Y llawysgrifau
Ceir y gerdd hon mewn 22 o lawysgrifau. Copïwyd tri thestun cynharaf y gerdd yn negawdau olaf yr unfed ganrif ar bymtheg: Ba (M) 5, LlGC 3051D a LlGC 8497B. Ceir perthynas agos rhwng y ddau gyntaf ac mae’n debygol eu bod yn rhannu’r un gynsail (X¹; gw. y stema), ond gall fod y copïydd wedi diwygio ambell linell wrth gopïo’r tro cyntaf ac wedyn wedi cadw ei lygad ar y testun hwnnw wrth gopïo’r eildro. Ceir perthynas agos rhwng LlGC 3051D a LlGC 21248D (gw. 38n), ond nid yw’n debygol fod y naill yn ffynhonnell i’r llall (gw. 6n a 7n). Amheuir bod gan Richard Cynwal destun BL 14978 wrth ymyl pan gopïodd ei destun ef o’r gerdd yn LlGC 21248D (gw. 51n a 52n). Ond bernir bod tystiolaeth LlGC 21248D, ar y cyfan, gyfwerth â thystiolaeth Ba (M) 5 a LlGC 3051D ynghyd o ran ceisio ail-greu’r hyn a geid yn X¹. Cododd Thomas Wiliems destun LlGC 8497B o ffynhonnell wahanol (X³) na cheid arni gystal graen ag X¹ (gw. 7n, 29n a 44n). Mae’n debygol iawn fod X⁴ yn deillio o X³ (gw. nodiadau 7, 12, 17, 28, 29, 36, 43, 48, 51 a 55), ond mae rhai darlleniadau yn nhestunau diweddar BL 15010 a LlGC 9166B yn awgrymu bod darlleniadau amrywiol wedi eu hychwanegu’n ddiweddarach at destun X⁴ o ffynhonnell a chanddi berthynas agosach â’r gynsail (efallai Pen 73). Ni all X⁴ ddeillio o LlGC 8497B (gw. 11n, 40n a 50n).

Digon cymysg yw tystiolaeth y testunau sy’n deillio o X² (a brofir gan 35n, 37n, 40n a 43n). Collwyd pum cwpled o destun Bod 1 a gwelir ôl ailwampio arno, o bosibl yn sgil traddodi llafar (gw. 30 ogwydd yn lle Ogwen, 37n, 39 arial wr yn lle waywlym ŵr a 52n). Nid yn sgil anghofrwydd eithr drwy dorri’r ddalen y collwyd llinellau o destun Pen 71, lle ceir nifer o ddarlleniadau newydd digon gwamal (gw. 11 gwely yscwier golerwym yn lle Gwely ares goleurym, 32 eidol yn lle eidion a 34 felawr yn lle elawr). Felly hefyd, i raddau, destun BL 14978 (gw. 6 dan yn lle drwy, 11n a 57n). Ond noder bod nifer o ddarlleniadau Pen 71 a BL 14978 yn ategu darlleniadau testun glân Pen 73. Er nad yw’r testun hwnnw’n gwbl ddibynadwy (gw. 40n) ceir ynddo rai darlleniadau unigryw a deniadol sydd fel pe baent yn rhagori ar yr hyn a geir mewn testunau eraill (gw. 7n, 22n, 52n a 57n). Ond mae union addasrwydd y darlleniadau hynny’n awgrymu’n gryf eu bod yn waith copïydd galluog nad oedd yn fodlon â’r hyn a geid yn y gynsail (bernir iddo adfer y darlleniad cywir yn llinell 7). Amheuir bod testun y gynsail yn aneglur yn llinell 7 ac yn wallus yn llinellau 22 a 57. Rhoddwyd blaenoriaeth i destunau X¹ ac X², gyda llygad ar dystiolaeth ategol X³.

Trawsysgrifiadau: LlGC 3051D, LlGC 8497B, LlGC 21248D a Pen 73.

Stema

Teitl
Gall fod dylanwad hen Wilym yn y llinell olaf ar deitl y gerdd yn Pen 73 kowydd ir hen Wiliams o Gwckwillan, ond gallai hefyd fod yn adlewyrchu’r ffaith mai mab Wiliam, sef Wiliam ap Wiliam, oedd aelod cyntaf y teulu i fabwysiadu’r cyfenw Wiliams (gw. Wiliam ap Gruffudd). Teg galw Wiliam yn hen hefyd er mwyn gwahaniaethu rhyngddo a’i fab, Wiliam, a’i ŵyr, Wiliam arall. Noder hefyd y teitl a geir yn LlGC 9166B kowydd i w’ ap gr’ ap Robin v waith gut[o] vr [g]lyn wedi iddo [v]yned yn dall [p]an gafodd [e]f [wah]add i gwchilla’ [tr]a fae ef fyw. Er bod Guto’n henwr pan ganodd y gerdd hon mae’n debygol mai hanesyn amdano yn abaty Glyn-y-groes a geir yma ac a ailblannwyd yng Nghochwillan.

1 gwahawdd  Dilynir X¹ ac X². Gthg. darlleniad GGl gwahodd yn y llawysgrifau eraill. Haws cael yr ail o’r cyntaf nag fel arall.

4 Rhobin  Dilynir BL 15010, Bod 1, Bodley Welsh e 7 a Pen 73. Ceir R-, a allai ddynodi rh-, ym mhob llawysgrif arall ac eithrio Pen 71 a BL 14978 r- (cf. GGl Robin).

6 Ac i’m hoes drwy gomhisiwn  Dilynir mwyafrif y llawysgrifau (cf. 19.64 Gymhwysaw dy gomhisiwn). Gthg. Ba (M) 5 a LlGC 3051D Ac i’m oes drwy gomisiwn a darlleniad GGl yn Bod 1 gomisiwn.

7 Mawr amod ym a rwymodd  Dilynir LlGC 21248D a Pen 73. Gthg. Ba (M) 5, LlGC 3051D ac X² (collwyd dechrau’r llinell yn Bod 1 yn sgil torri’r ddalen ond fe’i copïwyd yn Pen 100 pan oedd yn gyflawn) Mae’r amod ym a rwymodd. Rhaid trin y darlleniad hwnnw fel cwestiwn er mwyn gwneud synnwyr ohono, ond go brin fod hynny’n debygol. Mae darlleniad X³ Mae’r amod mawr a rwymodd yn awgrymu bod rhyw anhawster â’r llinell hon yn y gynsail. Tybed a ychwanegwyd mawr uwchben y llinell ac i gopïwyr X¹ ac X² ei gynnwys yn yr un modd fel darlleniad amrywiol, ac i gopïydd X³ ei ymgorffori yn ail ran y llinell? Ategir mawr ar ddechrau’r llinell gan y radd gymharol mwy ar ddechrau’r llinell nesaf (cf. 97.47–8 Mawr yw cost post Powystir, / Mwy no thraul mewn neithior hir).

9–10  Ni cheir y cwpled hwn yn Bod 1.

10 Mae’n feistr ym yn f’oes draw  Llinell chwesill oni ddeellir feistr yn ddeusill (noder mai feistr yw’r ffurf ym mhob llawysgrif). Ceir fy oes yn Bodley Welsh e 7 a LlGC 8497B, ond bernir na ellir dibynnu ar dystiolaeth y ddwy lawysgrif hynny’n unig.

11 ares  Gthg. BL 14978 ac X⁴ a roes. Dilynodd GGl ddarlleniad BL 14901 aras, sef ffurf ar yr un gair (gw. GPC² 412 d.g. aras).

12 sy’n  Gthg. darlleniad gwallus X³ sy (ac eithrio LlGC 9166B).

15 Gwchwillan  Dilynir BL 15010, LlGC 8497B, LlGC 9166B, LlGC 21248D a Pen 73. Cf. Ba (M) 5, Bodley Welsh e 7, CM 23 a LlGC 3051D gwchillan, BL 14978, Bod 1 (darlleniad gwreiddiol) a Pen 71 gychwillan. Sylwer mai Cychwillan a geir yng nghywydd Gwilym ap Sefnyn i daid Wiliam, sef Rhobin ap Gruffudd (gw. Williams 1997: 91). Am wahanol ffurfiau ar yr enw, gw. ArchifMR d.g. Cochwillan.

16 aelwyd teg  Dilynir mwyafrif y llawysgrifau a’i ystyried yn ddarlleniad anos. Gthg. darlleniad GGl yn Ba (M) 5, LlGC 3051D a Pen 71 aelwyd deg. Gall mai’r anadliad caled a adlewyrchir gan t-, ond gellir trin aelwyd yn enw benywaidd a gwrywaidd yn ôl GPC² 85.

17 Y mae deuwres i ’mdiro  Dilynir X¹ a dwy o lawysgrifau X², sef Pen 71 a Pen 73. Gthg. dwy o lawysgrifau eraill X², sef Bod 1 mae devwres ynn imdiro a BL 14978 mae devwres i ym diro. Cefnogir yr olaf gan X³ A deuwres i ymdiro. Mae’n bur eglur mai ymdiro yw’r gair olaf, ac ni cheir sail i ddarlleniad GGl i’m diro. Ar yr ystyr, gw. y nodyn esboniadol ar y llinell hon.

20 a’i  Dilynir mwyafrif y llawysgrifau. Gthg. Ba (M) 5 a LlGC 3051D yw.

22 giniewfwyd  Ceir ginieufwyd ym mwyafrif y llawysgrifau, sef camgymeriad (a geid yn y gynsail o bosibl), fe dybir, am giniewvwyd (gellid yn hawdd gamgopïo -wvw-). Gthg. darlleniad GGl yn Pen 73 giniawfwyd. Nid yw’n eglur beth a geir yn Bod 1 a Pen 71. Ar ciniewi, ciniewa, gw. GPC 482 d.g. cin(i)awaf.

25–6  Ceir y cwpled hwn air am air yn nhestunau LlGC 1553A a LlGC 3051D o gywydd mawl a ganodd Guto i Siôn Edward a Gwenhwyfar ei wraig o’r Waun, ac fe’i ceir mewn ffurf fymryn yn wahanol ymron ym mhob llawysgrif arall ac yn y golygiad (gw. 107.33–4n (testunol)): Eiddil yw llu i ddal llys / Wrth ddeunydd yr wyth ynys. Ceir cwpled arall tebyg yng nghywydd Guto i Syr Rhys ap Tomas o Abermarlais (gw. 14.25–6): Eiddil yw llu i ddaly llys / Wrth un a borthai ynys. Gan fod y cwpled hwn o’r gerdd i Wiliam ap Gruffudd ym mhob llawysgrif nid oes lle i’w wrthod, a’r tebyg yw bod Guto wedi ailddefnyddio ac addasu’r un cwpled ar gyfer y tri noddwr yn ei henaint (ond noder bod amheuaeth ynghylch awduraeth yr olaf).

27 gwychder  Cf. gwchder mewn nifer o lawysgrifau. Nis nodir fel ffurf amrywiol yn GPC 1748 d.g. gwychder, ond fe’i ceir mewn rhai enghreifftiau yno.

28 ond dwylaw  Dilynir mwyafrif y llawysgrifau. Gthg. Bod 1, Pen 71 ac X³ onid hael. Noder bod y gynghanedd fymryn yn gywreiniach yn narlleniad y golygiad.

29 ei fro ef, erioed  Dilynir mwyafrif y llawysgrifau. Gthg. Bod 1 yw fro ac X³ i’w fro ef a roed.

30 Ogwen  Cf. BL 14978 ogwain (gw. Owen and Morgan 2007: 354; Williams 1962: 43–4; cf. Williams 1997: 90–1).

31 mwyfwy wledd  Gellid mwyfwy’i wledd, ond ni cheir ateg i’r darlleniad hwnnw yn y llawysgrifau ac mae’n ddiangen o ran yr ystyr.

35 ofeg  Gthg. X² oddeg, sef ffurf amrywiol ar yr un gair (gw. GPC 1429 d.g. gofeg). Adferwyd y darlleniad cywir yn Pen 73.

36 hir  Dilynir mwyafrif y llawysgrifau. Gthg. X³ hardd.

37 awchlon  Dilynir X¹ ac X³. Gthg. X² wychlon. Ond sylwer na cheir enghraifft o ddarlleniad y golygiad hyd ddechrau’r ail ganrif ar bymtheg yn GPC, tra ceir enghraifft o gwychlon mor gynnar â’r bedwaredd ganrif ar ddeg (gw. ibid. 1749 d.g. gwychlon; GPC² 537 d.g. awchlon). Ceir darlleniad gwallus GGl dan golon y gwnaeth yn Bod 1 (o bosibl dan ddylanwad 106.19 Mal Samson wrth golon gynt).

38 flew  Gthg. X¹: Ba (M) 5 lew, LlGC 3051D a LlGC 21248D law, lle collir ergyd y cwpled yn llwyr (cf. 39n).

39 â’i wallt  Gthg. X¹: Ba (M) 5 a LlGC 3051D oi waith, LlGC 21248D ai waith (cf. 38n).

40 mawl  Gthg. darlleniad gwallus X² ac X⁴ mawr.

43–6  Ni cheir y ddau gwpled hyn yn Bod 1.

43 llwyn o iachau’n llawn  Dilynir X², lle cyfunir darlleniadau X¹ llwyn o iachau llawn ac X³ llwyn iachau’n llawn.

44 yw Llŷn  Dilynir BL 14978, LlGC 8497B ac X¹ yw llyn (cf. Môn a Meirionnydd yn y cwpled nesaf), a ategir gan Bodley Welsh e 7 a CM 23 ywr llyn. Gthg. BL 15010, LlGC 9166B, Pen 71 a Pen 73 yw’r llwyn. Disgwylid Llëyn (cf. 53.4 Lleuad rhianedd Llêyn, 26 Elen deg o Lëyn dir, 28 Gruffudd, ben-llywydd Llëyn) ond rhaid wrth air unsill yma. Ni cheir enghraifft arall o Llŷn gan Guto, ond noder y defnyddid y ddwy ffurf gan Lewys Glyn Cothi (am Llŷn, gw. GLGC 69.61, 105.39, 223.19, 224.26 a 232.5). Tybed a geid rhyw ffurf ar Llëyn yn y gynsail a ymdebygai i llwyn, ac i rai copïwyr gofnodi’r darlleniad hwnnw dan ddylanwad llwyn ar ddechrau llinell 43?

45–55  Collwyd y llinellau hyn o Pen 71 yn sgil torri’r ddalen.

47 ei  Dilynir, yn betrus, X¹, sef, fe dybir, yr hyn a geir yn LlGC 3051D a LlGC 21248D i. Gthg. Ba (M) 5 ir, sy’n rhannu’r un darlleniad â BL 14978 a Pen 73 (a Bodley Welsh e 7). Ceir hefyd ddarlleniad GGl yn Bod 1 ac X³ (ac eithrio Bodley Welsh e 7) ywr. Ymddengys fod y dystiolaeth gryfaf o blaid i’r, ond ni rydd y darlleniad hwnnw ystyr foddhaol mewn perthynas â’r llinell nesaf.

48 y  Dilynir mwyafrif y llawysgrifau. Gthg. BL 14978 o ac X³ or.

49–50  Ni cheir y cwpled hwn yn Bod 1.

49–50 odid fyth / Rôi haelion ryw …  Disgwylid odid fyth y rhôi ... (cf. TA LXXXIV.45–6 Odid fyth ... / Y caed dyn a’i cyd tynnai; gw. Richards 1938: 103–4) ond nis ceir yn y llawysgrifau. Er hynny, rhaid cysylltu odid fyth â’r llinell nesaf er mwyn creu ystyr foddhaol: ‘prin y byddai pobl hael yn rhoi’r fath dylwyth’. Ond beth felly am rhôi a rhyw? Er nad yw wastad yn eglur ai rh- ynteu r- a geir yn y llawysgrifau, bernir mai r- a geir yn y ddau air yn BL 14978, LlGC 3051D, LlGC 8497B a LlGC 21248D (cf. Ba (M) 5 roi i haelion ryw), a rh- yn Pen 73 ac X⁴ (cf. Bodley Welsh e 7 rroi i haylion). Yn C 4.10 yn unig y ceir darlleniad GGl rhai, ond ni nodwyd y llawysgrif honno’n ffynhonnell i’r golygiad hwnnw. Gellid cyfiawnhau ffurfiau cysefin y ddau air gan fod y naill ar ddechrau’r llinell a’r llall yn dilyn yr orffwysfa, ond bernir bod mwy o dystiolaeth o blaid eu ffurfiau treigledig.

51 o’u  Dilynir mwyafrif y llawysgrifau. Gthg. Bod 1, BL 14978 a LlGC 21248D ai, X³ ir.

52 Y sy grair i sir Gaer wen  Dilynir Ba (M) 5, LlGC 3051D ac X³. Bernir bod yr r berfeddgoll wedi arwain at ailwampio yn nhestunau X²: Bod 1 siwr go^ywir wraidd sir, BL 14978 a LlGC 21248D Y sydd grair i swydd Gaer wen, Pen 73 ssy avr grair (sef darlleniad GGl).

53 sirif  Ceir myrdd o wahanol ffurfiau posibl (gw. GPC 3293 d.g. siryf): Ba (M) 5, LlGC 3051D siryf, LlGC 21248D siry (cf. BL 14978 sory) ac X³ siri. Gall y ddynodi i mewn nifer o achosion, ac mae’n bosibl iawn fod llythyren olaf y gair wedi ei llyncu gan lythyren gyntaf y gair nesaf. Dilynir Bod 1 a Pen 73 er hwylustod.

55 mal  Ni cheir darlleniad GGl mab yn y llawysgrifau.

55 gelwynt  Dilynir Bod 1, BL 14978, Pen 71 (sef, fe dybir, ddarlleniad X²) ac X¹. Gthg. Pen 73 ac X³ gwelynt.

55–6  Ni cheir y cwpled hwn yn Bod 1.

56 ar  Dilynir LlGC 3051D, LlGC 9166B, LlGC 21248D a Pen 73 (collwyd darlleniad Pen 71 yn sgil torri’r ddalen). Gthg. Ba (M) 5 o, BL 14978 a Bodley Welsh e 7 (darlleniad gwreiddiol) ai (sef darlleniad GGl), BL 15010, CM 23 a LlGC 8497B un.

57 urddas o enw  Dilynir Ba (M) 5 o henw a LlGC 3051D o enw, a chymryd mai dyna a geid yn X¹ (gthg. LlGC 21248D enw a). Bernir mai urddas enw gras a geid yn X² ac X³, ac i rai o gopïwyr X² geisio adfer sillaf yn sgil cyfrif enw yn unsill (BL 14978 wr da enw gras, Pen 73 enwog ras; collwyd darlleniad Pen 71 yn sgil torri’r ddalen). Ymgais debyg, yn ôl pob tebyg, a geid yn X¹. Y tebyg yw bod y gynsail yn wallus, ond bernir bod copïydd X¹ wedi adfer y darlleniad cywir.

Llyfryddiaeth
Owen, H.W. and Morgan, R. (2007), Dictionary of the Place-names of Wales (Llandysul)
Richards, M. (1938), Cystrawen y Frawddeg Gymraeg (Caerdydd)
Williams, G.A. (1997), ‘Cywydd Gwilym ap Sefnyn i Afon Ogwen ac Afon Menai’, Dwned, 3: 83–95
Williams, I. (1962), Enwau Lleoedd (Lerpwl)

Cywydd mawl yw hwn a ganodd Guto yn ei henaint i Wiliam ap Gruffudd o Gochwillan ym mhlwyf Llanllechid yng Ngwynedd. Yn wir, testun 34 llinell agoriadol y gerdd yw’r croeso a gâi Guto yn llys Wiliam a’i fwriad i breswylio yno hyd ddiwedd ei oes. Synhwyrir bod rhagor i’w fwriad yma nag mewn llu o gerddi eraill lle hawliodd gartref ei noddwr am gyfnod amhenodol, a gall mai cais anffurfiol ydoedd am lety lle gallai dreulio blynyddoedd olaf ei fywyd. Ond er gwaethaf ei addefiad na fyddai’n ymadael â Chochwillan eithr mewn arch (llinellau 33–4), nid felly y bu a chafodd le yn abaty Glyn-y-groes maes o law.

Diau yr ymddangosai preswylfan barhaol iddo yng Nghochwillan yn arbennig o ddeniadol yn sgil y ffaith y gallai ef a’i noddwr ddiweddu eu hoes ynghyd. Roedd Wiliam yntau’n henwr pan ganwyd y gerdd ac yn gyfoeswr, yn ôl pob tebyg, i’r bardd (gw. 10n). Ar ddechrau ail ran y gerdd (35–40) gwneir yn eglur na fyddai Guto’n esgeuluso’i ddyletswyddau barddol yn sgil y moethau a dderbyniai, a molir Wiliam drwy dynnu sylw penodol at ei wallt. Mae’n sicr fod gwallt Wiliam wedi gwynnu wrth iddo heneiddio (ac wedi dechrau gwynnu’n gynnar, o bosibl), ond nis collodd, a chyfeirir ato gyda rhyfeddod gan Lewys Môn a Lewys Daron (gw. GLM XLII.4, 23–36, 41, 58, XLIII.4, 7, 13–18, 39–44, XLIV.17; GLD 8.6, 11, 22). Ond ceir y ganmoliaeth ryfeddaf i wallt Wiliam yn chwe llinell ar hugain agoriadol cywydd a ganodd Dafydd Llwyd o Fathafarn iddo i ddiolch am farch (gw. GDLl 51.1–26):

Y gŵr ieuanc a gerir,
A’i wallt yn hen llwydwyn hir,
Darogan ei ddadannudd,
Bendefig a’i brig yn brudd.
Wiliam f’eryr, helm fowrwen
Ar hyd y war, a’r hed wen.
Ys da lwyn onest o lin,
Ys to im mal ystamin.
Holl Wynedd a wŷl heddiw
Lonaid ei gap o lawnd gwiw.
Swrn o feirn sy arno fo,
Sidan wedi’i bresidio.
Llathraid liw, llwyth yr iad lân,
Llewych eiry fal lluwch arian.
Llwyn o wydr llawn yw edrych
Dros goler ysgwier gwych;
Na dim cyn wynned yma,
Nac ewyn dŵr na gwin da.
Pe cneifid, ond odid oedd,
Cnu’n pen nis cawn er punnoedd.
Rhai a debygai, o barch,
Blew Wiliam i blu alarch;
Yn ugeinmlwydd ebrwydd oedd,
Llwydwyn, teca lliw ydoedd.
Rhywiogaeth ydyw, hygar,
Oedd felly, Cymry a’i câr.

Chwe chwpled yn unig ar ddiwedd y gerdd a neilltuir i ddiolch am y march! Dengys cerddi Guto, Lewys Môn a Dafydd Llwyd yn arbennig y gwmnïaeth agos a fodolai rhwng Wiliam a rhai o feirdd disgleiriaf y bymthegfed ganrif, ond yn sicr ni allai’r ddau fardd arall gystadlu â Guto o safbwynt cynildeb. Sylwer ar ei ddisgrifiad ohono ef ei hun rai llinellau cyn iddo gyfeirio at hynodrwydd gwallt Wiliam: Mi af i’w lys … / Mal eidion moel i adwedd (31–2). Ni allai Guto gystadlu â’i noddwr o ran lliw na thrwch ei wallt, a gwyddai na fyddai rhaid iddo floeddio’r ffaith honno hyd drawstiau derw Cochwillan er mwyn ei phwysleisio.

Roedd Cochwillan ei hun yn neuadd newydd yn y cyfnod hwnnw (gw. 15n) a pherthyn pwysigrwydd anarferol i gyfeiriadau’r beirdd ati yn sgil y ffaith ei bod wedi goroesi’n gymharol ddigyfnewid hyd heddiw. Perthyn arwyddocâd diddorol i linellau 21–4 hefyd, lle enwir Dafydd ap Gwilym ac Iolo Goch mewn perthynas â dau o’u noddwyr enwocaf, Ifor Hael ac Ithel ap Rhobert. Mae’n eglur y cyfrifai beirdd y bymthegfed ganrif Ddafydd ac Iolo’n ail i neb ymysg mawrion y ganrif flaenorol. Canolbwyntir ar safle Wiliam yn olyniaeth ei deulu urddasol yn llinellau olaf y gerdd (41–58), lle cyfeirir at ei berthnasau yn Llŷn, Môn a Meirionnydd. Roedd ei blaid yn sicr yn eang iawn: roedd ganddo gyswllt agos â mwyafrif uchelwyr blaenllaw Gwynedd, a chenhedlodd ddeuddeg o blant gyda phedair gwraig wahanol. Yn nau gwpled olaf y gerdd fe’i cymherir yn benodol ag un o’i hynafiaid, naill ai ei orhendaid, Gwilym ap Gruffudd, neu gefnder ei dad, Gwilym ap Gruffudd o’r Penrhyn (gw. 55–6n). Gwêl Guto arwyddocâd yn y ffaith fod Gwilym a Wiliam ill dau’n feibion i wŷr o’r enw Gruffudd a bod cyswllt ieithegol rhwng eu henwau.

Dyddiad
Gelwir Wiliam yn sirif (53), sef siryf Caernarfon, swydd a dderbyniodd ar 24 Medi 1485 yn sgil ei gefnogaeth i Harri Tudur ym mrwydr Bosworth (gw. Wiliam ap Gruffudd). Wrth reswm, canwyd y cywydd hwn rywdro wedi’r dyddiad hwnnw a chyn i Guto fynd yn rhy hen i glera ymhellach na chyffiniau abaty Glyn-y-groes, c.1490 o bosibl.

Golygiad blaenorol
GGl cerdd C.

Mesur a chynghanedd
Cywydd, 58 llinell.
Cynghanedd: croes 76% (44 llinell); traws 7% (4 llinell); sain 17% (10 llinell); dim llusg.

3–4 Wiliam ap Gruffudd … / Ap Rhobin  Wiliam ap Gruffudd, noddwr y gerdd.

10 yn f’oes  Naill ai ‘yn fy amser’ (sef ‘henaint’) neu ‘o’r un oedran â mi’. Hynny yw, roedd y bardd a’i noddwr yn henwyr (cf. 53 oeswr ‘cyfoeswr’).

11 gwely ares  Sef gwely ac arno dapestri o frethyn aras (gw. GPC² 412 d.g. aras ‘math o ddefnydd tapestri gwerthfawr, yn wr. un wedi ei wneud yn Arras yn Artois’).

12 siambr  Y tebyg yw mai yn ochr ddwyreiniol y neuadd y ceid ystafelloedd lle gallai Guto ac eraill gysgu (gw. 11n), er y ceid ystafelloedd eraill yn yr ochr orllewinol uwchben y bwtri a’r pantri (gw. RCAHM (Caernarvonshire) 134; 15n). Mae’n bosibl mai ystafell bersonol oedd hon lle câi’r bardd lonydd, a digon priodol ei disgrifio, felly, fel capel tawel (gw. 14n capel) yng nghorff eglwys fwy (gw. 15n allor).

14 bwrdd a chwpwrdd  Y tebyg yw mai yn y neuadd y ceid y dodrefn hyn, yn hytrach nag yn siambr y bardd (gw. 12n).

14 capel  Nid lle arbennig ar gyfer addoli eithr yn ffigurol am ystafell dawel ar wahân i’r neuadd lle câi’r bardd lonydd (gw. 12n; cf. 15n allor). Cf. Iolo Goch yn ei gywydd enwog i lys Owain Glyndŵr yn Sycharth, GIG X.53–4 Croes eglwys gylchlwys galchliw, / Capelau â gwydrau gwiw; a’r nodyn ar dudalen 236 ‘Yr oedd yr ystafelloedd o gwmpas y neuadd fawr fel capeli wrth ochr eglwys’.

15 allor  Nid allor go iawn eithr bwrdd y wledd, yn ôl pob tebyg, ar y llwyfan yn ochr ddwyreiniol y brif neuadd (gw. RCAHM (Caernarvonshire) 134). Sylwer ar y modd y mae Guto’n darlunio’r llys mawreddog yng Nghochwillan ar lun eglwys, gydag allor yn un pen a chapel tawelach (gw. 14n capel) ar wahân i’r neuadd.

15 Cwchwillan  Ffurf ar le a elwir Cochwillan heddiw, sef enw llys Wiliam ar lannau dwyreiniol afon Ogwen ychydig i’r de o Dal-y-bont ger Bangor. Nid yw’n eglur beth oedd ffurf wreiddiol yr enw, ond ymddengys y rhydd Coch- well ystyr ac awgrymir ‘? Coch-winllan’ gan Lloyd-Jones (1928: 121). Bernir mai Wiliam ei hun, yn ail hanner y bymthegfed ganrif, a gododd yr adeilad a welir yno heddiw, ond dengys cywydd a ganodd Gwilym ap Sefnyn i daid Wiliam, sef Rhobin ap Gruffudd, fod tŷ ar y safle yn nechrau’r ganrif (gw. Williams 1997: 91). Deil Smith (1975: 102) mai rhywdro wedi 1485 yr adnewyddodd neu yr ailadeiladodd Wiliam y llys gan mai yn sgil ei gefnogaeth i Harri Tudur ym mrwydr Bosworth y flwyddyn honno y’i dyrchafwyd yn siryf sir Gaernarfon: ‘It is a fair surmise that Gruffydd [hynny yw, Wiliam] built his great hall to support his newly exalted position in society, and he built it in the latest fashion for a great gentleman, with an outstanding hammer-beam roof, glazed windows and a side-chinmey’. Ymhellach ar y llys, gw. RCAHM (Caernarvonshire) 134–6; Smith 1975: 100–2, 130–1, platiau 26 a 27; Haslam et al. 2009: 518–20, plât 47.

16 aelwyd  Gw. GPC² 85 d.g. (a) ‘llawr lle tân, y darn o’r llawr o flaen lle tân’. Disgrifir llawr neuadd Cochwillan lle safai neu lle eisteddai’r gynulleidfa gyferbyn â lle tân mawreddog a chanddo drawst mawr derw a welir yno hyd heddiw (gw. RCAHM (Caernarvonshire) 135 a phlât 80).

17 ’mdiro  Ffurf dalfyredig ar ymdiro. Sylwer mai hon yw’r enghraifft gynharaf a phwysicaf o’r gair yn GPC 3765 d.g. ymdiraf ‘ei dwymo ei hun, twymo’, gan mai dwy enghraifft eiriadurol ac un enghraifft yn llaw Iolo Morganwg yw’r lleill. Esboniad petrus a geir yn GPC ‘?cf. twymdwyraf’, ac o edrych o dan y gair hwnnw ceir ‘twym¹ + elf. anh.’ (ibid. 3666). Ond tybed a ellir ei gysylltu ag un o hen ystyron y gair Saesneg tire? Gw. OED Online s.v. tire, v.² ‘to draw, pull, tug’, tire, v.³ 2 (b) ‘to attire, clothe duly, dress, adorn’.

18 ei goed o’r glyn  Ceir coedwig hyd heddiw rhwng Cochwillan ac afon Ogwen a elwir Coed Cochwillan. Tybed ai o’r cyffiniau agos hyn y câi Wiliam ei goed tân yn ogystal â’r coed derw a ddefnyddiodd i ailadeiladu ei lys (gw. 15n Cwchwillan)?

20 a’i gywain  Gall mai enw yw cywain, sef ffurf luosog ar cyw, ac mai at fwyd y wledd y cyfeirir (gw. GPC 828 d.g. cyw), ond gwell ei ystyried yn ferf, ‘cydgludo, cario ynghyd’ (gw. ibid. 830 d.g. cyweiniaf). Cyfeirir at y gwin a weinir yn llys Wiliam.

21 Dafydd, llywydd llwyd  Sef Dafydd ap Gwilym. Sylwer mai Dafydd Llwyd ap Gwilym Gam oedd ei enw llawn (gw. DG.net ‘Y Bardd’ 3). Yn wir, nid yw’n gwbl eglur sut y dylid deall llwyd yma, ai fel disgrifiad o wallt llwyd y bardd (cf. pwyslais Guto ar wallt Wiliam, 35–40) ynteu’n gyfeiriad at ei rinweddau bendigaid neu dduwiol (gw. GPC 2239–40 d.g. (b) a (d))? Dilynir y cyntaf gan nad yw’n debygol y cofid Dafydd am ei ganu crefyddol yn benodol, ond, os felly, gallai llwyd fod yn gyfeiriad at ei wallt golau tybiedig (gw. Parry Owen 2007: 57–8). Fel y gwelir yn y cwpled hwn, roedd Dafydd yn arbennig o enwog am y nawdd a gawsai gan Ifor Hael (gw. 22n).

22 Ifor  Sef Ifor ap Llywelyn o Fasaleg ym Morgannwg, neu Ifor Hael, fel y’i henwyd gan Ddafydd ap Gwilym (gw. 21n; DG.net 13.14). Goroesodd saith cerdd iddo gan Ddafydd (gw. ibid. cerddi 11–17) ac roedd eu perthynas fel bardd a noddwr yn ddiarhebol.

23 Iolo Goch  Sef y bardd Iolo Goch ab Ithel Goch a ganodd fawl enwog i Ithel ap Rhobert (gw. 24n).

24 Ithael  Sef Ithel ap Rhobert o Goedymynydd yn Nyffryn Clwyd, gŵr a roes nawdd i Iolo Goch (gw. 23n). Goroesodd tri chywydd iddo gan Iolo, sef cerddi gofyn a diolch am farch a cherdd farwnad, yn ogystal â chywydd ymddiddan rhwng y corff a’r enaid lle enwir Ithel olaf yn rhestr y noddwyr y byddai Iolo’n ymweld â hwy ar un o’i gylchoedd clera (gw. GIG cerddi XII–XV). Bu Ithel yn ganon yn esgobaeth Bangor, yn rheithor Llanynys, yn ganon ac yn archddiacon Llanelwy a chafodd ei ethol yn esgob Llanelwy ond ei wrthod gan y pab (gw. ibid. 265). Bu farw o’r Pla Du, yn ôl pob tebyg.

26 yr wyth ynys  Topos digon cyfarwydd gan y beirdd ond annelwig hefyd gan nad yw’n eglur pa wyth ynys a olygir. Tybed (fel yr awgrymir gan Rowlands 1967–8: cerdd 3, nodyn ar linell 2) a oes cyswllt rhwng yr ymadrodd ac Ynys Wyth, sef enw arall am Ynys Wair (Isle of Wight)? Ar yr ynys honno, gw. TYP³ 249.

27 awchdwn  Hon yw’r unig enghraifft o’r gair yn GPC² 536 ‘a chanddo fin toredig neu fylchog (am lafn, &c.)’.

30 Ogwen  Sef afon Ogwen sy’n llifo o Lyn Ogwen ar hyd y dyffryn ac i’r môr yn Aberogwen (cf. 61.8n Aberogwen). Saif llys Cochwillan ar ei glannau dwyreiniol ger Tal-y-bont (gw. 15n Cwchwillan). Ar yr enw, gw. Owen and Morgan 2007: 354.

30 blaeneugoed  Nis ceir yn GPC. Awgrymir ‘coediog ei blaenau (ei tharddell yn y mynyddoedd)’. Y tebyg yw bod holl gwrs yr afon yn goediog (cf. 18n).

32 eidion moel i adwedd  Gw. GPC² 65 d.g. adwedd¹ … i adwedd ‘back, home; ?on a bardic circuit’. Ni raid cymryd mai at gylch clera y cyfeirir yma.

33 Gwynedd  Yr hen deyrnas a ymrannai’n ddwy ran, sef Gwynedd Is Conwy a Gwynedd Uwch Conwy (gw. WATU 85). Safai llys Cochwillan (gw. 15n) yng nghwmwd Arllechwedd Uchaf yng Ngwynedd Uwch Conwy.

34 elawr  Gw. GPC 1207 d.g. elor ‘fframwaith o goed (a dwy fraich ym mhob pen) y cludir arch (neu gorff marw) arno at lan y bedd’.

36 breuglod  Gw. GPC 322 ‘moliant rhugl rhwydd’, ond ymddengys fod ‘moliant parod, ebrwydd’ a ‘moliant cain, gwych’ yn bosibl hefyd (gw. ibid. 311 d.g. brau).

37–8 Samson … a wnaeth / Â’i flew arian filwriaeth  Cyfeiriad at weithred olaf Samson yn dymchwel teml y Philistiaid â’i gryfder rhyfeddol. Fe’i carcharwyd a’i ddallu gan y Philistiaid yn sgil torri ei wallt gan Delila a cholli ei gryfder, ond tyfodd ei wallt yn ei ôl a lladdodd filoedd ohonynt, ac yntau yn eu plith, yn y deml. Oherwydd y tybir bod Samson yn henwr pan fu farw y dywed Guto fod ganddo wallt arian, ac felly hefyd Wiliam yn ei henaint. Am hanes Samson, gw. Barnwyr 3–16; ODCC³ 1459–60.

42 Gwynedd  Gw. 33n.

42 y tair ynys  Sef tair prif deyrnas Prydain: Cymru, yr Alban a Lloegr (gw. TYP³ 246, 254; GPC 3819 d.g. ynys (b)).

43 iachau  Ffurf luosog amrywiol ar ach (gw. GPC² 17 d.g. ach⁵).

44 Llŷn  Cantref yng Ngwynedd (gw. WATU 146). Ar y ffurf, gw. y nodyn testunol ar y llinell hon. Mae’n debygol fod gan Wiliam gyswllt â Llŷn drwy ei hynafiaid, ond diau mai at ei ddisgynyddion y cyfeirir yma, drwy ei ferch, Angharad, a briododd Madog Fychan ap Llywelyn Fychan o gwmwd Afloegion yn Llŷn (gw. WATU 5 a’r map ar dudalen 286; WG2 ‘Marchudd’ 17 C1).

45 Môn  Roedd Wiliam yn un o ddisgynyddion Ednyfed Fychan ap Cynwrig, a fu’n ddistain i Lywelyn ab Iorwerth yn y drydedd ganrif ar ddeg ac yn un o hynafiaid amlycaf teulu mwyaf dylanwadol Môn yn y bedwaredd ganrif ar ddeg. Dichon fod cyswllt teuluol Wiliam â’r ynys yn amlwg ddigon, ond noder hefyd fod gan ddau o blant Wiliam gyswllt â Môn, sef Morgan o Fiwmares a Marsli, a briododd Rydderch ap Dafydd o Lanidan yng nghwmwd Menai (gw. WG2 ‘Iarddur’ 6C a ‘Marchudd’ 6 D1; WATU 6–7 d.g. Anglesey).

46 Meirionnydd  Cantref yng Ngwynedd (gw. WATU 155). Roedd gan Wiliam gyswllt agos â llys enwog Nannau yng nghwmwd Tal-y-bont ym Meirionnydd, drwy ei fam, Mallt ferch Gruffudd Derwas ap Meurig Llwyd ap Meurig Fychan. Canodd Guto gerddi i ewythr Mallt, sef Meurig Fychan ap Hywel ap Meurig Llwyd, ac i gyfyrder Wiliam, sef Dafydd ap Meurig Fychan ap Hywel (gw. cerddi 49, 50 a 51). Am yr achres, gw. Wiliam ap Gruffudd.

46 ar annel  Gw. GPC² 321 dan y cyfuniad ar annel (i) ‘drawn, aimed, also fig.; ready, on the point of’. Bernir mai at Feirionnydd y cyfeirir (cf. 45 Môn a ddaw), ond gall mai Wiliam ei hun a olygir.

48 y ddeuddyn  Sef rhieni Wiliam (gw. 49n).

49 ei dad a’i fam  Sef Gruffudd ap Rhobin ap Gruffudd a Mallt ferch Gruffudd Derwas ap Meurig Llwyd o Nannau (gw. Wiliam ap Gruffudd).

52 sir Gaer  Sef sir Gaernarfon lle bu Wiliam yn siryf (gw. 53n; WATU 26). Cf. disgrifiad Siôn ap Hywel o Wiliam mewn cywydd gofyn i’w fab, Wiliam arall, gw. GSH 13.3–4 Ydd oedd fal arglwydd iddynt / Am sir Gaer, ei mesur gynt; a disgrifiad Lewys Môn mewn cywydd i Faredudd ab Ieuan, a briododd Alis ferch Wiliam, gw. GLM XLVIII.31–2 Uchel yw merch Wiliam wyn / o sir Gaer, siri gorwyn, XL.39 Marw sydd gwymp mawr i swydd Gaer, a’r nodyn ar dudalen 454.

53 sirif  Gwnaed Wiliam yn siryf Caernarfon o 24 Medi 1485 hyd ei farwolaeth yn 1500 yn sgil ei gefnogaeth i Harri Tudur ym mrwydr Bosworth (gw. y nodyn uchod ar ddyddiad y gerdd).

55–6 Gwilym … / Mab Gruffudd  Gall mai gorhendaid Wiliam ar ochr ei dad yw hwn, sef Gwilym ap Gruffudd ap Heilyn. Ond noder hefyd mai Gwilym enwocaf y teulu hwn oedd Gwilym ap Gruffudd ap Gwilym o’r Penrhyn, a oedd yn gefnder i dad Wiliam (am achres, gw. Wiliam ap Gruffudd). I’w fab ef, Wiliam Fychan ap Gwilym, y canodd Guto ddau gywydd mawl (gw. cerddi 56 a 57). Pwy bynnag yw’r gŵr a enwir yma mewn gwirionedd, y brif ergyd yw bod Gwilym yn ffurf Gymreig ar Wiliam a bod Wiliam a’i hynafiad yntau’n feibion i wŷr o’r enw Gruffudd.

58 hen Wilym  Roedd Wiliam yn hen ŵr pan ganwyd y cywydd hwn ac mae’n debygol iawn fod ei fab, Wiliam, a’i ŵyr, Wiliam Wyn, yn fyw bryd hynny. Diau y gelwid Wiliam yn ‘hen Wiliam’ er mwyn gwahaniaethu rhyngddo a’i ddisgynyddion o’r un enw, a gall, felly, mai Wiliam yw’r hen Wilym a enwir yma (cf. 55 Mal Gwilym ail y gelwynt; teitl y gerdd yn Pen 73 hen Wiliams, gw. y nodiadau testunol). Ond mae’n fwy tebygol o ran ystyr y cwpled mai un o hynafiaid Wiliam ydyw, sef naill ai ei orhendaid, Gwilym ap Gruffudd ap Heilyn, neu Wilym ap Gruffudd o’r Penrhyn (gw. 55–6n). Geilw Guto’r Gwilym hŷn hwnnw’n hen Wilym er mwyn gwahaniaethu rhyngddo a noddwr y gerdd.

Llyfryddiaeth
Lloyd-Jones, J. (1928), Enwau Lleoedd Sir Gaernarfon (Caerdydd)
Owen, H.W. and Morgan, R. (2007), Dictionary of the Place-names of Wales (Llandysul)
Parry Owen, A. (2007), ‘ “Englynion Bardd i’w Wallt”: Cerdd Arall gan Ddafydd ap Gwilym?’, Dwned, 13: 47–75
Rowlands, J. (1967–8), ‘A Critical Edition and Study of the Welsh Poems Written in Praise of the Salusburies of Llyweni’ (D.Phil. [Oxford])
Smith, P. (1975), Houses of the Welsh Countryside (London)
Haslam, R., Orbach, J., Voelcker, A. (2009), The Buildings of Wales: Gwynedd (London)
Williams, G.A. (1997), ‘Cywydd Gwilym ap Sefnyn i Afon Ogwen ac Afon Menai’, Dwned, 3: 83–95

This is a poem of praise to Wiliam ap Gruffudd of Cochwillan in the parish of Llanllechid in Gwynedd which Guto composed when he was an old man. Wiliam’s hospitality is thoroughly praised in the first 34 lines and Guto states his intention to stay in Wiliam’s court for the rest of his life. Although Guto often made similar statements in poems to other patrons, there seems to be more to the intention this time. The poem could be read as an informal request by an old man for a permanent residence in which to spend the last years of his life. Guto’s declaration that he will leave Cochwillan only in a coffin (lines 33–4) could owe as much to genuine desire as to bardic convention. Even so, if Guto was indeed looking for more than an overnight solace it was not in Gwynedd but in Powys, at Valle Crucis abbey, that he was ultimately succoured in old age.

It may be the fact that both Guto and his patron were old men and possibly contemporaries (see 10n) that made the prospect of permanent residency at Cochwillan so appealing. Guto states his duties at the beginning of the second part of the poem (35–40) and praises Wiliam by drawing specific attention to his hair. Wiliam not only had silvery hair (it may have turned grey from a young age) but he also had plenty of it, and it was marvelled at by the poets Lewys Môn and Lewys Daron (see GLM XLII.4, 23–36, 41, 58, XLIII.4, 7, 13–18, 39–44, XLIV.17; GLD 8.6, 11, 22). Yet the most notable lines of praise to Wiliam’s hair belong to a poem by Dafydd Llwyd of Mathafarn (see GDLl 51.1–26). The main purpose of the poem was to thank Wiliam for a gift of a horse, yet only twelve lines are used to that end while the first twenty-six lines of the poem detail the illustrious radiance of Wiliam’s mane! These poems show Wiliam’s close familiarity with some of the fifteenth century’s greatest poets, yet Guto must be lauded above the rest for his characteristic subtlety in praising Wiliam. Guto gives a short but telling description of himself a few lines before he begins to praise Wiliam’s hair: Mi af i’w lys … / Mal eidion moel i adwedd ‘I’ll go to his court like a bald bullock goes homeward’ (31–2n). Guto refers elsewhere to his baldness and he would have appreciated the stark contrast between his own bare pate and his patron’s lasting virility, yet instead of accentuating this contrast he simply mentions it in passing in order to emphasize Wiliam’s grandeur.

Wiliam’s home at Cochwillan had been recently rebuilt (see 15n) and the poet’s descriptions of the house can be readily appreciated today as it is one of the few medieval houses in Wales that have survived more or less unchanged. Lines 21–4 are also significant as they refer to the poets Dafydd ap Gwilym and Iolo Goch in relation to their most famous patrons, namely Ifor Hael and Ithel ap Rhobert respectively. It is obvious that fifteenth-century poets considered both Dafydd and Iolo second to none amongst the poets of the previous century. In the last part of the poem (41–58) Wiliam’s prominence within his illustrious family is praised and his family connections with Lleyn, Anglesey and Merionethshire are mentioned. His family, ei blaid (41 and 47), was indeed substantial as he had close family ties with nearly all of the most powerful noblemen in Gwynedd and had fathered twelve children by four different wives. In the last two couplets he is compared with one of his ancestors, either his great-great-grandfather, Gwilym ap Gruffudd, or his father’s cousin, Gwilym ap Gruffudd of Penrhyn (see 55–6n). Guto draws attention to the fact that both Wiliam and Gwilym were fathered by men named Gruffudd and that their names correspond linguistically.

Date
Guto calls Wiliam sirif ‘sheriff’ (53). As Wiliam was appointed sheriff of Caernarfonshire on 24 September 1485, having supported Henry Tudor at the battle of Bosworth (see Wiliam ap Gruffudd), this poem must have been composed sometime between that date and c.1490, when it seems that Guto became too old to travel beyond the vicinity of his last home at Valle Crucis abbey.

The manuscripts
This poem occurs in 12 manuscripts. The three earliest extant copies of the poem were written by Thomas Wiliems towards the end of the sixteenth century, namely Ba (M) 5, LlGC 3051D and LlGC 8497. The first two probably shared the same source, as did LlGC 21248D, and all of these manuscripts’ texts were used extensively in this edition, as were those of BL 14978, Bod 1 (in all likelihood drawn from an oral source), Pen 71 and Pen 73 (which contains a number of variant readings that were seemingly the work of some gifted scribe). These four manuscripts probably shared another source. The text of LlGC 8497B and a few other manuscripts were drawn from yet another source of less importance. It seems that some lines were obscure or defective in the ultimate source of all the manuscripts.

Stemma

Previous edition
GGl poem C.

Metre and cynghanedd
Cywydd, 58 lines.
Cynghanedd: croes 76% (44 lines), traws 7% (4 lines), sain 17% (10 lines), no llusg.

3–4 Wiliam ap Gruffudd … / Ap Rhobin  Wiliam ap Gruffudd, the patron.

10 yn f’oes  Two meanings are possible, either ‘in my time’ (that is to say, ‘old age’) or ‘of the same age as me’, both of which indicate that both poet and patron were old men (cf. 53 oeswr ‘contemporary’).

11 gwely ares  A bed with rich arras tapestry (see OED Online s.v. arras 1).

12 siambr  It seems that the chambers where Guto and others could sleep in Cochwillan (see 11n) were situated on the east end of the hall, although there were other rooms above the buttery and pantry on the west side (see RCAHM (Caernarvonshire) 134; 15n). It is possible that the ‘chamber’ referred to here was a private room for the poet’s personal use, aptly described as a quiet chapel (see 14n capel) within a great church (see 15n allor).

14 bwrdd a chwpwrdd  In all likelihood these pieces of furniture, ‘a table and cupboard’, were in the main hall and not in Guto’s personal siambr (see 12n).

14 capel  Not to be understood literally as a ‘chapel’ but figuratively as a description of Guto’s personal siambr where he could rest peacefully (see 12n; cf. 15n allor). Cf. Iolo Goch in his famous poem to Owain Glyndŵr’s court at Sycharth, IGP 10.53–4 Croes eglwys gylchlwys galchliw, / Capelau â gwydrau gwiw ‘a cross-shaped church with a fair chalk-coloured exterior, / chapels with splendid glass windows’; and the note on p. 166 ‘to be understood figuratively. The cross-shaped structure of the house resembled a church, and the small rooms adjoining the hall were like chapels attached to the main body of a church’.

15 allor  Not to be understood literally as an ‘altar’ but figuratively as the high table on a stage in the east end of the main hall (see RCAHM (Caernarvonshire) 134). Guto compares the great court at Cochwillan to a church, complete with an altar in the main body of the building and a serene chapel separate to it (see 14n capel).

15 Cwchwillan  A house called Cochwillan today. This was Wiliam’s residence on the east bank of the river Ogwen a little to the south of Tal-y-bont near Bangor. The meaning of the name is uncertain, but it may derive from coch + gwinllan ‘red vineyard’ (see Lloyd-Jones 1928: 121). It seems that the existing house at Cochwillan was built during the second half of the fifteenth century by Wiliam himself, although the poet Gwilym ap Sefnyn clearly states in a poem to Wiliam’s grandfather, Rhobin ap Gruffudd, that there was a house at Cochwillan at the beginning of the century (see Williams 1997: 91). Smith (1975: 102) argues that Wiliam renovated or rebuilt the house sometime after 1485 when he was appointed sheriff of Caernarfonshire following the support he gave to Henry Tudor at Bosworth: ‘It is fair to surmise that Gruffydd [that is to say, Wiliam] built his great hall to support his newly exalted position in society, and he built it in the latest fashion for a great gentleman, with an outstanding hammer-beam roof, glazed windows and a side-chimney’. See RCAHM (Caernarvonshire) 134–6; Smith 1975: 100–2, 130–1, plates 26 and 27; Haslam et al. 2009: 518–20, plate 47.

16 aelwyd  See GPC² 85 s.v. (a) ‘hearth, fire’. Aelwyd denotes the great space in the hall at Cochwillan where guests would either sit or stand opposite a grand fireplace with a large oak beam which has survived to this day (see RCAHM (Caernarvonshire) 135 and plate 80).

17 ’mdiro  An abbreviated form of ymdiro. This is by far the earliest and most important example of the word, as two of the other three examples noted in GPC 3765 s.v. ymdiraf ‘to warm (oneself)’ are lexicographical and the remaining is, suspiciously, in the hand of Iolo Morganwg. The etymology is uncertain but it seems possible that it could be related to the English word tire (see OED Online s.v. tire, v.² ‘to draw, pull, tug’, tire, v.³ 2(b) ‘to attire, clothe duly, dress, adorn’).

18 ei goed o’r glyn  There is to this day a wood named Coed Cochwillan between Cochwillan and the river Ogwen. It seems possible that Wiliam’s supply of firewood as well as oak timber to rebuild the court (see 15n Cwchwillan) came from this vicinity.

20 a’i gywain  [C]ywain could be a plural of cyw ‘young bird, chick’ (see GPC 828 s.v. cyw) and Guto could be referring to the game provided at Wiliam’s feast. But it is better understood as a verb, ‘to carry together, convey’ (see ibid. 830 s.v. cyweiniaf), referring to the wine served at Wiliam’s table.

21 Dafydd, llywydd llwyd  The fourteenth-century poet, Dafydd ap Gwilym. Guto may be alluding to his full name, Dafydd Llwyd ap Gwilym Gam (see DG.net poem 1 ‘Notes’), although it is also possible that llwyd refers to Dafydd’s hair (cf. Guto’s emphasis on Wiliam’s hair in lines 35–40) or his piousness (see GPC 2239–40 s.v. (b) and (d)). A reference to Dafydd’s hair seems more likely as Dafydd was not considered to be a thoroughly religious poet, and llwyd could therefore refer to his blond hair (see DG.net poem 171 ‘English Translation’; Parry Owen 2007: 57–8). As the next line shows, Dafydd was especially noted for his praise poems to Ifor Hael (see 22n).

22 Ifor  Ifor ap Llywelyn of Basaleg in Glamorgan, named Ifor Hael, ‘Ifor the Generous’, by Dafydd ap Gwilym (see 21n; DG.net 13.14). Seven of Dafydd’s poems to Ifor have survived (see ibid. poems 11–17) and the two men’s exemplary relationship as poet and patron was well known.

23 Iolo Goch  The fourteenth-century poet, Iolo Goch ab Ithel Goch, who famously sang the praise of Ithel ap Rhobert (see 24n).

24 Ithael  Ithel ap Rhobert of Coedymynydd in the Vale of Clwyd, an outstanding patron of Iolo Goch (see 23n). Three of Iolo’s poems to him have survived (see IGP poems 12–15). Ithel was a canon of the diocese of Bangor, rector of Llanynys and a canon and archdeacon at St Asaph. Although he was elected bishop of St Asaph he was denied the office by the pope (see ibid. 166–70). He probably died of the pneumonic plague (commonly known as the Black Death).

26 yr wyth ynys  ‘The eight islands’ was a familiar topos, yet it is unclear which eight islands are referred to. It may be that the phrase has some connection with Ynys Wyth, another name for Ynys Wair (Isle of Wight) (as suggested by Rowlands 1967–8: poem 3, note on line 2; see TYP³ 249).

27 awchdwn  This is the only example of awchdwn in GPC² 536 ‘having a broken or notched edge (of blade, &c.)’.

30 Ogwen  The river Ogwen which flows from Llyn Ogwen to the sea at Aberogwen (see 61.8n Aberogwen). Cochwillan is situated on its eastern banks near Tal-y-bont (see 15n Cwchwillan). For the name, see Owen and Morgan 2007: 354.

30 blaeneugoed  Not shown in GPC. ‘Sylvan-sourced’ seems a fair translation as it is possible that the upper reaches of Ogwen Valley were wooded at the end of the fifteenth century (as well as the area around Cochwillan, see 18n).

32 eidion moel i adwedd  See GPC² 65 s.v. adwedd¹ … i adwedd ‘back, home; ?on a bardic circuit’. It is unlikely that a bardic circuit is referred to here.

33 Gwynedd  The old kingdom that contained two regions, namely Gwynedd Is Conwy and Gwynedd Uwch Conwy (‘below’ and ‘above’ the river Conwy respectively; see WATU 85). Cochwillan (see 15n) was situated in the commote of Arllechwedd Uchaf in Gwynedd Uwch Conwy.

34 elawr  See OED Online s.v. bier 2 (a) ‘The movable stand on which a corpse, whether in a coffin or not, is placed before burial; that on which it is carried to the grave’.

36 breuglod  See GPC 322 ‘fluent, flowing praise’, although ‘ready, prompt praise’ and ‘fine, refined praise’ are also possible (see ibid. 311 s.v. brau).

37–8 Samson … a wnaeth / Â’i flew arian filwriaeth  A reference to Samson’s final deed in causing the Philistines’ temple to collapse with his extraordinary strength. He was imprisoned and blinded by the Philistines following his betrayal by Delilah. His hair was cut and his strength waned, yet his hair grew back and he succeeded in killing thousands of Philistines, as well as himself, by bringing down the pillars of their temple. Guto presumes that Samson’s hair was arian ‘silver’ as he was an old man when he died, and Wiliam with his own silvery hair is therefore favourably compared with him. See Judges 3–16; ODCC³ 1459–60.

42 Gwynedd  See 33n.

42 y tair ynys  The three principal kingdoms of Britain: Wales, Scotland and England (see TYP³ 246, 254; GPC 3819 s.v. ynys (b)).

43 iachau  A variant plural form of ach (see GPC² 17 s.v. ach⁵).

44 Llŷn  A cantref in Gwynedd (see WATU 146). In Guto’s poem to Elen ferch Robert Pilstwn from the Llannerch in Lleyn another two-syllable form of the name is used, namely Llëyn (see 53.4, 26 and 28). Yet a one-syllable word is needed in this line and there is strong manuscript evidence for llyn. There is no other example of Llŷn in Guto’s work, yet both forms of the name, Llŷn and Llëyn, were used by Lewys Glyn Cothi (for the first, see GLGC 69.61, 105.39, 223.19, 224.26 and 232.5). Although it is likely that Wiliam had family connections with Lleyn through his forbears, it seems that Guto is referring specifically to his descendants through his daughter, Angharad, who married Madog Fychan ap Llywelyn Fychan from the commote of Afloegion in Lleyn (see WATU 5 and the map on p. 286; WG2 ‘Marchudd’ 17 C1).

45 Môn  Wiliam was a descendant of Ednyfed Fychan ap Cynwrig, Llywelyn ab Iorwerth’s steward in the thirteenth century and a notable ancestor of Anglesey’s most distinguished ruling family during the fourteenth century. Yet, although Wiliam’s family connections with Anglesey were obvious enough, it is worth noting that two of his children also lived on the island, namely Morgan of Beaumaris and Marsli, wife of Rhydderch ap Dafydd of Llanidan in the commote of Menai (see WG2 ‘Iarddur’ 6C and ‘Marchudd’ 6 D1; WATU 6–7 s.v. Anglesey).

46 Meirionnydd  A cantref in Gwynedd (see WATU 155). Wiliam had a close family connection with the famous court of Nannau in the commote of Tal-y-bont in Meirionnydd through his mother, Mallt ferch Gruffudd Derwas ap Meurig Llwyd ap Meurig Fychan. Guto composed poems for Mallt’s uncle, Meurig Fychan ap Hywel ap Meurig Llwyd, and also to Wiliam’s second cousin, Dafydd ap Meurig Fychan ap Hywel (see poems 49, 50 and 51). For the pedigree, see Wiliam ap Gruffudd.

46 ar annel See GPC² 321 under the combination ar annel (i) ‘drawn, aimed, also fig.; ready, on the point of’. This is in all likelihood a reference to Meirionnydd (cf. 45 Môn a ddaw ‘Anglesey will come’), although it could also refer to Wiliam himself.

48 y ddeuddyn  ‘The two people’, namely Wiliam’s parents (see 49n).

49 ei dad a’i fam  ‘His mother and father’, namely Gruffudd ap Rhobin ap Gruffudd and Mallt ferch Gruffudd Derwas ap Meurig Llwyd of Nannau (see Wiliam ap Gruffudd).

52 sir Gaer  Caernarfonshire, where Wiliam was sheriff from 1485 (see 53n; WATU 26). His importance in the region is alluded to by the poets Siôn ap Hywel and Lewys Môn in poems addressed to his descendants (see GSH 13.3–4; GLM XLVIII.31–2, XL.39 and the note on p. 454).

53 sirif  Wiliam was appointed sheriff of Caernarfonshire on 24 September 1485 following his support for Henry Tudor at Bosworth and held the position until his death in 1500 (see the note above on the date of the poem).

55–6 Gwilym … / Mab Gruffudd  It is possible to identify this man as Wiliam’s great-great-grandfather on his father’s side, namely Gwilym ap Gruffudd ap Heilyn, although it seems that the most famous Gwilym in the family was Gwilym ap Gruffudd ap Gwilym of Penrhyn, Wiliam’s father’s uncle (for the pedigree, see Wiliam ap Gruffudd). Guto composed two praise poems for this Gwilym’s son, Wiliam Fychan ap Gwilym of Penrhyn (see poems 56 and 57). Whichever Gwilym is referred to it seems that Guto’s point is the same, namely that Gwilym is a Welsh form of Wiliam and that both Wiliam and his ancestor were sons of men named Gruffudd.

58 hen Wilym  Wiliam was an old man when this poem was composed and it is highly probable that his son, Wiliam, and his grandson, Wiliam Wyn, were alive then. It seems likely that Wiliam could have been called hen Wilym ‘old Gwilym/Wiliam’ in order to distinguish between him and his descendants (cf. 55 Mal Gwilym ail y gelwynt ‘They’d call him a second Gwilym’; also the title of the poem in Pen 73 ir hen Wiliams ‘to the old Wiliams’), yet in terms of the couplet’s meaning as a whole it is more likely that this hen Wilym is in fact one of Wiliam’s ancestors, namely either Gwilym ap Gruffudd ap Heilyn or Gwilym ap Gruffudd of Penrhyn (see 55–6n). Guto names this other man hen Wilym in order to distinguish between him and the living patron of the poem.

Bibliography
Lloyd-Jones, J. (1928), Enwau Lleoedd Sir Gaernarfon (Caerdydd)
Owen, H.W. and Morgan, R. (2007), Dictionary of the Place-names of Wales (Llandysul)
Parry Owen, A. (2007), ‘ “Englynion Bardd i’w Wallt”: Cerdd Arall gan Ddafydd ap Gwilym?’, Dwned, 13: 47–75
Rowlands, J. (1967–8), ‘A Critical Edition and Study of the Welsh Poems Written in Praise of the Salusburies of Llyweni’ (D.Phil. [Oxford])
Smith, P. (1975), Houses of the Welsh Countryside (London)
Haslam, R., Orbach, J., Voelcker, A. (2009), The Buildings of Wales: Gwynedd (London)
Williams, G.A. (1997), ‘Cywydd Gwilym ap Sefnyn i Afon Ogwen ac Afon Menai’, Dwned, 3: 83–95

Stema fwy