Y llawysgrifau
Ceir 17 copi o’r gerdd hon. Saif fersiwn BL 24980 o’r cywydd ar ei ben ei hun gan fod ynddo gwpled ychwanegol (35–6) ynghyd ag ambell i fân ddarlleniadau gwahanol eraill (gw. 19, 20, 30, 37, 38, 40, 42, 43 a 53). Awgrymir, ar sail y cyd-destun yn bennaf, fod y llinellau yn ddilys ac mai eu colli a wnaeth y llawysgrifau eraill. Mae’n debygol fod fersiwn BL 24980 o’r cywydd yn nes at y gynsail oherwydd hanes y llawysgrif. Awgrymir yn RepWM ‘British Library Add. 24980’ i’r llawysgrif gael ei hysgrifennu gan John Lloyd, Iâl, sef disgynnydd i deulu Marged ferch Siencyn Llwyd, gwraig Elisau ap Gruffudd ab Einion (gw. Gruffudd Fychan).

Yr agosaf at BL 24980 yw testun BL 31059 ar sail darlleniadau llinellau 46 (wyrion) a 57 (ar y goron) ond cesglir ei fod yn perthyn yn nes at y llawysgrifau eraill. Mae’n bosibl fod BL 14966 yn gopi o BL 31059 ond un peth unigryw am BL 14966 yw bod y cwpled ychwanegol wedi ei gynnwys mewn llaw ddiweddarach ar ymyl y ddalen ac yn fersiwn llawer gwell. O’r herwydd, nid yw’n tarddu o fersiwn BL 24980 ond o ffynhonnell goll arall.

Awgrymir i weddill y llawysgrifau cynnar, sef LlGC 3056D, BL 14971, Pen 97 a LlGC 642B hefyd darddu o X¹ yn y stema, fel BL 31059. O’r rhain, LlGC 3056D yn llaw Wmffre Dafis yw’r testun gorau ac mae’n ategu darlleniadau unigryw BL 24980 ar brydiau (gw. 28, 34, 46, 54). Perthyn BL 14971 yn agos i LlGC 3056D ond ymddengys i’r copïydd gamddarllen aeron am wyrion yn 46. Ymddengys fod Pen 152 yn gopi o BL 14971 o ran ei ddarlleniadau o linellau 1, 13, 46, 51, 54 a 57. Ni ellir bod yn hollol sicr fod LlGC 642B yn gopi o’r un o’r llawysgrifau eraill er bod awgrym cryf fod y copïydd o bosibl yn dibynnu ar destun BL 14971 (ond iddo gamgopïo a brad yn 24 sydd hefyd yn digwydd yn LlGC 279D).

Trawsysgrifiadau: BL 24980, BL 31059 a LlGC 3056D.

Stema

1 Duw Rhên  Darlleniad BL 24980 a LlGC 3056D yw Duw /r/ hen (er bod yr r wedi ei chroesi allan yn BL 24980, o bosibl mewn llaw ddiweddarach). Mae’r llinell wedi ei ymestyn yn BL 31059 sy’n darllen yr hen a gwnaethpwyd yr un peth gan gopïydd Pen 97, Llst 118 a LlGC 642B; mae BL 14971 wedi hepgor r yn gyfan gwbl. Ymddengys i’r copïwyr gamddeall mai rhên ‘arglwydd’ oedd yn y gynsail ac iddynt ddehongli’r r fel y fannod. Ceir digon o enghreifftiau o rhên ‘arglwydd’ yn y cyfnod hwn wrth gyfeirio at Dduw, gw. GPC 3054.

2 difurio  Ni cheir GGl difrïo yn yr un llawysgrif.

13 warae  Rhydd BL 24980 a BL 14971 y terfyniad -au yma. Gwell dilyn gweddill y llawysgrifau gyda gwarae yn ffurf ar ‘chwarae’.

18 gwae y  Nid oes yr un llawysgrif yn cefnogi’r darlleniad a gwaer a geir yn BL 24980.

19 fab  Y ddau ddarlleniad yw fab yn BL 24980 a BL 14971 a ap/b yn y gweddill sydd hefyd yn bosibl. Rhydd fab gynghanedd sain gadwynog, dilynir hynny yma.

20 gŵr  Dilynir BL 24980 yma, gthg. ŵr yn y gweddill. Mae darllen gŵr yn rhoi cynghanedd groes o gyswllt ynghyd â chadw’r cymeriad llythrennol.

22 ac eilon  Gthg. Pen 97 (a LlGC 3061D) o galon.

24 gwlad â brath  Ymddengys i gopïydd LlGC 642B (a LlGC 279D) newid ei ddarlleniad i a brad (efallai iddo gymryd mai cynghanedd sain oedd yn y llinell yn hytrach na thraws). Ni ellir esbonio pam y cafwyd gw^elad yn BL 14971 ac i Pen 152 ei ddilyn gyda gwelad.

25 brawd  Unigryw yw darlleniad BL 24980 yma, sef angav brav Elisav, tybed iddo geisio cynnwys odl ychwanegol yn y gynghanedd? Hefyd, ymddengys i gopïydd BL 24980 ddehongli’r cywydd fel marwnad i’r ddau frawd Gruffudd ac Elisau (nodir hynny yn y teitl) ac iddo o bosibl newid y darlleniad yma oherwydd hynny.

26 i’w  Ymddengys i bob llawysgrif ddarllen yw yma, ond o ran ystyr, gwell deall mai i’w a gynrychiolir gan yw yn y llawysgrifau.

28 a Iâl  Dilynir BL 24980 a LlGC 3056D er mwyn y gynghanedd, gthg. y darlleniad ag/c yn y gweddill.

29 gwaeddolef  BL 24980 gwiw ddolef.

30 ŷnt  Dilynir BL 24980 gydag ynt yma, gthg. y gweddill sy’n darllen yw, ond mae’r trydydd person lluosog yn well gan fod y bardd yn cyfeirio at Bowys, Gwynedd, Iâl a Gwyddelwern yn y llinellau blaenorol.

30 am ei  Mae’r llinell yn rhy fyr ym mhob llawysgrif ac eithrio BL 24980 gan ddarllen o’i. Dilynir BL 24980 felly.

32 gu dlyswr  Ymddengys i BL 24980 gamgopïo neu gamrannu’r llinell y tro hwn a darllen gyd lwyswr.

34 carueiddiaf  Y darlleniad krveiddia or keirw oeddynt sydd yn BL 31059 a LlGC 3056D. Rhydd BL 24980 y darlleniad kyr^{kru}eiddiaf keirw a oeddynt sy’n unigryw ond cf. BL 14971 karveiddiaf keirw oeddynt (gan hepgor or). Ni welir unrhyw synnwyr o ddarllen crueiddia; mae GGl yn ei ddiwygio yn carweiddiaf. Fodd bynnag, rhydd carueiddiaf, sef darlleniad BL 14971 a LlGC 642B y synnwyr gorau fel disgrifiad o’r ddau frawd (cf. TA LIV.54 carueiddiaf ceirw oeddych).

35–6  Cadwyd cwpled yn cynnwys cyfeiriadaeth at y chwedl Amlyn ac Amig yma yn BL 24980: am i frawd mal vn fraint / ond troi Emig mewn trimaint. Dengys y stema fod BL 24980 yn nes at y gynsail na gweddill y llawysgrifau. Fodd bynnag, nid yw’r llinellau’n ystyrlon fel ag y maent yn BL 24980 a rhaid troi at BL 14966 sy’n cynnwys y cwpled mewn llaw ddiweddarach ar ymyl y ddalen i gael y darlleniad cywir: amlyn ai frawd mal vn fraint / ond troi amig mewn tyrmaint. Mae dilyn y darlleniad hwn yn achosi bai crych a llyfn yn y gynghanedd (sydd o bosibl yn egluro’r newid o ran y darlleniad yn BL 24980). Mwy ystyrlon hefyd yw darllen rhoi yn hytrach na troi o ran synnwyr (mae’r ddau’n debyg iawn i’w gilydd i’r glust).

37 y faenor  Dilynir BL 24980 a chynnwys y fannod yma, gthg. o yn BL 31059 ac o’r yn y gweddill. Dehonglir Ector yn drosiad am Gruffudd Fychan ac felly y faenor yn gyfeiriad at ei stad, sef Corsygedol.

38 i’m  Darlleniad BL 24980 a BL 14971, gthg. om yn BL 31059 a LlGC 3056D. Ymddengys mai om a geid hefyd yn Pen 97 ond iddo gael ei newid yn in, ac in sydd hefyd yn LlGC 3061D a LlGC 279D. Y darlleniad mwyaf ystyrlon o ran y cyd-destun yw i’m gan ddilyn fod Troelus yn drosiad am frawd Gruffudd, Elisau, ac mai’r ergyd yw bod Elisau yn fyw o hyd.

40 afryw  Dilynir BL 24980 yma gan mai afryw sef ‘gwael, difonedd’ sydd fwyaf ystyrlon i’r cyd-destun; gthg. y darlleniad difryw yn y gweddill.

41 o’r  Eto, mae BL 24980 ychydig yn wahanol: mae’n darllen or yn hytrach na dilyn y darlleniad oi sydd yn y gweddill. Mae o’r barwniaid yn fwy ystyrlon o ran y cyd-destun.

42 o’r ieirll y dônt a’r  Dilynir BL 24980 yma; gthg. y gweddill sy’n darllen o ieirll i don or llew dv. Ymddengys i BL 31059 gywirio ei ddarlleniad: o ieirll i don ac or llew dv. Mae’r ddau ddarlleniad yn bosibl ac yn synhwyrol ond mae’n bosibl i’r copïwyr eraill hepgor r i osgoi’r r wreiddgoll (neu r r = r).

43 O’r tad … Tudur ferch  Rhydd BL 24980 ddarlleniad unigryw eto a hynny, fe ymddengys, sydd orau o ran yr ystyr, gthg. o dad … Dudur ferch yn y gweddill. Efallai i’r copïwyr newid y darlleniad er mwyn osgoi’r r wreiddgoll.

45 mwy yw’r ward hon  Sef darlleniad BL 24980 yn unig; y darlleniad mwy o wart hon sydd yn y gweddill. Dehongli’r ymadrodd fel sangiad sydd orau a dilyn BL 24980.

46 wyrion  Rhannwyd y llawysgrifau gydag wyrion yn rhai llawysgrifau ac aeron yn y gweddill. Yn wir, rhydd LlGC 642B y ddau ddarlleniad (ond aeron yn gyntaf) sydd o bosibl yn dilyn darlleniad Pen 97 aeron^wyrion. Y darlleniad wyrion sydd yn BL 31059, BL 24980 a LlGC 3056D, sef y tri chopi hynaf o’r gerdd a dilynir hynny yma. Ymddengys i hynny droi yn aeron yn BL 14971 a Pen 97.

48 bwrw un  Ymddengys i BL 31059 gamgopïo’r llinell: i bwrw a wnaeth.

51 os  Gwell dilyn LlGC 3056D a Pen 97 yma gan mai hynny sydd fwyaf ystyrlon yn hytrach na oes sydd yn BL 31059 a BL 24980.

53 cyweithasaf  Darlleniad BL 24980. Mae’r llinell yn rhy hir yn y gweddill sy’n darllen y cyweithasaf.

54 Cymro fu, cymar i Fawd  Ceir sawl amrywiad ar y llinell hon yn y llawysgrifau. Mae BL 31059, BL 14971 a Pen 152 yn darllen kymrv fv yn rhan gyntaf y llinell ond nid yw hynny’n cynnig synnwyr boddhaol iawn. Mae darlleniad LlGC 3056D yn llawer mwy ystyrlon sef cymro fu sy’n well o lawer ac yn ddisgrifiad dilys o Gruffudd Fychan. Ond erys ail ran y llinell yn astrus gan fod pob llawysgrif ac eithrio BL 24980 a LlGC 3061D yn darllen cymer i/y fawd sydd, hyd y gwelaf, yn gwbl anystyrlon ac i’r copïwyr o bosibl fethu deall mai Mawd oedd enw gwraig Gruffudd Fychan. Darlleniad BL 24980 yw kymar i frawd ond ymddengys iddo yntau gamddeall mai’r enw priod Mawd sydd i fod ar ddiwedd y llinell. Er mai un llawysgrif sydd â’r un darlleniad ag uchod ac yn weddol ddiweddar o ran dyddiad, LlGC 3061D, dyna’r un sy’n rhoi’r ystyr mwyaf ystyrlon i’r llinell.

57 ar Garon  Rhannwyd y llawysgrifau gydag BL 31059 a BL 24980 yn darllen ar y goron (ond cywiriwyd yr olaf gan law ddiweddarach) ac X¹ yn darllen ar garon. Mae Caron yn ddigon synhwyrol gan fod y bardd eisoes wedi sôn am Fawd a oedd a chysylltiadau â Thregaron.

Marwnad sy’n llawn cyfeiriadau at gysylltiadau achyddol a daearyddol Gruffudd Fychan ap Gruffudd ab Einion o Gorsygedol yw hon. Yn ôl Williams (2001: 611), mae’r ffaith na rydd y bardd yma atgofion melys am berthynas agos rhyngddo a’i noddwr yn arwyddocaol: Iorcydd oedd Guto yn y bôn ac ymddengys iddo osgoi sôn am gefnogaeth brwd ei noddwr i blaid Lancastr. Canolbwyntir yn hytrach ar enwi cyndeidiadau Gruffudd a phwysleisio colled ei deulu, yn enwedig ei wraig, Mawd, a’i frawd Elisau. Yn wir, neilltuir sawl llinell i sôn am Elisau ac mae’n bosibl mai bwriad Guto oedd canu’r gerdd yng nghartref Elisau yng Ngwyddelwern, Edeirnion.

Nid un gŵr yn unig a farwnedir yn rhan gyntaf y gerdd hon ond sonnir hefyd am ŵr ffyddlon arall i’r brenin a fu farw tua’r un adeg. Yr unig wybodaeth a gawn am y gŵr hwnnw yw mai Wiliam oedd ei enw, ei fod wedi marw tua’r flwyddyn 1483, fod ganddo gysylltiadau â Môn (13), y Fenai (10), Deau a Gwynedd (6) a’i fod yn un o [d]dau geidwad deg i Edward IV. Awgrym golygyddion GGl yw mai Wiliam Bwlclai ydoedd oherwydd ei gysylltiadau â Môn (gw. Huw Bwlclai ap Wiliam Bwlclai). Ond roedd ef yn fyw hyd 1490 (profwyd ei ewyllys yn y flwyddyn honno). Gŵr adnabyddus o’r Deheubarth a oedd yn gyfaill agos i Edward IV ac yn un o noddwyr pwysicaf Guto yn ne Cymru oedd Wiliam Herbert, ail iarll Penfro, ond bu farw yntau tua 1490. Ond mae’n rhaid fod gan y Wiliam dan sylw yn y gerdd hon gysylltiadau â’r Fenai a Môn. Roedd Wiliam Fychan ap Gwilym o’r Penrhyn yn is-siambrlen Gwynedd o 1457 i 1463 ac roedd ganddo lysoedd ym Môn yn ogystal â’r Penrhyn (sydd ar lan afon Menai). Canodd Guto ddau gywydd moliant iddo, gw. cerddi 56 a 57. Yn ôl Rowlands (1952–3: 256), bu farw ychydig cyn mis Medi yn 1483, felly mae’n debygol mai ef yw’r Wiliam a enwir yn y gerdd hon.

Agorir trwy ddatgan bod Duw wedi cipio dau geidwad ffyddlon i’r Brenin Edward ynghyd â’r brenin ei hun: Wiliam a Gruffudd Fychan. Trwy gyfrwng un o hoff ddelweddau marwnadau Guto, uniaethir dagrau y galarwyr â gorlifiad afonydd Dyfrdwy a Menai dros dir (7–12).

Canolbwyntir ar linach a chysylltiadau daearyddol Gruffudd Fychan yng ngweddill y gerdd. Dechreuir trwy ei alw’n garreg werthfawr Owain Glyndŵr o Lyndyfrdwy ac yn garw Rhydderch ab Ieuan Llwyd o Lyn Aeron. Â’r bardd rhagddo i’w alw’n arwr bro Caron yng Ngheredigion, sef ardal frodorol ei wraig, Mawd (21–4). Yna, troir at golled brawd Gruffudd, Elisau, gan obeithio y bydd Elisau yn byw am amser hir eto. Mae Guto’n cyfeirio at frodyr eraill a rannwyd oherwydd angau, Amlyn, Amig, Ector a Troelus (35–8). Molir Gruffudd ac Elisau ynghyd gan nodi eu bod yn tarddu o linach o farwniaid a ieirll gan fod eu mam, Lowri, yn nith i Owain Glyndŵr (41–4). Cloir y gerdd trwy ein hatgoffa fod ei wraig, Mawd, o hyd yn fyw ac fe ddymunir oes hir iddi hithau.

Dyddiad
Canwyd y farwnad hon yn 1483 neu’n fuan wedi hynny ac o bosibl ar ôl marwolaeth Wiliam Fychan ap Gwilym o’r Penrhyn a fu farw cyn mis Medi 1483.

Golygiad blaenorol
GGl cerdd XCIX.

Mesur a chynghanedd
Cywydd, 58 llinell.
Cynghanedd: croes 69% (40 llinell), traws 10% (6 llinell), sain 16% (9 llinell), llusg 5% (3 llinell).

1 Edwart Frenin  Sef Edward IV, brenin Lloegr a fu farw’n sydyn ar 9 Ebrill 1483, gw. DNB Online s.n. Edward IV. Ar sail y llinell hon gellir tybio i Ruffudd Fychan farw yn yr un flwyddyn, o bosibl yn eithaf buan ar ôl marwolaeth y brenin.

2 llwyth Deifr  Yn wreiddiol, gelwid teyrnas a thrigolion Deira yn yr Hen Ogledd (‘o Afon Humber i fyny tua’r gogledd hyd Afon Tees, neu Tyne’, CA xxv) yn llwyth neu’n wŷr Deifr. Ond erbyn y bymthegfed ganrif cyfeirir at lwyth Deifr i olygu’r Saeson yn gyffredinol a dyna a geir yma.

4 Dau geidwad deg i Edwart  Awgrym i’r ddau a farwnedir (gw. 8n a 9n) fod yn ffyddlon i’r Brenin Edward IV, sydd ychydig yn annisgwyl o safbwynt Gruffudd Fychan oherwydd iddo ochri â phlaid Lancastr yn ystod Rhyfeloedd y Rhosynnau. Ond yn ôl Hughes (1968–9: 139) cafodd bardwn gan Edward IV am ei ran yn cadw Harlech yn 1468. Ceir treiglad meddal i’r ansoddair teg ar ôl enw yn dilyn y rhifol dau yma, cf. DE 21.50 kwrliad ywch dau lygad lan.

6 Deau  Disgynnai nain Gruffudd Fychan o Rydderch ab Ieuan Llwyd o Lyn Aeron yng Ngheredigion, gw. 22n. Roedd Gruffudd hefyd yn disgyn o’r un llinach ag Owain Glyndŵr, etifedd brenhinoedd Gwynedd, Powys a’r Deheubarth.

8 Wiliam  Gw. y drafodaeth yn y nodyn cefndir uchod lle awgrymir mai at Wiliam Fychan ap Gwilym o’r Penrhyn y cyfeirir yma.

9 Gruffudd Fychan  Gruffudd Fychan ap Gruffudd ab Einion. Ymddengys mai ef oedd y cyntaf o’r teulu i ddefnyddio Fychan fel cyfenw, a hynny i wahaniaethu rhyngddo ef a’i dad a oedd hefyd o’r enw Gruffudd.

11 Menai  Os Wiliam Fychan ap Gwilym o’r Penrhyn yw’r Wiliam y cyfeirir ato yn 8n, yna roedd ganddo nifer o diroedd yn amgylchynu’r Fenai ynghyd â thai ar ei glannau, sef y Penrhyn ger Caernarfon a Phlasnewydd ym Môn.

12 Dyfrdwy  Afon sy’n tarddu uwchben Llanuwchllyn ac yn llifo i Lyn Tegid ac o’r llyn i gyfeiriad y gogledd-ddwyrain i ymuno â’r môr yng Nglannau Dyfrdwy, cf. 42.3n Dyfrdwy. Llifa’r afon drwy Ddyffryn Dyfrdwy yng nghwmwd Edeirnion lle roedd Elisau, brawd Gruffudd Fychan, yn byw yng Ngwyddelwern. Daw eu mam hefyd o Lyndyfrdwy yn yr un cwmwd.

13 Môn  Colled i Fôn, fe ymddengys, oedd colli’r gŵr a adnabyddir fel Wiliam yn y gerdd hon, sef Wiliam Fychan ap Gwilym o’r Penrhyn o bosibl. Etifeddodd Wiliam diroedd helaeth ar yr ynys gan adeiladu llys Plasnewydd ym Mhorthaml. Ef hefyd a rentiai’r fferi a gludai’r teithwyr ar draws y Fenai a gall mai hynny a olygir yn bennaf yma; ymhellach, gw. cerdd 57.

13 gwarae  Gw. GPC 1577 d.g. gwarae ar yr ystyr ‘chwarae, difyrrwch’ i’r ffurf hon ar chwarae.

14 dadl  Ceir sawl ystyr i dadl yn GPC 870 a gall mai at gyngor cyfreithiol neu lys barn y cyfeirir yma a bod hynny’n digwydd yn y llys yng Nghorsygedol dan ofal Gruffudd Fychan, gw. GPC d.g. dadl².

14 Ardudwy  Sef cantref Ardudwy gan mai yno y saif Corsygedol ym mhlwyf Llanddwywe-is-y-graig, Meirionnydd, gw. 55n.

16 caer  Ni ellir bod yn sicr at ba gaer y cyfeirir yma; tybed ai at y Penrhyn?

16 gwra  Sef ‘gŵr, priod’, cf. yn arbennig 110.11 Gwra yw fo i’r gaer falch.

18 Gwyddelwern  Plwyf yng nghwmwd Edeirnion, Meirionnydd, gw. WATU 85. Yno y lleolir y Maerdy, sef cartref Elisau, brawd Gruffudd Fychan, gw. 25n.

18 y ddwywlad  Cyfeirio at y ddwy Wynedd a wneir gan amlaf wrth gyfeirio at y ddwywlad, ond fe ymddengys mai cyfeirio at Wynedd a’r Deheubarth a wna’r bardd yma. Hanai hynafiaid Gruffudd Fychan o Ardudwy ac Edeirnion yng Ngwynedd ac o Geredigion yn y de (cf. 6n) ac roedd ganddo hefyd gysylltiadau â Thregaron, gw. 23n Caron.

19 mab Gruffudd  Roedd Gruffudd Fychan yn fab i Ruffudd ap Einion ap Gruffudd o Gorsygedol.

19  Cynghanedd sain gadwynog.

20 Einion  Einion ap Gruffudd ap Llywelyn oedd taid Gruffudd Fychan ar ochr ei dad. Ei wraig ef oedd Tangwystl ferch Rhydderch ab Ieuan Llwyd o Lyn Aeron.

21 ynys Owain … / Glyn  Ymddengys mai trychu enw Owain Glyn sef amrywiad cyffredin ar Owain Glyndŵr a wneir yma, cf. 107.46 Gwaed Owain Glyn i gadw’n gwlad. Cyfeirio at Lyndyfrdwy, sef tiriogaeth ei fam, Lowri, a oedd yn ferch i Dudur Fychan, brawd i Owain Glyndŵr, a wneir gydag ynys, cf. 27 ynys Gwenwynwyn. Enwir Owain Glyndŵr yn gyson yn y cerddi i Ruffudd a’i frawd Elisau, gw. GTP 3.3–4, GHC XXVI.16, GDID I.72, GO XLII.4 a XLIII.12. Mater o falchder arbennig gan Guto, a chan y beirdd yn gyffredinol, oedd perthynas eu noddwr ag Owain Glyndŵr.

22 Rhydderch  Rhydderch ab Ieuan Llwyd o Lyn Aeron, Ceredigion, hen daid Gruffudd Fychan ar ochr ei dad, a ffigur pwysig yng Ngheredigion yn ystod y bedwaredd ganrif ar ddeg. Am gerddi iddo gw. GDC cerdd 1, GGLl cerdd 13 a Roberts 1968–9: 83–9.

23 Gwalchmai fab Gwyar  Un o farchogion Arthur, gw. TYP³ 367–71.

23 Caron  Deellir hwn yn gyfeiriad at ardal Tregaron yng Ngheredigion, gw. WATU 35. Roedd Gruffudd Fychan yn briod â Mawd ferch Syr John Clement, arglwydd Tregaron.

25 Elisau  Elisau ap Gruffudd ab Einion oedd brawd Gruffudd Fychan. Bu’n rheithiwr dros Feirionnydd yn 1448 ac yn rhaglaw cwmwd Penllyn yn 1472. Bu farw yn 1489 ac awgryma Guto yn y cywydd hwn fod Elisau yn dal yn fyw pan fu farw ei frawd Gruffudd. Am gerddi i Elisau, gw GO cerdd XLII, TA cerdd LXXXIX a GLM cerdd LXIX.

26 chwaer  Nodir yn yr achau fod gan Elisau a Gruffudd Fychan hanner chwaer o’r enw Annes, merch o briodas eu tad â Mali ferch Ieuan Llwyd (WG 1 ‘Marchudd’ 23). Ond mae’n bosibl mai cyfeirio at Fawd, gwraig Gruffudd Fychan, a wna’r bardd yma, gw. 54n.

27 ynys Gwenwynwyn  Sef hen deyrnas Powys Wenwynwyn. Disgynnai Gruffudd o Fadog ap Gwenwynwyn ab Owain Cyfeiliog o Bowys. Merch i Fadog oedd Efa a briodasai Iorwerth ab Owain Brogyntyn (gw. WG1 ‘Bleddyn ap Cynfyn’ 29). Roedd ei fam hefyd yn disgyn o linach tywysogion Powys.

28 Iâl  Gall fod y bardd am atgoffa’r gynulleidfa o gyswllt Gruffudd Fychan â llinach frenhinol tywysogion Cymru gan ei fod trwy ei fam yn disgyn o Ruffudd Maelor ac Angharad ferch Owain Gwynedd. Mae’n bosibl i’r bardd gyfeirio at Iâl yn ogystal gan fod chwaer yng nghyfraith Gruffudd, sef gwraig ei frawd, Elisau, yn ferch i Siancyn Llwyd o Iâl. Yn y marwnadau i Elisau cysylltir ef ag Iâl yn hytrach na Gwyddelwern, sy’n awgrymu iddo fynd i fyw yno yn ei henaint, gw. e.e. GLM cerdd LXIX.

29 Gwyddelwern  Gw. 18n.

32 Elisau  Gw. 25n.

34 carueiddiaf  Gradd eithaf yr ansoddair caruaidd ‘hygar, hawddgar, tirion’ yw carueiddiaf, cf. llinell debyg o waith Tudur Aled, TA LIV.54 carueiddiaf ceirw oeddych.

35–6 Amlyn … / … Emig  Cymeriadau o’r chwedl Kedymdeithyas Amlyn ac Amic a oedd yn seiliedig ar y testun Lladin Vita Sanctorum Amici et Amelii, gw. KAA² xiv. Roedd Amlyn ac Emig (neu Amig) yn nodedig am eu cyfeillgarwch ac fe’u lladdwyd gyda’i gilydd mewn brwydr. Claddwyd hwy mewn dau fan gwahanol, ond drannoeth eu claddu darganfuwyd eu cyrff yn yr un un bedd. Dywed y chwedl i Dduw roddi eu cyrff yn yr un bedd er mwyn i’w heneidiau fod gyda’i gilydd yn y nefoedd, gw. KAA² 20–1. Cymharu perthynas Amlyn ac Amig i Ruffudd, a’i frawd, Elisau, a wna’r bardd yma a deellir termaint yn ffurf ar terment ‘claddedigaeth’, gw. GPC 3486. Mae’n debyg mai’r hyn a ddywed y bardd yw bod Duw wedi dwyn ymaith un ohonynt yn unig y tro hwn.

36  Bai crych a llyfn.

37 Ector  Mab hynaf Priaf a Hecuba oedd Hector a brawd i Troelus. Ef oedd y dewraf o ryfelwyr Caerdroea, a bu farw ar faes y gad, gw. OCD³ 673.

37 y faenor faith  Sef stad Corsygedol.

38 Troelus  Mab Priaf a Hecuba a brawd Hector, gw. OCD³ 1556.

40 dy ddeufrawd  Nid yw’n hawdd dehongli’r cyfeiriad hwn. Mae’r bardd eisoes wedi cyfeirio at chwaer, sef un ai Mawd, gwraig Gruffudd Fychan a chwaer yng nghyfraith Elisau, neu Annes, hanner chwaer y ddau frawd (gw. 26n), a gall mai cyfarch un ohonynt hwy a wneir yma hefyd.

42 llew du  Deellir hwn yn gyfeiriad herodrol. Llew du ar gefndir gwyn yw’r ffigur ar arfbais disgynyddion Owain Brogyntyn, sef cyndad Efa ferch Madog ab Elisau, hen nain Gruffudd Fychan (gw. WG1 ‘Bleddyn ap Cynfyn’ 24).

43 Tudur  Taid Gruffudd Fychan ar ochr ei fam oedd Tudur Fychan o Lyndyfrdwy, brawd i Owain Glyndŵr.

46 Lowri  Enw mam Gruffudd Fychan oedd Lowri, merch i Dudur Fychan a oedd yn frawd i Owain Glyndŵr, gw. 43n.

46 aml wyrion  Roedd gan Ruffudd ac Elisau nifer fawr o blant rhyngddynt a dichon fod yr wyrion a’r wyresau hefyd yn niferus ddigon.

49 Absalon  Trydydd mab y Brenin Dafydd. Yr oedd yn enwog am ei harddwch, gw. 2 Samuel 18.25–6 a LlA 67 (llinellau 6–9). Roedd hefyd yn un a enwir yn y Trioedd fel un o’r Tri dyn a gauas pryt Adaf, gw. TYP³ 134.

49 Edeirnion  Cwmwd ym Meirionnydd lle roedd teulu Gruffudd Fychan yn byw: ei frawd Elisau yng Ngwyddelwern a pherthnasau iddo yn Llandrillo.

51 cae bedw Mai  Rhodd a roddai cariadon i’w gilydd oedd cae bedw, sef addurn wedi ei wneud o frigau bedw wedi eu nyddu trwy’i gilydd ac a wisgid fel cadwyn o amgylch y gwddf (gw. nodiadau cefndir DG.net cerddi 19 a 94). Rhywbeth tebyg, fe ymddengys, oedd cae o’r gwŷdd, gw. 42.47n. Mae’n amlwg fod rhoddi rhodd felly’n arferiad poblogaidd gan gariadon yr Oesoedd Canol a hynny, gan amlaf, yn digwydd yn ystod mis Mai fel yr awgryma’r bardd yma, hoff dymor caru i’r beirdd Cymreig. Ond yn y cyd-destun dan sylw, tybed ai cyfeirio at yr arfer o ddysgu hen draddodiadau y canu serch a wneir, gan ganmol Gruffudd Fychan, felly, am ei ddysg a’i wybodaeth?

54 Mawd  Gwraig Gruffudd Fychan ap Gruffudd oedd Mawd ferch Syr John Clement, arglwydd Tregaron. Bu’n briod hefyd â Syr John Wogan o Wiston ger Hwlffordd.

55 Corsygedol  Cartref Gruffudd Fychan yn Llanddwywe-is-y-graig, Dyffryn Ardudwy, oedd Corsygedol. Plasty o’r ail ganrif ar bymtheg a drawsffurfiwyd yn helaeth dros y canrifoedd sy’n sefyll yno bellach a dichon i hwnnw ddisodli plas cynharach a oedd yr un mor fawreddog yng nghyfnod Gruffudd Fychan. Mae rhan hynaf y tŷ presennol yn dyddio i 1576 a cheir y dyddiad hwnnw uwchben arfbeisiau’r teulu uwch y lle tân, gw. Smith 2001: 453–4 a 491. Ond dywed Smith hefyd fod dylanwad y tŷ neuadd canoloesol i’w weld yng Nghorsygedol o ran cynllun a datblygiad y tŷ (gw. ibid. 2001: 453 ac idem. 1956: 285–6). Ymhellach, gw. Tai ac Adeiladau: Pensaernïaeth: Tai Neuadd. Cartref arall Gruffudd Fychan a adeiladwyd yn 1450 oedd y Tŷ Gwyn lle gwelir olion amlwg o’r adeilad canoloesol o hyd ac mae’n enghraifft brin o dŷ neuadd llawr cyntaf yn sir Feirionnydd, gw. Smith 2001: 426 a 444.

57 Caron  Gw. 23n Caron.

Llyfryddiaeth
Hughes, A.L. (1968–9), ‘Rhai o Noddwyr y Beirdd yn Sir Feirionnydd’, LlCy 10: 137–205
Roberts, H.D.E. (1968–9), ‘Noddwyr y Beirdd yn Aberteifi’, LlCy 10: 76–109
Rowlands, E.I. (1952–3), ‘Tri Wiliam Gruffudd’, LlCy 2: 256–7
Smith, P. (1956), ‘Corsygedol’, Cylchg CHSFeir 2: 285–91
Smith, P. (2001), ‘Houses c.1415–c.1642’, J.B. Smith and Ll.B. Smith (eds.), History of Merioneth Volume II: The Middle Ages (Cardiff), 422–506
Williams, G.A. (2001), ‘The Literary Tradition to c.1560’, J.B. Smith and Ll.B. Smith (eds.), History of Merioneth Volume II: The Middle Ages (Cardiff), 507–628

This elegy is full of references to the geographical and ancestral connections of Gruffudd Fychan ap Gruffudd ab Einion of Corsygedol. According to Williams (2001: 611) the fact that the poet does not express any recollections of a close poet-patron relationship is significant: Guto was a Yorkist and he presumably avoided mentioning his patron’s support for the Lancastrian cause in this elegy. Guto chose to concentrate on his patron’s ancestors and the loss suffered by his family, especially Gruffudd’s wife, Maud, and his brother Elisau. Indeed, many lines are dedicated to Elisau and it is likely that Guto intended to perform the poem at Elisau’s home in Gwyddelwern, Edeirnion.

This is not an elegy for one person; in the first section we hear that Guto is mourning the death of another man who was loyal to the king and who died about the same time. This man is named Wiliam, and we learn that he was a ‘fair defender’ of Edward IV. He is also associated with Anglesey (13), the river Menai (10), South Wales and Gwynedd (6). The editors of GGl suggested that this person could be Wiliam Bulkeley because of his connections with Anglesey (see Huw Bulkeley ap Wiliam Bulkeley). But he was still alive until 1490 (the date of his will). A well-known man from Deheubarth who was also a close friend of Edward IV as well as being one of Guto’s most significant patrons in south Wales was William Herbert, second earl of Pembroke. However, he also died in c.1490. It seems that the Wiliam named in this elegy must have had connections with Menai and Anglesey. Wiliam Fychan ap Gwilym of Penrhyn was the sub-chamberlain of Gwynedd from 1457 to 1463, and as well as Penrhyn (which is located on the river Menai), he owned houses in Anglesey. Guto sang two poems to him, see poems 56 and 57. According to Rowlands (1952–3: 256), he died a few months before September 1483. It is very likely, therefore, that the Wiliam named in this poem is Wiliam Fychan ap Gwilym of Penrhyn.

The poem begins by declaring that God has taken two good defenders for King Edward IV as well as the king himself: one is called Wiliam and the other is Gruffudd Fychan. The tears of the mourners are represented by the rivers Dee and Menai which flood the land (7–12), a favourite image of Guto’s, utilized in many of his elegies.

The rest of the poem concentrates on Gruffudd Fychan’s lineage and geographical connections. Guto begins by calling him the precious stone of Owain Glyndŵr of Glyndyfrdwy and the deer of Rhydderch ab Ieuan Llwyd of Glyn Aeron. The poet continues to praise him as the hero of Caron in Ceredigion, the home of his wife, Maud (21–4). He turns to Gruffudd’s brother, Elisau, hoping that he will live for a long time. Guto refers to other brothers who were separated because of death: Amlyn, Amig, Hector and Troilus (35–8). He praises Gruffudd and Elisau together, noting that they derive from a lineage of barons and earls because their mother, Lowri, was the niece of Owain Glyndŵr (41–4). Lastly, Guto hopes that Gruffudd’s wife, Maud, will have a long life.

Date
This elegy was composed in 1483 or soon afterwards; quite possibly after the death of Wiliam Fychan ap Gwilym of Penrhyn, which occurred before September 1483.

The manuscripts
This poem survives in 17 manuscripts. BL 24980 contains a couplet which has not survived in the others. Indeed, the history of this manuscript could indicate that it is closer to the source than the others: Huws suggests that it was written by John Lloyd of Yale, a descendant of Marged daughter of Siencyn Llwyd, the wife of Elisau ap Gruffudd ab Einion (see Gruffudd Fychan). The context of this ‘extra’ couplet refers accurately to the story of Amlyn and Amig. BL 31059 could be related to BL 24980, but is probably closer to the other manuscripts (X¹ in the stemma).

LlGC 3056D, BL 14971, Pen 97 and LlGC 642 also derive from X¹. LlGC 3056D in the hand of Humphrey Davies is the oldest copy and it does sometimes have the same variant readings as BL 24980. BL 14971 is also closely related to LlGC 3056D but the copyist misread some lines.

Stemma

Previous edition
GGl poem XCIX.

Metre and cynghanedd
Cywydd, 58 lines.
Cynghanedd: croes 69% (40 lines), traws 10% (6 lines), sain 16% (9 lines), llusg 5% (3 lines).

1 Edwart Frenin  Edward IV, king of England, who died suddenly on 9 April, 1483, see DNB Online s.n. Edward IV. On the basis of this line, we can assume that Gruffudd Fychan died in the same year, possibly soon after the death of the king.

2 llwyth Deifr  The land and people of Deira in the Old North were initially called llwyth Deifr ‘the tribe of Deira’ or wŷr Deifr ‘the descendants of Deira’ (‘from the river Humber towards the north until the river Tees, or Tyne’, CA xxv). However, by the fifteenth century, ‘the tribe of Deira’ had become the English in general.

4 Dau geidwad deg i Edwart  This line suggests that the two persons who have died were loyal to King Edward IV. This is somewhat surprising as it appears that Gruffudd Fychan’s sympathy was with the Lancastrian cause in the Wars of the Roses. According to Hughes (1968–9: 139) he was pardoned by Edward IV for his role in keeping Harlech in 1468.

6 Deau  The grandmother of Gruffudd Fychan was a descendant of Rhydderch ab Ieuan Llwyd of Glyn Aeron in Ceredigion, see 22n. Gruffudd was also related to Owain Glyndŵr, the heir of the kings of Gwynedd, Powys and the South.

8 Wiliam  Probably a reference to Wiliam Fychan ap Gwilym of Penrhyn who died just before September 1483: see the background note above.

9 Gruffudd Fychan  Gruffudd Fychan ap Gruffudd ab Einion. He was the first of the family to use ‘Fychan’ as a surname, possibly to distinguish himself from his father who was also named Gruffudd.

11 Menai  An indication that this Wiliam is Wiliam Fychan ap Gwilym of Penrhyn: he was the owner of many lands around the river Menai, as well as houses close to the river – Penrhyn, Caernarfon and Plasnewydd in Anglesey.

12 Dyfrdwy  The river Dee rises above Llanuwchllyn and runs into Lake Bala before flowing north-eastwards and joining the sea at Deeside, cf. 42.3n Dyfrdwy. The river flows through the Dee Valley in the commote of Edeirnion where Elisau, Gruffudd’s brother, lived in Gwyddelwern. Their mother also came from Glyndyfrdwy in the same commote.

13 Môn  It appears that the death of the man named as Wiliam in this poem was a great loss for Anglesey. Wiliam Fychan ap Gwilym of Penrhyn inherited many lands on the island and built the court of Plasnewydd near Porthaml in the commote of Menai c.1470. He also controlled the Menai ferry, see poem 57.

13 gwarae  See GPC 1577 s.v. gwarae ‘play, amusement’ for this variant form of chwarae.

14 dadl  There are several meanings given for dadl in GPC 870. This could be a reference to a court of law of some sort which was held at Corsygedol under the leadership of Gruffudd Fychan, see GPC s.v. dadl².

14 Ardudwy  Corsygedol is in the parish of Llanddwywe-is-y-graig, in the hundred of Ardudwy, Merioneth, see 55n.

16 caer  Is the poet referring to the ‘fortress’ of Penrhyn?

16 gwra  ‘Husband’, see 110.11 Gwra yw fo i’r gaer falch ‘He is the proud fortress’s spouse.’

18 Gwyddelwern  A parish in the commote of Edeirnion, Merioneth, see WATU 85. Elisau, the brother of Gruffudd Fychan, lived at Maerdy in Gwyddelwern, see 25n.

18 y ddwywlad  Usually a reference to Gwynedd Uwch Conwy and Gwynedd Is Conwy. However, it seems that the poet is referring to Gwynedd and Deheubarth in this line. The ancestors of Gruffudd Fychan lived at Ardudwy and Edeirnion in Gwynedd and in Ceredigion in South Wales (cf. 6n above). He also had connections with Tregaron in Ceredigion, see 23n Caron.

19 mab Gruffudd  Gruffudd Fychan was the son of Gruffudd ap Einion ap Gruffudd of Corsygedol.

20 Einion  Einion ap Gruffudd ap Llywelyn was the grandfather of Gruffudd Fychan on his father’s side. His wife was Tangwystl, daughter of Rhydderch ab Ieuan Llwyd of Glyn Aeron.

21 ynys Owain … / Glyn  Owain Glyn is a common variation on the name Owain Glyndŵr, cf. 107.46n Gwaed Owain Glyn i gadw’n gwlad ‘one of the blood of Owain Glyndŵr for defending our land’. The ynys ‘island, land’ of Owain is Glyndyfrdwy, the land of Gruffudd’s mother, Lowri, who was the daughter of Tudur Fychan, Owain Glyndŵr’s brother, cf. 27 ynys Gwenwynwyn. Poets often refer to Owain Glyndŵr in their poems to Gruffudd and his brother Elisau (see GTP 3.3–4, GHC XXVI.16, GDID I.72, GO XLII.4 and XLIII.12) and it seems his relationship with their patrons was a matter of special pride for Guto and for the poets in general.

22 Rhydderch  Rhydderch ab Ieuan Llwyd of Glyn Aeron in Ceredigion was the great-grandfather of Gruffudd Fychan on his father’s side. He was an important figure in Ceredigion during the fourteenth century. For poems to him see GDC poem 1, GGLl poem 13 and Roberts 1968–9: 83–9.

23 Gwalchmai fab Gwyar  One of King Arthur’s knights, see TYP³ 367–71.

23 Caron  A reference to the region of Tregaron in Ceredigion, see WATU 35. Gruffudd Fychan was married to Mawd daughter of Sir John Clement, lord of Tregaron.

25 Elisau  Elisau ap Gruffudd ab Einion was the brother of Gruffudd Fychan. He was a juror for Merioneth in 1448 and the deputy of the commote of Penllyn in 1472. He died in 1489 and it seems that he was still alive when his brother died. For poems to Elisau, see GO poem XLII, TA poem LXXXIX and GLM poem LXIX.

26 chwaer  The genealogies note that Elisau and Gruffudd Fychan had a half-sister named Annes who was a daughter from their father’s marriage to Mali daughter of Ieuan Llwyd (WG 1 ‘Marchudd’ 23). However, it is also possible that the poet is referring to Maud, the wife of Gruffudd Fychan, see 54n.

27 ynys Gwenwynwyn  The old kingdom of Powys Wenwynwyn. Gruffudd was a descendant of Madog ap Gwenwynwyn ab Owain Cyfeiliog of Powys. Madog’s daughter was Efa, who married Iorwerth ab Owain Brogyntyn (see WG1 ‘Bleddyn ap Cynfyn’ 29). His mother was also a descendant of the royal lineage of Powys.

28 Iâl  There are two possibilities. Gruffudd Fychan was related to the royal lineage of the Welsh princes: his mother was a descendant of Gruffudd Maelor and Angharad daughter of Owain Gwynedd. Secondly, Gruffudd’s sister-in-law, the wife of Elisau, was the daughter of Siancyn Llwyd of Iâl. Also, in the elegies Elisau is associated with Yale rather than Gwyddelwern which suggests that he went there in his old age; see, e.g., GLM poem LXIX.

29 Gwyddelwern  See 18n.

32 Elisau  See 25n.

34 carueiddiaf  A similar line occurs in TA LIV.54 carueiddiaf ceirw oeddych.

35–6 Amlyn … /… Emig  Characters from the story Kedymdeithyas Amlyn ac Amic, which was based on the Latin text Vita Sanctorum Amici et Amelii, see KAA² xiv. Amlyn and Amig were famous for their close friendship and died together in battle. They were buried in two different locations but afterwards their bodies were found in the same grave. According to the story, God moved them to the same grave so that their souls would be together in heaven, see KAA² 20–1. The poet compares the relationship of Amlyn and Amig to that of Gruffudd and his brother Elisau; the word termaint is a form of terment ‘place of burial’, see GPC 3486. Presumably, the poet indicates that God has taken only one of them this time.

37 Ector  Hector of Troy, the brother of Troilus. He was the bravest of the Trojan warriors and died in battle.

37 y faenor faith  That is, Corsygedol.

38 Troelus  Troilus was the brother of Hector, see OCD³ 1556.

40 dy ddeufrawd  The poet has already referred to a ‘sister’ – either Maud, Gruffudd’s wife, or Annes his half sister, 26. It is possible that Guto is addressing one of them again.

42 llew du  A heraldic reference. The coat of arms of Owain Brogyntyn’s descendants is a black lion on a white background. Owain Brogyntyn was an ancestor of Efa daughter of Madog ab Elisiau, Gruffudd’s great-grandmother (see WG1 ‘Bleddyn ap Cynfyn’ 24).

43 Tudur  The grandfather of Gruffudd Fychan on his mother’s side was Tudur Fychan of Glyndyfrdwy, the brother of Owain Glyndŵr.

46 Lowri  Gruffudd Fychan’s mother was Lowri, daughter of Tudur Fychan, brother of Owain Glyndŵr, see 43n.

46 aml wyrion  Gruffudd and Elisau had many grandchildren, see Gruffudd Fychan.

49 Absalon  The third son of King David who was famous for his beauty, see 2 Samuel 18.25–6 and LlA 67 (lines 6–9). He is mentioned in the Welsh Triads as one of Tri dyn a gauas pryd Adaf, ‘Three Men who received the beauty of Adam’, see TYP³ 134.

49 Edeirnion  A commote in Merioneth where many of Gruffudd Fychan’s family lived: his brother Elisau in Gwyddelwern, and some relatives in Llandrillo.

51 cae bedw Mai  A cae bedw was a traditional gift between two lovers. It was an adornment made of branches of the birch tree shaped and plaited together to form a garland to wear around the neck (see the background notes for DG.net poems 19 and 94). A similar adornment was the cae o’r gwŷdd, see 42.47n. The giving of such gifts generally occurred in May: the favourite month for lovers, according to the Welsh poets. However, in this context, it is likely that Guto is referring to the custom of learning the old traditions of love poetry and, therefore, is commending Gruffudd Fychan for his knowledge.

54 Mawd  The wife of Gruffudd Fychan was Maud daughter of Sir John Clement, lord of Tregaron. She also married Sir John Wogan of Wiston near Haverfordwest.

55 Corsygedol  The home of Gruffudd Fychan in Llanddwywe, Ardudwy. A seventeenth-century manor house that has been greatly transformed over the centuries stands today at Corsygedol. However, it is very likely that the building replaced an earlier structure which would have had the same splendour in the time of Gruffudd Fychan. The oldest part of the present house dates to 1576 and indeed this date can be seen over the family’s coat of arms above the fireplace; see Smith 2001: 453–4 and 491. However, Smith also notes that the influence of the medieval hall house can be seen at Corsygedol as regards the design and development of the house (see ibid. 2001: 453 and idem. 1956: 285–6). For further information see Houses and buildings: Architecture Hall-houses. Another building associated with Gruffudd Fychan, built in 1450, is the Tŷ Gwyn in Barmouth. There are noticeable remains of the medieval building there and it is also a rare example of a first-floor hall house in Merioneth, see Smith 2001: 426 and 444.

57 Caron  See 23n Caron.

Bibliography
Hughes, A.L. (1968–9), ‘Rhai o Noddwyr y Beirdd yn Sir Feirionnydd’, LlCy 10: 137–205
Roberts, H.D.E. (1968–9), ‘Noddwyr y Beirdd yn Aberteifi’, LlCy 10: 76–109
Rowlands, E.I. (1952–3), ‘Tri Wiliam Gruffudd’, LlCy 2: 256–7
Smith, P. (1956), ‘Corsygedol’, JMHRS 2: 285–91
Smith, P. (2001), ‘Houses c.1415–c.1642’, J.B. Smith and Ll.B. Smith (eds.), History of Merioneth Volume II: The Middle Ages (Cardiff), 422–506
Williams, G.A. (2001), ‘The Literary Tradition to c.1560’, J.B. Smith and Ll.B. Smith (eds.), History of Merioneth Volume II: The Middle Ages (Cardiff), 507–628

Stema fwy