Y llawysgrifau
Ceir 19 copi o’r gerdd hon yn y llawysgrifau, yn ymestyn o ganol yr unfed ganrif ar bymtheg hyd y bedwaredd ar bymtheg, gan gynnwys cwpled unigol Pen 221. Mae’r testunau yn debyg iawn i’w gilydd, gyda nifer o linellau yn unffurf yn yr holl lawysgrifau, ac yn aml gwelir bod ffurfiau orgraffyddol hynod yn tueddu i gael eu trosglwyddo, sy’n awgrymu hanes o drosglwyddo ysgrifenedig yn hytrach na llafar. Mae unffurfiaeth y copïau’n awgrymu eu bod yn tarddu yn y pendraw o’r un gynsail, a gallwn gasglu bod y gynsail honno’n destun da, a heb fod yn bell o destun Guto ei hun. Gellir dosbarthu’r llawysgrifau yn dri grŵp o ran eu darlleniadau.

Pen 69 a’i ddisgynyddion
Llawysgrifau o’r Gogledd-ddwyrain yn tarddu o gopi Rhys Cain yn Pen 69, a gopïai yn ardal Croesoswallt. Hynodir testun Rhys Cain gan y ffaith fod llinellau 33–4 a 45–6 yn eisiau. Copïwyd y testun yn fanwl gywir gan John Lloyd, Iâl, yn BL 24980, a chopi o BL 24980 yw C 4.10. Copi gwael yw BL 31092, 107^v o Pen 69 neu lawysgrif arall yn tarddu ohoni. Er bod testun llawysgrifau’r grŵp hwn yn ddiffygiol o safbwynt y cwpledi coll, mae’r darlleniadau ar y cyfan yn debyg i eiddo’r ddau grŵp arall.

X¹ (Dyffryn Conwy)
Llawysgrifau sydd i’w olrhain i gynsail goll a elwir X¹ yn y stema a geir yn y grŵp hwn. Y tair llawysgrif hynaf yw LlGC 3049D, Gwyn 4 a LlGC 8497B, y tair o Ddyffryn Conwy. Mae’r tair yn darllen i’r ferch y sydd yn llinell 10 (lle y ceir i’r ferch fry sydd yn y ddau grŵp arall) ac wrth ddeunydd yn llinell 34 (llinell nad yw, yn anffodus, yn Pen 69, ond ceir wrth enaid yn grŵp X²), ac at hynny tueddir i ysgrifennu -ow- yn hytrach nag -aw- mewn geiriau megis wowdydd (9), downys (15), gan awgrymu bod hynny’n nodwedd ar X¹. Ar y cyfan mae’r berthynas rhwng LlGC 3049D a Gwyn 4 yn nes na’r un rhyngddynt a LlGC 8497B (e.e. mae LlGC 3049D a Gwyn 4 yn darllen wenhyfar (7), trevor (32), danael (34) yn lle’r ffurfiau cywirach wenhwyfar, dianael a tra vo’r a geir yn LlGC 8497B) a’r tebyg yw bod Thomas Wiliems wedi cywiro wrth gopïo.

Yn Gwyn 4 darllenodd William Salesbury y cwpled cyntaf yn y drefn 2–1, ond gan nodi b ac a yn ysgafn ar bwys dechrau’r llinellau er mwyn dangos y drefn gywir. Gan fod y ddwy linell yn dechrau â hawdd-, mae’n hawdd cyfrif am y gwall, a’r tebyg yw mai William Salesbury ei hun a gododd y llinellau yn y drefn anghywir a’u marcio fel hyn. Mae LlGC 21248D yn gopi ffyddlon o Gwyn 4, a LlGC 3021F yn gopi ffyddlon o LlGC 21248D. Ond mae’r ffaith fod Huw Machno yn C 2.617 (llawysgrif sy’n perthyn i’r grŵp hwn) yn dilyn trefn Gwyn 4 o ran y cwpled cyntaf yn awgrymu bod rhywbeth yn X¹ oedd yn peri bod y drefn yn ansicr. Ymddengys o’r darlleniadau canlynol fod C 2.617 yn bellach o X¹ na LlGC 3049D, Gwyn 4 a LlGC 8497B: Siors (6), yma bob (24), f’ergydiav (32), rhodio y bv (51), efo i (54), a swydd wavn (60). Gallwn fod yn weddol hyderus fod testun Llst 30 wedi ei godi yn uniongyrchol o C 2.617 a thestun Llst 30, yn ei dro, yw ffynhonnell copi Robert Vaughan yn Pen 152.

LlGC 1553A a LlGC 3051D
Mae’r testun yn gyflawn yn y ddwy lawysgrif hyn, ac yn dilyn y drefn 1–64. Perthynant i Pen 69 o safbwynt y darlleniad i’r ferch fry sydd yn llinell 10, ac yn wahanol i lawysgrifau X¹, darllenir wrth enaid yn llinell 34 yn hytrach nag wrth ddeunydd (yn anffodus nid yw’r cwpled hwn yn Pen 69). Nodweddir y ddwy hefyd gan y darlleniad y sydd iach (60), lle y ceir sy(dd) heddiw iach yn yr holl lawysgrifau eraill. Mae rhai darlleniadau yn LlGC 3051D yn ei chysylltu hi’n arbennig â llawysgrifau X¹, ac yn arbennig â thestun C 2.617: e.e. efo i wyr (54) a rhodio i bv (51). Mae testun LlGC 1553A yn cynnwys nifer o ddarlleniadau unigryw a gwallus (e.e. hen (5), dau costiaw (7), arall llaw (50), ar hollwyr llys (50), neithiwr (59)). Mae’r copi diweddar sydd yn LlGC 670D yn perthyn yn agos i LlGC 3051D. Cynigir yn betrus fod LlGC 1553A a LlGC 3051D yn tarddu o gynsail goll, X².

Trawsysgrifiadau: LlGC 3049D, Pen 69, C 2.617, LlGC 3051D.

Stema

1–2  Fe’u cofnodwyd yn y drefn 2–1 gan William Salesbury, gw. uchod dan X¹.

9 Caradawg  Cf. Pen 69; yn llawysgrifau X¹ a LlGC 3051D ceir i ar ôl yr r.

10 i’r ferch fry sydd  Darlleniad yr holl lawysgrifau ac eithrio X¹ y ferch y sydd. Ceir cynghanedd groes gydag r ganolgoll o ddarllen Freichfras ŵr i’r ferch fry sydd; a thwyll cynghanedd o ddarllen Freichfras ŵr i’r ferch y sydd (fr..chfr.s/ = (r) f..rch s/ onid ystyrid fr yn berfeddgoll yn yr hanner cyntaf). Mae cyfeirio at noddwr neu ei gartref fry, fel petai’r bardd wedi ei leoli mewn man gwahanol pan ganai ei gerdd, yn dopos cyffredin ym marddoniaeth Guto a’i gyfoeswyr (a cf. isod 19 Awn is y Clawdd ... sy’n cadarnhau bod y bardd yn canu, neu’n esgus canu, mewn lleoliad gwahanol i’r cartref ei hun).

16 drysau’r haul  Darlleniad mwyafrif y llawysgrifau ac eithrio LlGC 3049D a Gwyn 4 sy’n darllen drysawr. Mae drysawr ‘ceidwad drws’ yn annhebygol yma (yn enwedig gan y disgwylid y fannod o flaen haul). Tybed ai drysavr oedd yn X¹, a bod LlGC 3049D a Gwyn 4 wedi dehongli’r -v- fel -w-, tra bod LlGC 8497B (a C 2.617) wedi ei ddehongli fel -u-?

18 dan Dduw  Mae’r llawysgrifau cynnar i gyd o blaid darllen Dduw yma, a gwelir o’r stema nad oes sail dros dderbyn y darlleniad ddau a geir yn Llst 30 (sef darlleniad GGl).

22 od ai  Mae ansicrwydd ynglŷn â’r rhaniad geiriau: odai a geir yn LlGC 3051D, ond mae’r llawysgrifau eraill yn tueddu i roi bwlch ar ôl y llythyren gyntaf, o dai, er nad yw hynny’n gwbl sicr ym mhob achos. Er mai o dai a ddarllenwyd yn GGl, chwithig braidd yw’r arddodiad o ar ôl swydd, ac er mai dyma’r unig le yn y gerdd y mae Guto’n cyfarch Siôn yn uniongyrchol, rhydd od ai well synnwyr yma, mewn cerdd lle mae Guto yn cyfeirio at absenoldeb Siôn o’i lys. Am enghreifftiau pellach o od ai (= ‘os ei’) gan Guto, cf. 29.16, 44, 78.43, &c.

24 yma ’m mhob mis  Ni ddangosir y cywasgiad ym mhob llawysgrif, e.e. LlGC 3049D yma ymhob mis, a dichon mai ymgais i arbed sillaf yw’r darlleniad yma bôb mis a geir yn C 2.617, ac sy’n rhoi cynghanedd draws gydag m wreiddgoll.

32 tra fo’r  Ysgrifennwyd trevor fel un gair yn LlGC 3049D a Gwyn 4, gan awgrymu mai felly y’i ceid yn X¹. Dichon mai fel enw priod Trefor y’i dehonglwyd gan y ddau gopïydd (sydd fel arfer yn gwahanu geiriau); sylweddolodd Thomas Wiliems yn LlGC 8497B nad oedd yr enw priod yn addas yma, a darllen tra vo’r; cf. tre fo .r. a geir yn Pen 69 a tra fo’r yn LlGC 1553A a LlGC 3051D. Mae’n debygol mai tre oedd y ffurf ar y cysylltair tra a geid yng nghynsail gyffredin y llawysgrifau hyn; ar y ffurf amrywiol hon, gw. GPC 3538 d.g. tra³ (cf. cerdd 104.8, testun LlGC 17114B). Ceir yr un math o amrywiad hyd heddiw yn rhai o dafodieithoedd y Gogledd o safbwynt ynganiad y cysylltair pan, gyda ffurfiau megis pen, pe yn gyffredin. Mae dadl dros roi tre yn y testun yma, ond derbyniwyd y ffurf tra er mwyn osgoi amwysedd.

33–4 Eiddil yw llu i ddal llys / Wrth ddeunydd yr wyth ynys  Ceir y cwpled hwn ym mhob llawysgrif ac eithrio Pen 69 a chydag un gwahaniaeth yn LlGC 1553A a LlGC 3051D lle darllenir enaid yn lle ddeunydd (darlleniad GGl). Yn 55.25–6 ceir Eiddil yw llu i ddal llys / Wrth enaid yr wyth ynys (i Wiliam Gruffudd o Gochwillan): os enaid yw’r darlleniad cywir yno, yna gall fod yma elfen o ymyrraeth yn y llawysgrifau. Cwestiwn arall yw a yw hi’n debygol fod y bardd wedi defnyddio’r cwpled air am air, mwy neu lai, mewn dwy gerdd? At hynny, ceir llinell gyntaf y cwpled unwaith eto mewn cywydd mawl gan Guto i Syr Rhys o Abermarlais, gydag ail linell weddol debyg, 14.25–6 Eiddil yw llu i ddaly llys / Wrth un a borthai ynys. A barnu wrth dystiolaeth y llawysgrifau, ac addasrwydd y cwpled yn y tair cerdd, anodd iawn fyddai ei wrthod o’r un ohonynt, ac yn sicr mae Guto yn ailddefnyddio’r un llinell neu gwpled mewn gwahanol gerddi, weithiau (ond nid bob tro) gyda mân addasiadau.

35 dianael  Darlleniad LlGC 8497B, Pen 69, LlGC 1553A. Mae LlGC 3049D, Gwyn 4 a LlGC 3051D, ar y llaw arall, yn darllen danael (sy’n peri i’r llinell fod yn fyr o sillaf oni ddarllenir da anael gyda C 2.617. Annisgwyl fyddai da anhael (‘da a chrintachlyd’), ac o ddarllen dianael cymerir mai dweud a wna’r bardd fod noddwyr eraill, sef dynion nad ydynt yn anhael ‘crintachlyd’, yn fyr i’w cymharu â Siôn.

45–6  Ni cheir y cwpled hwn yn Pen 69 ac nis cynhwyswyd yn GGl. Ond anodd ei wrthod gan ei fod yn bresennol yn llawysgrifau’r grwpiau eraill, a hefyd gan fod Guto wedi tynnu sylw at y ffaith fod y gangen hon o’r teulu yn perthyn i Owain Glyndŵr yn ei gywydd i daid Siôn Edward, sef Ieuan Fychan o Bengwern. Gw. 45n (esboniadol).

47 sy reolwr  Yn LlGC 3049D yn unig y ceir y cysefin, rheolwr, a dengys TC 290–1 y disgwylid treiglad i’r dibeniad yn dilyn sydd.

54 ef a’i wŷr  Darlleniad LlGC 3049D, LlGC 8497B, Gwyn 4 a Pen 69; ond yn LlGC 3051D a C 2.617 ceir efo i wyr. Annisgwyl braidd fyddai cael enghraifft o efo ‘gyda’ yn y farddoniaeth mor gynnar â hyn (gw. GPC 1172 lle ceir ambell enghraifft o ryddiaith y cyfnod), ac felly derbynnir darlleniad y copïau hŷn; cf. 2.32 Ef a’i wŷr a yfai win, 4.62 Ef a’i wŷr a fu orau.

55 wrth wyn  Darlleniad pob un llawysgrif (ac er nad yw’r llinell yn ddarllenadwy bellach yn Pen 69 fel hyn y’i codwyd oddi yno i BL 24980). Yr ystyr yw bod Siôn a’i filwyr wedi dychwelyd adref ‘yn ôl dyhead’ ei ddynion ac yn ôl dyhead Gwenhwyfar hithau (56). Ni cheir darlleniad GGl Wythnyn yn y llawysgrifau.

57 fu’r fynwes  Mae’r llawysgrifau i gyd yn gytûn am y darlleniad, ac eithrio LlGC 8497B sy’n darllen vu’r ynys, gan dybio efallai mai cynghanedd sain a ddylai fod yma. Gwnaeth copïydd BL 24980 (sy’n gopïydd ffyddlon o Pen 69 fel arfer) yr un gwall yn annibynnol, a chywiro ynys yn fynwes.

60 sy heddiw iach  Cf. LlGC 3049D a LlGC 8497B a Pen 69 gyda’r mân wahaniaeth sydd heddiw iach yn Gwyn 4. Yn LlGC 3051D a LlGC 1553A darllenir ysydd iach, o bosibl gan fod y llinell yn hir o sillaf, ond pair hyn golli’r gwrthgyferbyniad rhwng neithwyr a heddiw yn y cwpled.

Cywydd o fawl yw hwn i Siôn Edward o Blasnewydd yn y Waun, a’i wraig Gwenhwyfar ferch Elis Eutun. Roedd Siôn yn fab i Iorwerth ab Ieuan, brawd Ieuan Fychan ab Ieuan ab Addaf o Bengwern y canodd Guto iddo gywydd gofyn cymod (cerdd 106). Nid cerdd fawl syml yw hon, fodd bynnag, oherwydd mae Guto ynddi yn croesawu Siôn yn ei ôl i’w lys ar ôl cyfnod o absenoldeb. Mewn gwirionedd, gellir dehongli’r moliant fel cadarnhad gan y bardd o ffyddlondeb gwraig Siôn a’i wŷr llys iddo, yn ogystal â chadarnhad o hawl ac addasrwydd Siôn i fod mewn awdurdod yn Nhrefor ac yn y Waun. Mae’r disgrifiad o’i wlad a’i bobl yn clafychu yn ei absenoldeb ac yna’n cael eu hiacháu pan ddychwela yn ein hatgoffa ni o thema a geir yn rhai o gerddi Beirdd y Tywysogion. Fel y bu i Wynedd yn y drydedd ganrif ar ddeg glafychu yn ystod carchariad Owain ap Gruffudd, yn ôl Hywel Foel ap Griffri (GBF 22.7 Diffrwyth6s daear o’e uod ygharchar), felly y bu Trefor yn afiach (59) yn ystod absenoldeb Siôn. Yr un thema a geir mewn cywydd gan Faredudd ap Rhys yn mynegi hiraeth am Syr Rhys pan symudodd o Gorwen i Lanbryn-mair: daeth tristwch mawr dros Nanheudwy, a chlafychodd yr adar (GMRh cerdd 3, yn arbennig llinellau 37–48).

Yn rhan gyntaf y gerdd (llinellau 1–19) molir Siôn a Gwenhwyfar am eu lletygarwch. Nid enwir eu cartref, ond fe’i lleolir dan y castell, ac mae’n debygol iawn eu bod yn byw ym Mhlasnewydd, safle ffosedig yn nhrefgordd Gwernosbynt yn y Waun (gw. 17n dan y castell). Yn y ganrif ddilynol byddai Tudur Aled yn cyfarch eu mab, Wiliam Edwards, a oedd yntau’n byw Is y castell (gw. 17n). Cyflwynir gan Guto yma ddarlun o’r gŵr a’r wraig delfrydol: drwy bwysleisio eu cwrteisi, eu lletygarwch a’u harddwch, mae fel petai’n eu portreadu fel cymeriadau allan o ramant. Yn wir dywedir bod Siôn wedi ei greu ar lun marchogion llys y Brenin Arthur (Wrth wŷr o lys Arthur / Y lluniwyd ei holl anian, 41–2); ac wrth gwrs, Gwenhwyfar oedd enw gwraig y Brenin Arthur hefyd. Pwysleisir ffyddlondeb Gwenhwyfar i’w gŵr drwy uniaethu’r ddau â Charadog Freichfras a Thegau Eurfron: pan wisgai Tegau fantell hudol i brofi ei diweirdeb, byddai’n llaes amdani, ond pan wisgai merch anffyddlon yr un fantell, ni chyrhaeddai’n bellach na’i harffed (9–12n).

Yn nesaf try’r bardd i foli Siôn a’i wraig yn arbennig fel noddwyr hael i feirdd, ac iddo ef, Guto, yn fwy na neb. Disgrifir Plasnewydd fel ynys clêr (19) a chyrchfan i dlodion yn gyffredinol (Rhufain y rhai ofer, 20). Dywed Guto fod ganddo ddwy swydd yn y llys pan fo Siôn i ffwrdd, y naill fel maer ar gyfer Gwenhwyfar a’r llall fel derbyniwr nawdd (mab maeth) ganddi (23–4). Anodd gwybod beth yn union yw ystyr maer yma, ond dichon mai cyfeirio’n ffigurol a wna Guto at dderbyn arian yn nawdd gan Wenhwyfar yn hytrach na bod ganddo gyfrifoldeb penodol am ymdrin ag arian yn ystod absenoldeb Siôn. Cyfeiria’n ffigurol at ei ganu i’r cwpl yn nhermau saethu cerdd o fwa gwawd at nod ‘targed’: fy nodau ŷn’, / F’ergyd oedd fwrw gwawd uddun’ (27–8).

Try’r bardd nesaf i drafod yn fwy penodol ragoriaethau Siôn fel arweinydd. Mae’n amlwg fod ganddo swydd weinyddol neu glercol yn yr arglwyddiaeth (fe’i gelwir yn noter gwŷr, 29n), a chyfeirir at ei ran yn cadw cyfraith a threfn, gan ei ddisgrifio â’r topos ‘mwyn wrth fwyn, chwyrn wrth chwyrn’ (37–40). (Dywedodd Hywel Cilan hefyd amdano ei fod yn un Doeth ar far, GHC XXI.39.) Fe’n hatgoffir ni hefyd am y ffaith fod Siôn yn perthyn i Owain Glyndŵr (gw. 46n), sy’n elfen arall yn ei hawl i fod yn arweinydd y wlad. Mae ei gysylltu ymhellach â’r math o gwrteisi a lletygarwch a geid yn llys y Brenin Arthur yn cadarnhau’r hawl hwn (41–4). Gallwn dybio, ar sail ffynonellau allanol, fod y wedd Seisnig ar fywyd Siôn yn bwysig iddo, fel y gwelir o’r ffaith iddo fabwysiadu’r enw Siôn Edward(s) yn ôl y dull Seisnig o enwi (gw. 5n), yn hytrach na Siôn ab Iorwerth (yn wir fel John Edwards y’i henwir yn aml mewn ffynonellau cyfoes). A yw hi’n arwyddocaol fod Guto a Deio ab Ieuan Du yn cymharu Siôn â Sain Siôr, nawddsant Lloegr (ll. 6; GDID 14.5), yn yr un modd ag y cymharodd Guto yr Iarll Siôn Talbod ag ef (78.64 Sain Siors o rym)?

Yn rhan olaf y gerdd esbonnir ychydig am gyd-destun ei chyfansoddi. Bu Siôn yn absennol o’r llys am ddeufis, yn cynorthwyo yn rhaid y baedd yn Lloegr (51–2, 58). Gallwn fod yn weddol hyderus mai Rhisiart III yw’r baedd (ceid baedd gwyn ar ei fathodyn personol), ac er iddo fabwysiadu’r symbol hwn yn pan oedd yn dywysog, mae’n debygol mai yn ystod ei frenhiniaeth, 1483–5, y galwyd Siôn Edward i’w fyddin (cf. 48 Siôn gyda’r Goron). Gallwn dybio ymhellach mai drwy ei alw gan Syr William Stanley, pennaeth arglwyddiaeth y Waun o 1475 ymlaen, yr aeth Siôn i ryfela (ar Syr Wiliam, gw. 47n), a hynny, yn ôl pob tebyg, ym mrwydr Bosworth. Mae’n debygol hefyd mai gyda’r blaid Lancastraidd oedd cydymdeimlad Siôn, fel ei ewythr, Ieuan Fychan o Bengwern: yr oedd hen nain Siôn, Angharad ferch Ednyfed o Drecastell, yn perthyn i Harri Tudur. Mae’n debyg mai cefnogi Harri Tudur a wnâi Sir Wiliam Stanley hefyd (er iddo roi’r argraff ar ddechrau ymgyrch Bosworth ei fod yn cefnogi Richard III, gw. DNB Online s.n. Stanley, Sir William (c.1435–1495)). Bellach mae Siôn wedi dychwelyd, er mawr lawenydd i’w wraig a’i bobl: tra bu i ffwrdd, bu Trefor a Swydd y Waun yn dioddef (59–60), bu ei bobl yn newynu (52) ac yn dioddef diffyg cwsg (61–4). Ond bellach, a’r hiraeth hagr (64) wedi ei ddileu, bydd pawb, gan gynnwys y bardd ei hun, yn iach ac yn cysgu’n well.

Dyddiad
Yn fuan iawn ar ôl brwydr Bosworth, 1485.

Golygiad blaenorol
GGl cerdd CV.

Mesur a chynghanedd
Cywydd, 64 llinell.
Cynghanedd: croes 78% (50 llinell), traws 14% (9 llinell), sain 8% (5 llinell).

3 ar hynt  Cf. GPC 1979 ‘at once, immediately, forthwith, directly’, &c.; ymddengys o’r dystiolaeth yno mai gyda’r rhagenw personol yn unig (e.e. ar ei hynt, &c.) y ceir yr ymadrodd yn yr ystyr ‘on his …way or travels’.

5 Siôn Edwart  Sef y ffurf Seisnigaidd braidd a ddefnyddiai Siôn ar ei enw (deellid Edward yn ffurf Seisnig ar Iorwerth). Diddorol, o safbwynt hyn, yw disgrifiad Guto ohono mewn cerdd arall fel Siôn Edward … / Mab Ierwerth (108.28–9).

6 Sain Siôr  Nawddsant Lloegr er y bedwaredd ganrif ar ddeg, gw. ODCC³ 664–5. Cymharodd Gruffudd Llwyd y milwr Syr Grigor Sais ag ef (GGLl 12.44 … Grigor, ail Sain Sior, Sais) ac yn ddiweddarach cymharodd Huw Llwyd Siôn Trefor (ab Edward ap Siôn Trefor Hen) â’r sant, GHD 27.1 Sain Siôr Siôn Trefor, sein trefydd – y Mars. Cofir am Siôr fel milwr yn ogystal ag am ei sancteiddrwydd, a tybed hefyd a gymherir Siôn Edward, fel Siôn Trefor, ag ef oherwydd ei feistrolaeth ar Saesneg? Cf. disgrifiad Deio ab Ieuan Du ohono, GDID 14.5 Sain Siôr neu Ector Actwn.

7 Gwenhwyfar  Gwenhwyfar ferch Elis ap Siôn ap Siâms Eutun, o Barc Eutun, Maelor Gymraeg; ei mam oedd Angharad ferch Madog ap Robert Pilstwn. Yr oedd hi, fel Siôn (46n), yn perthyn i Owain Glyndŵr, gan fod ei nain, Lowri, yn chwaer iddo.

8 dâr  Cyfeiriad cyffredinol at dderwen fel coeden ac iddi oes hir iawn; ond gall fod derwen benodol ym meddwl y bardd, yn tyfu ar dir Plasnewydd.

9–10 Caradawg … / Freichfras  Gŵr Tegau Eurfron, gw. TYP³ 304–5 ac ymhellach y nodyn canlynol.

11 Porth Wgon  Dilynir awgrym petrus J. Lloyd-Jones, G 676, a’i ddeall yn enw lle anhysbys. (Gw. G 676 am enwau lleoedd eraill yn cynnwys yr elfen Wgon neu Wgan.) Yn yr unfed ganrif ar bymtheg, cyfeiriodd John Leland at ‘a gate caullid Porth Hogan’ ym Mangor Iscoed, Smith 1906: 68. Yn WCD 325 nodir bod rhai achresi gogleddol yn awgrymu bod Gwgon Gleddyfrudd yn fab i Degau Eurfron a Charadog Freichfras (gw. y nodyn canlynol), er mai mab i Lawr ap Cedig ap Ceredig o Geredigion ydyw yn ôl mwyafrif y ffynonellau.

11–12 A Thegau … / A llaes yw’r fantell i hon  Gwraig Caradog Freichfras (9–10n), oedd Tegau Eurfron a rhestrir ei mantell hudol ymhlith ‘Tri Thlws ar Ddeg Ynys Brydain’ mewn rhai fersiynau o’r chwedl; er enghraifft yn nhestun Thomas Wiliems yn Pen 77 meddir: mantell degaû eûrvron, ni wasanaethai ir neb a dorrai i briodas nai morwyndod, ac yr neb y byddai lan yw gwr y byddai hyd y llawr, ac ir neb a dorrai i briodas ni ddoe hyd i harffed, gw. Thomas 1970–2: 4. Mantell i brofi diweirdeb oedd hon, felly, ac yn y cwpled hwn mae’r ffaith fod y fantell yn llaes am Wenhwyfar yn profi ei ffyddlondeb i’w gŵr. Canmolodd Siôn ap Hywel wraig Siôn ap Dafydd ab Ithel Fychan, sef Sioned ferch Robert o Goetmor, yn yr un modd (gan adleisio llinell Guto yn ôl pob tebyg), … lleian eurfron, / Llaes oedd ei mantell i hon, GSH 9.73–4. Ymhellach am y chwedl, a chyfeiriadau ati yn y farddoniaeth, gw. TYP³ 503–6; Thomas 1970–2; Rowlands 1958–60: 66–8; Bartrum 1963: 441, 473.

14 dwy Waun  Cf. 111.23 Y ddwy Waun iddo a’i wŷr a cf. Tudur Aled wrth Edward Trefor, TA LI.11 Dwyn dwy Waun dan d’adenydd. Cyfeirir at y Waun Isaf a’r Waun Uchaf.

16 drysau’r haul  Dyma’r unig enghraifft a gafwyd o’r cyfuniad. Ar wahanol ystyron drws, gw. GPC 1089, e.e. ‘adwy’, ‘dôr’, ac yn ffigurol ‘agoriad, cyfle’. Mae’n debygol mai cynrychioli cyfleoedd i ffynnu a wna’r haul yma. Ond gall fod yn arwyddocaol mai’r haul oedd symbol neu fathodyn Edward IV, cf. DNB Online s.v. Yorkist ‘[Edward IV] … often used the sun in splendour, commemorating the perihelia that appeared on the eve of his victory at Mortimer’s Cross on 2 February 1461’. Mae’n bosibl, felly, fod Guto’n awgrymu bod ffafrau’r Brenin Edward, ac yn ddiweddarach ei frawd Rhisiart III (sef y baedd a enwir isod, llinell 51), wedi eu rhannu â Siôn Edward a’i wraig yn y Waun.

Posibilrwydd arall yw dehongli’r cyfuniad yn gyfeiriad at fendithion y Forwyn Fair ar Siôn a Gwenhwyfar: mewn emyn Ladin gynnar cyferchir Mair fel ‘porth haul y dwyrain’ Porta solis orientis (Blume and Dreves 1899: emyn 39, pennill 1), ac fel ‘drws yr haul’, Ave …Dei mater … O ianua solis (ibid. emyn 30, pennill 4); ac yn y weddi enwog, ‘Alma Redemptoris Mater’, fe’i cyferchir fel ‘seren y môr’ a ‘phorth y nef’, Ave, maris stella, … felix caeli porta: am drafodaeth ar yr olaf, gw. Musurillo 1957: 171–4. Tyn Musurillo hefyd sylw at y ffaith fod Macrobius yn cyfeirio at arwyddion y sodiac Cancr a Capricorn fel portas solis (‘drysau’r haul’) a’r gred mai drwy’r drysau hyn y byddai eneidiau yn disgyn o’r nefoedd i’r ddaear ac yna’n dychwelyd o’r ddaear i’r nefoedd, ibid. 172.

Gallwn fod yn weddol sicr mai ffawd dda a olygir gan drysau’r haul, ond anodd gwybod ai’r brenhinoedd Iorcaidd, y Forwyn Fair neu’r sêr a oedd yn gyfrifol amdani!

17 dan y castell  Roedd Plasnewydd, cartref Siôn a’i wraig, wedi ei leoli ychydig islaw Castell y Waun. Yn ei gywydd i Wiliam Edward, mab Siôn, lleolir Plasnewydd eto Is y castell (TA LXIII.77), a sylwer mai costiaw sy’n cytseinio â castell yn y llinell honno hefyd, a all awgrymu bod Tudur Aled yn adleisio llinell Guto. Esbonnir gan Pratt (1996: 10) fod y safle wedi bod yn gartref i uchelwyr ers oes y Tywysogion: ‘This moated site was of quasi manorial status, the home of high-born native Welshmen … who held, or farmed, important administrative positions under both the Welsh princes of Powys Fadog and the English lords of Chirk’. Bu’r llys hwn ym meddiant teulu Siôn ers cenedlaethau: yn arolwg 1391 o’r Waun nodir bod Iorwerth Ddu (gorhendaid Siôn) a’i frawd Ieuan yn berchen ar drefgordd Gwernosbynt: nid enwir y llys (Jones 1933: 8–9). Ar farwolaeth Ieuan ab Adda yn 1448, ‘Ieuan Fychan inherited Pengwern while to Iorwerth ab Ieuan [Siôn Edward’s father] fell the estates in Gwernosbynt and adjacent townships’, Pratt 1996: 15. Gwnaeth Iorwerth gryn dipyn o waith ailadeiladu ar y cartref, fel y gwnaeth ei ŵyr Wiliam Edward yn ddiweddarach (ibid. 15–16): tybed ai yn sgil gwaith un o’r ddau hyn y rhoddwyd yr enw Plasnewydd ar y llys? Yn sicr, dyna’r enw arno erbyn i Lewys Môn foli Wiliam, mab Siôn Edward yn gynnar yn y ganrif ddilynol (GLM LXXIV.8 Palis nawoes Plasnewydd), ond yn anffodus nid yw Guto yn enwi’r cartref. Ond awgryma Pratt (1996: 15–16) ei bod yn bosibl mai yn ystod amser Iorwerth Foel ym mlynyddoedd olaf y drydedd ganrif ar ddeg yr enwyd y tŷ, pan dderbyniodd Iorwerth drefgordd Gwernosbynt dan les gan Roger Mortimer.

19 is y Clawdd  Gan fod Plasnewydd wedi ei leoli yn llythrennol ychydig islaw Clawdd Offa, dehonglir is yma’n arddodiad. Ond efallai fod y bardd yn meddwl hefyd am yr enw Isclawdd, un o dri rhingyllaeth cwmwd Nanheudwy a gynhwysai y Waun (y ddau arall oedd y Glyn a Llangollen, gw. Pratt 1990: 6).

20 Rhufain y rhai ofer  Cyfeiriad ffigurol at gartref Siôn Edward a Gwenhwyfar fel cyrchfan i’r rhai anghenus: ar ystyron ofer, gw. GPC 2629.

23 maer  ‘Un o swyddogion gweinyddol y llys (yn y cyfreithiau), a oedd yn gyfrifol am oruchwylio tiroedd a chasglu trethi; goruchwyliwr’, &c., GPC 2311. Sôn a wna Guto, yn ôl pob tebyg, yn ffigurol am gasglu nawdd ariannol gan ei noddwraig, yn hytrach na bod ganddo swyddogaeth benodol fel maer neu stiward yn y llys yn ystod absenoldeb ei gŵr.

23 merch Elis  Gw. 7n.

24 mab maeth  Topos yn y farddoniaeth, o gyfnod cynnar iawn ymlaen, yw disgrifio perthynas bardd â’i noddwr yn nhermau mab ar faeth: cf. 53.30 Beirddion yw ei meibion maeth (am Elen o’r Llannerch).

29 noter  ‘Notari (cyhoeddus); clerc, ysgrifennydd’, GPC 2599; fe’i defnyddir yn ffigurol gan Ddafydd ap Gwilym am y gwynt, Noter wybr natur ebrwydd, DG.net 47.35. Yn yr OED Online s.v. noter gwelir mai ‘A writer or recorder of musical notation’ yw ystyr yr unig enghraifft o’r bymthegfed ganrif, ac mai i ddiwedd yr unfed ganrif ar bymtheg y perthyn yr enghraifft gynharaf a roddir yno o’r ystyr ‘person who takes or writes notes; a recorder; an observer’ (cf. GDG 531, lle ffafriai Thomas Parry yr ystyr gyntaf ar gyfer enghraifft Dafydd ap Gwilym). Yng nghyswllt Siôn Edward, dichon fod Guto yn cyfeirio at ei ddyletswyddau gweinyddol neu glercol yn arglwyddiaeth y Waun.

29 gwart  Gair cyffredin gan Guto (a ddefnyddiai’n aml i odli ag Edwart, Rhisiart, &c.), ond un y mae’n anodd bod yn sicr o’i union ystyr. Yn 105.2n cyfeiria at gwrt mewnol castell, ond yma ymddengys ei fod yn cyfeirio un ai at dri chwmwd arglwyddiaeth y Waun (cf. GPC 1587 dan ystyr 4 ‘rhan o ddinas, &c., i bwrpas gweinyddu’), sef Nanheudwy, Mochnant Is Rhaeadr a Chynllaith, neu, yn fwy tebygol, at dri rhingyllaeth cwmwd Nanheudwy, sef Isclawdd (a’i ganolfan yn y Waun), y Glyn a Llangollen.

31 bwa gwawd  Yr oedd Guto’n hoff o ddelweddu bardd yn cyflwyno cerdd o foliant i’w noddwr yn nhermau saethwr yn bwrw ei saeth o fwa at darged (nod). Gwyddom ei fod ef ei hun yn filwr bwa saeth, wedi gwasanaethu dug Iorc yn rhyfeloedd Ffrainc yn 1441 (gw. Salisbury 2007: 1), ac felly roedd yn ddelwedd arbennig o addas iddo’i defnyddio. Cf. yn arbennig linellau agoriadol cywydd mawl Guto i Rys ap Dafydd o Uwch Aeron, 11.1–16, lle nodir nad bwa o bren yw a ddefnyddia i saethu nod yn yr achos hwn, ond Y tafawd, arawd eiriau, / Yw bwa’r gerdd heb air gau (11.9–10). Cf. hefyd 82.23–4 Gweddw gwlad o gywyddau glwys / Gwedy bwa gwawd Bowys (marwnad y bardd Llywelyn ab y Moel). Nid yw’n ddelwedd gyffredin yng ngwaith beirdd eraill.

34 deunydd  Cf. 37.57 Gorau deunydd, Ddafydd, wyd. Ar ei amrywiol ystyron, gw. GPC 913–14 (d.g. defnydd) a 939 (d.g. deunydd): disgrifiad o Siôn fel un sy’n angenrheidiol i lwyddiant ei deyrnas sydd yma, ac felly byddai’r ystyron canlynol yn addas yma: ‘peth sylweddol, ansawdd neu rinwedd y mae’n rhaid wrtho i wneud peth yr hyn ydyw’ yw’r ystyr yma. Ymhellach ar y cwpled, gw. 33–4n (testunol).

34 wyth ynys  Ymadrodd digon cyffredin gan y beirdd ond sy’n annelwig braidd o ran ei ystyr: cf. 71.1–2 I Gelli-wig ac i’w llys / Yr aeth enw yr wyth ynys (i Domas Salbri) ac ibid.n. Cf. hefyd gan Tudur Aled am Syr Rys ap Tomas, TA VII.11 I wyth ynys y’th aned a hefyd gan Siôn Ceri i’r un noddwr, GSC 50.48 Cedyrn wyth ynys; cadarn y’th aned. Gw. 55.26n lle cyfeirir at awgrym J. Rowlands (1967–8: 3.2n) mai ffurf ar yr enw Ynys Wyth ‘Isle of Wight’ oedd yn wreiddiol.

38 Arth … wrth hocedwr  Ar hocedwr ‘twyllwr, dichellwr, cnaf’, &c., gw. GPC 1881 (o’r enw hoced, benthyciad o’r Saesneg Canol hoket ‘wile, trick, trickery, deceit’). Mae’n debygol fod Guto yn cyfeirio at ran Siôn yn gweinyddu’r gyfraith yn Swydd y Waun. Gyda’r llinell, cf. 100.19 Arth erioed wrth ddewr ydwyd.

39–40 Allt serth … / A gowared  Disgrifiad ffigurol o Siôn, a achosai drafferthion enbyd i ddihirod ond a oedd yn garedig tuag at y cyfiawn. Dichon fod allt a gowared yn cyfleu’r Saesneg ‘uphill’ a ‘downhill’.

46 gwaed Owain Glyn  Disgrifiodd Guto Ieuan Fychan o Bengwern, ewythr Siôn Edward, fel nai Owain (106.62), gan gyfeirio at y ffaith fod ei daid yntau (sef hen daid Siôn), Adda fab Iorwerth Ddu, yn briod ag Isabel, chwaer Owain Glyndŵr. I Hywel Cilan, hefyd, roedd Siôn a’i frawd Ednyfed yn Deunai … / Owain, GHC XXI.9–10; cf. Gutun Owain amdano, Gwayw Rruddallt … / … / … o waed y Glynn (GO LV.26, 28), a Deio ab Ieuan Du, Glyndŵr, un galon â’i dad (GDID 14.18). Gyda’r ffurf Owain Glyn (heb fannod), cf. disgrifiad Lewys Môn o Owain ap Meurig o Fodeon, GLM VIII.37–8 Gwaed Owain Glyn, … / y sy’n d’ais, hen dywysog a hefyd GIRh 4.78; GLMorg 23.14, 63.14.

47 Syr Wiliam  Yn GGl 360 fe’i deellir yn gyfeiriad at Wiliam Edward, mab ac etifedd Siôn Edward. Canodd Tudur Aled gywydd iddo yn y ganrif ddilynol, gan gyfeirio at swyddi penodol a ddaliodd, megis cwnstabl y Waun, a sewer i’r Brenin Harri, TA cerdd LXIII. Ond nid oes unrhyw dystiolaeth fod Wiliam Edward wedi ei urddo’n farchog, ac fel ysgwïer y cyfarchodd Tudur Aled ef, TA LXIII.121. Mae’n llawer mwy tebygol, felly, mai cyfeirio a wneir at Syr William Stanley (1435–95) y daeth arglwyddiaeth y Waun i’w feddiant yn 1475, pan ffeiriodd Skipton yn swydd Efrog gyda Rhisiart, dug Caerloyw, gw. DNB Online s.n. Stanley, Sir William (c.1435–1495). Gallwn gymryd mai ym myddin Syr Wiliam y byddai Siôn Edward wedi gwasanaethu. Gw. Jones 1988–9.

50 llaw’r llall  Sef ‘y llaw arall’; ar y llall yn golygu ‘arall’ yn dilyn enw pendant mewn Cymraeg Canol, gw. GPC 2091 d.g. llall (b), lle gwelir bod yr holl enghreifftiau a ddyfynnir yn dod o destunau rhyddiaith, cf. BD 27.8 ual na charei hi euo megys y chuyoryd y lleill (‘chwiorydd eraill’). Syr Wiliam Stanley yw Llaw’r Waun (49), a Siôn yw’r ‘llaw arall’ sy’n rheoli ei wŷr llys.

51 rhaid y baedd  Defnyddid baedd mewn barddoniaeth frudiol fel symbol amhenodol am elyn neu am arwr, ond yn ail hanner y bymthegfed ganrif fe’i defnyddid yn aml i gyfeirio’n benodol at Rhisiart III, yr oedd ganddo faedd gwyn ar ei fathodyn personol, cf. GDLl 194. Mae’r cyfeiriad at raid (‘brwydr’), ac yn llinell 54 at frwydr, yn awgrymu bod gan y bardd achlysur penodol dan sylw, sef brwydr Bosworth yn ôl pob tebyg. (Gw. ymhellach y nodyn ar y cefndir uchod.)

53 A Duw a’r saint a’i rhoes ef  Cynghanedd croes hanner cyswllt oedd term Simwnt Fychan am y gynghanedd hon (lle ceir y gytsain fud t yn yr orffwysfa yn ateb cytsain feddal ar ddechrau’r llinell), gw. CD 218, lle awgryma John Morris Jones mai cynghanedd a seiliwyd ‘ar dwyll-ymresymiad, ac nid ar ynganiad’ oedd hi, hynny yw ‘Am fod dwy fud feddal yn caledu, fe dybid y gellid hollti mud galed yn ddwy feddal’. Gweddol gyffredin yng ngwaith Guto yw -nt derfynol yn ateb nd mewn cynghanedd.

54 o’r frwydr  Gw. 51n.

59 Trefor  Roedd gan Siôn Edward ddaliadau yn Nhrefor yn Llangollen (a gynhwysai drefgorddau Trefor Uchaf a Threfor Isaf, gw. WATU 209), gw., e.e., LlGC Puleston rhifau 644, 1293. Roedd Trefor, fel Swydd y Waun, bellach yn holliach, a’u pennaeth, Siôn Edward, wedi dychwelyd.

59 neithwyr  Y ffurf arferol mewn Cymraeg Canol am neithiwr, gw. GPC 2568 d.g. neithiwr¹.

60  Mae’r llinell fel y saif yn hir o sillaf, gw. 60n (testunol).

62 hun  Fe’i deellir mewn cyfosodiad â’r llinell flaenorol yn hytrach nag yn wrthrych i huno (61); ar huno fel berf anghyflawn, gw. GPC 1911–12 (b) ond daw’r enghreifftiau cynharaf o ddiwedd yr unfed ganrif ar bymtheg.

63 hun y gwaed  Ni chafwyd goleuni ar yr ymadrodd hwn yn GPC d.g. hun na gwaed, ond mae’n rhaid mai’r ystyr yw ‘cwsg da iawn’, a’r hiraeth hagr am Siôn bellach wedi cilio. Tybed a oedd cred fod yr arfer o waedu yn hyrwyddo cwsg da?

Llyfryddiaeth
Bartrum, P.C. (1962–3), ‘Tri Thlws ar Ddeg Ynys Brydain’, Études x: 434–7
Blume, C. and Dreves, G.M. (1899), Analecta Hymnica Medii Aevi (Leipzig)
Bowen, D.J. (1992), ‘I Wiliam ap Siôn Edwart, Cwnstabl y Waun’, YB XVIII: 137–59
Jones, G.P. (1933), The Extent of Chirkland (1391–1393) (London)
Jones, M.K. (1988–9), ‘Sir William Stanley of Holt: Politics and Family Allegiance in the late Fifteenth Century’, Cylchg HC 14: 1–22
Matonis, A.T.E. (2004–5), ‘Gutun Owain and His Orbit: The Welsh Bardic Grammar and its Cultural Context in Northeast Wales’, ZCP 54: 154–169
Musurillo, H. (1957), The Mediaeval Hymn Alma Redemptoris: a Linguistic Analysis’, The Classical Journal, 52: 171–4
Pratt, D. (1990), ‘The Marcher Lordship of Chirk, 1329–1330’, TCHSDd 39: 5–41
Pratt, D. (1996), ‘New Hall Moated Site, Chirk’, TCHSDd 45: 7–20
Rowlands, E.I. (1958–60), ‘Y Tri Thlws ar Ddeg’, LlCy 5: 33–69
Rowlands, J. (1967–8), ‘A Critical Edition and Study of the Welsh Poems Written in Praise of the Salusburies of Llyweni’ (D.Phil. [Oxford])
Salisbury., E. (2007), Ar Drywydd Guto’r Glyn ap Siancyn y Glyn (Aberystwyth)
Smith, L.T. (1906) (ed.), The Itinerary in Wales of John Leland in or about the years 1536–1539 (London)
Smith, Ll.B. (1987), ‘The Grammar and Commonplace Books of John Edwards of Chirk’, B xxxiv: 174–84
Thomas, G.C.G. (1970–2), ‘Chwedlau Tegau Eurfron a Thristfardd, Bardd Urien Rheged’, B xxiv: 1–9
Thomson, D. (1979), A Descriptive Catalogue of Middle English Grammatical Texts (New York & London)

This is a praise poem to Siôn Edward, of Plasnewydd (New Hall) in Chirk, and his wife, Gwenhwyfar daughter of Elis Eutun. Siôn was the son of Iorwerth ab Ieuan, brother of Ieuan Fychan ab Ieuan ab Addaf of Pengwern to whom Guto addressed a poem asking for reconciliation (poem 106). This is not a straightforward praise poem, since the poet in addition is welcoming Siôn back home after a period of absence. Thus the praise can interpreted as a confirmation of the faithfulness of Siôn’s wife and men to him during his absence, and a reaffirmation of his right and suitability to be in authority in Trefor and Chirk. The description of his people becoming sick when he was away, then being restored to full health on his return is reminiscent of a theme found in the poetry of the Princes. In the same way as thirteenth-century Gwynedd became barren when Owain ap Gruffudd was imprisoned, according to Hywel Foel ap Griffri (GBF 22.7 Diffrwyth6s daear o’e uod ygharchar ‘the land became barren because he was in prison’), so Trefor also became ‘sick’ (afiach, 59) during Siôn’s absence. The same theme is expressed in a cywydd by Maredudd ap Rhys where he expresses his longing for one Syr Rhys, who had recently moved away from Corwen to Llanbryn-mair: a great sadness fell upon Nanheudwy, and the birds fell sick (GMRh poem 3, especially lines 37–48).

In the first part of the poem (lines 1–19) Siôn and Gwenhwyfar are praised for their hospitality. Their home is not named, but it is located ‘below the castle’ (17), and it is very likely that they lived at Plasnewydd, a moated site in the township of Gwernosbynt in Chirk (see 17n dan y castell). Wiliam Edwards, Siôn’s son, also lived Is y castell according to Tudur Aled, and Lewys Môn names his home as Plasnewydd (17n). Guto portrays Siôn and Gwenhwyfar as the ideal husband and wife: by emphasizing their courteousness, hospitality and beauty, he’s almost identifying them with characters out of a romance. Indeed Guto says that Siôn’s whole nature has been fashioned according to that of the knights at King Arthur’s court (41–2); and of course Gwenhwyfar was the name of King Arthur’s wife in the Welsh tradition. Gwenhwyfar’s faithfulness to her husband is emphasized by comparing the couple to Caradog Freichfras and his wife Tegau Eurfron: when Tegau would wear the magical chastity-testing robe, it would reach her feet, but when an unfaithful wife would wear it, it would barely reach her lap (9–12n).

Next Guto turns his attention to Siôn and Gwenhwyfar’s qualities as generous patrons of poets, and especially of himself. Plasnewydd is a ‘land of the poets’ (ynys clêr, 19) and the destination of the destitute in general (Rhufain y rhai ofer ‘Rome of the destitute’, 20). Guto claims he has ‘two roles’ (dwy swydd) when Siôn is away: as Gwenhwyfar’s steward (maer) and as a receiver of her succour (mab maeth, 23–4). It is difficult to know the exact meaning of maer here, and it probably just means that Guto receives money from Gwenhwyfar for his poetry, rather than suggesting that he has any official responsibility for finances in the home during Siôn’s absence. He refers figuratively to his singing to the couple in terms of shooting poems ‘from the bow of poetry’ (o fwa gwawd, 31) towards his ‘target’ (nod, 30): ‘they are my targets, / my shot was to fire a poem to them (fy nodau ŷn’, / F’ergyd oedd fwrw gwawd uddun’, 27–8).

It is to Siôn’s superior qualities as a chieftain that the poet turns next. Siôn seems to hold a clerical or administrative post within the lordship – he is the ‘clerk of men’ (noter gwŷr, 29n) – and attention is also given to his role in preserving law and order, using the topos ‘gentle towards the gentle, harsh towards the violent’ (37–40). (Hywel Cilan also claimed that he was doeth ar far ‘wise at the bench’, GHC XXI.39.) We are reminded that Siôn is related to Owain Glyndŵr (see 46n), and therefore has a hereditary right to be a leader i gadw’n gwlad ‘to defend our land’. Associating him further with the kind of courtesy encountered at King Arthur’s court confirms this right (41–4). We can assume, from external sources, that Siôn placed importance on conformity with English customs: rather than referring to himself as Siôn ab Iorwerth, according to the Welsh fashion, he called himself Siôn or John Edward(s). It is significant that Guto and Deio ab Ieuan Du compared him with St George, patron saint of England (line 6; GDID 14.5), as indeed Guto compared Earl Talbot with the saint (78.64 Sain Siors o rym ‘mighty St George’)?

In the final part of the poem, Guto explains a little about its circumstances. Siôn had been away from his home for two months, assisting in the ‘boar’s hour of need’ (rhaid y baedd, 51–2, 58). We can assume that the ‘boar’ was Richard III (whose personal badge was a white boar), and although he adopted this symbol before becoming king, it is likely that it was during his reign, 1483–5, that Siôn was called to his army (cf. Siôn gyda’r Goron ‘Siôn with the Crown’, 48). We can further assume that Siôn had been called to Sir William Stanley’s army; Stanley held Chirkland from 1475 onwards (Syr Wiliam, 47n). It is probable that he is referring to the campaign which terminated at Bosworth. Siôn’s political sympathies lay probably with the Lancastrians, being a distant relation of Henry Tudor through his great grandmother, Angharad daughter of Ednyfed of Trecastell. He would therefore have supported Henry, as did Sir William Stanley in all likelihood (although he gave the impression that he was on Richard III’s side at the beginning of the Bosworth campaign, DNB Online s.n. Stanley, Sir William (c.1435–1495)).

However, Siôn has now returned, and his wife and people are happy once more: whilst he was away, Trevor and Chirkland had suffered (59–60), his people had endured famine (52) and insomnia (61–4). But now, the ‘bitter longing’ (hiraeth hagr, 64) has been banished, everyone, including the poet himself, will be healthy again, their sleep restored.

Date
Shortly after the battle of Bosworth, 1485.

The manuscripts
There are 19 manuscript copies of this poem, ranging in date from the mid-sixteenth century to the nineteenth. The copies are fairly similar, and we can assume that they derive ultimately from one common source, not too far removed from the original (which may well have been a written source kept at Plasnewydd, given Siôn Edward’s literary interests). The variant readings suggest three general groups: i. the north-eastern manuscripts, deriving from Rhys Cain of Oswestry’s copy in Pen 69; ii. the manuscripts of the Conwy Valley, which derive from X¹ in the stemma, the direct source of LlGC 8497B, LlGC 3049D, and Gwyn 4; C 2.617 also belongs to this group; iii. LlGC 1553A and LlGC 3051D, which are rather loosely related, with LlGC 3051D often showing an uncertain relationship with C 2.617.

Stemma

Previous edition
GGl poem CV.

Metre and cynghanedd
Cywydd, 64 lines.
Cynghanedd: croes 78% (50 lines), traws 14% (9 lines), sain 8% (5 lines).

3 ar hynt  Cf. GPC 1979 ‘at once, immediately, forthwith, directly’, &c.; according to the evidence, the meaning ‘on his …way or travels’ seems to occur only where there is a personal pronoun present (e.g. ar ei hynt, &c.).

5 Siôn Edwart  It seems that Siôn preferred to style himself in this rather English fashion (Edward was taken to be the English form of Iorwerth). Guto curiously refers to him in another poem as Siôn Edward … / Mab Ierwerth ‘Siôn Edward son of Iorwerth’ (108.28–9).

6 Sain Siôr  The patron saint of England since the fourteenth century, see ODCC³ 664–5. Gruffudd Llwyd compared the soldier Sir Gregory Sais with him (GGLl 12.44 … Grigor, ail Sain Sior, Sais ‘Gregory Sais, the second St George’) and later Huw Llwyd would compare Siôn Trefor (son of Edward ap Siôn Trefor) with the same saint, GHD 27.1 Sain Siôr Siôn Trefor, sein trefydd – y Mars ‘Siôn Trefor is St George, saint of the towns of the March’. St George is remembered as a soldier as well as for his sanctity, and Guto may well have his English associations in mind here as well (see the background note above). Cf. Deio ab Ieuan Du’s description of him as Sain Siôr neu Ector Actwn ‘The St George or the Hector of Acton’ (GDID 14.5).

7 Gwenhwyfar  Gwenhwyfar daughter of Elis ap Siôn ap Siâms Eutun, of Parc Eutun, Maelor Gymraeg; her mother was Angharad daughter of Madog ap Robert Puleston. Gwenhwyfar, like Siôn (46n), was related to Owain Glyndŵr, her grandmother, Lowri, being Owain’s sister.

8 dâr  Probably a general reference, the oak tree being noted for its longevity; but it could be a reference to a specific oak tree growing at Plasnewydd.

9–10 Caradawg … / Freichfras  The husband of Tegau Eurfron, see TYP³ 304–5 and the following note.

11 Porth Wgon  Following J. Lloyd-Jones, G 676, I take it to be an unknown place name. (For other place names containing the element Wgon or Wgan, see G 676.) However, in the sixteenth century, John Leland referred to ‘a gate caullid Porth Hogan’ in Bangor on Dee, see Smith 1906: 68. In WCD 325, P.C. Bartrum notes that some northern lineages suggest that Gwgon Gleddyfrudd was the son of Tegau Eurfron and Caradog Freichfras (see the following note), although he is usually described in the sources as the son of Llawr ap Cedig ap Ceredig of Ceredigion.

11–12 A Thegau … / A llaes yw’r fantell i hon  Tegau Eurfron was the wife of Caradog Freichfras (9–10n), and her magical mantle is listed as one of the ‘Thirteen Treasures of the Island of Britain’ according to some versions of the legend; e.g. in Thomas Wiliems’s version in Pen 77: mantell degaû eûrvron, ni wasanaethai ir neb a dorrai i briodas nai morwyndod, ac yr neb y byddai lan yw gwr y byddai hyd y llawr, ac ir neb a dorrai i briodas ni ddoe hyd i harffed ‘the mantle of Tegau Eurfron, it wouldn’t serve anyone who broke her marriage vows or chastity, and for anyone who remained faithful to her husband it would reach the floor, and for anyone who broke their marriage vows, it would hardly reach their lap’, and see Thomas 1970–2: 4. This was a chastity-testing mantle, and the fact that it was long and trailing on Gwenhwyfar proves her fidelity to her husband. Siôn ap Hywel also praised Sioned, wife of Siôn ap Dafydd ab Ithel Fychan, in the same way (probably echoing Guto’s line), … lleian eurfron, / Llaes oedd ei mantell i hon ‘a golden-breasted nun, / her mantle was long on her’, GSH 9.73–4. For the legend, and further references in the poetry, see TYP³ 503–6; Thomas 1970–2; Rowlands 1958–60: 66–8; Bartrum 1963: 441, 473.

14 dwy Waun  Cf. 111.23 Y ddwy Waun iddo a’i wŷr ‘the two Chirks belong to him and his men’ and cf. Tudur Aled in a poem to Edward Trefor, TA LI.11 Dwyn dwy Waun dan d’adenydd ‘you take the two Chirks under your wings’. This is a reference to Upper and Lower Chirk.

16 drysau’r haul  The only example of the combination. For the various meanings of drws, see GPC 1089, e.g. ‘gap’, ‘door’, and figuratively ‘opportunity, facility’. The sun may simply represent opportunities to prosper, or good fortune here. However it may be significant that the sun was the symbol or badge associated with Edward IV, cf. DNB Online s.v. Yorkist ‘[Edward IV] … often used the sun in splendour, commemorating the perihelia that appeared on the eve of his victory at Mortimer’s Cross on 2 February 1461’. It is possible, therefore, that Guto is referring obliquely to favours granted by Edward IV to Siôn and his wife in Chirk, and later by his brother Richard III (the baedd ‘boar’ referred to in line 51).

Another possibility is that drysau’r haul is a reference to blessings bestowed upon Siôn and Gwenhwyfar by the Virgin Mary: in a Latin hymn Mary is greeted as ‘the door of the eastern sun’ Porta solis orientis (Blume and Dreves 1899: hymn 39, verse 1), and as the ‘door of the sun’, Ave …Dei mater … O ianua solis (ibid. hymn 30, verse 4); and in the famous prayer, ‘Alma Redemptoris Mater’, she is ‘the star of the sea’ and ‘doorway of heaven’, Ave, maris stella, … felix caeli porta: for the latter, see Musurillo 1957: 171–4. Musurillo draws attention to the fact that Macrobius also refers to the astrological signs of Cancer and Capricorn as portas solis and to the belief that it was through these doors that souls would fall from heaven down to earth before returning to heaven again, ibid. 172.

We can be confident that drysau’r haul represents good fortune here, but it is difficult to decide who was responsible for it – the Yorkist kings, the Virgin Mary or the stars!

17 dan y castell  Plasnewydd, the home of Siôn and his wife, was located just below Chirk Castle. In his cywydd to Wiliam Edward, Siôn’s son, Tudur Aled also refers to the house’s location Is y castell ‘below the castle’ (TA LXIII.77), and it is interesting to note that costiaw alliterates with castell in that line also, which may suggest that Tudur Aled is echoing Guto’s line. Pratt (1996: 10) explains that the location had been home to gentry since the age of the Princes: ‘This moated site was of quasi manorial status, the home of high-born native Welshmen … who held, or farmed, important administrative positions under both the Welsh princes of Powys Fadog and the English lords of Chirk’. It had been in Siôn’s family since earlier generations: in the 1391 survey of Chirk we learn that Iorwerth Ddu (Siôn’s great-great-grandfather) and his brother Ieuan owned the township of Gwernosbynt: unfortunately the house isn’t named in the survey, Jones 1933: 8–9. When Ieuan ab Addaf died in 1448, ‘Ieuan Fychan inherited Pengwern while to Iorwerth ab Ieuan [Siôn Edward’s father] fell the estates in Gwernosbynt and adjacent townships’, Pratt 1996: 15. Iorwerth undertook much rebuilding work on the home in Gwernosbynt, as did his grandson Wiliam Edward later (ibid. 15–16), and it may be that the house was renamed Plasnewydd ‘New Hall’ following either phase. By the time Lewys Môn praised Wiliam, Siôn Edward’s son, it was called Plasnewydd (GLM LXXIV.8 Palis nawoes Plasnewydd ‘Plasnewydd, a stockade for nine generations’), but unfortunately Guto doesn’t name the house. However Pratt (1996: 15–16) suggests that the name Plasnewydd (New Hall) may well have been given to the dwelling in the time of Iorwerth Foel in the latter years of the thirteenth century, when Iorwerth was leased the whole of Gwernosbynt township under Roger Mortimer’s seal.

19 is y Clawdd  As Plasnewydd is located literally below Offa’s Dyke, is ‘below’ is probably simply a preposition here. However there may be a play on the name Isclawdd, one of the three sergeantships of the commote of Nanheudwy where Chirk was located (the other two being Glyn and Llangollen, see Pratt 1990: 6).

20 Rhufain y rhai ofer  A figurative reference to Siôn and Gwenhwyfar’s home as the destination of the needy or destitute: for the meanings of ofer, see GPC 2629.

23 maer  ‘One of the administrative officers of the court (in the Welsh Laws), responsible for land supervision and the collection of dues; steward’, &c., GPC 2311. Guto is probably referring to the fact that he collects financial patronage from Gwenhwyfar, rather than suggesting that he has an official position as maer in the court during her husband’s absence.

23 merch Elis  See 7n.

24 mab maeth  Describing the relationship between a poet and his patron in the terms of a son being fostered is a topos found also in the earlier poetry: cf. 53.30 Beirddion yw ei meibion maeth ‘the poets are her foster sons’ (of Elen of Llannerch).

29 noter  ‘Notary (public); clerk; secretary’, GPC 2599; it is used figuratively by Dafydd ap Gwilym to describe the wind, Noter wybr natur ebrwydd ‘swift-natured notary of the sky’, DG.net 47.35. Its meaning in English in the fifteenth century, according to the OED Online s.v. noter, is ‘writer or recorder of musical notation’, and the earliest example of the meaning ‘person who takes or writes notes; a recorder; an observer’ comes from the end of the sixteenth century (cf. GDG 531, where Thomas Parry also favoured the first meaning for Dafydd ap Gwilym’s line). In relation to Siôn Edward, Guto is probably referring to his clerical or administrative duties in Chirkland.

29 gwart  A word often used by Guto (especially as it provides a rhyme with Edwart, Rhisiart, &c.), but its exact meaning is often unclear. In 105.2n it refers to the inner ward of a castle, but here it seems to refer to either one of the three commotes in Chirkland (cf. GPC 1587, 4 ‘ward (of city, town, &c.)), Nanheudwy, Mochnant Is Rhaeadr a Chynllaith, or, more probably, the three sergeantships of Nanheudwy, namely Isclawdd (with its centre in Chirk), y Glyn and Llangollen.

31 bwa gwawd  Guto often describes presenting his poems to his patrons in terms of a bowman shooting arrows at a target. We know that he had been a bowman in the duke of York’s retinue in France in 1441 (Salisbury 2007: 1) and the metaphor was therefore particularly apt. Cf. the opening lines of his praise poem to Rhys ap Dafydd o Uwch Aeron, 11.1–16, where he notes that it isn’t a bow made of yew that he is using to shoot his target (saethu nod), but Y tafawd, arawd eiriau, / Yw bwa’r gerdd heb air gau ‘The tongue with its eloquent words / is the bow of song without a false word (11.9–10). Cf. also 82.23–4 Gweddw gwlad o gywyddau glwys / Gwedy bwa gwawd Bowys ‘bereft is the land of fine cywyddau / after the death of Powys’s bow of poetry’ (of Llywelyn ab y Moel). This is not an image commonly used by other poets.

34 deunydd  Cf. 37.57 Gorau deunydd, Ddafydd, wyd ‘You are the best material, Dafydd’. For its various meanings, see GPC 913–14 s.v. defnydd and 939 s.v. deunydd: this is a description of Siôn who is instrumental in the success of his land, and the following meanings would also be possible here: ‘substance, essence, … constituent part’. A similar couplet is found in 55.25–6 Eiddil yw llu i ddal llys / Wrth enaid yr wyth ynys ‘A host of people are feeble in terms of holding court / in comparison with the loved one of the eight islands’ (to Wiliam Gruffudd of Cochwillan), but there is no reason to reject either.

34 wyth ynys  A combination that occurs fairly often in poetry, but whose precise meaning is unclear: cf. 71.1–2 I Gelli-wig ac i’w llys / Yr aeth enw yr wyth ynys ‘To Celliwig and to its hall / went the eight islands’ renown’ (of Tomas Salbri) and ibid.n. Cf. also Tudur Aled of Sir Rhys ap Tomas, TA VII.11 I wyth ynys y’th aned ‘You were born for the eight islands’ and also Siôn Ceri to the same patron, GSC 50.48 Cedyrn wyth ynys; cadarn y’th aned ‘The mighty ones of the eight islands; you were born mighty’. See 55.26n for J. Rowlands’s suggestion (1967–8: 3.2n) that it was originally a form of the name Ynys Wyth ‘Isle of Wight’.

37 Arth … wrth hocedwr  For hocedwr ‘a cheat, deceiver, fraud, … rogue’, &c., see GPC 1881 (from the noun hoced, a borrowing from Middle English hoket ‘wile, trick, trickery, deceit’). Guto is probably referring to Siôn’s part in administrating law and order in Chirkland. With this line, cf. 100.19 Arth erioed wrth ddewr ydwyd ‘You are always a bear towards a brave man’.

39–40 Allt serth … / A gowared …  A figurative description of Siôn, who caused great trouble for the unlawful, but was kind towards the just. Allt and gowared convey the English ‘uphill’ and ‘downhill’.

46 gwaed Owain Glyn  Guto described Ieuan Fychan of Pengwern, Siôn Edward’s uncle, as nai Owain ‘Owain’s nephew’ (106.62), referring to the fact that his grandfather (i.e. Siôn’s great grandfather), Addaf fab Iorwerth Ddu, was married to Isabel, Owain Glyndŵr’s sister. Hywel Cilan also describes Siôn and his brother Ednyfed as Deunai … / Owain ‘the two nephews of Owain’, GHC XXI.9–10; cf. Gutun Owain of him, Gwayw Rruddallt … / … / … o waed y Glynn ‘The spear of Rhuddallt … / … / … of the Glyn’s blood’(GO LV.26, 28) and Deio ab Ieuan Du, Glyndŵr, un galon â’i dad ‘Glyndŵr, of the same bravery as his father’ (GDID 14.18). For the form Owain Glyn (without the definite article), cf. Lewys Môn’s description of Owain ap Meurig of Bodeon, GLM VIII.37–8 Gwaed Owain Glyn, … / y sy’n d’ais, hen dywysog ‘The blood of Owain Glyn … / is in your breast, the old prince’, also GIRh 4.78; GLMorg 23.14, 63.14.

47 Syr Wiliam  In GGl² 360 this is taken as a reference to Wiliam Edward, Siôn Edward’s son and heir. Tudur Aled praised Wiliam in the following century, naming particular posts he had held, such as constable of Chirk and sewer to King Henry, TA poem LXIII. However, there is no evidence that Wiliam Edward had ever been knighted, and Tudur Aled calls him an ysgwïer ‘squire’, TA LXIII.121. It is much more likely that Guto is referring here to Sir William Stanley (1435–95), who received the lordship of Chirk (Chirkland) in 1475 from Richard, duke of Gloucester, in exchange for Skipton in Yorkshire, see DNB Online s.n. Stanley, Sir William (c.1435–1495). We can assume that it would have been in Sir William Stanley’s retinue that Siôn Edward had served. See Jones 1988–9.

50 llaw’r llall  I.e. ‘the other hand’; for y llall meaning ‘other’ following a definite noun in Middle Welsh, see GPC 2091 s.v. llall (b), where all the examples quoted come from prose texts, cf. BD 27.8 ual na charei hi euo megys y chuyoryd y lleill ‘so that she wouldn’t love him like the other sisters’. Sir William Stanley is Llaw’r Waun ‘Chirk’s hand’ (49), and Siôn is the ‘other hand’ which controls the men of the court.

51 rhaid y baedd  Baedd ‘boar’ is sometimes used in prophetic poetry as a symbol for the enemy or a hero, but in the second half of the fifteenth century it is often used specifically of Richard III, who had a white boar on his personal badge, cf. GDLl 194. The reference to Richard’s rhaid ‘hour of need’ and to a ‘battle’ (frwydr) in 54, suggests that Guto had a particular event in mind, namely the battle of Bosworth, in all likelihood. (See further the introductory note to the poem.)

54 o’r frwydr  See 51n.

59 Trefor  Siôn Edward held land in Trefor in Llangollen (which contained the townships of Upper Trefor and Lower Trefor, WATU 209), see, for example, LlGC Puleston numbers 644, 1293. Now that their chieftain had returned, Trefor, like the wider region of Chirkland, was restored to health.

59 neithwyr  This is the usual form of neithiwr in Middle Welsh, see GPC 2568 s.v. neithiwr¹.

62 hun  I have taken this in apposition to line 61 rather than as object of the verb huno: for huno as an transitive verb, see GPC 1911–12 (b), but the earliest examples come from the end of the sixteenth century.

63 hun y gwaed  I have failed to find anything to shed light on this phrase, but it must mean ‘a very good sleep’ which Guto is enjoying now that the ‘bitter longing’ (hiraeth hagr) for Siôn has gone. Was there perhaps a tradition that the practice of bloodletting promoted good sleep?

Bibliography
Bartrum, P.C. (1962–3), ‘Tri Thlws ar Ddeg Ynys Brydain’, Études x: 434–7
Blume, C. and Dreves, G.M. (1899), Analecta Hymnica Medii Aevi (Leipzig)
Bowen, D.J. (1992), ‘I Wiliam ap Siôn Edwart, Cwnstabl y Waun’, YB XVIII: 137–59
Jones, G.P. (1933), The Extent of Chirkland (1391–1393) (London)
Jones, M.K. (1988–9), ‘Sir William Stanley of Holt: Politics and Family Allegiance in the late Fifteenth Century’, Cylchg HC 14: 1–22
Matonis, A.T.E. (2004–5), ‘Gutun Owain and His Orbit: The Welsh Bardic Grammar and its Cultural Context in Northeast Wales’, ZCP 54: 154–169
Musurillo, H. (1957), The Mediaeval Hymn Alma Redemptoris: a Linguistic Analysis’, The Classical Journal, 52: 171–4
Pratt, D. (1990), ‘The Marcher Lordship of Chirk, 1329–1330’, TCHSDd 39: 5–41
Pratt, D. (1996), ‘New Hall Moated Site, Chirk’, TCHSDd 45: 7–20
Rowlands, E.I. (1958–60), ‘Y Tri Thlws ar Ddeg’, LlCy 5: 33–69
Rowlands, J. (1967–8), ‘A Critical Edition and Study of the Welsh Poems Written in Praise of the Salusburies of Llyweni’ (D.Phil. [Oxford])
Salisbury., E. (2007), Ar Drywydd Guto’r Glyn ap Siancyn y Glyn (Aberystwyth)
Smith, L.T. (1906) (ed.), The Itinerary in Wales of John Leland in or about the years 1536–1539 (London)
Smith, Ll.B. (1987), ‘The Grammar and Commonplace Books of John Edwards of Chirk’, B xxxiv: 174–84
Thomas, G.C.G. (1970–2), ‘Chwedlau Tegau Eurfron a Thristfardd, Bardd Urien Rheged’, B xxiv: 1–9
Thomson, D. (1979), A Descriptive Catalogue of Middle English Grammatical Texts (New York & London)

Stema fwy