Simon Evans, Buchedd Dewi (Caerdydd, 1959)
  • BDGOwen Jones a William Owen (goln.), Barddoniaeth Dafydd ab Gwilym (Llundain, 1789)
  • BeirnJ. Morris Jones, Y Beirniad (1911-20)
  • BettisfieldCasgliad Bettisfield yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / The Bettisfield collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • BLLlawysgrifau Ychwanegol yngnghasgliad y Llyfrgell Brydeinig, Llundain / The Additional Manuscripts in the British Library, London
  • BlBGCC Marged Haycock (gol.), Blodeugerdd Barddas o Ganu Crefyddol Cynnar (Llandybe, 1994)
  • Bl BXIV Dafydd Johnston (gol.), Blodeugerdd Barddas o'r Bedwaredd Ganrif arDdeg (Llandybe, 1989)
  • BodLlawysgrif yng nghasgliad Bodewryd, ynLlyfrgell Genedlaethol Cymru, Abersytwyth / A manuscript in the Bodewryd collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • BodWLlawysgrif Gymreig yng nghasgliadLlyfrgell Bodley, Rhydychen / A Welsh manuscript in the Bodleian Library, Oxford
  • 1 BrenhinoeddLlyfr Cyntaf y Brenhinoedd yn yr Hen Desatement
  • 2 BrenhinoeddAil Lyfr y Brenhinoedd yn yr Hen Destament
  • BrenSaesThomas Jones (gol.), Brenhinedd y Saesson (Caerdydd, 1971)
  • BritishHOBritish History Online http://www.british-history.ac.uk>
  • BrMIfor Williams (gol.), Breuddwyd Maxen (Bangor,1908)
  • BrM2Brynley F. Roberts (ed.), Breudwyt Maxen Wledic (Dublin, 2005)
  • BrogLlawysgrif yng nghasgliad Brogyntyn, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Brogyntyn collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • BRhMelville Richards (gol.), Breudwyt Ronabwy (Caerdydd, 1948)
  • BTThomasJones (gol.), Brut y Tywysogyon PeniarthMs. 20 (Caerdydd, 1941)
  • BYThomas Jones (gol.), Y Bibyl Ynghymraec (Caerdydd, 1940)
  • ByCyY Bywgraadur Cymreig hyd 1940(Llundain, 1953)
  • ByCy Ar-leinY Bywgraffiadur Ar-lein
  • <http://yba.llgc.org.uk/cy/index.html>
  • CLlawysgrifyn Llyfrgell Ganolog Caerdydd / A manuscript in Cardiff Central Library
  • CAIfor Williams (gol.), Canu Aneirin, (Caerdydd, 1938)
  • CAMBMCatalogueof Additions to the Manuscripts in the British Museum
  • CCJ. Fisher (ed.), The Cefn Coch MSS (Liverpool, 1889)
  • CCRCalendarof the close rolls preserved in the Public Record Office [12721509] (London,1900-63)
  • CDJohn Morris-Jones, Cerdd Dafod (Rhydychen, 1925)
  • CFGMelville Richards, Cystrawen y Frawddeg Gymraeg (ail arg.,Caerdydd, 1970)
  • CLC2Meic Stephens (gol.), Cydymaith i Lenyddiaeth Cymru (ailarg., Caerdydd, 1997)
  • CLlHIfor Williams (gol.), Canu Llywarch Hen (Caerdydd, 1935)
  • CLlLlBrynley F. Roberts (ed.), CyfrancLludd a Llefelys (Dublin, 1975)
  • CMLlawysgrif yng nghasgliad Cwrtmawr, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Cwrtmawrcollection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • CMCSCambridge Medieval Celtic Studies,19811993; Cambrian Medieval CelticStudies, 1993
  • CMOC2Dafydd Johnston (gol.), Canu Maswedd yr Oesoedd Canol (ailarg., Pen-y-bont ar Ogwr, 1998)
  • CO3 Rachel Bromwich a D. Simon Evans(goln.) gyda chymorth D.H. Evans Culhwchac Olwen (Caerdydd, 1997)
  • CPRCalendar of Patent Rolls preserved in the Record Office (London, 18911986)
  • CSTBP.J.Donovan (gol.), Cywyddau Serch y Tri Bedo(Caerdydd, 1982)
  • CTIfor Williams (gol.), Canu Taliesin (Caerdydd, 1960)
  • CTCCatrin T. Beynon Davies, `Cerddir TaiCrefydd (M.A. Cymru [Bangor], 1973)
  • CyY Cymmrodor, The Magazine of the HonourableSociety of Cymmrodorion, 18771951
  • CylchgCHSFeirCylchgrawn Cymdeithas Hanes a Chofnodion Sir Feirion (n)ydd, 1949
  • CylchgHCCylchgrawnHanes Cymru, 1960
  • Cylchg LlGC Cylchgrawn Llyfrgell Genedlaethol Cymru,1939
  • ChOIfor Williams (gol.), Chwedleu Odo (Wrecsam, 1926)
  • 1 Chronicles The First Book of the Chronicles in the Old Testament
  • 2 Chronicles The Second Book of the Chronicles in the Old Testament
  • Datguddiad`Datguddiad Ioan' yn y Testament Newydd
  • DBHenry Lewis a P. Diverres (goln.), Delwy Byd (Caerdydd, 1928)
  • DEThomas Roberts (gol.), Gwaith Dafydd ab Edmwnd (Bangor, 1914)
  • DGAHelenFulton (ed.), Selections from the Dafyddap Gwilym Apocrypha (Llandysul, 1996)
  • DGG Ifor Williams a TRoberts (goln.), Cywyddau Dafydd ap Gwilym ai Gyfoeswyr (Bangor, 1914)
  • DGG2Ifor Williams a T. Roberts (goln.), Cywyddau Dafydd ap Gwilym a'i Gyfoeswyr(ail arg., Caerdydd, 1935)
  • DG.netDafydd ap Gwilym.net <http://www.dafyddapgwilym.net>
  • DNThomasRoberts and Ifor Williams (eds.), ThePoetical Works of Dafydd Nanmor (Cardi and London, 1923)
  • DNB2H.C.G. Matthew and B. Harrison (eds.), Oxford Dictionary of National Biography (Oxford, 2004)
  • DNBOnlineOxford Dictionary of National Biography <http://www.oxforddnb.com/>
  • DWBWelsh Biography Online
  • <http://yba.llgc.org.uk/en/index.html>
  • DWHMichael Powell Siddons, The Development of Welsh Heraldry (3vols., Aberystwyth, 19913)
  • L.Dwnn: HVS.R. Meyrick (ed.), Heraldic Visitations of Wales (Llandovery,1846)
  • EANCR.J. Thomas, Enwau Afodyn a Nentydd Cymru Caerdydd, 1938)
  • EEWT.H. Parry-Williams, The English Element in Welsh (Londons, 1923)
  • tudesÉtudes celtiques, 1936
  • EVWM.E. Griths, Early Vaticination in Welsh with English Parallels (Cardi, 1937)
  • EWGTP.C. Bartrum (ed.), Early Welsh Genealogical Tracts (Cardiff, 1966)
  • GJ. Lloyd-Jones (gol.), Geirfa Barddoniaeth Gynnar Gymraeg(Caerdydd, 1931-63)
  • GazMFEWGazetter of Markets and fairs in England and Wales to 1516 <http://www.history.ac.uk/cmh/gaz/gazweb2.html>
  • GBDdGwaith Bleddyn Ddu, gol. R. Iestyn Daniel (Aberystwyth, 1994)
  • GBFRhian M. Andrews et al. (goln.), Gwaith Bleddyn Fardd a Beirdd Eraill AilHanner y Drydedd Ganrif ar Ddeg (Caerdydd, 1996)
  • GCR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Casnodyn (Aberystwyth, 1999)
  • GCBMiNerys Ann Jones ac Ann Parry Owen (goln.), Gwaith Cynddelw Brydydd Mawr,i (Caerdydd, 1991)
  • GCBMiiNerys Ann Jones ac Ann Parry Owen (goln.), Gwaith Cynddelw Brydydd Mawr,ii (Caerdydd, 1995)
  • GDBN.G. Costigan (Bosco) et al. (goln.), Gwaith Dafydd Benfras ac Eraill o FeirddHanner Cyntaf y Drydedd Ganrif ar Ddeg (Caerdydd, 1995)
  • GDCR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Dafydd y Coed a beirdd eraill o LyfrCoch Hergest (Aberystwyth, 2002)
  • GDEpOwen Thomas (gol.), Gwaith Dafydd Epynt (Aberystwyth, 2002)
  • GDG Thomas Parry (gol.), Gwaith Dafydd ap Gwilym(Caerdydd, 1952)
  • GDG3 Thomas Parry (gol.), Gwaith Dafydd ap Gwilym (trydydd arg., Caerdydd, 1979)
  • GDGorErwain H. Rheinallt (gol.), Gwaith Dafydd Gorlech (Aberystwyth,1997)
  • GDIDA.Eleri Davies (gol.), Gwaith Deio ab Ieuan Du a Gwilym ab Ieuan Hen (Caerdydd, 1992)
  • GDLlW. Leslie Richards (gol.), Gwaith Dafydd Llwyd o Fathafarn(Caerdydd, 1964)
  • Genesis`Llyfr Genesis' yn yr Hen Destament
  • GenesisThe Book of Genesis in the Old Testament
  • GEOR. Geraint Gruydd a Rhiannon Ifans(goln.), Gwaith Einion Oeiriad a Dafydd Ddu o Hiraddug, gol. (Aberystwyth, 1997)
  • GGDTN.G. Costigan (Bosco) et al. (goln.), Gwaith Gruudd ap Dafydd ap Tudur, Gwilym Ddu o Arfon, Trahaearn Brydydd Mawr ac Iorwerth Beli (Aberystwyth, 1995)
  • GGHD.J. Bowen (gol.), Gwaith Gruudd Hiraethog (Caerdydd, 1990)
  • GGGrBarry J. Lewis ac Eurig Salisbury (goln.), Gwaith Gruffudd Gryg(Aberystwyth 2010)
  • GGlJ. Llywelyn Williams ac Ifor Williams (goln.), Gwaith Gutor Glyn (Caerdydd, 1939)
  • GGl2 J. Llywelyn Williams ac Ifor Williams(goln.), Gwaith Guto'r Glyn (ail arg., Caerdydd, 1961)
  • GGLlRhiannon Ifans (gol.), Gwaith Gruudd Llwyd ar Llygliwiaid Eraill(Aberystwyth, 2000)
  • GGMDiBarry J. Lewis (gol.), Gwaith Gruudd ap Maredudd ap Dafydd, i, Canu i deulu Penmynydd (Aberystwyth, 2003)
  • GGMD iiBarry J. Lewis (gol.), Gwaith Gruudd ap Maredudd ap Dafydd, ii, Canu Crefyddol (Aberystwyth, 2005)
  • GGMDiiiAnn Parry Owen (gol.), Gwaith Gruudd ap Maredudd ap Dafydd, iii, Canu Amrywiol (Aberystwyth, 2007)
  • GGrGRhiannon Ifans, Ann Parry Owen,W. Dyfed Rowlands ac Erwain H. Rheinallt (goln.), Gwaith Gronw Gyriog, Iorwerth ab y Cyriog, Mab Clochyddyn, Gruudd ap Tudur Goch ac Ithel Ddu (Aberystwyth, 1997)
  • GHCIslwyn Jones (gol.), Gwaith Hywel Cilan (Caerdydd, 1963)
  • GHCEMHuw Ceiriog Jones (gol.), Gwaith Huw Ceiriog ac Edward Maelor(Caerdydd, 1990)
  • GHDA.Cynfael Lake (gol.), Gwaith Huw ap Dafyddap Llywelyn ap Madog (Aberystwyth, 1995)
  • GHSDylanFoster Evans (gol.), Gwaith Hywel Swrdwala'i deulu (Aberystwyth, 2000)
  • GIBHGwaithIeuan Brydydd Hir (gol.), M. Paul Bryant-Quinn (Aberystwyth, 2000)
  • GIFHowell L. Jones ac E.I. Rowlands(gol.), Gwaith Iorwerth Fynglwyd(Caerdydd, 1975)
  • GIGD.R. Johnston (gol.), Gwaith Iolo Goch (Caerdydd, 1988)
  • GILlFM. Paul Bryant-Quinn (gol.), Gwaith Ieuan ap Llywelyn Fychan, Ieuan Llwyd Brydydd a Lewys Aled (Aberystwyth, 2003)
  • GIRhR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Ieuan ap Rhydderch (Aberystwyth,2003)
  • GLDA. Cynfael Lake (gol.), Gwaith Lewys Daron (Caerdydd, 1994)
  • GLGCDafydd Johnston (gol.), Gwaith Lewys Glyn Cothi (Caerdydd,1995)
  • GLMEurys I. Rowlands, Gwaith Lewys Mn (Caerdydd, 1975)
  • GLMorgA. CynfaelLake (gol.), Gwaith Lewys Morgannwg (dwy gyfrol, Aberystwyth, 2004)
  • GLlR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Llawdden (Aberystwyth, 2006)
  • GLlBHAnn Parry Owen a Dylan Foster Evans(gol.), Gwaith Llywelyn Brydydd Hoddnant, Dafydd ap Gwilym, Hillyn ac eraill (Aberystwyth, 1996)
  • GLlFKathleen Anne Bramley et al. (gol.), Gwaith Llywelyn Fardd I ac Eraill o Feirdd y Ddeuddegfed Ganrif (Caerdydd, 1994)
  • GLlGDafydd Johnston (gol.), Gwaith Llywelyn Goch ap Meurig Hen(Aberystwyth, 1998)
  • GLlLlElin M. Jones (gol.), Gwaith Llywarch ap Llywelyn `Prydydd y Moch' (Caerdydd, 1989)
  • GMBJ.E. Caerwyn Williams et al. (gol.), Gwaith Meilyr Brydydd a'i Ddisgynyddion (Caerdydd, 1994)
  • GMBrA. Cynfael Lake (gol.), Gwaith Mathau Brwmld (Aberystwyth,2002)
  • GMDHuw Meirion Edwards (gol.), Gwaith Madog Dwygraig (Aberystwyth,2006)
  • GMRhEnid Roberts (gol.), Gwaith Mareduddap Rhys ai Gyfoedion (Aberystwyth, 2003)
  • GMWD. Simon Evans, A Grammar of Middle Welsh (Dublin, 1964)
  • GMWLTimothy Lewis, A Glossary of Mediaeval Welsh Law (Manchester,1913)
  • GOE. Bachellery (d.), Loeuvre potique de Gutun Owain(Paris, 19501)
  • GOLlMEurys Rolant (gol.), Gwaith Owain ap Llywelyn ab y Moel(Caerdydd, 1984)
  • GP G.J. Williams ac E.J. Jones (gol.), Gramadegaur Penceirddiaid (Caerdydd,1934)
  • GPBHuw Meirion Edwards (gol.), Gwaith Prydydd Breuan, Rhys ap Dafydd ab Einion, Hywel Ystorm, a cherddi dychan dienw o Lyfr Coch Hergest (Aberystwyth,2000)
  • GPCGeiriadur Prifysgol Cymru (Caerdydd, 1950)
  • GPC2Geiriadur Prifysgol Cymru (ail argraad, Caerdydd, 2003)
  • GPhEM.Paul Bryant-Quinn (gol.), Gwaith Syr Phylib Emlyn, Syr Lewys Meudwy a Mastr Harri ap Hywel (Aberystwyth, 2001)
  • GRhBEurys I. Rowlands (gol.), Gwaith Rhys Brydydd a Rhisiart ap Rhys (Caerdydd,1976)
  • GRhGEDylan Foster Evans (gol.), Gwaith Rhys Goch Eryri (Aberystwyth, 2007)
  • GSCA.Cynfael Lake (gol.), Gwaith Sin Ceri (Aberystwyth, 1996)
  • GSCyfR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Dafydd Bach ap Madog Wladaidd 'Sypyn Cyfeiliog a Llywelyn ab y Moel (Aberystwyth, 1998)
  • GSDTRhiannon Ifans (gol.), Gwaith Syr Dafydd Trefor (Aberystwyth, 2005)
  • GSHA.Cynfael Lake (gol.), Gwaith Sin ap Hywel (Aberystwyth, 1999)
  • GSRhNerys Ann Jones ac Erwain Haf Rheinallt(gol.), Gwaith Sefnyn, Rhisierdyn,Gruudd Fychan ap Gruudd ab Ednyfed a Llywarch Bentwrch (Aberystwyth,1995)
  • GSTEnid Roberts (gol.), Gwaith Sin Tudur (2 gyf., Caerdydd,1980)
  • GTPThomas Roberts (gol.), Gwaith Tudur Penllyn ac Ieuan ap TudurPenllyn, gol. (Caerdydd, 1958)
  • GwynLlawysgrif yng nghasgliad J. Gwyneddon Davies, yn Llyfrgell Prifysgol Cymru, Bangor
  • GyBDafydd Johnston (gol.), Galar y Beirdd: Marwnadau Plant/Poets'Grief: Medieval Welsh Elegies for Children (Caerdydd, 1993)
  • HCLlLeslie Harries (gol.), Gwaith Huw Cae Llwyd ac Eraill(Caerdydd, 1953)
  • HPEHistoriaPeredur vab Efrawc, gol. Glenys Witchard Goetinck (Caerdydd, 1976)
  • HPFJ.Y.W. Lloyd, The History of Powys Fadog, (6 vols., London, 18817)
  • IDIfor Williams (gol.), Casgliad o Waith Ieuan Deulwyn (Bangor,1909)
  • IGEHenry Lewis, Thomas Roberts ac IforWilliams (gol.), Cywyddau Iolo Goch acEraill (Bangor, 1925)
  • IGE2Henry Lewis, Thomas Roberts ac IforWilliams (gol.), Cywyddau Iolo Goch acEraill (ail arg., Caerdydd, 1937)
  • IGPDafydd Johnston (ed.), Iolo Goch: Poems (Llandysul, 1993)
  • Ioan`Yr Efengyl yn l Sant Ioan' yn y Testament Newydd
  • JMHRSJournalof the Merioneth Historical and Record Society, 1949
  • JohnThe Gospel according to John in theNew Testament
  • JudgesThe Book of Judges in the Old Testament
  • KAA 2Patricia Williams (gol.), Kedymdeithyas Amlyn ac Amic (Caerdydd,1982)
  • 1 KingsThe First Book of the Kings in the Old Testament
  • 2 KingsThe Second Book of the Kings in the Old Testament
  • LBSS. Baring-Gould and J. Fisher, The Lives of the British Saints (4vols., London, 190713)
  • Luc`Yr Efengyl yn l Sant Luc' yn yTestament Newydd
  • LukeThe Gospel according to Luke in theNew Testament
  • LlAJ. Morris Jones and John Rhŷs (eds.), The Elucidarium from Llyvyr Agkyr Llandewivrevi (Oxford, 1894)
  • LlBS.J. Williams a J.E. Powell (gol.), Cyfreithiau Hywel Dda yn l Llyfr Blegywryd(Caerdydd, 1942)
  • LlCyLlnCymru, 1950
  • LlGCLlawysgrif yng nghasgliad Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the collection of theNational Library of Wales, Aberystwyth
  • LlIAled Rhys Wiliam (ed.), Llyfr Iorwerth (Cardi, 1960)
  • LlstLlawysgrif yng nghasgliad Llanstephan, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Llanstephan collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • Marc`Yr Efengyl yn l Sant Marc' yn y Testament Newydd
  • MarkThe Gospel according to Mark in the New Testament
  • Mathew`Yr Efengyl yn l Sant Mathew' yn y Testament Newydd
  • MatthewThe Gospel according to Matthew in the New Testament
  • MCFY Mynegai i Farddoniaeth Gymraeg y Llawysgrifau / The Index to Welsh Poetry inManuscript
  • <http://maldwyn.llgc.org.uk>
  • MEDMiddle English Dictionary (Michigan, 1963)
  • MonWMonastic Wales <http://www.monasticwales.org>
  • MontCollCollections Historical and Archaeological... by the Powysland Club, 1868
  • MosLlawysgrif yng nghasgliad Mostyn, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Mostyn collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • MWMDaniel Huws, Medieval Welsh Manuscripts (Cardiand Aberystwyth, 2000)
  • NCENewCatholic Encyclopaedia (New York, 1967-79)
  • NCLWMeic Stephens (ed.), The New Companion to the Literature of Wales(Cardiff, 1998)
  • NLWJNational Library of Wales Journal, 1939
  • OBWVThomasParry (ed.), The Oxford Book of Welsh Verse (Oxford, 1976)
  • OCD3Simon Hornblower and Antony Spawforth(eds.), The Oxford Classical Dictionary(third ed., Oxford, 1996)
  • ODCC3F.L. Cross and E.A. Livingstone (eds.), The Oxford Dictionary of the Christian Church (third ed., Oxford, 1967, revised 2005)
  • OED2The Oxford English Dictionary (second ed., Oxford, 1989)
  • OED OnlineThe Oxford English Dictionary
  • <http://www.oed.com>
  • PACFJ.E. Griffith, Pedigrees of Anglesey and Carnarvonshire Families (Bangor, 1914)
  • PenLlawysgrif yng nghasgliad Peniarth, ynLlyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Peniarth collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • Peniarth49E. Stanton Roberts a W.J. Gruffydd (gol.), Peniarth 49 (Caerdydd, 1929)
  • Peniarth67E. Stanton Roberts a W.J. Gruffydd (ed.), Peniarth 67 (Cardiff, 1918)
  • Peniarth76E. Stanton Roberts a W.J. Gruffydd (gol.), Peniarth 76 (Caerdydd, 1927)
  • PKM Ifor Williams (gol.), Pedeir Keinc y Mabinogi (Caerdydd, 1930)
  • PsalsmThe Psalms in the Old Testament
  • RBJohn Rhs and J. Gwenogvryn Evans(eds.), The Text of the Bruts from the Red Book of Hergest (Oxford, 1890)
  • RCAHM (Anglesey)An Inventory of the Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire: Anglesey (London, 1937)
  • RCAHM (Caernarvonshire) An Inventory of the Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire: Caernarvonshire (3 vols.,London, 1956, 1960, 1964)
  • RCAHM (Flint)An Inventory of the Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire, Vol II: County of Flint (London, 1912)
  • RCAHM (Merionethshire) An Inventory of Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire: Merionethshire (London, 1921)
  • RepWMDaniel Huws, Repertory of Welsh Manuscripts (iw gyhoeddi)
  • RevelationThe Revelation to John in the New Testament
  • RMJohn Rhs and J. Gwenogvryn Evans(eds.), The Text of the Mabinogion from the Red Book of Hergest(Oxford, 1887)
  • RWMJ. Gwenogvryn Evans (ed.), Report on Manuscripts in the Welsh Language(London, 18981910)
  • SalmauLlyfr y Salmau yn yr Hen Destament
  • SCStudiaCeltica, 1966
  • SoldierLMEThe Soldier in later Medieval England
  • <http://www.medievalsoldier.org>
  • StoweLlawysgrif o gasgliad Stowe yn yLlyfrgell Brydeinig
  • TAT. Gwynn Jones (gol.), Gwaith Tudur Aled (Caerdydd, 1926)
  • TCT.J.Morgan, Y Treigladau au Cystrawen (Caerdydd,1952)
  • TCHSTransactionsof the Caernarvonshire Historical Society, 1939
  • TCHSDdTrafodionCymdeithas Hanes Sir Ddinbych, 1952
  • TCHSGTrafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon,1939
  • TDHSTransactionsof the Denbighshire Historical Society, 1952
  • THSCTheTransactions of the Honourable Society of Cymmrodorion, 1892/3
  • TLlMG.J. Williams, Traddodiad Llenyddol Morgannwg (Caerdydd, 1948)
  • TYP3Rachel Bromwich (ed.), Trioedd Ynys Prydein: The Triads of the Island of Britain (third ed., Cardi, 2006)
  • WATU Melville Richards, Welsh Administrative and TerritorialUnits (Cardi, 1969)
  • WBOnlineWelsh Biography Online <http://yba.llgc.org.uk/en/index.html>
  • WCDP.C. Bartrum, A Welsh Classical Dictionary: People in History and Legend up to about A.D. 1000 (Aberystwyth, 1993)
  • WGJ. Morris Jones, A Welsh Grammar (Oxford, 1913)
  • WG1P.C.Bartrum, Welsh Genealogies AD 300-1400 (Cardiff, 1974)
  • WG2P.C. Bartrum, Welsh Genealogies AD 1400-1500 (Aberystwyth, 1983)
  • WHRThe Welsh History Review, 1960-
  • WMJ. Gwenogvryn Evans (ed.), The White Book Mabinogion (Pwllheli,1907; adargraffiad, Caerdydd, 1973)
  • WyLlawysgrif yng nghasgliad Wynnstay, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Wynnstay collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • YBJ.E. Caerwyn Williams (gol.), Ysgrifau Beirniadol, (Dinbych, 1965 )
  • YBHMorgan Watkin (gol.),Ystorya Bown de Hamtwn, (Caerdydd, 1958)
  • YCM2Stephen J. Williams (gol.), Ystorya de Carolo Magno (ail arg.,Caerdydd, 1968)
  • YER. Iestyn Daniel (gol.), Ymborth yr Enaid (Caerdydd, 1995)
  • YEPWCGruffydd Aled Williams (gol.), Ymryson Edmwnd Prys a Wiliam Cynwal (Caerdydd, 1986)
  • YGIVGwilymLloyd Edwards (gol.), Ystorya Gwlat Ieuan Vendigeit (Caerdydd, 1999)
  • YMThA.O.H. Jarman (gol.), Ymddiddan Myrddin a Thaliesin (Caerdydd, 1951)