Y llawysgrifau
Ceir 15 copi llawysgrif o’r gerdd hon a saith ohonynt yn deillio o’r unfed ganrif ar bymtheg (c.1527–c.1577). Y cwpled cyntaf yn unig a gadwyd yn Pen 221[i] a Pen 221[ii] a collwyd diwedd y cywydd (llinellau 61–6) yn LlGC 3049D a Gwyn 4. Ac eithrio’r llinellau ychwanegol yn BL 14967 (gw. isod), dilynant oll yr un drefn llinellau.

Mae’r berthynas rhwng y llawysgrifau hynaf yn agos iawn ac maent oll yn tarddu o’r un gynsail. Rhaid rhoi ystyriaeth arbennig i BL 14967 sy’n cynnwys y copi hynaf o’r gerdd, c.1527. Mae’r testun yn cynnwys cwpled ychwanegol (29–30), pedair llinell ychwanegol ar ddiwedd yr ail ran (51–4) ynghyd ag ambell ddarlleniad unigryw (gw. 27 yn arbennig). Ymddengys fod llinellau ychwanegol yn nodweddiadol o’r llawysgrif hon ac felly’n amlygu ôl trosglwyddiad llafar (gw. DG.net ‘Traddodiad y llawysgrifau’). Yn achos y gerdd hon, rhydd y llinellau ychwanegol wybodaeth am dras a theulu Siân Bwrch wrth gyfeirio at iarll Warwig (29) ac at ei merch Isabel (51). Fe’u derbyniwyd yn y golygiad hwn.

Llawysgrifau sy’n deillio o gynsail coll X² yw LlGC 3049D a Gwyn 4, sef cynsail Dyffryn Conwy. Yn wahanol i’r arfer nid yw LlGC 8497B y tro hwn yn tarddu o’r un ffynhonnell. Collwyd diwedd y cywydd yn LlGC 3049D a Gwyn 4 (61–6) gyda chopïydd LlGC 3049D yn nodi mae peth or cywydd yw ol (ar ôl camgopïo llinellau cerdd arall) ac ymddengys i William Salesbury hefyd adael bwlch bwriadol ar ddiwedd y gerdd yn Gwyn 4. Camgopïwyd rhai darlleniadau pwysig hefyd megis trefydd am trefrydd (gw. 12n). Perthyn Pen 64 yn agos i gynsail X², ond y tro hwn mae’r cywydd yn gyflawn. Rhaid, felly, fod ganddo fersiwn gyflawn o’r gerdd wrth law wrth ei chopïo, sef X¹ yn y stema. Ymddengys mai ar sail y testun hwn yn Pen 64 yn bennaf y lluniwyd y golygiad yn GGl.

Y testun arall sy’n agos at y gynsail yw LlGC 17114B; ceir ynddo fân amrywiadau unigryw, gw. 2, 7–8, 10, 11, 27, 34, 43 a 50. Efallai fod hynny’n wir hefyd am LlGC 8497B ond i’r copïydd ddiwygio rhai darlleniadau i ‘wella’ y gynghanedd neu hyd y llinell.

Rhydd LlGC 6681B ddarlleniadau sy’n deillio o’r tri fersiwn. Ceir ‘cywiriadau’ sy’n ymddangos fel amrywiadau gan y copïydd John Jones, Gellilyfdy, gan iddo danlinellu ambell air a nodi’r amrywiad gerllaw. Awgryma hyn fod ganddo fwy nag un ffynhonnell, efallai, neu o leiaf ei fod yn ymwybodol o fwy nag un fersiwn llafar o’r cywydd. Mae’r llinellau cyntaf yn dangos iddo ddilyn BL 14967 ac X¹, ond dilynir hefyd yr un darlleniadau â LlGC 17114B, e.e. minnau’r neuadd (9) a f’einioes (11).

Y llawysgrifau pwysicaf felly yw BL 14967, LlGC 17114B a LlGC 3049D. Er nad yw BL 14967 yn berffaith, derbynnir y llinellau ychwanegol fel rhai a oedd yn y testun gwreiddiol ac o’r herwydd rhaid rhoi blaenoriaeth i’r darlleniadau unigryw eraill sydd ynddo. Yn ychwanegol, bernir bod gwallau camgopïo neu gamglywed yn LlGC 17114B ar adegau gan arwain at ddarlleniadau annilys weithiau.

Trawsysgrifiadau: BL 14967, LlGC 17114B a LlGC 3049D.

Stema

1 Mae i’m cefn er ys pythefnos  Mae’r llinell yn rhy hir oni chywesgir mae i’m yn unsill (cf. 45.19 Os am wlân mae i’m dychanu). Dilynir BL 14967 yma gyda’r darlleniad er ys ond gellir hefyd ei gywasgu’n ers neu es fel a wneir yn y copïau eraill.

2 Henwayw ni ad hun y nos  Cryfach yw’r dystiolaeth dros ddilyn BL 14967 yma, sef henwayw ni ad hvn y nos; rhydd X¹ hefyd yr un darlleniad. Er nad yw darlleniad LlGC 17114B yn gwbl anystyrlon, sef heniev niad hvno (a chymryd bod heniev yn amrywiad ar ‘heintiau’), dywed y bardd fod gwayw arall yn ei boeni yn y llinell nesaf, felly mae cyfeirio yma at hen wayw yn ddigon synhwyrol.

4 anaf yng nghlo  Darlleniad pob llawysgrif ac eithrio LlGC 8497B a wna vynghlo (ac o bosibl BL 14967). Dichon mai camrannu’r llinell sy’n gyfrifol am hynny.

7–8 Baddwn / … a wna’r dwfr hwn  Derbynnir darlleniad BL 14967 ac X¹, gthg. y darlleniad dyfr o gladd enaint baddon / difar haint awna dyfr hon yn LlGC 17114B. Ceir enghreifftiau o’r ddau derfyniad -wn ac -on yn GPC 248 wrth gyfeirio at yr enw priod Baddwn. Ond mae’r rhagenw dangosol hwn yn BL 14967 ac X¹ yn fwy ystyrlon os yw’r bardd yn cyfeirio at ddwfr Baddwn; enw gwrywaidd yw dwfr. Mae’n bosibl i gopïydd LlGC 17114B hepgor y fannod i ‘wella’ y gynghanedd a newid y rhagenw dangosol yn rhagenw unigol benywaidd i wneud y llinell yn fwy ystyrlon.

9 minnau neuadd  Mae LlGC 17114B ac X² yn cynnwys y fannod yma a darllen minav’r nevadd a gellir dadlau i’r copïwyr ei hepgor yng ngweddill y llawysgrifau oherwydd tybio ei bod yn effeithio ar yr odl lusg. Fodd bynnag, nid oes ei hangen o ran yr ystyr na’r gynghanedd gan mai cyfeirio at neuadd / A thre’r Bwrch a wna’r bardd. Dilynir BL 14967, LlGC 8497B a Pen 64 yma felly.

10 na thri  Dilynir pob llawysgrif ac eithrio LlGC 17114B sy’n darllen na thair o’r badd yma. Mae hynny’n anodd i’w dderbyn gan mai enw gwrywaidd yw Badd.

11 a dry einioes  Ceir y darlleniad aneglur adryf veinioes yn LlGC 17114B sy’n cynnwys y rhagenw mewnol fy; mae’r dystiolaeth yn gryfach dros ei hepgor.

12 Trefrydd  Ymddengys i LlGC 3049D, Gwyn 4 a Pen 64 gamddarllen trefydd am trefrydd a hynny sydd hefyd yn GGl. Nid oes amheuaeth nad cyfeiriad sydd yma at y Drefrudd yn Alberbury, swydd Amwythig, lleoliad cartref y noddwraig (gw. 12n (esboniadol)).

16 feneginiaeth  Ceir y ffurf veneginiaeth yn LlGC 17114B a BL 14967 a veddyginiaeth yn LlGC 3049D, LlGC 8497B a Gwyn 4. Cadwyd ambell enghraifft yn y farddoniaeth o’r ffurf meneginiaeth, gw. GPC 2401, cf. GIRh 7.99 Wyth rym meneginiaeth raid. Felly, dilynir y ddwy lawysgrif hynaf yma.

27 o Warwig ieirll  Dilynir BL 14967 yma gyda’r darlleniad warwig ieirll, gthg. y darlleniad o wraig iarll sy’n anystyrlon gan nad oedd Siân na’i rhieni wedi ennill statws iarll nac iarlles (cf. 24 sy’n cyfeirio at ei thad fel barwn). Fodd bynnag, ni chadwyd yr o yn BL 14967 ac mae’r ystyr yn gofyn am o yma, felly dilynir BL 14967 ond bod y copïydd wedi hepgor yr o er mwyn darllen eira, gw. isod. Cyfeirir at Warwig hefyd yn y cwpled ychwanegol, gw. 29–30 isod.

27 eiry  Ceir eira yn BL 14967 (gw. uchod); eiry sydd yn LlGC 3049D, Gwyn 4 a Pen 64, ond mae hynny’n peri i’r llinell fod yn fyr o sillaf er bod y darlleniad hwnnw’n fwy hynafol. Mae LlGC 17114B yn darllen orav sydd hefyd yn ddisgrifiad ystyrlon o ferch, ond awgrymir i’r copïydd o bosibl gamddarllen o am ei, neu o am e a hepgor yr i. Dyfelir yn betrus felly mai eiry sy’n cyfateb i ddarlleniad y gynsail.

29–30  Cwpled a geir yn BL 14967 yn unig a dichon iddo gael ei golli o LlGC 17114B ac X¹. Mae’r darlleniad o’r cyff y doe Warwig hen yn cynnig bod teulu Siân Bwrch yn perthyn rhywsut i linach ieirll Warwick. Ni ddaethpwyd o hyd i dystiolaeth i brofi hynny, ond roedd gan ei theulu gysylltiadau cryf â swydd Warwick gan fod ei thad, Syr William Clopton, a’i thaid, Syr Alexander Besford, wedi gwasanaethu ieirll Warwick yn y cyfnod hwn, ymhellach gw. 29n (esboniadol).

34 A gwragedd, liw geirw eigion  Cf. BL 14967 ac X¹, gthg. darlleniad LlGC 17114B a LlGC 8497B a gwragedd liw gorweigion sy’n anystyrlon. Efallai i’r copïydd gamddarllen geirw eigion o’i ffynhonnell (cf. eiry yn llinell 27).

43 meirch  Rhaid ystyried hwn yn ei gyd-destun (cf. 44 grwms, iwmyn) a gwrthod y darlleniad merch sydd yn LlGC 17114B. Efallai fod dechrau llinell 41 gorau merch wedi drysu’r copïydd ac iddo gamgopïo (mae’n hepgor i yn llinellau 27 a 34 hefyd).

46 a llawnwin y llys  Mae’r llinell yn rhy fyr yn LlGC 17114B llownwin llys, felly dichon y dylid darllen y llys fel a geir yn BL 14967 neu a llys fel LlGC 3049D a Gwyn 4. Rhydd y fannod well ystyr yma, gan y cyfeirir at lys penodol.

48 siwgr a gwresowgwin  Ni cheir y cysylltair a yn LlGC 17114B lle darllenir siwgwr yn ddeusill.

50 haint yn y tir  Ceir y darlleniad unigryw yn BL 14967 saint ni ad henaint yn hir, ond gwell o ran ystyr a chynghanedd yw saint ni ad haint yn y tir, sef darlleniad 17114B a LlGC 3049D. Yn rhan gyntaf y cywydd cyfeiriodd Guto at seintiau a oedd yn enwog am iacháu heintiau ac afiechydon a dichon mai hynny sydd wrth wraidd y disgrifiad hwn o Siân a Siôn fel seintiau na chaniataent i haint ymledu yn eu tir. Ymddengys i gopïydd BL 14967 gamglywed felly.

51–4  Llinellau a geir yn BL 14967 yn unig. Enw un o ferched Siôn a Siân Bwrch oedd Isabel, felly dyma ffaith gywir am deulu’r noddwraig. Gellir cywasgu’r enw yn Isbel er mwyn hyd y llinell. Mae’r cwpledi’n dilyn yr un arddull ddiarhebol a chymeriad llythrennol â gweddill y cywydd.

56 â’r twrf  Dilynwyd darlleniad unigryw Gwyn 4 yn GGl a darllen o’r twrf. Nid oes rheswm dros wrthod a’r yma.

57 wythryw fodd  Pen 64 yn unig sy’n darllen y cyfuniad wythryw fedd a geir yn GGl, mae’r llawysgrifau eraill i gyd o blaid darllen fodd, cf. y disgrifiad o’r wledd yn 97.39 Amryw fodd ar ansoddau.

62 na ffrwyth, llysieuyn  Mae’r ffurf lluosog llysiav a geir yn LlGC 17114B yn gwneud y llinell yn rhy fyr. I ymestyn y llinell ceir y fannod yn LlGC 8497B sy’n darllen na ffrwyth y llysiau ac yn X¹ ceir llysieuyn. Yr olaf yw’r darlleniad mwyaf ystyrlon.

65 ansawdd  Ceir y ffurf ansodd yn BL 14967 a LlGC 3049D ond rhaid derbyn y terfyniad -awdd sydd yn narlleniad LlGC 17114B er mwyn y gynghanedd lusg.

70 a’i thân onn  Mae GGl yn dilyn darlleniad unigryw Pen 64 A than onn gan ddehongli onn fel y rhagenw dangosol hon. Derbynnir yma ddarlleniad gweddill y llawysgrifau.

72 ladi  arglwyddes a geir yn LlGC 17114B a ladi yn BL 14967, collwyd diwedd y cywydd yn LlGC 3049D. Gan fod arglwyddes yn peri bod y llinell yn wythsill, fe’i newidiwyd yn arglwydd mewn amryw o lawysgrifau (cf. GGl). Ond cyfeirir yn gyson trwy’r cywydd – ac yn enwedig yn y rhan olaf – at yr Arglwyddes Siân Bwrch fel arglwyddes Mawddwy, a hi yw canolbwynt y moliant o’r dechrau i’r diwedd. Ni ellir cywasgu’r llinell mewn unrhyw ffordd arall. Os darllenir ladi, rhaid derbyn bod copïydd LlGC 17114B wedi ei newid i arglwyddes. Ond sylwer sut y defnyddir rhai geiriau Saesneg fel grwms, iwmyn (44) a Dâm (38) yn y gerdd yn ogystal â’r pwyslais ar gysylltiad Siân â Lloegr. Tybed a newidiwyd y llinell – gan ddibynnu ar y gynulleidfa? Am enghreifftiau eraill o feirdd y bymthegfed ganrif yn defnyddio ladi, gw. GLGC 67.87 Gwenllian sidan fal Ladi Sioes; DE LXIII.33 Silin Sant Owrbert ladi Mair.

Cywydd i ddiolch i Siân Bwrch, gwraig Siôn Bwrch, arglwydd Mawddwy, am y gofal caredig a roes i’r bardd pan alwodd heibio i’w chartref yn y Drefrudd, plwyf Alberbury, swydd Amwythig, yw hwn.

Diolch am y wledd fendigedig a gysurodd y bardd yw prif foliant y cywydd a gellir bod yn weddol sicr mai yn y Drefrudd y’i canwyd. Yn wraig y llys, Siân oedd yn gyfrifol am yr agwedd ddomestig ar eu bywyd ac fe’i canmolir am y ddarpariaeth amrywiol o ffrwythau, llysiau a bwydydd egsotig eraill. Er nad yw’n debygol fod gan Siân allu meddyginiaethol i wybod sut i wella cleifion, credid yn gyffredinol fod bwyta perlysiau a sbeisys yn fodd i leihau poen ac i gadw heintiau draw. Canwyd cerddi i uchelwragedd ar yr un thema gan Lewys Glyn Cothi a Thudur Penllyn (GLGC cerddi 41, 88; GTP cerdd 13; gw. hefyd cerddi 49 a 97). At hynny, roedd elusengarwch tuag at eraill yn rhan bwysig o ddelwedd gwraig o statws ac yn rhinwedd i’w ganmol yn y cerddi iddynt (Watt 1997: 35). Tra gofalai’r gwŷr am y tir a’r stad, y gwragedd oedd yn gyfrifol am y tŷ a’r drefn ddomestig (ibid. 189). Ymhellach gw. Y Wledd: Y Drefn Ddomestig: Gwraig Uchelwr.

Yn rhan agoriadol y cywydd, cwyna’r bardd am hen boen yn ei gefn a bod ganddo’n awr wayw arall sydd yn ei wyro yn ei glun (llinellau 1–4), sef awgrym o bosibl ei fod yn dioddef o sciatica neu rheumatoid arthritis. Baddon meddyginiaethol sydd eisiau arno, meddai, a dŵr o ymolchfa rinweddol Caerfaddon (5–8). Ond yn hytrach na chael gwellhad yng Nghaerfaddon, dewisodd fynd i neuadd y Drefrudd i wella. Yno cafodd win a lluniaeth a oedd yn well na dŵr rhinweddol afon Dyfrdwy ym mro’r Santes Gwenfrewi (12–13). Gwell, hefyd, oedd y wledd a gafodd yno – yn well hyd yn oed na’r gwyrthiau a wnaeth Mwrog (17–18). Yn olaf, canmola’r bardd ofal tyner Siân gan gymharu hynny â gofal Mair Fadlen am yr Iesu (21–4).

Moli tras Siân a wna’r bardd yn yr ail ran. Nodir cysylltiadau ei theulu â choron Lloegr ac ieirll Warwick a bod ei llinach yn disgyn o farchogion, o genhedlaeth i genhedlaeth (31–2). Yn 36 troir at Siôn Bwrch a nodi ei fod yntau wedi ei euro’n farchog (aur yw’r Bwrch) a rhoddir y teitl Dâm iddi hithau. Ceir naws ddiarhebol i linellau 41–8 wrth i’r bardd ganmol y modd y mae’r ddau yn cynnal a chadw’r llys yn y Drefrudd. Nesaf, ceir cipolwg ar y gweithgarwch a gynhelid yno megis hela a gwledda a chanmolir y ddarpariaeth sy’n cynnwys cŵn hela, hebogiaid, meirch a gweision. Canmolir hefyd eu merch, Isabel, a’i dawn hithau fel ei mam i ofalu am y bardd clwyfedig.

Yn rhan olaf y cywydd dychwelir at ddawn Siân i ddarparu gwledd gan gyfeirio ati fel y sawl sydd yng ngofal y gwasanaeth cegin. Pwysleisir â gormodiaith yr amrywiaeth eang o ddanteithion a ddarparodd, yn wyth gwahanol saig o fwyd, yn wyth math o sawsiau a gwinoedd, ffrwythau a llysiau. I gloi, pwysleisir i’r wledd ddanteithiol wella Guto o’i glwyfau fel nad oes angen cymorth meddyg arno bellach: sicrhaodd gwledd Siân wellhad iddo.

Dyddiad
Rhydd y bardd y teitl Syr i Siôn Bwrch (40), felly mae’n debygol i’r cywydd gael ei ganu ar ôl 1444–5 pan urddwyd ef yn farchog (gw. Siôn Bwrch a 40n isod). Yn ôl Bridgeman (1868: 98), pan fu farw Siôn Bwrch yn 1471 roedd Siân ynghyd â dwy o’u merched eisoes wedi marw. Nodir oedran y ddwy ferch arall, sef Isabel, 30, ac Elisabeth, 26. Enwir Isabel yn y cywydd hwn (gw. 51n) ac mae’r cyfeiriad ati fel maestres o bosibl yn awgrymu ei bod yn ferch ifanc ddibriod pan ganwyd y cywydd. Gellir awgrymu i Isabel gael ei geni tua 1441 ac i’r cywydd gael ei ganu yn ystod y 1450au neu’r 1460au cynnar.

Golygiad blaenorol
GGl cerdd XLVI.

Mesur a chynghanedd
Cywydd, 72 llinell.
Cynghanedd: croes 50% (36 llinell), traws 23% (17 llinell), sain 17% (12 llinell), llusg 10% (7 llinell).

3 gwayw  Rhydd Guto’r argraff ei fod yn dioddef gwayw yn ei esgyrn wrth iddo gyfeirio at hen ddolur (2) a dolur newydd (gwayw arall) a hynny yn ei gefn, ei glun a’i ben-glin. Gwyddom hefyd iddo ddioddef poen yn ei asennau, gw. cerdd 109. Mae’n bosibl mai’r clefyd rhiwmatig sy’n ei boeni, clefyd cyffredin iawn yn yr Oesoedd Canol, gw. Meddyginiaeth: Salwch a Haint.

6 ennaint  Ceir iddo ddwy ystyr yn GPC 1218, sef ‘eli’ a ‘badd (meddyginiaethol), baddon, ymolchfa’. Yr olaf sydd orau yma gan fod y bardd yn manylu yn y llinell nesaf mai baddon Caerfaddon fyddai’n ei wella, gw. 7n.

7 ennaint Baddwn  Am ennaint, gw. 6n. Cyfeiriad sydd yma at y ffynhonnau twym neu’r baddondai yng Nghaerfaddon. Arferai cleifion ymdrochi yn y ffynhonnau hyn i wella o bob math o glefydau a heintiau. Cyfeirir at ennaint Baddon yn BD 109 ena yd oerant eneint Badvn (cf. geiriad Lladin yr un testun, frigebunt Badoni balnea a’r balnea ... Badonis y cyfeirir ati yn ‘Annales Cambriae’ fel enw lle yng ngwlad y Hwicce, gw. Morris 1980: 57, 81). Cysylltir seintiau yn dragwyddol â dŵr rhinweddol o ffynnon neu ennaint ac yn ôl un traddodiad bu Dewi Sant ei hun yng Nghaerfaddon i Gristioneiddio’r dŵr yno, gw. BDe 6 a GIRh 8.48n, cf. GLGC 8.27–8 Dewi agos bendigodd, / o’n bodd, yr ennain baddon. Dengys mynych gyfeiriadau’r beirdd at ennain(t) Baddon / Baddwm neu ennaint twym fod y ffynhonnau hyn yng Nghaerfaddon yn enwog iawn o hyd yn y bymthegfed ganrif.

10 tre’r Bwrch  Cyfeiriad at brif lys y Bwrchiaid a oedd yn y Drefrudd gw. 12n. Addasiad Cymraeg yw Bwrch o’r cyfenw Saesneg Burgh, de Burgh, Burch neu Burrugh.

12 Trefrydd  Yr enw Cymraeg ar Wattlesborough ym mhlwyf Alberbury yn swydd Amwythig. Ceir gan Guto hefyd y ffurf gyda’r fannod ac yn odli ag -udd (gw. 80.18, 55, 57). Awgrymir gan Morgan (i ymddangos) d.g. Wattlesborough, mai rhudd ‘coch’ yw’r ail elfen, a chymerir felly mai y Drefrudd yw’r ffurf safonol. Gelwid Wattlesborough Heath yn King’s March neu Rhos y Drevrythe mewn dogfen o’r unfed ganrif ar bymtheg, ond prin fel arall yw’r dystiolaeth dros y ffurf Gymraeg, gw. Smith 2001: 157, 167. Erys olion castell Wattlesborough o hyd (gw. SJ 355126) a theulu Corbet, sef hynafiaid Siôn Bwrch ar ochr ei fam a fu’n gyfrifol am ei adeiladu yn ystod y drydedd ganrif ar ddeg. Yn ôl West (1981: 33) ceir olion diweddarach i’r dwyrain o’r tŵr a ddyddir o bosibl i gyfnod y Bwrchiaid. Bu yno gasgliad o adeiladau sylweddol o ran maint a gellir dyddio un ffenestr sydd wedi goroesi i’r bymthegfed ganrif (gw. West 1981: 34 a Blore 1868: 98). Ymddengys mai un o ferched Siân, sef Angharad, a etifeddodd y Drefrudd a thrwy ei phriodas â John Leighton arhosodd y tŷ yn nwylo teulu Leighton hyd at y ddeunawfed ganrif pan adeiladwyd ffermdy ar y safle o’r enw ‘Wattlesborough Hall’, gan ailddefnyddio peth o’r deunydd canoloesol i’w adeiladu, gw. Blore 1868: 102.

13 dwfr Donwy  Yn ôl Gruffydd (1933–5: 1–4) ystyr yr enw Dyfrdwy, sef yr afon a lifa i lawr o Benllyn drwy’r gogledd-ddwyrain, yw ‘dwfr y dduwies’. Daw i’r casgliad mai enw duwies Dyfrdwy yw Donwy, gw. Gruffydd 1933–5: 2: ‘ymddengys i mi mai’r dduwies yw Donwy, er na allaf yn awr gael ond un esiampl o’r enw’ (sef cyfeiriad gan Lywarch ap Llywelyn, GLlLl 22.28 Nid cywiw â llwfr dwfr Dyfrdonwy), gw. ymhellach Thomas 1935–7: 41–2. Daw taith afon Dyfrdwy i ben wrth iddi ymuno â’r môr yng Nglannau Dyfrdwy, sir y Fflint. Tref nad yw’n bell o’i glannau yw Treffynnon, ac yno y gwelir ffynnon Gwenfrewi hyd heddiw. Anodd gwybod ai cyfeiriad at ddŵr rhinweddol afon Dyfrdwy neu gyfeiriad at ddŵr rhinweddol Gwenfrewi sydd yma. Mae donwy hefyd yn ffurf trydydd unigol presennol dibynnol y ferf doniaf: donio, ‘cynysgaeddu, gwaddoli, bendithio’, gw. GPC 1076; cf. GMB 11.47 Tra ym donnwy Duw da6n ardercha6c. Ond annisgwyl fyddai’r terfyniad hynafol hwn yng ngwaith Guto’r Glyn.

13 Gwenfrewy fro  Santes o’r chweched ganrif oedd Gwenfrewi, ac ymddengys mai ei bro oedd ardal Tegeingl, ac yn fwy penodol efallai Treffynnon yn sir y Fflint. Am ei buchedd, gw. Wade-Evans 1944: 288–309 a cheir mydryddiad o’r fuchedd hon gan Dudur Aled, TA cerdd CXXXIX. Lladdwyd hi gan ŵr o’r enw Caradog wrth iddi amddiffyn ei gwyryfdod. Torrodd ei phen ymaith â’i gleddyf ac yn yr union fan lle disgynnodd ei phen (neu ei gwaed yn ôl rhai traddodiadau) tarddodd ffynnon. Canwyd nifer o gerddi i Wenfrewi a chyfeirir yn gyson at ddŵr bendithiol ei ffynnon, cf. GIBH 9.11–12 Gorau gwin, gwir a ganwn, / I dorri haint yw’r dŵr hwn. Ymhellach, gw. LBS iii: 185–96 a Henken 1987: 141–51.

15 gwen  Chwaraea’r bardd ar yr enw priod Gwenfrewy a’r enw cyffredin gwen ‘geneth landeg’. Diddorol hefyd yw’r cyfeiriad at ei gwin gan y cyfeirir yn aml yn y cerddi i Wenfrewi at ddŵr y ffynnon fel petai’n win, cf. GIBH cerdd 9.11n.

15 Mawddwy  Daeth arglwyddiaeth Mawddwy i feddiant Siôn Bwrch trwy ei fam, Elisabeth ferch John de la Pole. Siân Bwrch yw gwen o Fawddwy yma, cf. 65 arglwyddes Fawddwy a 72 ladi Mawddwy. Dichon fod Guto am dynnu sylw at gysylltiadau Siân (fel gwraig a hanai o ganolbarth Lloegr) â Chymru.

17 Mwrog  Sant cysylltiedig â Llanfwrog ger Rhuthun, sir Ddinbych, a Llanfwrog, sir Fôn, gw. LBS iii: 505–6. Prin yw’r hanes amdano ond cyfeirir yn aml ato gan y beirdd, gw. Williams 1931: 104–6; LBS iii: 505–7; WCD 490–1; Henken 1987: 357. Cesglir o ran y cyfeiriadau fod ganddo’r ddawn i iacháu.

19 Siân  Siân Bwrch, gwraig Syr Siôn Bwrch, arglwydd Mawddwy, a merch Syr William Clopton. Hanai ei theulu o swydd Gaerloyw a swydd Warwick yn Lloegr.

21 Mair Fadlen  Gwraig a fu’n gweini ar Grist yn ystod ei weinidogaeth a’r gyntaf i weld y bedd yn wag a’r Crist atgyfodedig, gw. NCE ix, 387–9. Seiliwyd ei buchedd ar ei hanes yn y ‘Legenda Aurea’, gw. Jones 1927–9: 325–39. Cyfeiria’r beirdd ati’n aml fel meddyges i’r Iesu, fel y gwna Guto yma, cf. GTP 13.29–30 Seren wrth asen Iesu, / Santes a’i feddyges fu; DN IV.53–4 Meddyges gynt i’r Iesu, / Mair Fadlen walld felen fv. Caiff ei henw ei grybwyll hefyd yng nghywydd Guto i Hywel o Foeliwrch, gw. 92.25. Ceir un cywydd i Mair Fadlen a dadogwyd ar Gutun Gyriog ac ar Ronw Gyriog gw. GGrG 4–5.

23 mwy cwyn  Deellir cwyn i olygu ‘achwyniad, datganiad o anghyfiawnder, o ofid, o alar’, gw. GPC 653 d.g. cwyn¹. Cyfeiriad yw at ofal tyner Siân drosto pan fu’n dioddef anhwylder. Byddai cwyn ‘gwledd’ hefyd yn ystyrlon yma, gw. GPC 654 d.g. cwyn².

23 macai  Ffurf trydydd unigol amherffaith dibynnol magu.

24 Barwn Cloptwn  Tad Siân, sef Syr William Clopton a hanai’n wreiddiol o Glopton ger Quinton yn swydd Gaerloyw. Roedd yn dirfeddiannwr cyfoethog ac yn berchen ar diroedd helaeth yn swydd Gaerloyw a swydd Warwick. Urddwyd ef yn farchog rywbryd ar ôl 1410 a bu farw yn 1419 (Carpenter 1992: 686). Claddwyd ef yn Quinton, swydd Gaerloyw, lle caiff ei gofio ar ffurf corffddelw, gw. Davis 1899: 33 a’r nodyn ar Siân Bwrch.

25 Arglwydd Siôn  Sef Siôn Bwrch, gŵr Siân ac arglwydd Mawddwy er 1430.

26 cares Lloegr a’i choron  Hanai Siân yn wreiddiol o Loegr ac awgrymir mai ystyr cares yma yw ‘gwraig neu ferch sy’n perthyn trwy waed ac o’r un tylwyth’, gw. GPC 426. Er na cheir prawf i brofi bod ei hynafiaid yn perthyn i’r teulu brenhinol, mae’n amlwg fod gan ei theulu gysylltiadau agos â ieirll Warwick, gw. 29n. Diddorol i’r bardd dynnu sylw cyson at Seisnigrwydd Siân yn y cywydd hwn. Disgrifir ei merch, Isabel, hefyd fel merch orau yn Lloegr ei moes yn 53 isod. Digon posibl i Siân ei hun gomisiynu’r cywydd er nad yw’n debygol iawn y byddai’n deall rhyw lawer ar yr iaith. Cofier i’w theulu gomisiynu llyfr yn cynnwys cerddi Saesneg (gw. Siân Bwrch, Turville-Petre 1990: 36 a Perry 2007: 131–59) ac roedd cynnig nawdd i feirdd hefyd yn rhan o ddelwedd uchelwraig o statws.

27 o Warwig ieirll  Awgryma’r bardd fod Siân yn perthyn i ieirll Warwick, ffaith na ellir ei phrofi. Ond ceir digon o dystiolaeth i brofi bod ei theulu wedi gwasanaethu Thomas a’i fab Richard Beauchamp, ieirll Warwick yn y cyfnod hwn. Bu ei thad Syr William Clopton, ei lys-dad yntau Syr Thomas Crewe, ei thaid ar ochr ei mam Syr Alexander Besford a’i fab yng nghyfraith ef (ac ewythr Siân) Thomas Throgmorton yn dal swyddi pwysig o dan arweiniad y ddau iarll yn ystod eu hoes, gw. Siân Bwrch; Carpenter 1992: 319 a DNB Online s.n. Throgmorton family.

28 o’r Besawns  Mae’r fannod yn awgrymu mai enw pendant yw’r gair hwn ac annhebygol mai’r un ydyw â besawnts yn yr ystyr ‘darn o aur a fathwyd yn gyntaf yn Bysantiwm’, gw. GPC 276. Awgrymir yn GGl 337 y gallai besawns fod yn gyfeiriad at deulu o’r enw Besant, sef cyfenw poblogaidd yn ei wahanol ffurfiau yn yr Oesoedd Canol. Ond y dehongliad mwyaf ystyrlon yw bod Besawns yn ffurf ar Beauchamp a bod hwn yn gyfeiriad at deulu ieirll Warwig, gw. 27n a Siân Bwrch.

29 Warwig hen  Gall hwn fod yn gyfeiriad at Thomas Beauchamp (1337x1339–1401), deuddegfed iarll Warwick neu ei fab Richard Beauchamp (1382–1439), y trydydd iarll ar ddeg a’r olaf â’r cyfenw Beauchamp i etifeddu’r teitl (dichon mai hynny sydd wrth wraidd yr ansoddair hen yma). Gwasanaethodd ei thad a’i thaid ar ochr ei mam y ddau iarll yn ystod eu hoes, gw. y nodyn ar Siân Bwrch. Rhyfedd, fodd bynnag, yw O’r cyff y dôi Warwig hen gan na ddaethpwyd o hyd i dystiolaeth i brofi perthynas waed â theulu Beauchamp. Ond roedd gan ei theulu gysylltiadau agos â’r ddau iarll, gw. 27n uchod.

30 tair sir  Roedd teulu Siân yn berchen ar stadau yn swydd Gaerwragon, swydd Warwick a swydd Gaerloyw ac awgrymir mai’r siroedd hynny sydd ym meddwl y bardd yma.

30 tai’r seren  Sef cyfeiriad, mae’n debyg, at eu cartref, y Drefrudd, cf. 40 Sêr y saint, hi a Syr Siôn.

31–2  Yr ergyd yma yw bod nifer helaeth o deulu Siân wedi eu hurddo’n farchogion, gw. y nodyn ar Siân Bwrch.

38 Dâm  Benthyciad o’r Saesneg dame a theitl ffurfiol Siân Bwrch fel gwraig marchog, gw. OED Online s.v. dame.

39 sul  Dyfynnir y llinell hon yn GPC 3355 d.g. sul ‘haul’.

40 Syr  Erbyn 1444–5 roedd Siôn Bwrch wedi ei urddo’n farchog, cf. 36 Aur yw’r Bwrch ar wŷr y byd. Bu hefyd yn siryf yn 1453 ac yn 1463–4, gw. Bridgeman 1986: 97–9.

44 grwms  Lluosog grwm, sef benthyciad o’r Saesneg groom, ‘gwastrawd’ neu ‘swyddog yng ngwasanaeth teulu brenhinol Lloegr’, gw. GPC 1538 ac OED Online s.v. groom.

44 iwmyn  Iwmon yw gwas neu ganlynwr is ei safle nag ysgwïer, gw. GPC 2042 d.g. iwmon ac OED Online s.v. yeoman.

47 crupl o’i lin  Cesglir o’r cyfeiriad hwn a’r cyfeiriad yn llinell 56 fod y bardd yn dioddef oherwydd poen yn ei ben-glin, cf. 116.47–8 Ac o’r plas nid â’r crupl hen / Er trywyr a’u tair awen.

48 siwgr  Nodir yn GPC 3296 fod siwgr un ai’n fenthyciad o’r Saesneg Canol sugre neu’n fenthyciad uniongyrchol o Ffrangeg Lloegr, gw. Y Wledd: Bwyd: Sbeisys.

48 gwresowgwin  Math o win cynnes, gw. Y Wledd: Diod: Gwin.

50 haint yn y tir  Er y gall hwn fod yn gyfeiriad cyffredinol, mae’r mynych gyfeiriadau at haint yn y cywydd hwn, megis yn llinellau 5, 8 ac, yn arbennig, y llinell hon, yn awgrymu bod Guto’n cyfeirio at haint penodol a effeithiodd y wlad. Bu’r blynyddoedd 1463–5, 1467 a’r 1470au yn gyfnodau o afiechyd marwol a heintus ym Mhrydain na welwyd eu tebyg ers y 1430au yn ôl Gottfried 1978: 41: ‘In 1463 John Warkworth wrote in his chronicle of a freezing cold winter, and subsequent conditions ominously similar to those of the 1430s. This was followed in 1464 by what appears to have been a national epidemic of plague.’ Ymhellach, gw. Meddyginiaeth: Salwch a Haint.

51 Isbel  Isabel Bwrch oedd eu trydydd merch yn ôl yr achau (Salzman 1945: 112). Pan fu farw ei thad yn 1471 roedd hi dros ei deg ar hugain oed (Bridgeman 1868: 98). Dyfelir, felly, iddi gael ei geni oddeutu 1441 a’i bod yn ferch ifanc ddibriod pan ganwyd y cywydd hwn. Dichon ei bod wrthi’n dysgu’r moesau cwrtais er mwyn ei pharatoi i fod yn wraig o safon i uchelwr. Maes o law, priododd Syr John Lingen o swydd Henffordd, Iorcydd a fu’n brwydro ym mrwydr Mortimer’s Cross ac a urddwyd yn farchog ar faes Tewkesbury, 3 Mai 1471. Claddwyd y ddau yn eglwys Amystrey, ger Lingen, swydd Henffordd. Am y teulu gw. yn arbennig Burgess 1877: 379.

55 gwasanaeth cegin  Dichon fod y cyfuniad gwasanaeth cegin yn atgoffa’r gynulleidfa mai i Siân a’i swyddogaeth fel un a oedd yn gofalu am y wledd y canwyd y cywydd, cf. y gerdd ‘Gwasanaeth Bwrdd’ gan Ieuan ap Rhydderch, GIRh cerdd 5, sy’n disgrifio’r cwrs cyntaf o saig foethus mewn cartref bonheddig; gw. ymhellach Bowen 1952–4: 117.

56 twrf  Ceir dwy ystyr i twrf yn GPC 3661, sef ‘sŵn (mawr), cynnwrf, rhu, ffrae, helynt’ a ‘mintai, llu, torf’. Nid oes amheuaeth nad y cyntaf yw’r ystyr yma, nid yr ystyr arferol ‘sŵn’ ond ‘helynt, trwbwl’.

57–64  Noda Guto yn y llinellau hyn iddo dderbyn amrywiaeth o ffrwythau, llysiau a chnau yn y wledd, ymhellach gw. Y Wledd: Bwyd: Llysiau a Ffrwythau.

61 oraens  Benthyciad o’r Saesneg orange, gw. Hammond 2005: 97, ‘oranges were imported into England from the late fourteenth century and probably earlier.’ Gw. Y Wledd: Bwyd: Llysiau a Ffrwythau.

65 ansawdd  Ceir sawl ystyr i ansawdd ond yn y cyd-destun hwn dehonglir mai ‘ymborth, danteithfwyd, gwledd’ yw’r ystyr, gw. GPC 156 d.g. ansawdd³, cf. 101.31 Peri ansodd heb brinsaig.

71 antred  Dengys GPC 159 y tarddai’r gair hwn o’r Saesneg Canol entrete a dengys OED iddo darddu o’r Hen Ffrangeg entrait ‘adhesive plaster’, gw. OED Online s.v. entrete. Dyddiad yr enghraifft gynharaf o’r gair Saesneg yw c.1440. Awgryma Guto nad oes angen plaster ar ei ben-glin bellach oherwydd gofal Siân, gw. Meddyginiaeth: Ffyrdd i Wella: Triniaethau.

72 meddig  Ni roddid llawer o ffydd mewn meddygon yn yr Oesoedd Canol; yn hytrach, rhoddai’r bobl eu ffydd mewn cymorth dwyfol. Yn ôl Richards 1933: 374 roedd gwybodaeth feddygol yn amherffaith a meddyginiaeth yn aml ‘ond rhyw gyfuniad ofnadwy o ffisigwriaeth a swyn’, gw. Meddyginiaeth.

Llyfryddiaeth
Blore, E. (1868), ‘Wattlesborough Tower, Shropshire’, The Archaeological Journal, 25: 97–102
Bowen, D.J. (1952–4), ‘Y Gwasanaeth Bwrdd’, B xv: 116–20
Bridgeman, G.T.O. (1868), ‘The Princes of Upper Powys, Chapter IV’, Mont Coll 1: 78–103
Burgess, J.T. (1877), ‘The Family of Lingen’, The Archaeological Journal, 34: 374–85
Carpenter, C. (1992), Locality and Polity: A Study of Warwickshire Landed Society, 1401–1499 (Cambridge)
Cule, J. (1973) (ed.), Wales and Medicine (Cardiff)
Davis, C.T. (1899), The Monumental Brasses of Gloucestershire (London)
Gottfried, R.S. (1978), Epidemic Disease in Fifteenth Century England: The Medical Response and the Demographic Consequences (Leicester)
Gruffydd, W.J. (1933–5), ‘Donwy’, B vii: 1–4
Hammond, P. (2005), Food and Feast in Medieval England (Stroud)
Henken, E.R. (1987), Traditions of the Welsh Saints (Cambridge)
Jones, D.G. (1927–9), ‘Buchedd Mair Fadlen a’r Legenda Aurea’, B iv: 325–39
Morgan, R. (i ymddangos), Welsh Place-names in Shropshire (Cardiff)
Morris, J. (1980) (ed.), Nennius: British History and The Welsh Annals (London and Chichester)
Perry, R. (2007), ‘The Clopton Manuscript and the Beauchamp Affinity: Patronage and Reception Issues in a West Midlands Reading Community’, W. Scase (ed.), Essays in Manuscript Geography: Vernacular Manuscripts of the English West Midlands from the Conquest to the Sixteenth Century (Hull), 131–59
Richards, R. (1933), Cymru’r Oesau Canol (Wrecsam)
Salzman, L.F. (1945) (ed.), A History of the County of Warwick: Volume 3 (Woodbridge)
Smith, J.B. (2001), ‘Mawddwy’, J.B. Smith and Ll.B. Smith (eds.), History of Merioneth Volume II: The Middle Ages (Cardiff), 151–67
Thomas, R.J. (1935–7), ‘Tryddonwy’, B viii: 41–2
Turville-Petre, T. (1990), ‘The Relationship of the Vernon and Clopton Manuscripts’, D. Pearsall (ed.), Studies in the Vernon Manuscript (Woodbridge), 29–44
Wade-Evans, A.M. (ed. and trans.) (1944), Vitae sanctorum Britanniae et genealogiae (Cardiff)
Watt, D. (1997), Medieval Women in their Communities (Cardiff)
West, J.J. (1981), ‘Wattlesborough Tower, Alberbury’, The Archaeological Journal, 138: 33–4
Williams, I. (1931) (gol.), Gwyneddon 3 (Caerdydd)

This is a poem to thank Joan Burgh, the wife of John Burgh, lord of Mawddwy, for taking care of the poet when he visited their home at Wattlesborough, in the parish of Alberbury, Shropshire.

The focus of the cywydd is the wonderful feast that comforted the poet at the home of the Burghs at y Drefrudd, Wattlesborough hall, where this poem was sung. As the lady of the court, Joan was responsible for this domestic aspect of their life and Guto commends her for the variety of provisions at the feast: fruits, vegetables and other exotic food. It is not likely that Joan herself had the ability to cure the sick, but it was a common belief in the Middle Ages that eating herbs and spices did indeed reduce pain and protect the body against diseases. Lewys Glyn Cothi and Tudur Penllyn (GLGC poems 41, 88; GTP poem 13; see also poems 49 and 97) composed poems to noblewomen on the same subject. Moreover, showing charity towards others was an important aspect of the life of a noble lady and a quality often referred to by poets in praising women (Watt 1997: 35). While the men looked after the land and the estate, the women were responsible for the house and the domestic order (ibid. 189). For further information see The Feast: Domestic Arrangements: The Nobleman’s Wife.

In the opening section of the poem, the poet complains of a longstanding pain in his back and of another gwayw ‘pain’ that makes his hip crooked (lines 1–4), a suggestion that he may have been suffering from sciatica or rheumatoid arthritis. His request is for a medicinal bath with water from the depths of one of the springs at Bath (5–8). But rather than seeking a cure in Bath, he decided to go to Wattlesborough instead. At Wattlesborough, he drank some wine and other drinks that were better than the pure water of the river Donwy in the land of St Winifred (12–13). Better, also, was the feast which he received at Wattlesborough – better even than the wonders of St Mwrog (17–18). Lastly, the poet compares Joan’s gentle care to that of Mary Magdalene for Jesus (21–4).

In the second section, the poet concentrates on Joan’s lineage. He notes her family connections with the English Crown and the earls of Warwick and her descent from generations of knights (31–2). In 36 the poet addresses her husband, John Burgh, noting that he too has been knighted (aur yw’r Bwrch ‘the Burgh is gold’) and he gives the title Dâm ‘Dame’ to Joan. There is a proverbial feel to lines 41–8 where the poet praises Joan and John for maintaining the great court at Wattlesborough. This is followed by an insight into the activities conducted there, such as hunting and feasting; Guto approves of their abundant supply of hunting hounds, hawks, horses and servants. He also praises their daughter, Isabel, for her thoughtful care for the injured poet, like her mother.

We return in the last section to Joan’s ability to prepare a feast. She is the one who is responsible for the gwasanaeth cegin ‘kitchen service’. With exaggeration, he emphasizes the great variety of delicacies which she prepared, eight different dishes of food, eight kinds of sauces, wines, fruits and vegetables. Finally, he confirms that Joan’s delicious feast has healed him from his wounds and that a doctor is no longer needed.

Date
The title Sir John Burgh (40) suggests that this poem was composed after 1444–5 when he was knighted (see John Burgh and 40n). According to Bridgeman (1986: 98), by the time that John died in 1471, his wife Joan and two of their daughters had already died. He also gives the age of the other daughters: Isabel was 30 and Elisabeth 26. There is a reference to Isabel in this poem (see 51n); Guto calls her a maestres, which suggests that she was still a young unmarried girl at the time. Her date of birth could be around 1441. A date in the 1450s or the early 1460s is therefore probable.

The manuscripts
This poem occurs in 15 manuscripts. Seven date to the sixteenth century (c.1527–c.1577). The earliest copy is in BL 14967 (c.1527); there the poem has six extra lines which were not included in GGl. It seems that additional lines are characteristic of this manuscript (see DG.net ‘The Manuscript Tradition’). In this instance the additional lines include valuable information about the lineage and family of Joan Burgh: there are references to the earls of Warwick (29) and her daughter Isabel (51). The conclusion, therefore, is that they were in the original version of the poem and have been lost from the other copies.

The end of the poem is lost in LlGC 3049D and LlGC 8497B. LlGC 3049D and Gwyn 4 derive from the same source (X² in the stemma) but, unusually for one of Guto’s poems, the copy in LlGC 8497B does not. While LlGC 3049D and Gwyn 4 are almost identical and clearly depend on a common exemplar, LlGC 8497B has similar variant readings to LlGC 17114B. LlGC 17114B is the earlier of the two, and it is possible that LlGC 8497B on this occasion is a copy of LlGC 17114B (but the copyist of LlGC 8497B ‘corrected’ some of the readings). It is not easy to place LlGC 6681B in the stemma: there are some readings which are similar to the BL 14967 version, the X² version as well as the LlGC 17114 version of the poem. This strongly suggests that the copyist, John Jones of Gellilyfdy, used more than one source, or at least that he knew there was more than one oral version of the poem. Pen 64 and LlGC 6681B are more closely related to the ‘Conwy Valley’ version in general (X²). However, they include the end of the poem, which is lost in X², and therefore must derive from an earlier source (X¹).

Stemma

Previous edition
GGl poem XLVI.

Metre and cynghanedd
Cywydd, 72 lines.
Cynghanedd: croes 50% (36 lines); traws 23% (17 lines); sain 17% (12 lines); llusg 10% (7 lines).

3 gwayw  Guto implies that he is suffering from aches and pains in his bones by referring to an old pain (henwayw 2) and a new pain (gwayw arall) in his back, his hip and his knee. In another poem, he also mentions a pain in his ribs, see poem 109. It is likely that this is rheumatoid arthritis, a common disease in the Middle Ages, see Medicine: Sickness and Illness.

6 ennaint  The two meanings given in GPC 1218 are ‘ointment’ and ‘(medicinal) bath’. The context suggests the latter here as he goes on to specify that a medicinal bath in Bath will heal him, see 7n.

7 ennaint Baddwn  For ennaint, see above 6n. This is a reference to the medicinal baths or the warm springs of Bath. People used to bathe in these springs to be cured of all sorts of diseases. A reference to ennaint Baddon occurs in BD 109 ena yd oerant eneint Badvn ‘then the springs of Bath shall grow cold’ (cf. the Latin original frigebunt Badoni balnea and the balnea ... Badonis mentioned in ‘Annales Cambriae’ as a place in the country of the Hwicce, see Morris 1980: 57, 81). Saints are often connected with healing waters of springs, and according to one tradition St David himself went to Bath to Christianize the water there, see BDe 6 and GIRh 8.48n, cf. GLGC 8.27–8. The many references in the poetry to ennain(t) Baddon / Baddwm or ennaint twym suggests that these springs in Bath were still famous in the fifteenth century.

10 tre’r Bwrch  A reference to the Burghs’ main residence at Wattlesborough hall (see 12n) in the parish of Alberbury, Shropshire. Bwrch is a Welsh adaptation of the English surname Burgh, de Burgh, Burch or Burrugh.

12 Trefrydd  The Welsh name for Wattlesborough in the parish of Alberbury, Shropshire. Guto also uses the form with the definite article and rhyming with -udd (see 80.18, 55, 57). Morgan (forthcoming) suggests s.v. Wattlesborough that the second element rhudd is ‘red’, and therefore the standard form is y Drefrudd. Wattlesborough Heath is called the King’s March or Rhos y Drevrythe in a document dated to the sixteenth century, but further evidence for the Welsh form is rare, see Smith 2001: 157, 167. Ruins are still visible of Wattlesborough castle, which was built by the Corbett family (ancestors of John Burgh on his mother’s side) during the thirteenth century. There are some remains belonging to a later date, located to the east of the tower, which could prove that the buildings were rebuilt when Joan and John Burgh lived there (see West 1981: 33). There are traces of considerable large buildings and a fifteenth-century window is the only surviving feature (see West 1981: 34 and Blore 1868: 98). Wattlesborough was inherited by one of Joan’s four daughters, Angharad Burgh, who married John Leighton, and it remained in the hands of the Leightons until the eighteenth century when a farmhouse, Wattlesborough Hall, was built on the site. Some materials of the medieval building were used to build the farmhouse, see Blore 1868: 102.

13 dwfr Donwy  According to Gruffydd (1933–5: 1–4), the meaning of the name Dyfrdwy (Dee), the river which flows from Penllyn through north-east Wales, is ‘the water of the goddess’. He concludes that the name of the goddess of Dyfrdwy is Donwy, see Gruffydd 1933–5: 2: ‘ymddengys i mi mai’r dduwies yw Donwy, er na allaf yn awr gael ond un esiampl o’r enw’ (‘it seems to me that the goddess is Donwy although I can give only one example of the name’. This is a note on a reference by Llywarch ap Llywelyn (GLlLl 22.28), see also Thomas 1935–7: 41–2. The river Dee comes to an end when it flows into the sea at Deeside in Flintshire. Not far from the Dee is Holywell where the spring of St Winifred can be seen to this day. It is difficult to decide whether this is a reference to the beneficial waters of the river Dee or to those of St Winifred’s well.

13 Gwenfrewy fro  A saint from the sixth century; her bro ‘land’ is the region around Tegeingl, and particularly Holywell in Flintshire. For her life, see Wade-Evans 1944: 288–309; there is a versification of this life in a poem by Tudur Aled, TA poem CXXXIX. She was killed by a man named Caradog while she tried to protect her virginity. He beheaded her with his sword and a spring appeared on the ground where her head (or blood in other traditions) touched it. She is the subject of many fifteenth-century poems and references to the beneficial waters of her well are plentiful, cf. GIBH 9.11–12 Gorau gwin, gwir a ganwn, / I dorri haint yw’r dŵr hwn ‘The best wine, this is truthful, / to cure disease is this water.’ For further information, see LBS iii: 185–96 and Henken 1987: 141–51.

15 gwen  The poet plays with the proper noun Gwenfrewy ‘Winifred’ and the common noun gwen ‘fair maiden’. The reference to her wine is also interesting because in the poems to St Winifred the poets often refer to the water from her well as if it was wine, cf. GIBH 9.11n.

15 Mawddwy  John Burgh inherited the lordship of Mawddwy from his mother, Elisabeth daughter of John de la Pole. The gwen o Fawddwy ‘fair maiden from Mawddwy’ here is Joan Burgh, cf. 65 arglwyddes ‘lady’ and 72 ladi ‘lady’. Presumably, Guto wants to highlight Joan’s connections with Wales (in contrast to her English roots).

17 Mwrog  A saint associated with Llanfwrog, near Ruthin, Denbighshire, and Llanfaethlu, Anglesey, see LBS iii: 505–6. His legend has not survived but the poets often refer to him, see Williams 1931: 104–6; LBS iii: 505–7, WCD 490–1; Henken 1987: 357. We can gather from these references that he had the gift of healing people.

19 Siân  Joan Burgh, wife of John Burgh, lord of Mawddwy, and daughter of Sir William Clopton. The family derived from Gloucestershire and Warwickshire in England.

21 Mair Fadlen  A woman who served Christ during his ministry and the first person to see the empty grave and the resurrected Christ, see NCE ix, 387–9. Her narrative is based on her history in the ‘Legenda Aurea’ (Jones 1927–9: 325–39). The poets often refer to her as the meddyges ‘female doctor’ or ‘healer’ of Jesus as does Guto here, cf. GTP 13.29–30, DN IV.53–4. Guto also mentions her name in the poem to Hywel of Moeliwrch, see 92.25. There is a poem to Mary Magdalene attributed to Gutun Gyriog and Gronw Gyriog, see GGrG 4–5.

23 mwy cwyn  The meaning of cwyn here is ‘complaint, grievance, cause of contention or grief’, see GPC 653 s.v. cwyn¹. It is a reference to Joan’s tender care for the poet while he suffered a sickness. However, another possible meaning is ‘dinner, supper; feast, banquet’, see GPC 654 s.v. cwyn².

24 Barwn Cloptwn  Joan’s father, Sir William Clopton of Clopton near Quinton in Gloucestershire. He was a wealthy landowner in Gloucestershire and Warwickshire. He was ordained a knight sometime after 1410 and died in 1419 (Carpenter 1992: 686). He was buried at Quinton, Gloucestershire, where his effigy has survived, see Davis 1899: 33 and the note on Joan Burgh.

25 Arglwydd Siôn  John Burgh, the husband of Joan and the lord of Mawddwy since 1430.

26 cares Lloegr a’i choron  Joan came from England; the meaning of cares here is ‘kinswoman, cousin, sister’, see GPC 426. Although no evidence could be found to link her directly to the royal family, it is obvious that her family had close connections with the earls of Warwick, see 29n. The poet constantly emphasises Joan’s Englishness and also describes her daughter as ‘the most courteous young lady in England with her manners’ in 53. It is quite possible that Joan herself commissioned this poem although it is not likely that she would have understood much of the language. Her family did commission a book that included English poems (see Joan Burgh, Turville-Petre 1990: 36 and Perry 2007: 131–59), and giving patronage to poets was also a part of the image for a woman of high status.

27 o Warwig ieirll  Guto suggests here that Joan was actually related to the earls of Warwick, but I have been unable to confirm this. However, there is strong evidence for a close association between her family and the earls of Warwick, namely Thomas and his son Richard Beauchamp. Her father, Sir William Clopton, his stepfather, Sir Thomas Crewe, her grandfather on her mother’s side, Sir Alexander Besford and his son-in-law (and Joan’s uncle) Thomas Throgmorton all held important roles under the leadership of the two earls during their lifetime, see Joan Burgh, Carpenter 1992: 319 and DNB Online s.n. Throgmorton family.

28 o’r Besawns  The definite article suggests that this is a noun. Therefore it is not likely to be the same word as besawnts (from the English bezant ‘A gold coin first struck at Byzantium or Constantinople’, see OED Online s.v. bezant). GGl 337 suggests that besawns could be a reference to a family of that name as Besant was a popular surname (with variations) during the Middle Ages. But the most likely interpretation is that Besawns is a form of the name Beauchamp, and that this is a reference to the family of the dukes of Warwick, see 27n and Joan Burgh.

29 Warwig hen  This could be a reference to Thomas Beauchamp, (1337x1339–1401), the twelfth earl of Warwick, or his son, Richard Beauchamp (1382–1439), the thirteenth earl of Warwick and the last one with the surname Beauchamp to inherit the title (that could be the reason behind the adjective hen ‘old’ here). Joan Burgh’s father and grandfather served the two earls during their lifetime, see Joan Burgh. However, the line ‘of the same stock as the old earl of Warwick’ is obscure because no blood relation was found between the Burghs and the Beauchamps. But her family did have a close relationship with the two earls, see 27n above.

30 tair sir  Joan’s family owned estates in Gloucestershire, Warwickshire and Worcestershire: these could be the ‘three shires’ referred to here.

30 tai’r seren  A reference to ‘y Drefrudd’ or Wattlesborough, the home of Joan and John Burgh, cf. 40 Sêr y saint, hi a Syr Siôn ‘she and Sir John are the stars of saints’.

31–2  The aim here is to emphasize that many of Joan’s family were knighted, see the note on Joan Burgh.

38 Dâm  Borrowed from the English dame, the formal title of Joan Burgh as the wife of a knight, see OED Online s.v. dame.

39 sul  This line is quoted in GPC 3355 s.v. sul ‘sun’.

40 Syr  John Burgh was a knight by 1444–5, cf. 36 Aur yw’r Bwrch ar wŷr y byd ‘the Burgh is gold among the men of the world’. He was also a sheriff in 1453 and again in 1463–4, see Bridgeman 1986: 97–9.

44 grwms  The plural of grwm, a borrowing from the English groom, ‘A man of inferior position, a serving-man’ or ‘an officer of the English Royal Household’, see GPC 1538 and OED Online s.v. groom.

44 iwmyn  A servant or attendant in a royal or noble household, usually of a superior grade, ranking between a sergeant and a groom, see OED Online s.v. yeoman.

47 crupl o’i lin  The poet says here (as well as elsewhere) that he suffered a pain in his knees, cf. 116.47 Ac o’r plas nid â’r crupl hen ‘And the old cripple will not be leaving the palace.’

48 siwgr  A borrowing from the Middle English sugre or directly from the French (of England), see The Feast: Food: Spices.

48 gwresowgwin  A type of warm wine, see The Feast: Drink: Wine.

50 haint yn y tir  Although this could be a general comment, the many references to haint ‘epidemic disease’ in this poem (cf. 5, 8) indicate that Guto does indeed refer to a particular epidemic that affected the country. The years 1463–5, 1467 and the 1470s were periods of deadly and infectious illnesses in Britain, an epidemic the like of which had not been seen since the 1430s according to Gottfried 1978: 41: ‘In 1463 John Warkworth wrote in his chronicle of a freezing cold winter, and subsequent conditions ominously similar to those of the 1430s. This was followed in 1464 by what appears to have been a national epidemic of plague.’ See further Medicine: Sickness and Illness.

51 Isbel  Isabel Burgh was the third daughter of Joan and John Burgh according to the genealogies (Salzman 1945: 112). She was at least thirty when her father died in 1471 (Bridgeman 1868: 98). Presumably she was born about 1441 and a young, unmarried girl when Guto composed this poem. Indeed, she may well have been busy learning the courtly customs which would prepare her to become a worthy wife for a nobleman. Subsequently, she married Sir John Lingen of Herefordshire, a Yorkist who fought at the battle of Mortimer’s Cross and was knighted at the battle of Tewkesbury, 3 May 1471. Their place of burial is Amystrey Church, near Lingen, Herefordshire. For further information on the family, see Burgess 1877: 379.

55 gwasanaeth cegin  ‘Kitchen service’ here reminds the audience that Joan was the one who prepared the nutritious feast for the hall, cf. the poem Gwasanaeth Bwrdd ‘The Table Service’ by Ieuan ap Rhydderch, GIRh poem 5, where he describes a tasty dish which is the first course in a nobleman’s home, see Bowen 1952–4: 117.

56 twrf  There are two meanings for twrf in GPC 3661, ‘(loud) noise, uproar, disturbance, quarrel, trouble’ and ‘company, host, crowd’. The most suitable meaning here is ‘trouble’.

57–64  Guto reveals that he received various kinds of fruits, vegetables and nuts during the feast, see The Feast: Food: Fruit and Vegetables.

61 oraens  A word borrowed from the English word orange, see Hammond 2005: 97, ‘oranges were imported into England from the late fourteenth century and probably earlier.’ See The Feast: Food: Fruit and Vegetables.

65 ansawdd  The most reasonable meaning for ansawdd here is ‘fare, provision, mess, delicacy, feast’, see GPC 156 s.v. ansawdd³, cf. 101.31 Peri ansodd heb brinsaig ‘I prepared food without one mean dish’.

71 antred  From the Middle English entrete according to GPC 159. The English word comes from the Old French entrait ‘adhesive plaster’, see OED Online s.v. entrete. The earliest date of the English form is c.1440. The poet implies that there is no longer a need for a plaster, as he has been healed by Joan’s care for him, see Medicine: Cures: Treatments.

72 meddig  People were very suspicious of doctors in the Middle Ages. Indeed, according to Richards (1933: 374), medical knowledge in general was very imperfect and regarded as a mixture of medication and magic. The aid of a spiritual healer or someone of a religious nature was considered much more efficacious, see Medicine.

Bibliography
Blore, E. (1868), ‘Wattlesborough Tower, Shropshire’, The Archaeological Journal, 25: 97–102
Bowen, D.J. (1952–4), ‘Y Gwasanaeth Bwrdd’, B xv: 116–20
Bridgeman, G.T.O. (1868), ‘The Princes of Upper Powys, Chapter IV’, Mont Coll 1: 78–103
Burgess, J.T. (1877), ‘The Family of Lingen’, The Archaeological Journal, 34: 374–85
Carpenter, C. (1992), Locality and Polity: A Study of Warwickshire Landed Society, 1401–1499 (Cambridge)
Cule, J. (1973) (ed.), Wales and Medicine (Cardiff)
Davis, C.T. (1899), The Monumental Brasses of Gloucestershire (London)
Gottfried, R.S. (1978), Epidemic Disease in Fifteenth Century England: Medical Response and the Demographic Consequences (Leicester)
Gruffydd, W.J. (1933–5), ‘Donwy’, B vii: 1–4
Hammond, P. (2005), Food and Feast in Medieval England (Stroud)
Henken, E.R. (1987), Traditions of the Welsh Saints (Cambridge)
Jones, D.G. (1927–9), ‘Buchedd Mair Fadlen a’r Legenda Aurea’, B iv: 325–39
Morgan, R. (forthcoming), Welsh Place-names in Shropshire (Cardiff)
Morris, J. (1980) (ed.), Nennius: British History and The Welsh Annals (London and Chichester)
Perry, R. (2007), ‘The Clopton Manuscript and the Beauchamp Affinity: Patronage and Reception Issues in a West Midlands Reading Community’, W. Scase (ed.), Essays in Manuscript Geography: Vernacular Manuscripts of the English West Midlands from the Conquest to the Sixteenth Century (Hull), 131–59
Richards, R. (1933), Cymru’r Oesau Canol (Wrecsam)
Salzman, L.F. (1945) (ed.), A History of the County of Warwick: Volume 3 (Woodbridge)
Smith, J.B. (2001), ‘Mawddwy’, J.B. Smith and Ll.B. Smith (eds.), History of Merioneth Volume II: The Middle Ages (Cardiff), 151–67
Thomas, R.J. (1935–7), ‘Tryddonwy’, B viii: 41–2
Turville-Petre, T. (1990), ‘The Relationship of the Vernon and Clopton Manuscripts’, D. Pearsall (ed.), Studies in the Vernon Manuscript (Woodbridge), 29–44
Wade-Evans, A.M. (ed. and trans.) (1944), Vitae sanctorum Britanniae et genealogiae (Cardiff)
Watt, D. (1997), Medieval Women in their Communities (Cardiff)
West, J.J. (1981), ‘Wattlesborough Tower, Alberbury’, The Archaeological Journal, 138: 33–4
Williams, I. (1931) (gol.), Gwyneddon 3 (Caerdydd)

Stema fwy