Chwilio uwch
 
43 – Awdl foliant i Syr Bened, person Corwen
Golygwyd gan R. Iestyn Daniel


1Prelad ar ein gwlad o Glwyd – i Ddyfrdwy,
2O Gonwy i Gynwyd;
3Preladaidd fal perl ydwyd,
4Person dawn personiaid wyd.

5Traws wyd tros aelwyd tir Sulien – a Mael,
6Milwr eglwys Gorwen;
7Tros y Cwm, trasau cymen,
8Traws garw llwyd tros y gwŷr llên.

9Haelaf mab llên Syr Bened,
10Haelaf, medd y Ddeheuwlad.
11Hael Wynedd, hi a lenwid,
12Haelioni’r Tri Hael ynod.
13Heiliaw â dwylaw d’olud,
14Hau â’r llaw fawr i’r oll fyd.

15Y byd yma’n glyd, y mae’n gwledd – a’n maeth,
16A’n lluniaeth, holl Wynedd,
17A’th dda ynn a thai annedd
18A threth fawr a’th aur a’th fedd.

19Medd, cwrw, nis maddau Corwen,
20Mêl cwyraidd mal y carwn.
21Mae d’aur i’n pyrsau, ’r person,
22Mae dy gost ym mwyd a gwin.
23Mawr yw d’air am roi d’arian
24Mewn gwindai mwy nog undyn.

25Aml dyn yn d’ofyn o Deifi – i Gaer,
26Ac eraill i’th foli,
27Ymlid gair aml hyd Geri,
28Ymlid tant a mawl i ti.

29Un wyt ti â ’n oed deuwr,
30Un o nerth anian Arthur,
31Ac un â’i glod gan y glêr,
32Ac a saif megis Ifor.

33Hawddamor, Ifor, a ofwy – Gwynedd
34A gweiniaid Glyndyfrdwy,
35Hawddfyd fy mywyd a mwy,
36Hydd o garennydd Gronwy.

37Y gŵr o Ronwy, geirwir ynad,
38Ac o ryw Cadell, gorau ceidwad,
39Ac ŵyr i Lywarch, gwir oleuad,
40Ac Ithel Felyn a’i hŷn a’i had.
41Anaml yw iti (ein mawl atad)
42O elyn estron Alun Ystrad.
43O dir a chyfoeth fu’r dyrchafiad,
44O ryw a thrasau, aur a thrwsiad,
45O lên a pharabl, lân offeiriad,
46O dda a chalon ddiocheliad.
47Yn filwr a thŵr o wneuthuriad,
48Yn flaidd diwladaidd dy welediad.
49Wyneb a golwg (ynn bu giliad),
50Wynebau’r Trihael un bortreiad,
51Ac wyneb Rolant ac un prelad,
52A gem i drychant ac ymdrechiad,
53A Garmon y Cwm, a gŵr mewn cad,
54Ac angelystor Tegeingl wastad.
55Ifor arianllaw i’r fro wenllad,
56I Fordaf eilwaith fu’r dyfaliad,
57A’th alw yn Rhydderch a’th law’n rhoddiad,
58A Nudd Edeirnion, nawdd Duw arnad!
59Un wyd a welaf yn adeilad,
60Un da o Wynedd a’n adwaeniad,
61Un awdur llawen a darllead,
62Un diwedd englyn y deuddengwlad,
63Un dyn a garaf dan egoriad,
64Un dean Corwen wyd a’n cariad,
65Un dawn bro fuddlawn y Berfeddwlad,
66Un Duw a’th ato i lywio’r wlad!

1Prelad ar ein gwlad o afon Clwyd i afon Dyfrdwy,
2ac o Gonwy i Gynwyd;
3preladaidd fel perl ydwyt,
4person sy’n fendith personiaid ydwyt.

5Grymus ydwyt dros dylwyth tir Sulien a Mael,
6milwr eglwys Corwen,
7dros y Cwm, achau gwych,
8grymus, gerwin, duwiol ydwyt dros wŷr eglwysig.

9Yr ysgolhaig haelaf yw Syr Bened,
10haelaf, medd Deau Cymru.
11Llanwyd Gwynedd hael,
12mae haelioni’r Tri Gŵr Hael ynot.
13Darparu dy olud â’th ddwylo yr wyt,
14rhannu â’th law fawr i’r holl fyd.

15Mae’r byd yma’n glyd, mae’n gwledd a’n maeth,
16a’n lluniaeth, holl Wynedd,
17a’th gyfoeth ar ein cyfer, a thai preswyl
18a rhodd fawr a’th aur a’th fedd.

19Medd, cwrw, ni wna Corwen hebddynt,
20mêl fel cwyr o’r math a garwn.
21Mae dy aur, y person, yn ein pyrsau,
22mae dy wariant ar fwyd a gwin.
23Mawr yw’r gair sydd i ti am roi dy arian
24mewn gwindai, mwy na neb.

25Mae llawer dyn yn dy geisio o afon Teifi i Gaer,
26ac eraill er mwyn dy foli,
27yn canlyn clod aml hyd at Geri,
28yn canlyn tant a mawl i ti.

29Un wyt ti a gaiff oedran dau ŵr,
30un â nerth o natur Arthur,
31ac un â’i glod gan y glêr,
32ac a fydd yn aros fel Ifor.

33Henffych, Ifor, sy’n ymweld â Gwynedd
34a thlodion Glyndyfrdwy,
35hapusrwydd fy mywyd a mwy,
36gwron o dylwyth Gronwy.

37Y gŵr sy’n disgyn o Ronwy, doethwr geirwir,
38ac o hil Cadell, y ceidwad gorau,
39a disgynnydd i Lywarch, gwir ddisgleirder,
40ac Ithel Felyn a’i hynafiaid a’i had.
41Anaml (anfonwn ein mawl atat)
42y daw atat elyn estron o Ystrad Alun.
43O dir a chyfoeth y daeth dy lwyddiant,
44o hil ac achau, aur ac addurn,
45o ddysg a gair, offeiriad duwiol,
46o ddaioni a chalon ddi-ofn.
47Milwr a thŵr o ddyn o ran cyfansoddiad,
48gwron bonheddig dy wedd.
49O ran wyneb a golwg (bu’n ymlidiwr drosom),
50mae ganddo’r un ymddangosiad â wynebau’r Tri Gŵr Hael,
51ac wyneb Rolant a phrelad hynod,
52ac anwylyd ydyw i drichant ac un sy’n ymdrechu drostynt,
53a Garmon y Cwm, a gŵr mewn brwydr,
54ac efengylydd iseldir Tegeingl.
55Ifor ydyw sy’n rhoi arian i’r fro odidog ei diod,
56â Mordaf, drachefn, y bu’r gymhariaeth,
57a’th alw a wneir yn Rhydderch a’th law yn rhodd,
58a Nudd Edeirnion, nawdd Duw arnat!
59Campwr ydwyt a welaf yn adeiladu,
60campwr da o Wynedd a’n hadwaenai,
61campwr o awdur llawen a darllenydd,
62campwr o ddiwedd englyn y ddeuddeg gwlad,
63campwr o ddyn a garaf dan ei nawdd,
64campwr o ddeon Corwen wyt a gwrthrych ein cariad,
65campwr o fendith bro lesol y Berfeddwlad,
66y campwr Duw a adawo i ti lywio’r wlad!

43 – Ode in praise of Sir Benet, parson of Corwen

1Prelate of our country from the river Clwyd to the river Dee,
2from Conwy to Cynwyd;
3you are prelatic like a pearl,
4a blessed parson of parsons.

5You are powerful in defending the stock of St Sulien and St Mael,
6soldier of the church of Corwen,
7in defending Cwm, splendid lineages,
8you are powerful, severe, godly in leading the clergy.

9Sir Benet is the most generous clergyman,
10the most generous, says south Wales.
11Generous Gwynedd was sated,
12the generosity of the Three Generous Men is in you.
13You minister your wealth with your hands,
14distribute with your great hand to the whole world.

15Life is comfortable here, our banquets and our sustenance,
16and our victuals, and your wealth
17are at our disposal, the whole of Gwynedd, and dwelling houses
18and a great gift and your mead.

19Mead, beer, Corwen does not forego them,
20honey like wax of the kind I would like.
21Your gold, parson, is in our purses,
22your expense is on food and wine.
23Great is your reputation for giving your money
24in wine houses, more than anyone.

25Many men seek you from the river Teifi to Chester,
26and others in order to praise you,
27following much renown as far as Ceri,
28following music and praise of you.

29You are one who will reach the age of two men,
30one possessing the strength of Arthur’s nature,
31and one whose fame is sung by the poets,
32and who will remain like Ifor.

33Hail, Ifor, who attends to Gwynedd
34and the poor of Glyndyfrdwy,
35joy of my life and more,
36hero from the stock of Gronwy.

37A man descended from Gronwy, wise man and a truthful one,
38and from the stock of Cadell, best protector,
39and descendant of Llywarch, true brilliance,
40and Ithel Felyn and his ancestors and his seed.
41Infrequently (we send you our praise)
42does a foreign enemy from Ystrad Alun approach you.
43From land and wealth did your success come,
44from stock and lineage, gold and ornament,
45from learning and word, holy priest,
46from goodness and a fearless heart.
47A soldier and man of towering stature,
48a courteous hero in your looks.
49In mien and aspect (he was a pursuer for us),
50he has the same appearance as the faces of the Three Generous Men,
51and the face of Roland and a distinguished prelate,
52and he is the darling of three hundred and one who struggles for them,
53and the St Germanus of Cwm, and a man in battle,
54and evangelist of low-lying Englefield.
55He is a bounteous Ifor to the vicinity of glorious drink,
56to Mordaf, again, was he likened,
57and you are called Rhydderch and your hand a gift,
58and the Nudd of Edeirnion, God preserve you!
59You are a champion whom I see building,
60a good champion from Gwynedd who knew us,
61a champion happy author and reader,
62a champion end of an englyn to the twelve countries,
63a champion person whom I love under his patronage,
64a champion dean of Corwen and object of our love,
65a champion grace of the blessed territory of the Perfeddwlad,
66may God the champion let you rule the country!

Y llawysgrifau
Ceir yr awdl hon mewn 13 copi a godwyd rhwng canol yr unfed ganrif ar bymtheg a’r bedwaredd ganrif ar bymtheg. Ni cheir llawer o amrywio rhwng y testunau a gellir tybio eu bod yn tarddu i gyd o un gynsail ysgrifenedig. Mae llawysgrifau’r gerdd i gyd yn dwyn cyswllt â gogledd a chanolbarth Cymru ac nid oes yr un o darddiad deheuol.

Ymddengys fod Pen 82, BL 14971 [i], BL 14971 [ii], Pen 99 yn tarddu’n annibynnol o’r gynsail gyffredin. (Dryll yw BL 14971 [i] sy’n cyfateb i linellau 49–66 o’r gerdd; fe’i gosodwyd ar gam gan John Jones, Gellilyfdy, yn ddiwedd i cerdd 110 a rhoi croes fawr trwy’r testun wedyn ar ôl i’r camgymeriad ddod i’r amlwg.) Copïau yw Gwyn 4, Pen 77, LlGC 3049D o ‘Gynsail Dyffryn Conwy’ (X). Ni ellir diffinio perthynas testun Pen 221 â’r testunau eraill yn fanylach gan mai cwpled cyntaf y gerdd yn unig a gadwyd.

Yn ôl Harries 1959–60: 275–6, rhagflaenir testun BL 14971 [i] gan arwydd arbennig, sef cylch bychan a dot yn ei ganol, a dywed John Jones, Gellilyfdy, ei fod yn ei ddefnyddio er mwyn dynodi cerddi a godwyd o law yr awdur ei hun. Ymddengys, felly, fod y testun hwn o’r awdl wedi ei godi o gynsail y tybiai John Jones ei bod yn llaw Guto’r Glyn.

Nid yw’r testunau yn amrywio llawer o ran safon gyffredinol eu darlleniadau. Seiliwyd y testun ar destunau Pen 82, Gwyn 4, Pen 77, LlGC 3049D a BL 14971 [i].

Trawsysgrifiadau: Pen 82, Gwyn 4, Pen 77, LlGC 3049D, BL 14971 [i].

stema
Stema

1 ein gwlad  Yn Pen 82 ceir y darlleniad an gwledd nad yw ond enghraifft o orgraff hŷn nag eiddo William Salesbury. Er hynny, yn dilyn diwedd y testun yno ceir llinell gyntaf y gerdd eto yn y ffurf Prelad ar yn gwlad an gwledd oglwyd sy’n dangos bod y copïwr yn barnu ei fod wedi gwneud camgymeriad.

5 Mael  Dyma ddarlleniad Pen 82 (a cf. GGl). Mel, sy’n amlwg yn wallus, a geir yn X.

16 a’n  Gellid ystyried hefyd a Pen 82. Rhoddai gystal synnwyr (gan wneud holl Wynedd yn ddibynnol ar lluniaeth), er mai an a geir yn yr holl lawysgrifau eraill.

19 cwrw  carw a geir yn Pen 77 ond ni wedda cystal i’r cyd-destun ac nis ceir yn unman arall.

20 mal  aml a geir yn Pen 82 ond nis ceir yn unman arall a disgwylid y rhagenw perthynol ar ei ôl.

21 i’n  Pen 82 in, Gwyn 4 in yny, Pen 77, LlGC 3049D yn, BL 14971 [i] im. Disgwylid i yn Pen 77, LlGC 3049D gynrychioli ynn (‘inni’) ond nid yw synnwyr na rhediad y llinell cystal felly ac mae’r rhagenw genidol lluosog yn in Pen 82, Gwyn 4 yn fwy tebygol na’r un unigol yn BL 14971 [i].

28 tant  sant a geir yn Gwyn 4 a Pen 77 (ond nid yn LlGC 3049D) ond ni rydd gynghanedd.

29 â ’n oed deuwr  Pen 82 a n oetevwr, Gwyn 4, Pen 77, LlGC 3049D a yn oed deûwr. Ymddengys mai’r darlleniad llawn fuasai a â yn oed deuwr ond hepgorwyd y rhagenw perthynol (fel y gwneir yn aml yn y farddoniaeth) a byrhau’r arddodiad yn er mwyn hyd y llinell. Amwys yw GGl â’n oed deuwr gan y gellir yn hawdd ddeall yr â yn arddodiad sy’n dibynnu ar Un a’r ’n yn ffurf gywasgedig ein, ond tywyll fyddai ystyr gweddill y llinell felly.

31 â’i  Dyma ddarlleniad Pen 82 a Gwyn 4. Ceir oi yn Pen 77 a LlGC 3049D ond ni rydd gystal synnwyr.

39 gwir oleuad  Ceir peth amrywio yn y llawysgrifau: Pen 82 gwyr o levad, Gwyn 4 goraû leûad, Pen 77, BL 14971 [i] gwir oleûad. Mae’n amlwg fod olevad wedi ei gamrannu’n o levad yn Pen 82 (a cf. Pen 99 gwir o levad), ac unigryw yw darlleniad Gwyn 4 ac ni rydd ystyr foddhaol lle gwedda gwir oleuad Pen 77, BL 14971 [i] yn burion.

42 elyn  leyn a geir yn yr holl lawysgrifau, ac eithrio Pen 82, a chan fod y cyd-destun yn erbyn ei ystyried yn enghraifft o Lëyn (o Llëyn, ffurf gynharach ar ‘Llŷn’), gwna’r llinell yn fyr o sillaf. Darlleniad Pen 82 yw alyn, ac er bod yr a â llinell drwyddi (oherwydd, fe ymddengys, i’r copïwr sylwi bod alyn yn digwydd yn nes ymlaen yn y llinell), eto cyn hynny roedd y gair yn ddeusill a gallai’r a fod yn gamgymeriad am e. Derbynnir, felly, ddiwygiad GGl, sy’n rhoi synnwyr purion.

49 ynn bu giliad  in bv giliad a geir yn Pen 82, X, a cf. Pen 99 in bv{g} eiliad; ni bv giliad a geir yn BL 14971 [i], BL 14971 [ii]. Mae tystiolaeth y llawysgrifau yn gryfach o blaid y darlleniad cyntaf gan fod tair ffrwd annibynnol yn ei roi yn erbyn dwy ffrwd annibynnol ar gyfer ni bv giliad; yn llai pwysig ond nid yn ddibwys, mae Pen 82 ac X hefyd yn hŷn na BL 14971 [i] a BL 14971 [ii]. Yn GGl darllenir i’n bugeiliad ond ni cheir bugeiliad yn y llawysgrifau (ymyrraeth gan law arall sy’n gyfrifol am yr g yn narlleniad Pen 99); ymhellach, ym mhob un o’r llawysgrifau ceir bwlch rhwng bv a giliad, sy’n awgrymu’n gryf mai dau air, nid un, oedd y darlleniad gwreiddiol.

55 wenllad  Dyma ddarlleniad X (ffurf fenywaidd gwynllad). Gellid hefyd ystyried winllad Pen 82 a BL 14971 [i], sy’n debyg o ran ystyr (‘â digonedd o win yn llifo’, GPC 1665).

56 i Fordaf  Dyma ddarlleniad Pen 82 a’r rhan fwyaf o’r llawysgrifau. Ivor da a geir yn X (ond ceir yn LlGC 3049D hefyd yr amrywiad i vorda), camgymeriad a wnaed trwy gamrannu’r geiriau.

Llyfryddiaeth
Harries, W.G. (1959–60), ‘Copi o Lyfr Awdlau John Jones, Gellilyfdy’, Cylchg LlGC xi: 273–6

Awdl i Syr Bened, person Corwen, yw’r gerdd hon. Moli yw’r prif nod a chaiff Syr Bened ei wala o glod am ei nawdd grymus i wŷr eglwysig, ei urddas a’i achau, ei haelioni di-ball tuag at bobl a beirdd o Wynedd gyfan ac o Deifi hyd Gaer ac am ei gefnogaeth i’r tlodion. Sonnir hefyd am ei filwriaeth a’i faintioli corfforol. Heblaw bod yn wrthrych y gerdd hon, saif Syr Bened yn ogystal yng nghefndir y tair cerdd nesaf (44, 44a, 45) a cheir marwnad iddo (47).

Dyddiad
Roedd Syr Bened yn rheithor segurswydd (sinecure rector) yn 1439 a bu farw rywbryd yn 1464.

Golygiad blaenorol
GGl cerdd XXX.

Mesur a chynghanedd
Awdl, 66 llinell.
Cynghanedd (heb gyfrif ail linell englyn unodl union): croes 62% (41 llinell), traws 9% (6 llinell), sain 23% (15 llinell), llusg 2% (1 llinell).

Cenir yr awdl ar y mesurau canlynol: dau englyn unodl union, englyn proest chwe llinell, englyn unodl union, englyn proest chwe llinell, englyn unodl union, englyn proest pedair llinell, englyn unodl union a chyhydedd naw ban a genir ar yr odl ad. Mae cyrch-gymeriad yn cysylltu dechrau pob englyn a dechrau’r cyhydedd naw ban â diwedd yr englyn blaenorol, a chyrcha diwedd yr awdl ei dechrau.

1–2 Clwyd … Ddyfrdwy, / … Gonwy … Gynwyd  Dwy afon fawr, Clwyd a Dyfrdwy, a dwy dref, Conwy a Chynwyd, sy’n diffinio’n fras yr ardal lle roedd Syr Bened yn enwog fel prelad, sef y Berfeddwlad (gw. 65n) a Phowys Fadog.

2 Cynwyd  Trefgordd Cynwyd Fawr neu Gynwyd Fechan, neu’r ddwy ynghyd, ym mhlwyf Llangar, Edeirnion, ychydig i’r de-orllewin o Gorwen, gw. WATU 55, 266.

5–7 Sulien – a Mael, / … eglwys Gorwen; / … y Cwm  Roedd eglwysi Corwen yn sir Feirionnydd a’r Cwm yn sir y Fflint wedi eu cysegru i Sulien a Mael, gw. LBS iii: 400, iv: 204. Ynglŷn â chysylltiad Syr Bened â’r Cwm (gw. WATU 52, 324), roedd ganddo berthnasau ar ochr ei fam yn sir y Fflint, fel y tystia marwnad Guto iddo, 47.15–16 A mwy yw’r cwyn, marw eu câr, / Yn Nhegeingl, chwedl anhygar; ac ystyrier hefyd y sangiad trasau cymen sy’n dilyn Tros y Cwm yn 6 a’r cyfeiriad ato yn 54 fel angelystor Tegeingl. Dichon fod y ffaith i ddwy eglwys wahanol nad oeddynt yn agos at ei gilydd gael eu cysegru i’r un pâr o saint yn awgrymu bod y plwyfi wedi eu cyfuno’n un fywoliaeth. Fodd bynnag, mae’n bosibl hefyd mai’r drefgordd o’r enw y Cwm yng Ngwyddelwern ger Corwen (gw. WATU 51) a olygir yma.

6 milwr  Cf. 47 Yn filwr a thŵr o wneuthuriad, 53 a gŵr mewn cad, a 47.3 Torri cledd, dewredd i’m dwrn, 5 Y cleddau, pan ei claddwyd, 44a.5 Curig Corwen (ar gysylltiadau milwrol Curig Sant, gw. GLl 14.58n). Awgryma’r cyfeiriadau hyn yn gryf fod Syr Bened wedi gwasanaethu fel milwr (gw. Syr Bened).

7 trasau cymen  Cyfeiriad, fe ymddengys, at uchel achau Syr Bened yn y Cwm (yn Nhegeingl).

10 y Ddeheuwlad  Awgryma hyn fod pobl – beirdd, mae’n debyg – o dde Cymru hefyd yn ymweld â Syr Bened. Ceir mynych gyfeiriadau yn y farddoniaeth at noddwyr yn denu beirdd o ogledd i dde neu o dde i ogledd Cymru; cf. 25 o Deifi – i Gaer.

12 Tri Hael  Sef Nudd ap Senyllt, Mordaf ap Serfan a Rhydderch ap Tudwal Tutglyd, ‘Tri Hael’ Ynys Prydain. Cyfeiriai’r beirdd atynt yn aml fel safon o haelioni, gw. TYP3 5–7, 464–6; WCD 483, 509, 623–4.

27 hyd Geri  Cwmwd ar y ffin â Lloegr oedd Ceri, gw. WATU 41, 255. Fel y dywed Bromwich (1972: 19), ymddengys mai ffordd o ddweud ‘cyn belled â Chlawdd Offa’ yw hyd Geri.

29  Hynny yw, bydd Syr Bened yn byw i oedran mawr.

30 nerth anian Arthur  Cf. 47 Yn filwr a thŵr o wneuthuriad, 47.26 Cawr ffriwlwyd fal corff Rolant, 44a.2 Samson ar wŷr cryfion Cred, 10 Dewraf, cryfaf o’r crefydd. Mae’n bur eglur oddi wrth y cyfeiriadau hyn fod Syr Bened yn ddyn mawr a chydnerth o gorff.

32 Ifor  Ifor ap Llywelyn (‘Ifor Hael’), noddwr enwog Dafydd ap Gwilym (fl. 1340–80), gw. ByCy 390; GDG3 xxxix; CLC2 361–2. Yn sgil canu Dafydd iddo, tyfodd yn ddihareb am haelioni.

34 Glyndyfrdwy  Cwmwd ac arglwyddiaeth a gynhwysai Gorwen, gw. WATU 77.

36 Gronwy  Gw. y nodyn nesaf.

37–40 Gronwy … / … Cadell … / … Lywarch … / … Ithel Felyn  Olrheinir tras Syr Bened. Ymhellach, gw. Syr Bened.

42 O elyn estron Alun Ystrad  Roedd Ystrad Alun yn gwmwd i’r gogledd-orllewin o Wrecsam a gynhwysai’r Wyddgrug ac a gyffyrddai â chyffiniau deheuol Tegeingl, gw. WATU 226, 324. Ynghyd â Phenarlâg a’r Wyddgrug, ffurfiai arglwyddiaeth a roddwyd i Thomas Stanley yn 1443. Ergyd y cyfeiriad yw nad oes croeso ar aelwyd Syr Bened i bobl o arglwyddiaeth Seisnig fel hon, enghraifft o wrthseisnigrwydd; cf. GLGC 181.11–12 Ni châr Melienydd araith / un Sais nac un as o’i waith.

43 fu’r  Disgwylid (y) bu’r; cf. 56 I Fordaf eilwaith fu’r dyfaliad a gw. TC 305.

47 tŵr  Fe’i defnyddir yn aml yn ffigurol am arweinydd neu ryfelwr cadarn, GPC 3660 (b), ond teimlir yma ei fod hefyd yn disgrifio maintioli corfforol Syr Bened (ar hyn, gw. 30n).

48 gwelediad  Gall hefyd olygu ‘canfyddiad’, gw. GPC 1626 (b) ond mae’r ystyr honno’n llai tebygol yma.

51 Rolant  Arwr brwydr Roncesvalles yn chwedlau Siarlymaen.

52 trychant  Hynny yw, llawer o bobl.

53 Garmon  Sant (c.378–448) ac esgob Auxerre a ymwelodd â Phrydain yn 429 a 447 i ymladd Pelagiaeth ac i arwain y Brythoniaid mewn brwydr fuddugoliaethus yn erbyn y Pictiaid a’r Sacsoniaid, gw. ODCC3 671; CLC2 267; WCD 269–72. Efallai nad damwain yw ei enwi yma oherwydd ymhlith yr eglwysi yr honnir eu bod wedi eu cyflwyno iddo roedd eglwysi Llanarmon-yn-Iâl, Llanarmon Dyffryn Ceiriog a Llanarmon Mynydd Mawr ym Mhowys Fadog ac felly yn yr un ardal o Gymru â Chorwen.

53 y Cwm  Gw. 5–7n.

54 angelystor Tegeingl  Un o bedwar cantref y Berfeddwlad (gw. 65n) a ddaeth yn 1284 yn rhan o sir y Fflint, gw. CLC2 697; WATU 202, 324. Cf. cyfeiriad Tudur Penllyn at Syr Bened, 44a.56, fel arglwydd y Cwm.

55 Ifor  Gw. 32n.

56 fu’r  Ar y gystrawen, gw. 43n.

56–8 Mordaf … / … Rhydderch … / … Nudd  Y Tri Hael, gw. 12n.

58 Edeirnion  Cwmwd ym Meirionnydd a gynhwysai Gorwen, gw. WATU 63, 266.

59 adeilad  Anodd gwybod ai adeiladu materol ynteu adeiladu ysbrydol (Saesneg ‘edification’) a olygir. Os yr olaf, gw. GPC2 39 (b).

62 diwedd englyn  Cyffelyba Guto Syr Bened i ddiwedd englyn ond nid yw’n hawdd gweld beth yn union yw’r pwynt cymhariaeth. Yn ei linell olaf y ceir ergyd yr englyn cyfan a gofyn hynny am gryn bwyso a mesur, neu ddoethineb, cf. Parry Owen 2010: 11, 17 (llinellau 27–9 a’r nodiadau arnynt). Efallai, felly, mai fel rhywun sicr a doeth ei farn y mae Guto yn meddwl am ei noddwr.

62 deuddengwlad  Tebyg mai rhif ystrydebol sydd yma yn hytrach na chyfeiriad at ddeuddeg gwlad benodol, ffordd arall o ddweud ‘llawer o wledydd’ (gan gadw’r gynghanedd mewn cof).

63 dan egoriad  Anodd yw pennu ystyr yr ymadrodd. Ceir enghreifftiau eraill o agoriad (amrywiad ar egoriad) gan Guto: 56.63–4 Piau’r gaer? Pwy’r egoriad? / Pwy’n glo ar bob pen i’n gwlad; 57.1–4 Y gŵr mawr a egyr Môn / Wrth osod ei phorthwysion, / Agoriad y teirgwlad da, / Agor ym y gaer yma; 73.29–30 Ygoriad i’n gwlad i glêr / A thre’r Hold, athro’r haelder; 17.9–10 Agoriad wyd ar Gaerdyf / A’i chlo addwyn a’i chleddyf. Yn y rhain ymddengys mai rhywun sy’n agor ei ddrws neu ei gartref i’r beirdd a olygir, rhywun sy’n eu gwahodd neu’n eu croesawu. Os felly, gellir deall dan egoriad i olygu bod Guto yn derbyn croeso neu nawdd Syr Bened.

65 y Berfeddwlad  Cantrefi Rhos, Rhufoniog, Dyffryn Clwyd a Thegeingl, yr ardal rhwng Powys a Gwynedd y daethpwyd i’w galw hefyd yn Wynedd Is Conwy, gw. Lloyd 1911: 239–42.

Llyfryddiaeth
Bromwich, R. (1972), Tradition and Innovation in the Poetry of Dafydd ap Gwilym (Caerdydd)
Lloyd, J.E. (1911), A History of Wales from the Earliest Times to the Edwardian Conquest (London)
Parry Owen, A. (2010), ‘Gramadeg Gwysanau (Archifdy Sir y Fflint, D/GW 2082)’, LlCy 33: 1–31

This poem is an awdl to Sir Benet, parson of Corwen. Praise is the main objective and Sir Benet receives his fill of it for his powerful patronage to churchmen, his distinction and pedigree, his unstinting generosity towards people and poets from the whole of Gwynedd and from the river Teifi to Chester and for his support of the poor. Mention is also made of his military activities and physical stature. Apart from being the subject of this poem, Sir Benet also figures in the background of the three following poems (44, 44a, 45) and there is an elegy composed for him (47).

Date
Sir Benet was sinecure rector in Corwen in 1439 and he died sometime in 1464.

The manuscripts
The poem has been preserved in 13 copies written between the mid-sixteenth and the nineteenth century. There is not much variation between the texts and they probably all derive from a single written exemplar. The manuscripts all have associations with north and mid Wales, with none of south Walian origin.

Pen 82, BL 14971 [i], BL 14971 [ii], Pen 99 apparently stem independently from the common exemplar. Gwyn 4, Pen 77 and LlGC 3049D are copies of the lost ‘Conwy Valley Exemplar’ (X). The relationship of the Pen 221 text of the poem cannot be precisely determined as it consists of only a couplet.

According to Harries 1959–60: 275–6, the text of BL 14971 [i] is preceded by a special sign, namely a small circle with a dot at its centre, and John Jones, Gellilyfdy, states that he uses it to denote poems transcribed from exemplars in the author’s own hand. It appears, therefore, that this text of the ode was copied from one which John Jones supposed was in the hand of Guto’r Glyn.

The texts do not vary much in the general quality of their readings. The editorial text is based on Pen 82, Gwyn 4, Pen 77, LlGC 3049D and BL 14971 [i].

stema
Stemma

Previous edition
GGl poem XXX.

Metre and cynghanedd
Awdl, 66 lines.
Cynghanedd (not counting the second lines of englynion unodl union): croes 62% (41 lines), traws 9% (6 lines), sain 23% (15 lines), llusg 1.5% (1 line).

The poem contains the following metres: two englynion of the unodl union type, a six-line englyn proest, an englyn unodl union, a six-line englyn proest, an englyn unodl union, a four-line englyn proest, an englyn unodl union and a cyhydedd naw ban rhyming in ad. Cyrch-gymeriad links the beginning of each englyn and the beginning of the cyhydedd naw ban with the end of the preceding englynion, and the end of the awdl answers its beginning.

1–2 Clwyd … Ddyfrdwy, / … Gonwy … Gynwyd  Two large rivers, the Clwyd and the Dee, and two towns, Conwy and Cynwyd, roughly define the area where Sir Benet was famous as a prelate, namely the Perfeddwlad (see 65n) and Powys Fadog.

2 Cynwyd  The township of Cynwyd Fawr or Cynwyd Fechan, or both together, in the parish of Llangar, Edeirnion, a little south-west of Corwen, see WATU 55, 266.

5–7 Sulien – a Mael, / … eglwys Gorwen; / … y Cwm  The churches of Corwen in Meirionnydd and of Cwm in Flintshire were dedicated to Sulien and Mael, see LBS iii: 400, iv: 204. Regarding Sir Benet’s connections with Cwm (see WATU 52, 324), he had relatives on his mother’s side in Flintshire, as Guto’s elegy for him shows, 47.15–16 A mwy yw’r cwyn, marw eu câr, / Yn Nhegeingl, chwedl anhygar ‘and greater is the lament, on account of their kinsman’s death, / in Tegeingl, horrid news’; and consider also the sangiad, namely trasau cymen, which follows Tros y Cwm in 6 and the reference to him in 54 as angelystor Tegeingl. The dedication of two different churches at a distance from each other to the same pair of saints may suggest that the parishes had been combined into a single living. However, it is also likely that the township called Cwm in Gwyddelwern by Corwen (see WATU 51) is meant here.

6 milwr  Cf. 47 Yn filwr a thŵr o wneuthuriad, 53 a gŵr mewn cad, and 47.3 Torri cledd, dewredd i’m dwrn ‘the breaking of a sword, source of strength for my fist’, 5 Y cleddau, pan ei claddwyd ‘When the sword was buried’, 44a.5 Curig Corwen ‘the St Curig of Corwen’. On St Curig’s military associations, see GLl 14.58n. These references strongly suggest that Sir Benet had served as a soldier, see Sir Benet.

7 trasau cymen  Apparently a reference to Sir Benet’s distinguished lineage at Cwm (in Tegeingl).

10 y Ddeheuwlad  This suggests that people – probably poets – from south Wales also visited Sir Benet. There are frequent references in the Welsh poetry of the period to patrons attracting poets from north to south, or from south to north, Wales; cf. 25 o Deifi – i Gaer ‘from the river Teifi to Chester’.

12 Tri Hael  Nudd ap Senyllt, Mordaf ap Serfan and Rhydderch ap Tudwal Tutglyd, the ‘Three Generous Men’ of the Island of Britain. The poets frequently refer to them as a paradigm of generosity, see TYP3 5–7, 464–6; WCD 483, 509, 623–4.

27 hyd Geri  Ceri was a commote on the border with England, see WATU 41, 255. As Bromwich (1972: 19) says, hyd Geri ‘as far as Ceri’ appears to be a way of saying as far as Offa’s Dyke.

29  I.e., Sir Benet will live to a great age.

30 nerth anian Arthur  Cf. 47 Yn filwr a thŵr o wneuthuriad, 47.26 Cawr ffriwlwyd fal corff Rolant ‘giant of grey mien with a body like Roland’s’, 44a.2 Samson ar wŷr cryfion Cred ‘Samson of Christendom’s mighty’, 10 Dewraf, cryfaf o’r crefydd ‘the bravest, the strongest in religion’. It is evident from these references that Sir Benet was a man of large and powerful stature.

32 Ifor  Ifor ap Llywelyn (‘Ifor Hael’), the famous patron of Dafydd ap Gwilym (fl. 1340–80), see DWB 414; GDG3 xxxix; NCLW 347. As a result of Dafydd’s praise of him, he was regarded as a pattern of generosity.

34 Glyndyfrdwy  A commote / lordship which included Corwen, see WATU 77.

36 Gronwy  See the next note.

37–40 Gronwy … / … Cadell … / … Lywarch … / … Ithel Felyn  Sir Benet’s pedigree is traced. Further, see Sir Benet.

42 o elyn estron Alun Ystrad  Ystrad Alun, or Molesdale, was a commote north-west of Wrexham which included Mold and touched the southern part of Tegingl, see WATU 226, 324. It formed Ystrad Alun, together with Hawarden and Mold, a lordship given to Thomas Stanley in 1443. The point of the reference is that there is no welcome on Sir Benet’s hearth for people from an English lordship like this, an example of anti-English sentiment; cf. GLGC 181.11–12 Ni châr Melienydd araith / un Sais nac un as o’i waith ‘Maelienydd does not love the speech / of any Englishman or one bit of his work’.

43 fu’r  One would expect (y) bu’r; cf. 56 I Fordaf eilwaith fu’r dyfaliad and see TC 305.

47 tŵr  It is frequently used for a leader or stout warrior, GPC 3660 (b), but one senses here that it describes Sir Benet’s physical stature (on this, see 30n).

48 gwelediad  It can also mean ‘perception’, see GPC 1626 (b), but that sense is less likely here.

51 Rolant  The hero of the battle of Roncesvalles in the Charlemagne cycle.

52 trychant  I.e., many people.

53 Garmon  A saint (c.378–448) and bishop of Auxerre who visited Britain in 429 and 447 to fight Pelagianism and to lead the Britons in a victorious battle against the Picts and Saxons, see ODCC3 671; CLC2 267; WCD 269–72. It is perhaps no accident that he is named here, for among the churches said to be dedicated to him were those of Llanarmon-yn-Iâl, Llanarmon Dyffryn Ceiriog and Llanarmon Mynydd Mawr in Powys Fadog, which were in the same region of Wales as Corwen.

53 y Cwm  See 5–7n.

54 angelystor Tegeingl  Tegeingl (Englefield) was one of the four cantrefs of the Perfeddwlad (see 65n) which became part of Flintshire in 1284, see NCLW 219; WATU 202, 324. Cf. Tudur Penllyn’s reference to Sir Benet, 44a.56, as arglwydd y Cwm ‘lord of Cwm’.

55 Ifor  See 32n.

56 fu’r  On the construction, see 43n.

56–8 Mordaf … / … Rhydderch … / … Nudd  The ‘Three Generous Men’, see 12n.

58 Edeirnion  A commote in Meirionnydd which included Corwen, see WATU 63, 266.

59 adeilad  It is difficult to know which kind of building is meant – material or spiritual (i.e., ‘edification’). If the second, see GPC2 39 (b).

62 diwedd englyn  Guto likens Sir Benet to the end of an englyn but the exact point of comparison is not clear. The punch line of an englyn occurs in its final line, and this calls for much calculation, or wisdom, cf. Parry Owen 2010: 11, 17 (lines 27–9 and accompanying notes). Guto is therefore perhaps thinking of his patron as someone possessed of sure and wise judgement.

62 deuddengwlad  The number twelve is probably stereotypical here rather than a reference to twelve specific countries, i.e., another way of saying ‘many countries’ (while also keeping in mind the requirements of the cynghanedd).

63 dan egoriad  It is difficult to determine the meaning of the expression. Other instances of agoriad (a variant of egoriad) occur in Guto’s work: 56.63–4 Piau’r gaer? Pwy’r egoriad? / Pwy’n glo ar bob pen i’n gwlad ‘Who owns the fort? Who is the key? / Who is a lock on every part of our land?’, 57.1–4 Y gŵr mawr a egyr Môn / Wrth osod ei phorthwysion, / Agoriad y teirgwlad da, / Agor ym y gaer yma ‘The great man who provides access to Anglesey / by providing her ferrymen, / key to the three good lands, / give me access to the fort here’, 73.29–30 Ygoriad i’n gwlad i glêr / A thre’r Hold, athro’r haelder ‘minstrels’ key to our land / and to the town of Holt, the generosity’s master’, 17.9–10 Agoriad wyd ar Gaerdyf / A’i chlo addwyn a’i chleddyf ‘You are the key to Cardiff / and its splendid lock and its sword’. In these it appears that the meaning is someone who opens his door or home to the poets, someone who invites or welcomes them. If so, dan egoriad may be taken to mean that Guto receives the welcome or the patronage of Sir Benet.

65 y Berfeddwlad  The cantrefs of Rhos, Rhufoniog, Dyffryn Clwyd and Tegeingl, the region between Powys and Gwynedd which also came to be known as Gwynedd Is Conwy, see Lloyd 1911: 239–42.

Bibliography
Bromwich, R. (1972), Tradition and Innovation in the Poetry of Dafydd ap Gwilym (Caerdydd)
Harries, W.G. (1959–60), ‘Copi o Lyfr Awdlau John Jones, Gellilyfdy’, Cylchg LlGC xi: 273–6
Lloyd, J.E. (1911), A History of Wales from the Earliest Times to the Edwardian Conquest (London)
Parry Owen, A. (2010), ‘Gramadeg Gwysanau (Archifdy Sir y Fflint, D/GW 2082)’, LlCy 33: 1–31

Cliciwch ar rif llinell i weld amrywiadau
Image Dialog
Syr Bened ap Hywel, person Corwen, 1439–65

Syr Bened ap Hywel, person Corwen, fl. c.1439–65

Top

Gellir cysylltu pum cerdd â Syr Bened: awdl fawl gan Guto (cerdd 43); cywydd digrif lle edrydd Guto ei hanes yn porthmona defaid Syr Bened i farchnadoedd yn Lloegr (cerdd 44); cywydd gan Dudur Penllyn sy’n ymateb i’r cywydd porthmona uchod, lle dychenir Guto (cerdd 44a); cywydd gan Guto sy’n ymateb i’r cywydd uchod, lle dychenir Tudur Penllyn (cerdd 45); cywydd marwnad gan Guto (cerdd 47). At hynny, cyfeirir ato gan Guto mewn cywydd mawl i Syr Siôn Mechain, person Llandrunio (84.7n).

Achres
Er na cheir sicrwydd llwyr ynghylch ach Syr Bened, y tebyg yw, ar sail achresi Bartrum, ei fod yn fab i ŵr o’r enw Hywel ap Gruffudd o Lygadog yn Edeirnion. Dywed Guto fel hyn am ei hynafiaid (43.37–40):Y gŵr o Ronwy, geirwir ynad,
Ac o ryw Cadell, gorau ceidwad,
Ac ŵyr i Lywarch, gwir oleuad,
Ac Ithel Felyn a’i hŷn a’i had.Fel y gwelir isod, gellir olrhain y Syr Bened y ceir ei enw yn yr achresi yn ôl i’r pedwar gŵr a enwir gan Guto. Seiliwyd yr achres ar WG1 ‘12’, ‘13’, ‘14’, ‘41’, ‘Llywelyn Eurdorchog’ 3; WG2 ‘Einudd’ 9A, ‘Llywelyn Eurdorchog’ 3 A1. Dangosir y rheini a enwir gan Guto yn ei gerddi i Syr Bened mewn print trwm.

lineage
Achres Syr Bened ap Hywel, person Corwen

Fodd bynnag, Benedict ap Grono a enwir fel person Corwen yn 1439 (gw. isod). Tybed a oedd enw tad Syr Benet yn anhysbys i’r sawl a gofnododd yr wybodaeth ond ei fod yn gyfarwydd ag awdl Guto iddo, lle’i gelwir yn Hydd o garennydd Gronwy ac yn ŵr o Ronwy (43.36–7), ac i’r cofnodwr hwnnw gymryd mai dyna oedd enw tad y person? At hynny, rhaid cydnabod ei bod braidd yn annisgwyl fod Guto’n rhoi sylw yn ei gerdd i hynafiaid Syr Bened ar ochr ei fam yn unig, ac yntau’n disgyn o linach ddigon urddasol ar ochr ei dad hefyd.

Daethpwyd o hyd i un gŵr arall o’r enw Bened yn yr achresi, sef Bened ab Ieuan ap Deio o Langar yn Edeirnion (WG1 ‘Idnerth Benfras’ 8). Fel y gŵr uchod, drwy ei fam disgynnai Bened ab Ieuan o ŵr o’r enw Gronwy a gellir olrhain ei ach i Lywarch Hen ac i Gadell Ddyrnllug. Ond mae’n bur annhebygol mai Syr Bened ydyw gan nad enwir ef felly yn yr ach a chan na ellir ei gysylltu ag Ithel Felyn.

Ei yrfa
A dilyn dull Bartrum o rifo cenedlaethau, ganed Syr Bened c.1430. Yn Thomas (1908–13, ii: 144), dan y flwyddyn 1439, ceir yr enw Benedict ap Grono fel Sinecure Rector yng Nghorwen. Yn ôl Thomas (ibid. 148) a CPR (358), bu farw rywbryd yn 1464 a phenodwyd caplan o’r enw Roger Cheshire i’w olynu fel person yr Eglwys ar 1 Ionawr 1465. Fel y nodwyd uchod, nid yw’r wybodaeth honno’n cyd-fynd â’r hyn a geir yn yr achresi. Ond gan mor brin yr enw, mae’n annhebygol fod gŵr arall o’r enw Bened yn berson Corwen yn ystod y bymthegfed ganrif, ac mae’r dyddiadau c.1439–65 yn cyd-daro’n agos iawn â’r hyn a ddisgwylid yn achos Syr Bened.

Ceir rhai cyfeiriadau eraill at ŵr neu wŷr o’r enw Bened a allai gyfeirio at Syr Bened: Ceir rhai cyfeiriadau yng nghronfeydd data gwefan SoldierLME (www.medievalsoldier.org) at filwr o’r enw Benedict neu Benet Flyn(t). Yn 1429 aeth Benedict Flynt i ryfela yn Ffrainc dan y capten Henry Fenwick; ar 21 Awst 1431 aeth Benet Flyn fel bwasaethwr troed ac aelod o osgordd bersonol yn y maes dan gapteiniaeth Mathau Goch i warchae Louviers (yn Normandi); ac yn 1439 aeth Benedict Flynt fel gŵr arfog dan gapteiniaeth Syr Thomas Gray a chadlywyddiaeth John Huntingdon, iarll Huntingdon, i wasanaethu mewn byddin sefydlog yn Acquitaine. Y tebyg yw mai’r un gŵr yw Benedict a Bened y cofnodion hyn (cf. y cyfeiriad uchod at Syr Bened fel Benedict ap Grono). Ond gan ei bod yn debygol mai gŵr o Edeirnion oedd Syr Bened, yn hytrach na o sir y Fflint, mae’n annhebygol mai ato ef y cyfeirir yn y cofnodion milwrol hyn, er mor nodedig yw cyfeiriadau Guto a Thudur Penllyn at faintioli corfforol a milwriaeth Syr Bened (43.6n, 30n). Yng nghasgliad Bettisfield (rhif 380) yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru ceir dogfen sy’n cofnodi i farchog o’r enw John Hanmer, ar 2 Mehefin 1449, roi manor Halton, ynghyd â thiroedd yn nhreflannau Bronington ym Maelor Saesneg a Gredington ym Maelor Gymraeg, i Benet Come, clerc a rheithor Corwen, ac eraill ym mhresenoldeb tystion. Dylid crybwyll hefyd Benedictus Com(m)e neu T(h)ome, notari cyhoeddus o esgobaeth Llanelwy y ceir ei enw wrth ddogfennau cyfreithiol a gyflwynwyd ger bron Siôn Trefor, esgob Henffordd, yn y blynyddoedd 1391, 1393 a 1395 (Capes 1914: 52, 67, 70, 102, 285). Os Benedictus Come yn hytrach na Tome oedd gwir enw y gŵr hwn (hawdd oedd cymysgu’r llythrennau c a t), ai Syr Bened ydoedd? Os e, o gofio iddo farw yn 1464, mae’n rhaid ei fod wedi byw i oedran mawr, hyd yn oed os dechreuodd yn ei swydd mor gynnar ag yn ei ugeiniau. Fel arall, dichon mai rhywun o’r enw Benedictus Tome neu ynteu rhyw Benedictus Come arall (er mor anghyffredin yr enw) a ysgrifennodd y dogfennau hyn. Ym mynegai Capes, ystyrir Benedictus Come yr un gŵr â Benedict Corner, Benedict Gomme a Benedict Edine. Fodd bynnag, cysylltir Benedict Corner â bywoliaethau Eastnor, Benedict Gomme â bywoliaethau Eastnor a Stoke Lacy a Benedict Edine â bywoliaeth Colwall, y cwbl yn swydd Henffordd (ibid. 180, 185, 189, 212, 214, 215, 217). Crybwyllir un Iankyn’ ap Sir Benet mewn rhestr o ddisgyblion yn Pen 356 a fu, yn ôl pob tebyg, yn derbyn addysg mewn ysgol Sistersaidd elfennol – a oedd efallai dan adain abaty Dinas Basing – yn y bymthegfed ganrif (Thomson 1982: 78). Ai mab i Syr Bened oedd hwn? Os felly, nis ceir yn yr achresi.

Diau fod Syr Bened yn ŵr da ei fyd. Fel nifer o ddeoniaid gwledig ei gyfnod, derbyniai incwm am fagu defaid a’u gwerthu yn ogystal â chyflog person. Gellir ei gymharu â Syr Siôn Mechain, person Llandrunio, a oedd hefyd yn ŵr eglwysig ac wedi ennill ei gyfoeth trwy fagu defaid. Nid bychan oedd cyflog person eglwysig yn y cyfnod hwn ychwaith, ac ymddengys fod deoniaid gwledig fel Syr Bened yn llawer hapusach eu byd yn ariannol na chlerigwyr plwyfol (Smith 2001: 289). Ceir cryn dystiolaeth i brofi mai’r eglwys yng Nghorwen oedd yr eglwys gyfoethocaf yn Edeirnion ar ddiwedd y drydedd ganrif ar ddeg, ac mae’r gorffddelw o’r esgob Iorwerth Sulien (c.1340–50) yno i’w gweld o hyd (Smith 2001: 225; cf. eglwys Tywyn, ibid. 264–4, 289). Yng nghanol y bymthegfed ganrif byddai’r eglwys yng Nghorwen yn parhau i fod ar ben ei digon a dichon fod cryn statws i’w pherson. At hynny, deil yr achresi (gw. uchod) fod Syr Bened yn ficer Llanfair yn ogystal â pherson Corwen, er nad yw’n eglur pa Lanfair a olygir.

Llyfryddiaeth
Capes, W.W. (1914) (ed.), The Register of John Trefnant, Bishop of Hereford (A.D. 1389–1404) (Hereford)
Smith, J.B and Smith, Ll.B. (2001) (eds.), History of Merioneth Volume II: The Middle Ages (Cardiff)
Thomas, D.R. (1908–13), The History of the Diocese of St Asaph (Oswestry)
Thomson, D. (1982), ‘Cistercians and Schools in Late Medieval Wales’, CMCS 3 (Summer): 76–80
Williams, G. (1976), The Welsh Church from Conquest to Reformation (second ed., Cardiff)


Top
  • AASTAnglesey Antiquarian Society and Field Club Transactions, 1913- ŷŵ
  • ActauActauyr Apostolion yn y Testament Newydd
  • ActsThe Acts of the Apostles in the New Testament
  • APD.Gwenallt Jones (gol.), Yr Areithiau Pros (Caerdydd,1934)
  • Arch CambArchaeologia Cambrensis, 1846
  • ArchifMRCronfa Ddata Enwau Lleoedd: Archif Melville Richards / Archif Melville Richards Place-name Database
  • <http://www.e-gymraeg.co.uk/enwaulleoedd/amr>
  • Arm PIfor Williams (gol.), Armes Prydein o Lyfr Taliesin (Caerdydd, 1955)
  • Arm P2Ifor Williams (ed.), Armes Prydain from the Book of Taliesin, English version by Rachel Bromwich (Dublin, 1972)
  • ASCentM. Paul Bryant-Quinn (gol.), Apocrya Sin Cent (Aberystwyth, 2004)
  • BBwletin y Bwrdd Gwybodau Celtaidd, 1921-93
  • BaLlawysgrif yng nghasgliad Prifysgol Cymru, Bangor
  • Ba(M)Llawysgrif yng nghasgliad Bangor (Mostyn) ym Mhrifysgol Cymru, Bangor
  • BarnwyrLlyfry Barnwyr yn yr Hen Destament
  • BDHenry Lewis (gol.), Brut Dingestow (Caerdydd, 1942)
  • BDeD.Simon Evans, Buchedd Dewi (Caerdydd, 1959)
  • BDGOwen Jones a William Owen (goln.), Barddoniaeth Dafydd ab Gwilym (Llundain, 1789)
  • BeirnJ. Morris Jones, Y Beirniad (1911-20)
  • BettisfieldCasgliad Bettisfield yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / The Bettisfield collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • BLLlawysgrifau Ychwanegol yngnghasgliad y Llyfrgell Brydeinig, Llundain / The Additional Manuscripts in the British Library, London
  • BlBGCC Marged Haycock (gol.), Blodeugerdd Barddas o Ganu Crefyddol Cynnar (Llandybe, 1994)
  • Bl BXIV Dafydd Johnston (gol.), Blodeugerdd Barddas o'r Bedwaredd Ganrif arDdeg (Llandybe, 1989)
  • BodLlawysgrif yng nghasgliad Bodewryd, ynLlyfrgell Genedlaethol Cymru, Abersytwyth / A manuscript in the Bodewryd collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • BodWLlawysgrif Gymreig yng nghasgliadLlyfrgell Bodley, Rhydychen / A Welsh manuscript in the Bodleian Library, Oxford
  • 1 BrenhinoeddLlyfr Cyntaf y Brenhinoedd yn yr Hen Desatement
  • 2 BrenhinoeddAil Lyfr y Brenhinoedd yn yr Hen Destament
  • BrenSaesThomas Jones (gol.), Brenhinedd y Saesson (Caerdydd, 1971)
  • BritishHOBritish History Online http://www.british-history.ac.uk>
  • BrMIfor Williams (gol.), Breuddwyd Maxen (Bangor,1908)
  • BrM2Brynley F. Roberts (ed.), Breudwyt Maxen Wledic (Dublin, 2005)
  • BrogLlawysgrif yng nghasgliad Brogyntyn, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Brogyntyn collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • BRhMelville Richards (gol.), Breudwyt Ronabwy (Caerdydd, 1948)
  • BTThomasJones (gol.), Brut y Tywysogyon PeniarthMs. 20 (Caerdydd, 1941)
  • BYThomas Jones (gol.), Y Bibyl Ynghymraec (Caerdydd, 1940)
  • ByCyY Bywgraadur Cymreig hyd 1940(Llundain, 1953)
  • ByCy Ar-leinY Bywgraffiadur Ar-lein
  • <http://yba.llgc.org.uk/cy/index.html>
  • CLlawysgrifyn Llyfrgell Ganolog Caerdydd / A manuscript in Cardiff Central Library
  • CAIfor Williams (gol.), Canu Aneirin, (Caerdydd, 1938)
  • CAMBMCatalogueof Additions to the Manuscripts in the British Museum
  • CCJ. Fisher (ed.), The Cefn Coch MSS (Liverpool, 1889)
  • CCRCalendarof the close rolls preserved in the Public Record Office [12721509] (London,1900-63)
  • CDJohn Morris-Jones, Cerdd Dafod (Rhydychen, 1925)
  • CFGMelville Richards, Cystrawen y Frawddeg Gymraeg (ail arg.,Caerdydd, 1970)
  • CLC2Meic Stephens (gol.), Cydymaith i Lenyddiaeth Cymru (ailarg., Caerdydd, 1997)
  • CLlHIfor Williams (gol.), Canu Llywarch Hen (Caerdydd, 1935)
  • CLlLlBrynley F. Roberts (ed.), CyfrancLludd a Llefelys (Dublin, 1975)
  • CMLlawysgrif yng nghasgliad Cwrtmawr, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Cwrtmawrcollection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • CMCSCambridge Medieval Celtic Studies,19811993; Cambrian Medieval CelticStudies, 1993
  • CMOC2Dafydd Johnston (gol.), Canu Maswedd yr Oesoedd Canol (ailarg., Pen-y-bont ar Ogwr, 1998)
  • CO3 Rachel Bromwich a D. Simon Evans(goln.) gyda chymorth D.H. Evans Culhwchac Olwen (Caerdydd, 1997)
  • CPRCalendar of Patent Rolls preserved in the Record Office (London, 18911986)
  • CSTBP.J.Donovan (gol.), Cywyddau Serch y Tri Bedo(Caerdydd, 1982)
  • CTIfor Williams (gol.), Canu Taliesin (Caerdydd, 1960)
  • CTCCatrin T. Beynon Davies, `Cerddir TaiCrefydd (M.A. Cymru [Bangor], 1973)
  • CyY Cymmrodor, The Magazine of the HonourableSociety of Cymmrodorion, 18771951
  • CylchgCHSFeirCylchgrawn Cymdeithas Hanes a Chofnodion Sir Feirion (n)ydd, 1949
  • CylchgHCCylchgrawnHanes Cymru, 1960
  • Cylchg LlGC Cylchgrawn Llyfrgell Genedlaethol Cymru,1939
  • ChOIfor Williams (gol.), Chwedleu Odo (Wrecsam, 1926)
  • 1 Chronicles The First Book of the Chronicles in the Old Testament
  • 2 Chronicles The Second Book of the Chronicles in the Old Testament
  • Datguddiad`Datguddiad Ioan' yn y Testament Newydd
  • DBHenry Lewis a P. Diverres (goln.), Delwy Byd (Caerdydd, 1928)
  • DEThomas Roberts (gol.), Gwaith Dafydd ab Edmwnd (Bangor, 1914)
  • DGAHelenFulton (ed.), Selections from the Dafyddap Gwilym Apocrypha (Llandysul, 1996)
  • DGG Ifor Williams a TRoberts (goln.), Cywyddau Dafydd ap Gwilym ai Gyfoeswyr (Bangor, 1914)
  • DGG2Ifor Williams a T. Roberts (goln.), Cywyddau Dafydd ap Gwilym a'i Gyfoeswyr(ail arg., Caerdydd, 1935)
  • DG.netDafydd ap Gwilym.net <http://www.dafyddapgwilym.net>
  • DNThomasRoberts and Ifor Williams (eds.), ThePoetical Works of Dafydd Nanmor (Cardi and London, 1923)
  • DNB2H.C.G. Matthew and B. Harrison (eds.), Oxford Dictionary of National Biography (Oxford, 2004)
  • DNBOnlineOxford Dictionary of National Biography <http://www.oxforddnb.com/>
  • DWBWelsh Biography Online
  • <http://yba.llgc.org.uk/en/index.html>
  • DWHMichael Powell Siddons, The Development of Welsh Heraldry (3vols., Aberystwyth, 19913)
  • L.Dwnn: HVS.R. Meyrick (ed.), Heraldic Visitations of Wales (Llandovery,1846)
  • EANCR.J. Thomas, Enwau Afodyn a Nentydd Cymru Caerdydd, 1938)
  • EEWT.H. Parry-Williams, The English Element in Welsh (Londons, 1923)
  • tudesÉtudes celtiques, 1936
  • EVWM.E. Griths, Early Vaticination in Welsh with English Parallels (Cardi, 1937)
  • EWGTP.C. Bartrum (ed.), Early Welsh Genealogical Tracts (Cardiff, 1966)
  • GJ. Lloyd-Jones (gol.), Geirfa Barddoniaeth Gynnar Gymraeg(Caerdydd, 1931-63)
  • GazMFEWGazetter of Markets and fairs in England and Wales to 1516 <http://www.history.ac.uk/cmh/gaz/gazweb2.html>
  • GBDdGwaith Bleddyn Ddu, gol. R. Iestyn Daniel (Aberystwyth, 1994)
  • GBFRhian M. Andrews et al. (goln.), Gwaith Bleddyn Fardd a Beirdd Eraill AilHanner y Drydedd Ganrif ar Ddeg (Caerdydd, 1996)
  • GCR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Casnodyn (Aberystwyth, 1999)
  • GCBMiNerys Ann Jones ac Ann Parry Owen (goln.), Gwaith Cynddelw Brydydd Mawr,i (Caerdydd, 1991)
  • GCBMiiNerys Ann Jones ac Ann Parry Owen (goln.), Gwaith Cynddelw Brydydd Mawr,ii (Caerdydd, 1995)
  • GDBN.G. Costigan (Bosco) et al. (goln.), Gwaith Dafydd Benfras ac Eraill o FeirddHanner Cyntaf y Drydedd Ganrif ar Ddeg (Caerdydd, 1995)
  • GDCR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Dafydd y Coed a beirdd eraill o LyfrCoch Hergest (Aberystwyth, 2002)
  • GDEpOwen Thomas (gol.), Gwaith Dafydd Epynt (Aberystwyth, 2002)
  • GDG Thomas Parry (gol.), Gwaith Dafydd ap Gwilym(Caerdydd, 1952)
  • GDG3 Thomas Parry (gol.), Gwaith Dafydd ap Gwilym (trydydd arg., Caerdydd, 1979)
  • GDGorErwain H. Rheinallt (gol.), Gwaith Dafydd Gorlech (Aberystwyth,1997)
  • GDIDA.Eleri Davies (gol.), Gwaith Deio ab Ieuan Du a Gwilym ab Ieuan Hen (Caerdydd, 1992)
  • GDLlW. Leslie Richards (gol.), Gwaith Dafydd Llwyd o Fathafarn(Caerdydd, 1964)
  • Genesis`Llyfr Genesis' yn yr Hen Destament
  • GenesisThe Book of Genesis in the Old Testament
  • GEOR. Geraint Gruydd a Rhiannon Ifans(goln.), Gwaith Einion Oeiriad a Dafydd Ddu o Hiraddug, gol. (Aberystwyth, 1997)
  • GGDTN.G. Costigan (Bosco) et al. (goln.), Gwaith Gruudd ap Dafydd ap Tudur, Gwilym Ddu o Arfon, Trahaearn Brydydd Mawr ac Iorwerth Beli (Aberystwyth, 1995)
  • GGHD.J. Bowen (gol.), Gwaith Gruudd Hiraethog (Caerdydd, 1990)
  • GGGrBarry J. Lewis ac Eurig Salisbury (goln.), Gwaith Gruffudd Gryg(Aberystwyth 2010)
  • GGlJ. Llywelyn Williams ac Ifor Williams (goln.), Gwaith Gutor Glyn (Caerdydd, 1939)
  • GGl2 J. Llywelyn Williams ac Ifor Williams(goln.), Gwaith Guto'r Glyn (ail arg., Caerdydd, 1961)
  • GGLlRhiannon Ifans (gol.), Gwaith Gruudd Llwyd ar Llygliwiaid Eraill(Aberystwyth, 2000)
  • GGMDiBarry J. Lewis (gol.), Gwaith Gruudd ap Maredudd ap Dafydd, i, Canu i deulu Penmynydd (Aberystwyth, 2003)
  • GGMD iiBarry J. Lewis (gol.), Gwaith Gruudd ap Maredudd ap Dafydd, ii, Canu Crefyddol (Aberystwyth, 2005)
  • GGMDiiiAnn Parry Owen (gol.), Gwaith Gruudd ap Maredudd ap Dafydd, iii, Canu Amrywiol (Aberystwyth, 2007)
  • GGrGRhiannon Ifans, Ann Parry Owen,W. Dyfed Rowlands ac Erwain H. Rheinallt (goln.), Gwaith Gronw Gyriog, Iorwerth ab y Cyriog, Mab Clochyddyn, Gruudd ap Tudur Goch ac Ithel Ddu (Aberystwyth, 1997)
  • GHCIslwyn Jones (gol.), Gwaith Hywel Cilan (Caerdydd, 1963)
  • GHCEMHuw Ceiriog Jones (gol.), Gwaith Huw Ceiriog ac Edward Maelor(Caerdydd, 1990)
  • GHDA.Cynfael Lake (gol.), Gwaith Huw ap Dafyddap Llywelyn ap Madog (Aberystwyth, 1995)
  • GHSDylanFoster Evans (gol.), Gwaith Hywel Swrdwala'i deulu (Aberystwyth, 2000)
  • GIBHGwaithIeuan Brydydd Hir (gol.), M. Paul Bryant-Quinn (Aberystwyth, 2000)
  • GIFHowell L. Jones ac E.I. Rowlands(gol.), Gwaith Iorwerth Fynglwyd(Caerdydd, 1975)
  • GIGD.R. Johnston (gol.), Gwaith Iolo Goch (Caerdydd, 1988)
  • GILlFM. Paul Bryant-Quinn (gol.), Gwaith Ieuan ap Llywelyn Fychan, Ieuan Llwyd Brydydd a Lewys Aled (Aberystwyth, 2003)
  • GIRhR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Ieuan ap Rhydderch (Aberystwyth,2003)
  • GLDA. Cynfael Lake (gol.), Gwaith Lewys Daron (Caerdydd, 1994)
  • GLGCDafydd Johnston (gol.), Gwaith Lewys Glyn Cothi (Caerdydd,1995)
  • GLMEurys I. Rowlands, Gwaith Lewys Mn (Caerdydd, 1975)
  • GLMorgA. CynfaelLake (gol.), Gwaith Lewys Morgannwg (dwy gyfrol, Aberystwyth, 2004)
  • GLlR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Llawdden (Aberystwyth, 2006)
  • GLlBHAnn Parry Owen a Dylan Foster Evans(gol.), Gwaith Llywelyn Brydydd Hoddnant, Dafydd ap Gwilym, Hillyn ac eraill (Aberystwyth, 1996)
  • GLlFKathleen Anne Bramley et al. (gol.), Gwaith Llywelyn Fardd I ac Eraill o Feirdd y Ddeuddegfed Ganrif (Caerdydd, 1994)
  • GLlGDafydd Johnston (gol.), Gwaith Llywelyn Goch ap Meurig Hen(Aberystwyth, 1998)
  • GLlLlElin M. Jones (gol.), Gwaith Llywarch ap Llywelyn `Prydydd y Moch' (Caerdydd, 1989)
  • GMBJ.E. Caerwyn Williams et al. (gol.), Gwaith Meilyr Brydydd a'i Ddisgynyddion (Caerdydd, 1994)
  • GMBrA. Cynfael Lake (gol.), Gwaith Mathau Brwmld (Aberystwyth,2002)
  • GMDHuw Meirion Edwards (gol.), Gwaith Madog Dwygraig (Aberystwyth,2006)
  • GMRhEnid Roberts (gol.), Gwaith Mareduddap Rhys ai Gyfoedion (Aberystwyth, 2003)
  • GMWD. Simon Evans, A Grammar of Middle Welsh (Dublin, 1964)
  • GMWLTimothy Lewis, A Glossary of Mediaeval Welsh Law (Manchester,1913)
  • GOE. Bachellery (d.), Loeuvre potique de Gutun Owain(Paris, 19501)
  • GOLlMEurys Rolant (gol.), Gwaith Owain ap Llywelyn ab y Moel(Caerdydd, 1984)
  • GP G.J. Williams ac E.J. Jones (gol.), Gramadegaur Penceirddiaid (Caerdydd,1934)
  • GPBHuw Meirion Edwards (gol.), Gwaith Prydydd Breuan, Rhys ap Dafydd ab Einion, Hywel Ystorm, a cherddi dychan dienw o Lyfr Coch Hergest (Aberystwyth,2000)
  • GPCGeiriadur Prifysgol Cymru (Caerdydd, 1950)
  • GPC2Geiriadur Prifysgol Cymru (ail argraad, Caerdydd, 2003)
  • GPhEM.Paul Bryant-Quinn (gol.), Gwaith Syr Phylib Emlyn, Syr Lewys Meudwy a Mastr Harri ap Hywel (Aberystwyth, 2001)
  • GRhBEurys I. Rowlands (gol.), Gwaith Rhys Brydydd a Rhisiart ap Rhys (Caerdydd,1976)
  • GRhGEDylan Foster Evans (gol.), Gwaith Rhys Goch Eryri (Aberystwyth, 2007)
  • GSCA.Cynfael Lake (gol.), Gwaith Sin Ceri (Aberystwyth, 1996)
  • GSCyfR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Dafydd Bach ap Madog Wladaidd 'Sypyn Cyfeiliog a Llywelyn ab y Moel (Aberystwyth, 1998)
  • GSDTRhiannon Ifans (gol.), Gwaith Syr Dafydd Trefor (Aberystwyth, 2005)
  • GSHA.Cynfael Lake (gol.), Gwaith Sin ap Hywel (Aberystwyth, 1999)
  • GSRhNerys Ann Jones ac Erwain Haf Rheinallt(gol.), Gwaith Sefnyn, Rhisierdyn,Gruudd Fychan ap Gruudd ab Ednyfed a Llywarch Bentwrch (Aberystwyth,1995)
  • GSTEnid Roberts (gol.), Gwaith Sin Tudur (2 gyf., Caerdydd,1980)
  • GTPThomas Roberts (gol.), Gwaith Tudur Penllyn ac Ieuan ap TudurPenllyn, gol. (Caerdydd, 1958)
  • GwynLlawysgrif yng nghasgliad J. Gwyneddon Davies, yn Llyfrgell Prifysgol Cymru, Bangor
  • GyBDafydd Johnston (gol.), Galar y Beirdd: Marwnadau Plant/Poets'Grief: Medieval Welsh Elegies for Children (Caerdydd, 1993)
  • HCLlLeslie Harries (gol.), Gwaith Huw Cae Llwyd ac Eraill(Caerdydd, 1953)
  • HPEHistoriaPeredur vab Efrawc, gol. Glenys Witchard Goetinck (Caerdydd, 1976)
  • HPFJ.Y.W. Lloyd, The History of Powys Fadog, (6 vols., London, 18817)
  • IDIfor Williams (gol.), Casgliad o Waith Ieuan Deulwyn (Bangor,1909)
  • IGEHenry Lewis, Thomas Roberts ac IforWilliams (gol.), Cywyddau Iolo Goch acEraill (Bangor, 1925)
  • IGE2Henry Lewis, Thomas Roberts ac IforWilliams (gol.), Cywyddau Iolo Goch acEraill (ail arg., Caerdydd, 1937)
  • IGPDafydd Johnston (ed.), Iolo Goch: Poems (Llandysul, 1993)
  • Ioan`Yr Efengyl yn l Sant Ioan' yn y Testament Newydd
  • JMHRSJournalof the Merioneth Historical and Record Society, 1949
  • JohnThe Gospel according to John in theNew Testament
  • JudgesThe Book of Judges in the Old Testament
  • KAA 2Patricia Williams (gol.), Kedymdeithyas Amlyn ac Amic (Caerdydd,1982)
  • 1 KingsThe First Book of the Kings in the Old Testament
  • 2 KingsThe Second Book of the Kings in the Old Testament
  • LBSS. Baring-Gould and J. Fisher, The Lives of the British Saints (4vols., London, 190713)
  • Luc`Yr Efengyl yn l Sant Luc' yn yTestament Newydd
  • LukeThe Gospel according to Luke in theNew Testament
  • LlAJ. Morris Jones and John Rhŷs (eds.), The Elucidarium from Llyvyr Agkyr Llandewivrevi (Oxford, 1894)
  • LlBS.J. Williams a J.E. Powell (gol.), Cyfreithiau Hywel Dda yn l Llyfr Blegywryd(Caerdydd, 1942)
  • LlCyLlnCymru, 1950
  • LlGCLlawysgrif yng nghasgliad Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the collection of theNational Library of Wales, Aberystwyth
  • LlIAled Rhys Wiliam (ed.), Llyfr Iorwerth (Cardi, 1960)
  • LlstLlawysgrif yng nghasgliad Llanstephan, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Llanstephan collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • Marc`Yr Efengyl yn l Sant Marc' yn y Testament Newydd
  • MarkThe Gospel according to Mark in the New Testament
  • Mathew`Yr Efengyl yn l Sant Mathew' yn y Testament Newydd
  • MatthewThe Gospel according to Matthew in the New Testament
  • MCFY Mynegai i Farddoniaeth Gymraeg y Llawysgrifau / The Index to Welsh Poetry inManuscript
  • <http://maldwyn.llgc.org.uk>
  • MEDMiddle English Dictionary (Michigan, 1963)
  • MonWMonastic Wales <http://www.monasticwales.org>
  • MontCollCollections Historical and Archaeological... by the Powysland Club, 1868
  • MosLlawysgrif yng nghasgliad Mostyn, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Mostyn collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • MWMDaniel Huws, Medieval Welsh Manuscripts (Cardiand Aberystwyth, 2000)
  • NCENewCatholic Encyclopaedia (New York, 1967-79)
  • NCLWMeic Stephens (ed.), The New Companion to the Literature of Wales(Cardiff, 1998)
  • NLWJNational Library of Wales Journal, 1939
  • OBWVThomasParry (ed.), The Oxford Book of Welsh Verse (Oxford, 1976)
  • OCD3Simon Hornblower and Antony Spawforth(eds.), The Oxford Classical Dictionary(third ed., Oxford, 1996)
  • ODCC3F.L. Cross and E.A. Livingstone (eds.), The Oxford Dictionary of the Christian Church (third ed., Oxford, 1967, revised 2005)
  • OED2The Oxford English Dictionary (second ed., Oxford, 1989)
  • OED OnlineThe Oxford English Dictionary
  • <http://www.oed.com>
  • PACFJ.E. Griffith, Pedigrees of Anglesey and Carnarvonshire Families (Bangor, 1914)
  • PenLlawysgrif yng nghasgliad Peniarth, ynLlyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Peniarth collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • Peniarth49E. Stanton Roberts a W.J. Gruffydd (gol.), Peniarth 49 (Caerdydd, 1929)
  • Peniarth67E. Stanton Roberts a W.J. Gruffydd (ed.), Peniarth 67 (Cardiff, 1918)
  • Peniarth76E. Stanton Roberts a W.J. Gruffydd (gol.), Peniarth 76 (Caerdydd, 1927)
  • PKM Ifor Williams (gol.), Pedeir Keinc y Mabinogi (Caerdydd, 1930)
  • PsalsmThe Psalms in the Old Testament
  • RBJohn Rhs and J. Gwenogvryn Evans(eds.), The Text of the Bruts from the Red Book of Hergest (Oxford, 1890)
  • RCAHM (Anglesey)An Inventory of the Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire: Anglesey (London, 1937)
  • RCAHM (Caernarvonshire) An Inventory of the Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire: Caernarvonshire (3 vols.,London, 1956, 1960, 1964)
  • RCAHM (Flint)An Inventory of the Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire, Vol II: County of Flint (London, 1912)
  • RCAHM (Merionethshire) An Inventory of Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire: Merionethshire (London, 1921)
  • RepWMDaniel Huws, Repertory of Welsh Manuscripts (iw gyhoeddi)
  • RevelationThe Revelation to John in the New Testament
  • RMJohn Rhs and J. Gwenogvryn Evans(eds.), The Text of the Mabinogion from the Red Book of Hergest(Oxford, 1887)
  • RWMJ. Gwenogvryn Evans (ed.), Report on Manuscripts in the Welsh Language(London, 18981910)
  • SalmauLlyfr y Salmau yn yr Hen Destament
  • SCStudiaCeltica, 1966
  • SoldierLMEThe Soldier in later Medieval England
  • <http://www.medievalsoldier.org>
  • StoweLlawysgrif o gasgliad Stowe yn yLlyfrgell Brydeinig
  • TAT. Gwynn Jones (gol.), Gwaith Tudur Aled (Caerdydd, 1926)
  • TCT.J.Morgan, Y Treigladau au Cystrawen (Caerdydd,1952)
  • TCHSTransactionsof the Caernarvonshire Historical Society, 1939
  • TCHSDdTrafodionCymdeithas Hanes Sir Ddinbych, 1952
  • TCHSGTrafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon,1939
  • TDHSTransactionsof the Denbighshire Historical Society, 1952
  • THSCTheTransactions of the Honourable Society of Cymmrodorion, 1892/3
  • TLlMG.J. Williams, Traddodiad Llenyddol Morgannwg (Caerdydd, 1948)
  • TYP3Rachel Bromwich (ed.), Trioedd Ynys Prydein: The Triads of the Island of Britain (third ed., Cardi, 2006)
  • WATU Melville Richards, Welsh Administrative and TerritorialUnits (Cardi, 1969)
  • WBOnlineWelsh Biography Online <http://yba.llgc.org.uk/en/index.html>
  • WCDP.C. Bartrum, A Welsh Classical Dictionary: People in History and Legend up to about A.D. 1000 (Aberystwyth, 1993)
  • WGJ. Morris Jones, A Welsh Grammar (Oxford, 1913)
  • WG1P.C.Bartrum, Welsh Genealogies AD 300-1400 (Cardiff, 1974)
  • WG2P.C. Bartrum, Welsh Genealogies AD 1400-1500 (Aberystwyth, 1983)
  • WHRThe Welsh History Review, 1960-
  • WMJ. Gwenogvryn Evans (ed.), The White Book Mabinogion (Pwllheli,1907; adargraffiad, Caerdydd, 1973)
  • WyLlawysgrif yng nghasgliad Wynnstay, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Wynnstay collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • YBJ.E. Caerwyn Williams (gol.), Ysgrifau Beirniadol, (Dinbych, 1965 )
  • YBHMorgan Watkin (gol.),Ystorya Bown de Hamtwn, (Caerdydd, 1958)
  • YCM2Stephen J. Williams (gol.), Ystorya de Carolo Magno (ail arg.,Caerdydd, 1968)
  • YER. Iestyn Daniel (gol.), Ymborth yr Enaid (Caerdydd, 1995)
  • YEPWCGruffydd Aled Williams (gol.), Ymryson Edmwnd Prys a Wiliam Cynwal (Caerdydd, 1986)
  • YGIVGwilymLloyd Edwards (gol.), Ystorya Gwlat Ieuan Vendigeit (Caerdydd, 1999)
  • YMThA.O.H. Jarman (gol.), Ymddiddan Myrddin a Thaliesin (Caerdydd, 1951)