Y llawysgrifau
Ceir testun o’r cywydd hwn mewn 26 llawysgrif, i’w dyddio o ail hanner yr unfed ganrif ar bymtheg hyd at y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Nid oes amrywio mawr rhwng y testunau a’i gilydd, a gallwn dybio eu bod i gyd i’w holrhain i un gynsail dda, ysgrifenedig (ac un a nodweddid, o bosibl, gan y ddeusain ow am aw), a oedd yn bur agos i fersiwn Guto. Gallwn fod yn sicr hefyd fod ambell lawysgrif gynnar wedi ei cholli, fel y gwelir yn y stema. Llawysgrifau cysylltiedig â’r gogledd yw’r cyfan, hyd y gellir barnu, ond mae’n drawiadol nad oes yma gopïau o’r gerdd yn rhai o gasgliadau amlwg y gogledd-ddwyrain (megis yn LlGC 17114B, BL 14967, &c.).

Mae’r llawysgrifau yn ymrannu’n rhai sy’n darllen enaid Dafydd yn llinell 7, a’r rhai lle ceir oed Dafydd. Credir mai oed Dafydd oedd yn y gynsail, ac felly mae’n rhaid tybio bod yr holl lawysgrifau sy’n darllen enaid Dafydd i’w holrhain yn ôl i’r un man, a elwir X¹ yn y stema. O ran eu dosbarthu ymhellach, anodd yw canfod amrywiadau gwir arwyddocaol, gan y gallwn dybio bod nifer o fân amrywiadau wedi codi’n annibynnol mewn sawl grŵp, oherwydd methu deall ffurf, neu oherwydd ceisio addasu hyd llinell a ystyrid yn rhy hir, &c.: e.e. gwra yw → gŵr yw (11), yno y tyfo → yno y tyf (9).

Llawysgrifau X¹
LlGC 3049D, Gwyn 4, Pen 137, LlGC 3051D a BL 14976
Gallwn fod yn hyderus fod LlGC 3049D a Gwyn 4, sy’n debyg iawn i’w gilydd, yn tarddu o’r un gynsail goll o Ddyffryn Conwy a elwir X² yn y stema, sydd yn ei thro yn tarddu o X¹. Nodweddir X² yn benodol gan y darlleniadau unigryw Iâl angel yn lle Iâl ym angel (4) a mewn un yn lle mynnwn (64). Tybir mai copi o X² yw Pen 137 hefyd, ond bod nifer o ddarlleniadau gwallus yn hon (nad ydynt yn ei chysylltu ag unrhyw lawysgrif arall: tynnir sylw at enghreifftiau isod).

Copi o Gwyn 4 yw testun llaw anhysbys yn LlGC 21248D, a chopi o hwnnw a geir yn LlGC 3021F. Copi o BL 14976 a geir yn Pen 152, a chopi o Pen 152 a geir yn C 4.10.

Llawysgrifau X³
Ar sail y ffaith fod testun Thomas Wiliems yn Wy 1 a thestunau Wmffre Dafis yn Brog I.2, LlGC 3056D a Gwyn 1 yn rhannu rhai nodweddion penodol, tybir eu bod i’w holrhain i lawysgrif goll X³: e.e. rhain yn unig sy’n darllen mae gras Duw am maint gras Duw (6), chryndorth am chrondorth (44) ac a gwr am y gwr (58). Ond yn betrus y tybir eu bod yn cydberthyn ac mae ambell ddarlleniad yn Wy 1 yn cysylltu honno hefyd â llawysgrifau o grwpiau eraill (fel y nodir isod).

Mae’r berthynas rhwng tair llawysgrif Wmffre Dafis yn un anodd. Mae rhai darlleniadau yn gyffredin i’r tair, e.e. mae 21–2 a 47–50 yn eisiau yn y tri chopi a rhai darlleniadau unigryw yn y tri, megis ir wyd am ni roed (15) a ni chaiff am nis caiff (57). O gymharu’r tair yn fanylach, gwelir bod LlGC 3056D a Gwyn 1 fwy nau lai’n gopïau unffurf o’i gilydd, ond bod Brog I.2 yn gwahaniaethu weithiau. Cynigir bod gan Wmffre Dafis gynsail bersonol (a elwir X⁵ yn y stema) a ddefnyddiai’n ffynhonnell ar gyfer copïo testunau ar gyfer ei noddwyr, a bod y testun a gododd yn Brog I.2 yn gopi pur agos o X⁵, ond bod testun y ddwy lawysgrif arall yn dangos mwy o ôl addasu wrth iddo gopïo. Oherwydd tebyced y ddau destun, gallwn dybio bod Gwyn 1 yn gopi o LlGC 3056D (ond awgrym yn unig yw hyn).

Gallwn fod yn hyderus mai copi o destun Wmffre Dafis yw testun David Ellis yn CM 27 (a dyfelir mai LlGC 3056D oedd ganddo o’i flaen), ac mai CM 27 oedd ffynhonnell BL 31056.

Llawysgrifau X⁴
Gallwn dybio mai’r llawysgrif goll hon oedd ffynhonnell testun David Johns yn BL 14866 a chynorthwyydd John Davies Mallwyd yn Pen 99. Nodweddir y grŵp hwn gan ddarlleniadau megis eryr llwyd ar am eryr ar holl (1), hwn a am hwy no (8), paladr am pelydr (34), hyfwas am henwas (58) a’r ffaith fod 11–12 yn eisiau. Gallwn fod yn sicr nad yw Pen 99 yn gopi o BL 14866 gan fod 50–3 yn eisiau yn yr olaf ond yn bresennol yn Pen 99, a bod rhai newidiadau eraill yn BL 14866 nas ceir yn Pen 99 (e.e. am yn groes am ’mhant y groes (6), mae ar bur gledd am mae byr gledd (43)).

Mae testun John Jones, Gellilyfdy, yn Pen 112 yn gopi ffyddlon o BL 14866, tra bod testun David Ellis yn CM 12 yn gopi ffyddlon o Pen 99. CM 12 yw ffynhonnell LlGC 673D.

Llst 54 a LlGC 5283B (oed Dafydd (7))
Trafodir y ddwy hyn ynghyd, er mai’r unig berthynas rhyngddynt yw’r ffaith eu bod yn darllen oed Dafydd (7) ac nad ydynt yn perthyn yn amlwg i lawysgrifau X³ a X⁴. Er mor ddiweddar ydyw Llst 54 (1710–20), dyma gopi da o’r gerdd, a’i brif wendid yw’r ffaith nad yw’n cynnwys llinellau 41–52 (oherwydd drysu gyda’r brifodl). Gallwn dybio nad oedd llawer o lawysgrifau rhyngddo a’r gynsail. Mae’r copi hŷn a geir yn LlGC 5283B (llaw anhysbys, 16g./17g.) yn fwy annibynadwy: mae 34–5 yn eisiau, a cheir rhai darlleniadau unigryw megis vrvellt … ddellt am hiriell … well (21–2), nis gwysg am nis caiff (58).

Mae’n anodd dadlau bod unrhyw grŵp yn well na’i gilydd, ac felly yn gyffredinol rhoddir blaenoriaeth i bob darlleniad y mae’r dystiolaeth yn gryfaf o’i blaid. Ni chyfeirir yn y nodiadau isod at ddarlleniadau testunau sy’n gopïau hysbys o destunau sydd wedi goroesi. Rhoddwyd blaenoriaeth yn GGl yn aml i destun Pen 99 a BL 14866, yn groes i dystiolaeth mwyafrif y llawysgrifau. Tynnir sylw isod at yr achosion hynny.

Trawsysgrifiadau: Gwyn 4, Wy 1, LlGC 3051D, BL 14866 a LlGC 3056D.

Stema

Llinellau ychwanegol

i.1–2

llyna rodd vn llvn ar .w.
llyosog im llaw asw

Mae’r cwpled hwn yn dilyn llinell 30 yn LlGC 3051D yn unig. Fe’i gwrthodir, nid yn unig oherwydd nas ceir yn y llawysgrifau eraill, ond am ei fod yn torri ar y dyfalu, ac yn benodol y syniad o’r llaw mewn maneg a geir yn llinellau 30–2. Ond ni chafwyd hyd iddo mewn unrhyw destun arall.

1 Mae eryr ar holl  Mae’r holl lawysgrifau’n gytûn ac eithrio X⁴ (BL 14866 a Pen 99) sy’n darllen Yr eryr llwyd ar. Dichon i gopïydd X⁴ geisio cywreinio’r gynghanedd, ond gan ddifetha’r cymeriad llythrennol yn chwe llinell agoriadol y gerdd. (Dilynodd GGl lawysgrifau X⁴ gan ddarllen Mae ar ddechrau’r llinell er mwyn y cymeriad: Mae eryr llwyd ar wŷr llên.)

6 Maint gras Duw ’m Mhant-y-groes deg  Mae nifer o fân amrywiadau ar y llinell hon yn y llawysgrifau: LlGC 3049D Maint y gras duw mant groes dec, Gwyn 4 Maint gras Deo mant y groes dec (cf. LlGC 3051D), BL 14976 maint gras dvw ymhant y groes deg; rhyfedd yw darlleniad BL 14866 maint gras duw am ynt groes dec ac eiddo Pen 137 maint gras dvw hael groes deg (gyda bwlch bwriadol rhwng dvw a hael sy’n awgrymu bod ei gynsail yn aneglur); yn X³ darllenwyd mae gras duw …, a llygad y copïydd wedi llithro, o bosibl, wrth iddo ailadrodd mae a gafwyd yn gymeriad geiriol yn llinellau 1, 3–5. Yn sicr mae maint … yn rhoi gwell cynghanedd (ac mae’r gyfatebiaeth m = mh yn dderbyniol yng ngwaith Guto, cf. 25.26), a Maint gras Duw yw’r anrhydedd sy’n rhedeg yn fwy yn llinell 5.

7 Yno tyfo oed Dafydd  Ceir y geiryn rhagferfol mewn rhai llawysgrifau (e.e. Wy 1 ynoi tyfo oed davydd, BL 14866, &c.), sy’n peri i’r llinell fod yn hir ar bapur, er ei bod yn cywasgu’n naturiol yn seithsill ar lafar. Mae’r llawysgrifau sy’n darllen enaid yn lle oed (gw. y nodyn canlynol) yn parhau i fod un sillaf yn hir ar ôl cywasgu (e.e. Pen 137 yno y tyfo enaid tafvdd), ac er mwyn arbed sillaf arall cafwyd yno y tyf yn LlGC 3051D a BL 14976 (gan roi cynghanedd draws gydag n wreiddgoll yn lle cynghanedd sain). Dichon mai dymuniad am weld yr abad yn mwynhau oes hir yng Nglyn-y-groes sydd yma ac mai’r ferf ddibynnol (yn mynegi dymuniad) sydd fwyaf priodol. Ni cheir GGl Yno tyf enaid Dafydd yn yr un llawysgrif.

7 oed Dafydd  Gthg. llawysgrifau X¹ enaid Dafydd, a dderbyniwyd yn GGl. Gan mai oed dyn, yn hytrach na’i enaid, sy’n mwynhau hirhoedledd fel hydd (ll. 8), rhaid gwrthod enaid. (A newidiwyd oed → enaid er mwyn osgoi n wreiddgoll?)

9 Ein derwen ir o dri nerth  Ceir mân amrywiadau yn y llawysgrifau. Dilynir llawysgrifau X¹, Brog I.2, LlGC 5283B, Llst 54, a deall yn y llawysgrifau fel y rhagenw blaen ‘ein’; fe’i camddehonglwyd yn Pen 137 yn eiryn traethiadol gan gysylltu’r llinell yn gystrawennol â’r cwpled blaenorol (Yno y tyfo oed Dafydd … yn dderwen); ond rhaid gwrthod hynny ar sail cynghanedd. Carbwl braidd yw LlGC 3056D yn dri ir a o dri nerth (cf. Gwyn 1) ond efallai i Wmffre Dafis hefyd ddehongli’r yn fel geiryn traethiadol a cheisio cywiro’r llinell er mwyn osgoi’r broblem treiglo; os felly, gallwn dybio bod ei destun yn Brog I.2 yn nes at ei gynsail. Mae darlleniad LlGC 3051D derwen ir yw (sef darlleniad GGl) yn ddigon synhwyrol, ond rhaid ei wrthod oherwydd prinder tystiolaeth drosto. Yn BL 14866 ceir darlleniad go wahanol derwen wyd a nenn y nerth; cf. Pen 99 Derwen wyd mae ynod nerth.

10 Awr  Gallwn fod yn hyderus mai Awr sy’n gywir yma yng nghyswllt llinach yr abad (gw. 10n esboniadol), ond i nifer o’r copïwyr fethu adnabod yr enw priod, a phenderfynu bod ir yn ddarlleniad gwell yng nghyswllt coed. Mae’n bosibl hefyd fod rhai ohonynt yn ymwybodol o linell arall debyg iawn gan Guto, 63.8 Coed ir ym mrig gwaed Ierwerth. Dichon mai ir a geid yn X¹, X⁴; awr a geir yn Llst 54 a chan Wmffre Dafis yn LlGC 3056D a Gwyn 1, ond y ffurf avr yn Brog I.2, cf. LlGC 5283B.

11–12  Ni cheir y cwpled hwn yn llawysgrifau X⁴.

12 Egwestl  Mae’r llawysgrifau i gyd yn gytûn ynglŷn â’r ffurf (yn hytrach nag Egwystl) yma er bod LlGC 3049D a Gwyn 4 yn colli’r l derfynol.

15 ni roed  Darlleniad pob llawysgrif ac eithrio tair llawysgrif Wmffre Dafis lle ceir ir wyd. Dichon mai ef a’i newidiodd er mwyn cael gwared o’r f ganolgoll.

17 o’r daith  Dyma ddarlleniad mwyafrif y llawysgrifau a chymerir mai dychwelyd o’r daith i’r fynachlog a wnâi’r bardd (hynny yw, nad yw’n byw yn y fynachlog); ceir ar daith a geir gan Wmffre Dafis yn LlGC 3056D a Gwyn 1 (sef darlleniad GGl) ond or daith a geir ganddo yn Brog I.2, ac fel y gwelwyd eisoes, credir bod Brog I.2 yn nes at ei gynsail, tra bod olion addasu ar destunau LlGC 3056D a Gwyn 1. Unigryw yw LlGC 5283B ir daith.

18 af fry’r eilwaith  Mae’r llawysgrifau yn gytûn, ac eithrio X⁴ sy’n darllen af yr eilwaith (darlleniad GGl).

19 ym, ni  Ni cheir y negydd yn LlGC 3049D a Gwyn 4, sy’n difetha’r synnwyr ac yn peri i’r llinell fod yn fyr.

21–2  Ni cheir y cwpled hwn yn nhair llawysgrif Wmffre Dafis, LlGC 3056D, Brog I.2, Gwyn 1.

23 y mae … ym  Yn nhair llawysgrif X² darllenir mae, sy’n peri bod y llinell yn fyr o sillaf yn LlGC 3049D, ond yn Gwyn 4 a Pen 137 darllenir mae … ymy. Cyffredin yw’r math hwn o amrywio, nad yw’n effeithio dim ar ystyr llinell.

25 olwyn y cledd  Dilynir yma X³, LlGC 3051D, Llst 54. Mae’n bosibl, fodd bynnag, mai llinell chwesill oedd hon yn y gynsail: chwesill ydyw yn llawysgrifau X¹ (ac eithrio LlGC 3051D) ac yn LlGC 5283B a BL 14976 ceir olwyn kledd ar lvn y klo (er bod BL 14976 yn camddarllen Olwyn klvn…), BL 14866 olwyn cledd ag ar lun clo, Pen 99 Olwyn kledd yw ar lvn clo (darlleniad GGl).

27 y drych o Iâl  Dilynir mwyafrif y llawysgrifau; ymddengys mai rhywbeth fel ydrych i ol oedd yn X⁴, ffynhonnell BL 14866 edrych i ol a Pen 99 Y drych yw ol (darlleniad GGl).

27 a’i dri chylch  Dilynir mwyafrif y llawysgrifau gyda GGl. Mae llawysgrifau X⁴ (BL 14866 a Pen 99, cf. GGl) a dwy o lawysgrifau Wmffre Dafis (LlGC 3056D a Gwyn 1) yn darllen o dri chylch. Ond mae trydedd llawysgrif Dafis, Brog I.2, yn darllen ai dri chylch, a dichon mai dyna oedd yn ei ffynhonnell.

33 o’i fron  Disgrifir y stribedi (pelydr haul) sy’n ymledu o ganol y bwcled (bron) i’w hymylon. Dilynir mwyafrif y llawysgrifau yma, ond byddai or fron (LlGC 3056D, Gwyn 1, LlGC 5283B) yn bosibl; gwrthodir LlGC 3051D, X⁴ (BL 14866 a Pen 99), Llst 54 ai fron (darlleniad GGl) a darlleniad unigryw Brog I.2 ar fron.

34–5  Mae’r cwpled yn eisiau yn LlGC 5283B.

34 pelydr haul  Gthg X⁴ paladr haul.

36 pricswn  Benthyciad o’r Saesneg prick-song (gw. 36n (esboniadol)), ac fel sy’n wir yn gyffredinol am fenthyciadau, ceir ansicrwydd yn y llawysgrifau ynglŷn â’r union ffurf. Dilynir ffurf y llawysgrifau hynaf (X¹, Wy 1); gthg. LlGC 3051D pricsong, llawysgrifau Wmffre Dafis (LlGC 3056D, Brog I.2, Gwyn 1), BL 14866 pricswng / prigswng (GGl).

38 tringraig  Dilynir X², Wy 1, Llst 54; tringrair a geir yn y gweddill (a GGl). Anodd dewis rhwng y ddau ddarlleniad, a gallwn gymryd bod y dryswch wedi codi’n rhannol oherwydd y ffaith fod y ffurf secretary ar c ar ddiwedd ffurf mewn orgraff Cymraeg Canol ar y gair (megis tringreic) yn ymdebygu i r. O ran y trosiad, mae craig a crair yn briodol am fwcled: mae’r beirdd yn pwysleisio natur galed a safadwy’r bwcled mewn brwydr (cf. TA CXVII.48 Cledrau craig, clwyd o rew, crwn), yn ogystal â’r ffaith ei fod yn rhodd werthfawr sy’n amddiffyn fel crair. Ond gan fod y bardd yn ei ddisgrifio fel crair yn llinell 50, darllenir -graig yma.

41–52  Ni cheir y llinellau hyn yn Llst 54.

42 yn wyth  Gthg. llawysgrifau X⁵ o waith.

43 mae byr gledd i’r mab  Gthg. BL 14866 mae ar bur gledd mab; ceir y darlleniad cywir yn Pen 99 sy’n awgrymu mai David Johns a newidiodd y darlleniad yma.

44 a chrondorth  Darlleniad yr holl lawysgrifau ac eithrio llawysgrifau X³ sy’n darllen a chryndorth. Mae’r ddwy ffurf yn bosibl (cf. GPC 623 d.g. cryn¹ am cryn ‘ffurf ar crwn, yn wreiddiol yn elf. flaenaf gair cfns.’), ond dilynir mwyafrif y llawysgrifau.

44 ni chur  Diystyr yma yw darlleniad Wmffre Dafis yn LlGC 3056D a Gwyn 1 ni char. Mae’r ffaith mai ni chûr a geir gan Dafis yn Brog I.2 yn awgrymu mai dyna oedd yn ei gynsail, fel yn y llawysgrifau eraill.

47–50  Ni cheir y llinellau hyn yn llawysgrifau X⁵.

50–3  Nis ceir yn BL 14866 – ac felly mae llinell 49 yno’n ffurfio cwpled gyda llinell 54, sydd ar yr un odl. Llithrodd llygaid David Johns, gan fod einioes yn safle’r brifodl yn llinell 52 fel yn llinell 49.

50 ar wain neu groes  Dyma ddarlleniad Wy 1, LlGC 3049D a Gwyn 4 a chymerir mai rhediad yr ystyr yw bod y bardd yn gosod y bwcled yn grair (hynny yw yn amddiffynfa einioes) ar wain neu groes (‘cross guard’) ei gleddyf. Gthg. Pen 137 y wain ar groes, LlGC 3051D i wain ai groes, LlGC 5283B ar wain n groes, Pen 99 ar wain yn groes, BL 14976 arwain y groes. Byddai darllen ar wain yn groes (‘ar draws y wain’) yn ddigon posibl (cf. GGl), ond dilynir yma ddarlleniad y llawysgrifau hŷn. Camglywed a chamddehongli fu’r rheswm dros yr amrywio yma.

51 a’i rodd  Gthg. tair llawysgrif Wmffre Dafis: Brog I.2, Gwyn 1 a rodd, LlGC 3056D a Rodd.

53 llywiai  Gthg. tair llawysgrif Wmffre Dafis: LlGC 3056D a Gwyn 1 llowydd, Brog I.2 llywin. Ni cheir darlleniad GGl, lliwiai, yn yr un llawysgrif.

56 ddeunawoes  Gthg. Wy 1 o ddeunawoes (sy’n peri bod y llinell yn rhy hir), Gwyn 4 ddeunownoes, LlGC 3051D bedeiroes (ar yr olaf, gw. 56n (esboniadol)).

57 nis caiff  Gthg. llawysgrifau X⁵ ni chaiff.

57 bwngler  Ceir y ffurf amrywiol mwngler yn Wy 1, X⁴.

58 henwas  Gthg. X⁴ hyf was (BL 14866) neu hy was (Pen 99).

58 y gŵr  Gthg. llawysgrifau X³ a gwr.

59 Mae i mi gydag ysgïen  Dyma ddarlleniad mwyafrif y llawysgrifau, a dichon ei fod yn cywasgu’n ddeusill ar gyfer hyd y llinell. Fodd bynnag, gan mai wythsill yw’r llinell ar bapur, ceisiodd rhai copïwyr gael gwared ar sillaf, e.e. gan Wmffre Dafis ceir skien yn LlGC 3056D a Gwyn 1 (cf. GGl), ond yskien yn Brog I.2, sy’n awgrymu mai dyna oedd yn X⁵; ac yn LlGC 5283B ceir mae mi … (sydd, mae’n debyg, yn ymgais i gyfleu’r cywasgiad).

60 yn Llanegwestl  Mae’r holl lawysgrifau yn cefnogi’r ffurf hon (ond yn ei gofnodi fel dau air fel arfer), ac eithrio LlGC 3051D ynglynn egwestl (ai er mwyn ceisio cysondeb â llinell 12?). Dilyn LlGC 3051D a wnaeth GGl.

61 man  Gthg. X⁴ a Brog I.2 fan, sy’n difetha’r gynghanedd. Tybed ai fan oedd yng nghynsail Wmffre Dafis, ond iddo sylwi bod rhaid cael y gysefin ar gyfer y gynghanedd a chywiro’r darlleniad yn LlGC 3056D a Gwyn 1?

63 ym medd  Unigryw a gwallus yw Gwyn 4 y nef.

64 Minnau ’n Iâl mynnwn wely  Gthg. llawysgrifau X² minav yn ial mewn vn wely; BL 14866 mine i Ial mynna wely. Nid yw’r un o’r ddau ddarlleniad hynny’n taro deuddeg.

66 yn arfau maen  Gthg. BL 14866 am arfau mau, Pen 99 am arfav maen (sef darlleniad cynsail y ddwy, X⁴, yn ôl pob tebyg).

Cywydd yn diolch i’r Abad Dafydd ab Ieuan am fwcled (tarian gron fechan) a roesai i Guto yw’r gerdd hon. Gallwn ei dyddio yn hyderus, felly, i gyfnod abadaeth Dafydd, sef c.1480–1503. Ni cheir pwyslais mawr ar henaint y bardd yn y gerdd, a chawn yr argraff nad oedd eto’n drigiannol yn y fynachlog: er enghraifft dywed iddo fynd yno ar daith a dychwelyd ohoni (ni ddywed i bl’e), ac y bydd unwaith eto yn ymgymryd â’r daith fry i ddathlu gŵyl yng Nglyn-y-groes (17–18). Tybed ai yng nghartref secwlar Dafydd ab Ieuan, yn Nhrefor, y canwyd y gerdd, a hynny’n weddol fuan yn yr 1480au? (Cf. sylwadau ar gerddi 111–13.)

Egyr y gerdd â moliant cyffredinol i’r abad ac i’w lys yng Nglyn-y-groes. Cyfeirir yn fyr at linach Dafydd, ac yn benodol at ei daid Iorwerth a’i gyndaid Awr ab Ieuaf (10). Mae’r modd y molir Dafydd yn benodol fel pennaeth delfrydol ar y fynachlog, a’r modd y’i disgrifir yn wir fel priod i’r gaer (gwra … i’r gaer falch, 11), o bosibl yn awgrymu mai ychydig ar ôl ei benodi yn abad y canwyd y cywydd, a’r bardd yn rhoi sêl bendith cyhoeddus ar y penodiad. Cyfeirir at haelioni’r abad, a’r modd y mae pob rhodd o’i eiddo yn gyfwerth â phedair rhodd gan unrhyw abad arall (19–20), gan arwain yn llyfn at ddisgrifio’r rhodd o fwcled y mae Guto am ddiolch amdani yma.

Yn ei arolwg o’r canu gofyn a diolch, dywed B.O. Huws (1998: 69) fod tri ar hugain o gywyddau gofyn neu ddiolch am fwcledi wedi goroesi yn y llawysgrifau, a bod o leiaf wyth ohonynt yn gysylltiedig ag ardal Rhiwabon neu Wrecsam. Dywed Guto wrthym fod y bwcled a dderbyniodd ef yn dod o siop o Wrecsam (36), a gall yn hawdd mai cynnyrch gof megis Ieuan ap Deicws yn Rhiwabon ydoedd: canodd Dudur Aled gywydd gofyn bwcled iddo ef a hefyd gywydd marwnad (TA cerddi CXV, CXVI ), a chanodd Owain ap Llywelyn ab y Moel yntau gywydd yn gofyn i Ieuan am fwcled ar ran Dafydd Llwyd ab Ieuan (GOLlM cerdd 20). Ceir dogfen yn ymwneud â gosod tir ar les ar fynydd Rhiwabon yn profi bod Ieuan ap Deicws yn weithredol fel gof yn yr ardal honno yn 1472 (Edwards and Blair 1982: 77). Yn anffodus nid yw Guto yn enwi’r gof fry (24) a luniodd ei fwcled ef, ond yn gyson â’r cerddi eraill am fwcledi, mae’n rhoi cryn sylw i waith y gof hwnnw.

Tarian gron fechan oedd bwcled, y byddai’r ymladdwr yn ei chludo yn ei law chwith i’w defnyddio ynghyd â chleddyf yn y llaw dde, a phan nad oedd yn ymladd byddai’n ei gwisgo ar ei glun, fel y gwnâi Guto: Urddas clun yw’r ddesgl honno (26). Daw’r gair bwcled o’r Saesneg buckler (a’r cyfnewidiad bwcler → bwcled dan ddylanwad y gair targed ‘tarian’, yn ôl GPC 351); daw buckler yn ei dro o’r Hen Ffrangeg boucler, bucler am darian â bocle, boucle ‘bwlyn’ yn ei chanol (Saesneg ‘boss’), gw. OED Online s.v. buckler. Ar sail y cyfeiriadau yn y farddoniaeth a’r ychydig esiamplau sydd wedi goroesi, disgrifir y bwcled Cymreig gan Edwards and Blair (1982: 82) fel a ganlyn:

…a circular buckler, either convex or concave towards the body, with a hollow pear- or bell-shaped boss from which projects a spike. The boss is encircled by rings, which may be set closely together, and, on some examples at least, these are set over radiating ribs so as to produce a chequered or honycomb [sic] appearance. The surface is thickly sown with rivets with prominent heads, which, it is reasonable to assume, serve to hold the rings and ribs together. Across the back of the boss is a handle …

Mae’r disgrifiad a rydd Guto o’i fwcled ef yn hynod o eglur: mae’n grwn (Olwyn (25), drych (27n), [c]rondorth (44), lleuad (51)) yn grwm ([d]esgl, 26), yn fychan (39), mae bwlyn yn ei ganol a thu ôl i hwnnw mae lle clyd i’r llaw afael ynddo (Mae lle nyth i’m llaw yn ôl / … / Annedd i’m bysedd a’m bawd, 29–31). O gwmpas y bwlyn ceid [t]ri chylch a hoelion dur (dur egin) o gwmpas yr ymyl (27–8). O fynwes neu ganol y bwcled i’w chwmpas ceir breichiau sydd megis pelydr haul (33–4) – dichon mai dyma’r ‘radiating ribs’ yn nisgrifiad Edwards and Blair uchod, ac mae’r modd y maent yn croesi dros y cylchoedd yn creu patrwm rhwyllog lliwgar ar wyneb y darian, y gwaith gwe fraith (25). Yn ei astudiaeth o’r ganu gofyn a diolch am fwcledi, sylwa Huws (1998: 174–7) fod y beirdd yn tueddu i ddefnyddio stoc cyffredin o drosiadau wrth ddyfalu’r bwcled, ac awgryma hyn eu bod, i raddau helaeth, yn tynnu ar waith ei gilydd. Yn y nodiadau isod tynnir sylw yn benodol at nifer o gyfatebiaethau rhwng cerddi Guto’r Glyn, Gutun Owain, Owain ap Llywelyn ab y Moel a Thudur Aled, y pedwar yn trafod bwcledi o ardal Wrecsam a Rhiwabon.

Ac yntau, heb unrhyw amheuaeth, yn hen ŵr erbyn blynyddoedd cynnar y 1480au (mae’n henwas i’r abad, 58), mae’n deg gofyn beth y bwriadai Guto ei wneud â’r bwcled. Yn sicr dyma fwcled a fyddai’n ddigon cryf i wrthsefyll ergydion y gelyn – yn wir gallai wrthsefyll llafn neb llai na Gruffudd Llwyd (41n) a hynny mewn cynifer ag wyth o frwydrau! A phe bai wedi ei arfogi â’r bwcled hwn a’i [f]yr gledd ni allai’r un dyn ei guro (43–4), ac felly nid âi byth bellach i drin hebddo. Ond go brin fod Guto yn dal i ganlyn brwydrau mor ddiweddar â hyn yn ei fywyd, felly y tebyg yw mai rhodd symbolaidd i’w amddiffyn yn gyffredinol oedd y bwcled, a bod y bardd, efallai, yn hoffi’r syniad y gallai ei amddiffyn petai angen! Mae’n bosibl, hefyd, os oedd hi’n parhau’n arfer erbyn y cyfnod hwn i roi arfau go iawn ar fedd milwr (roedd hynny’n arfer yn y ganrif flaenorol), yna mae’n bosibl y bwriadai Guto iddynt gael ei gosod ar ei fedd ef ar ôl iddo farw.

Yn llinellau 55–64 dywed Guto ei fod am roi’r bwcled a’r cleddyf (ysgïen) yn offrwm un ai i Lyn-y-groes neu i Faenan (pam yr ansicrwydd?), gan fynegi dymuniad pellach i gael ei gladdu ar dir y fynachlog yn Iâl, fel y claddwyd y bardd Adda Fras yn abaty Maenan, gyda’r bwcled a’r cleddyf wedi eu cynrychioli mewn carreg (arfau maen) ar ei fedd (sef bod delwedd ohonynt, mae’n debyg, wedi ei cherfio ar y garreg).

Beddfaen yn dyddio o’r 14g. a ganfuwyd yng Nglyn-y-groes, ac arni darian herodrol, cleddyf a gwaywffon. Diolch i Brian a Moria Gittos am y ddelwedd.

Ond a oedd am i’r bwcled a’r cleddyf go iawn hefyd fod ar ei fedd? Ai yn y modd hwnnw y cyflwynid hwy’n offrwm (61)? Ond os oedd am ei gladdu yng Nglyn-y-groes, beth fyddai diben rhoi’r arfau’n offrwm i Faenan? Boed a fo am hynny, mae’r llinellau terfynol hyn hefyd yn ddiddorol gan fod dymuniad Guto i gael arfau maen yn symbol ar ei fedd yn awgrymu ei fod yn dal i’w ystyried ei hun yn filwr yn bennaf, sef, wrth gwrs yr hyn a fu yn ei ieuenctid. Mae’r cyfeiriad at Faenan hefyd yn codi cwestiynau am gyswllt Guto ag abaty Sistersaidd Maenan yn Nyffryn Conwy, a diau iddo dderbyn nawdd yno hefyd ond bod y cerddi perthnasol wedi eu colli (ond gw. cerdd 122).

Dyddiad
Ar sail y ffaith fod Guto yn ymwelydd achlysurol â’r abaty, a bod pwyslais yn y gerdd ar addasrwydd Dafydd ab Ieuan fel abad, cynigir blynyddoedd cynnar ei abadaeth fel dyddiad y gerdd, sef c.1480–5. Ond yn ei golygiad hi, mae C.B. Davies (CTC 391a) yn cynnig dyddiad c.1490 o gymryd mai o dan nawdd yr Abad Dafydd ab Owain y byddai Guto wedi ymweld â Maenan (a bu Dafydd yn abad yno, yn ôl pob tebyg, o c.1490/1 ymlaen). Ymddengys mai gŵr o’r enw David Wynchcombe oedd yr abad yno rhwng 1482 a 1488 (Williams 2001: 66), gŵr na cheir tystiolaeth iddo noddi beirdd, ac fe olynwyd ef yn fyr gan ryw Ddafydd Llwyd anhysbys (a all fod yn enw ar Ddafydd ab Owain). Mae’n bosibl, fodd bynnag, fod Dafydd ab Owain wedi bod ag awdurdod ym Maenan tra bu’n abad Ystrad-fflur ac Ystrad Marchell: cf. D.H. Williams yn DNB Online s.n. Dafydd ab Owain ‘The chronology of this period presents difficulties, for one source (NL Wales, Peniarth MS 100, 456) asserts that Dafydd was advanced from Strata Florida to Strata Marcella and held both those houses and Aberconwy together. Given the instability of Cistercian life in Wales in the later fifteenth century, it is possible that Abbot Dafydd played a supervisory role at some stage over abbeys other than his own.’ Felly anodd dod i unrhyw gasgliad am ddyddiad ar sail y cyfeiriad at Faenan.

Golygiadau blaenorol
GGl cerdd CXV; CTC cerdd 60.

Mesur a chynghanedd
Cywydd, 66 llinell.
Cynghanedd: croes 73% (48 llinell), traws 11% (7 llinell), sain 12% (8 llinell), llusg 4% (3 llinell).

2 Maelor  Maelor Gymraeg neu Brwmffild, lleoliad Wrecsam lle yr oedd gan yr abaty diroedd, gw. 36n a hefyd 15n ar teirgwlad.

2 allor Gollen  Eglwys Collen Sant yn Llangollen. Hon oedd mam eglwys Nanheudwy yn yr Oesoedd Canol cynnar, ond cyn canol y drydedd ganrif ar ddeg roedd wedi colli ei statws gan ddod o dan awdurdod abad Glyn-y-groes ac erbyn 1254 fe’i cynhwyswyd ymhlith eiddo’r abaty yn y Norwich Taxation. Gw. Thomas 1908–13: ii, 283–4.

4 Iâl  Lleolid abaty Glyn-y-groes yng nghwmwd Iâl.

4 angel du  Cf. disgrifiad Guto o’i noddwr du ei wallt, Harri Gruffudd o’r Cwrtnewydd, 33.56 Angel du yng ngwlad Euas. Ar wallt du’r Abad Dafydd, gw. ymhellach 111.77n. A gyfeirir at liw du’r gwallt er mwyn pwysleisio ieuenctid y noddwr?

6 Pant-y-groes  Enw arall am y fynachlog, mwy neu lai’n gyfystyr â Glyn-y-groes neu Valle Crucis, cf. Pant yr Hengroes, isod 38n; cf. gan Ddafydd ab Edmwnd, L.1–2 pa dir a elwir o ial / pant y groes pentai grisial; a chan Gutun Owain, GO XXI.23–4 Y Vâl dan y Rriw Velen, / A gwrês haul Pant y Groes Hen, ibid. XXII.25 Pant y Groes lle rroir pvnt gronn. Y groes neu’r hengroes yw piler Eliseg, sy’n sefyll mewn cae ychydig i’r gogledd o’r fynachlog, ac a godwyd, yn ôl pob tebyg, yn y nawfed ganrif gan Gyngen, tywysog Powys, er cof am ei hen daid Eliseg. Am adysgrifiad Edward Lhuyd o’r arysgrif a oedd ar y groes, gw. EWGT 1–3 ac am y gwaith archeolegol diweddar ar y safle, gw. http://projecteliseg.org. Mae’n ddigon posibl mai Pant/Glyn-y-groes oedd un o’r hen enwau ar y dyffryn, cyn i’r fynachlog gael ei sefydlu, fel yr oedd Llanegwystl, o bosibl, yn enw ar yr anheddiad a symudwyd i ardal Wrecsam er mwyn i’r mynaich gael mwynhau llonydd pur, gw. Pratt 2011: 10–11. Roedd y beirdd yn gyffredinol yn chwannog iawn i ddefnyddio nifer mawr o enwau am y fynachlog, yn aml o fewn yr un gerdd, fel y gwna Guto yma, cf. 12, 38, 60.

8 bywyd hydd  Sef oes hir iawn, cf. GPC 1956 d.g. hydd¹. Mae hirhoedledd y carw neu’r hydd yn thema gyffredin hefyd mewn llenyddiaeth Wyddeleg yn ogystal â llenyddiaeth glasurol, gw. Bath 1977: 249–58 sy’n dyfynnu’r ddihareb Wyddeleg, Tri aois duine, aois faidh ‘tair oes dyn yw oes hydd’. Yr un oedd dymuniad Gutun Owain ar gyfer yr Abad Dafydd, GO XXV5.17–18 Ŵyr Ierwerth a orevrir, / Aed ar yn hydd oedran hir!

9 o dri nerth  Er bod cyfeiriadau yn y canu iddo at gryfder corfforol yr abad (cf. 113.7n, ac o bosibl 111.60n), mae’n ddigon posibl mai at ei gryfder ysbrydol y cyfeirir yma: cf. DB 82.2–3 Vegys henne y byd kyvansodyat an ansaud ninheu; y corff o’r petwar defnyd, a’r eneit o dri nerth.

10 o goed Awr  Hynny yw, yn ffigurol am ddisgynyddion Awr ab Ieuaf, un o hynafiaid y gangen o linach Tudur Trefor a drigai yn Nhrefor, ger Llangollen, y perthynai Dafydd iddi. Yn Arolwg 1391–3 o diroedd arglwyddiaeth y Waun, rhestrir Gafael Awr ab Ieuaf yn Nhrefor Uchaf, gw. Jones 1933: 14–15, ac mae’n bosibl mai oherwydd fod yr enw yn cael ei goffáu yn enw’r tir (ac o bosibl yn yr enw Trefawr) y mae’r beirdd yn cyfeirio mor aml at Awr yng nghyswllt y llinach hon, gw. 103.22n. Cysylltir y gangen hon o’r teulu yn arbennig â phlasty Neuadd Trefor ychydig i’r gorllewin o’r pentref Trefor cyfoes, ac er mai o’r cyfnod modern cynnar y dyddia’r adeilad presennol, roedd y tŷ gwreiddiol yn llawer hŷn. Ceid carreg fedd Awr ab Ieuaf yng Nglyn-y-groes a hefyd garreg Ieuaf ab Adda ab Awr (gw. Gresham 1968: rhifau 77, 175), sy’n profi bod y cyswllt rhwng y teulu a’r fynachlog i’w olrhain i’r drydedd ganrif ar ddeg; hefyd yn eglwys Rhiwabon cafwyd carreg fedd Iorwerth, mab Awr ab Ieuaf (ibid. rhif 171). Gw. ymhellach yr Abad Dafydd ab Ieuan.

10 gwaed Ierwerth  Cyfeiriad at daid yr abad, Iorwerth ab Ieuan Baladr ab y Cethin. Cyfeiria Gutun Owain hefyd at ddisgynyddiaeth Dafydd o’i daid: GO XXIV.9–10 Llin Ieuan ŵr, llawn o nerth, / llew vn arial, llin Ierwerth, XXV.17 Ŵyr Ierwerth a orevrir, XXVIII.5 Llyna ŵr llên o Ierwerth a cf. yn arbennig â’r llinell dan sylw, ibid. XXX.3, 5–6 Davydd … / Glain Ieuan ŵr, glân o nerth / Gwraidd Awr a gyraidd Ierwerth.

11 gwra  ‘Gŵr, priod’; cf. yn arbennig 52.16 Gwae’r gaer am ei gwra gynt.

12 Glyn Egwestl  Un o’r pedwar enw ar y fynachlog a ddefnyddir gan Guto yn y gerdd hon, gw. 6n, hefyd 105.44n (esboniadol).

13 oes ŵr well  Treiglir yr ansoddair yma sy’n ddibeniad mewn cwestiwn, gw. TC 341–2.

13 awyr iach  Yr awyr neu’r wybren yn gyffredinol yma, yn hytrach na’r ystyr fodern (sef ‘fresh air’), cf. GPC² 550 d.g. awyr iach.

15–16 arglwydd / Abad  Cyfieithiad o’r teitl dominus abbas a oedd yn arferol am abadau’r tai crefydd. Ceir enghreifftiau eraill o oferu ystyr rhwng dwy linell y cwpled yn y cywydd hwn, cf. 1–2, 7–8.

15 teirgwlad  Yng nghyswllt y gerdd hon dichon mai Iâl, Nanheudwy a Maelor a olygir, sef y tair prif ardal yr oedd gan abaty Glyn-y-groes diroedd a dylanwad ynddynt: cf. llinellau agoriadol y gerdd lle y cyfeirir at Maelor, allor Gollen (yn cynrychioli Nanheudwy), ac Iâl.

18 gŵyl  Un o nifer o gyfeiriadau gan Guto yn ei gerddi cynharaf i’r Abad Dafydd sy’n awgrymu mai ar adeg gŵyl yn benodol yr ymwelai â’r fynachlog, cyn iddo fod yn breswylydd mwy parhaol yno yn nes ymlaen: cf. 113.1–2 Llys rydd ym y sydd, ansoddau – llu dalm, / Lle deliais y gwyliau.

21 hiriell  Enw cyffredin yma yn ôl pob tebyg, gw. GPC 1874 d.g. hiriell² lle dosberthir 39.75 grymus hiriell dan yr ystyr ‘arwr, arglwydd’; gthg. GGl sy’n ei ddeall yn enw personol. Esbonnir yn GPC ibid. i’r enw cyffredin darddu o’r enw priod Hiriell drwy arallenwad, a nodir nad yw wastad yn hawdd gwahaniaethu rhwng y ddau ddefnydd. Dangosodd Williams (1926–8: 50–2) mai arwr oedd Hiriell i feirdd Oes y Tywysogion, ac un a gysylltid yn benodol â Gwynedd. Nid yw ei enw’n ymddangos yn y Trioedd (TYP³ lxv, xcviii), a hyd y gwelir ni oroesodd unrhyw draddodiadau amdano i’r bymthegfed ganrif.

22 oedd well  Hynny yw, roedd y rhodd yn well na phedair rhodd unrhyw abad arall (20).

23 wybren … obry  Disgrifir rhan isod y bwcled – ar amrywiol ystyron wybren, gw. GPC 3739: gall gyfeirio yma at natur sgleiniog y metel, neu efallai gellid aralleirio fel ‘cwmwl’, a chymryd mai sôn yn drosiadol am wahanol arlliwiau llwyd y metel a wneir. Disgrifiodd Siôn Ceri fwcled y gofynnodd amdani ar ran Morys Goch fel llun wybr cau, GSC 49.62, ac i Tudur Aled roedd bwcled fel Dôr a lleuad i’r llawes / Yw’r bryn dur a’r wybren des, TA CXV.49–50.

24 fry  Rhan uchaf y bwcled lle ceir y rhwyllwaith o fetel a luniwyd gan y gof, neu gyfeiriad at leoliad y gof fry mewn perthynas â’r fan lle canwyd y cywydd.

25 olwyn y cledd  Deellir olwyn yn ffigurol am y bwcled crwn: cf. disgrifiad Gutun Owain mewn cywydd gofyn bwcled i Siôn Pilstwn ar ran Siôn ab Elis Eutun, GO XIV.43–4, Ys da olwyn, os daliaf, / Ysgŵl y’r llaw asw a gaf ac eto ibid. 52 Olwyn dwrn o valain da. Mae’n fwcled ar gyfer ei ddefnyddio gyda chleddyf (cledd), ac mae’r ddau’n cysylltu â’i gilydd ar lun clo pan gludir hwy ar y clun (26). Gwelwyd mai tarian gron fechan i’w defnyddio gan filwr troed gyda chleddyf oedd y bwcled: cf. Edwards and Blair 1982: 80, ‘The buckler was used in the left hand, in conjunction with a sword held in the right, for fencing …’. Mewn cerdd arall esbonia Gutun Owain fod cleddyf eisoes gan Siôn ab Elis, ond byddai’n noeth ar faes y gad heb fwcled yn ei law arall: Mewn trin, noeth yw myned traw / A minllym gledd i’m vnllaw; / Eisiav kael, i osawc kall, / Y lloer [= y bwcled] yn y llaw arall, GO XIV.5–8.

26 desgl  Trosiad sy’n cyfleu siâp crwm y bwcled. Yn GPC 1149 nodir desg(i)l yn amrywiad ar y ffurf safonol dysgl, a nodir mai desgyl bellach yw’r ffurf ogleddol arferol. Fel y gwelir yn Edwards and Blair 1982: 82, roedd bwcledi yn crymu i mewn neu allan (‘convex or concave towards the body’), ac ni allwn fod yn sicr pa ffordd y crymai bwcled Guto.

27 drych  Cyfeirir at natur sgleiniog y bwcled ac eto, o bosibl, at ei siâp crwm, cf. 26n): gw. Parry Owen 2007: 64–5 am ddrychau cynnar a gw. yn arbennig y ddelwedd ar d. 64. Ai ergyd drych o Iâl yw bod adlewyrchiad o Iâl i’w weld ynddo?

27 a’i dri chylch  Cyfeirir at y cylchoedd ar wyneb uchaf y bwcled: cf. TA CXVII.53–4 Gosoded, fal gwe sodiwr, / Gylchau tân amgylch y tŵr (y tŵr oedd y bwlyn yn y canol): cf. Edwards and Blair 1982: 82 am y bwcledi Cymreig, ‘The boss is encircled by rings, which may be set closely together, and, on some examples at least, these are set over radiating ribs so as to produce a chequered or honycomb [sic] appearance.’ Tri chylch hefyd oedd i’r bwcled y gofynnodd Gutun Owain amdano i Siôn Pilstwn, a’r rheiny yn croesi’r gwyail neu’r breichiau (Saesneg ‘laths’): GO XIV.39–42 Aeth dur wyal ar valain / A thair rrod ar wartha’ ’rrain, / Tri chwmpas tros i assav / Sy’n i gylch, a’i vos yn gav. Tybed a oedd Gutun Owain a Guto’r Glyn yn disgrifio tarianau a luniwyd gan yr un gof? Gw. y nodyn cefndir uchod.

28 dur egin drwy’i ogylch  Mae’n debygol mai’r dur egin yw’r hoelion neu’r rhybedau sydd wedi eu gosod ar hyd gwmpas neu ymylon y bwcled (’i ogylch); cf. GO XIV.32–4 Llvn havl yn llawn o hoelionn, / Bwkled ac ôd neu vlodav / Dur ar i hyd wedi r’hav, / Gwlith mân arian mewn aravl, / Gwreichion yw’r hoelion o’r havl.

29 nyth  Gair a geir yn aml yn y cywyddau yng nghyswllt y man lle gafaelir yn y bwcled, a leolid o dan y bwlyn canol: cf. Edwards and Blair 1982: 80: ‘… the term buckler referred to a definite type of shield with the characteristic feature of a transverse grip at the back, by which it was held in the hand instead of being strapped to the forearm’. Nid yn unig y mae’r gair nyth yn cyfleu siâp crwm y bwcled ond mae hefyd yn awgrymu amddiffynfa neu loches i’r llaw: cf. GO XV.33–4 Nod y’w ddaly ni âd ddolvr, / Nyth i’r dwrn yn eitha’ ’r dur; GSC 49.51 Nyth i edn aeth o’i du’n ôl; TA CXVI.42–3 Amner fal nyth ederyn, / Amgarn dur migyrnau dyn; GHD 25.31–2 E wnaeth gof rhag digofen / Nyth y llaw yn eitha’ llen. Gyda’r cwpled hwn (28–9), cf. yn arbennig GOLlM 20.21–2 ac union yn ei ganol / ydyw’r nyth i’r dwrn yn ôl. Anodd credu nad oes yma adleisio.

Diau mai goleddfu lle a wna nyth yn y cyfuniad lle nyth yma, cf. march rhodd ‘march rhoddedig’; ond gellid hefyd roi nyth mewn cyfosodiad i lle: Mae lle, nyth, i’m llaw yn ôl.

29 yn ôl  Ar y cyfuniad hwn yn yr ystyr ‘in the rear’, gw. GPC 2640.

30 maneg wen  Trosiad eto am glydwch y man lle y gafaelid yng nghefn bwcled.

36 pricswn  GPC 2882 d.g. pricsiwn ‘cerddoriaeth leisiol … ysgrifenedig’, OED Online s.v. pricksong, ‘Music sung from notes written or pricked … as opposed to music sung from memory or by ear; written or printed vocal music.’ Cyfeirio a wna Guto yn ffigurol at yr addurnwaith a gurwyd gan gŷn y gof ar wyneb y bwcled, neu o bosibl at batrwm yr hoelion: mae’n bosibl fod miwsig y morthwyl ar yr einion yn rhan o’r ddelweddaeth.

36 Gwrecsam  Roedd Wrecsam yn nodedig am ei gwneuthurwyr bwcledi yn yr Oesoedd Canol diweddar. Yn ei daith drwy Gymru, c.1536–9, meddai John Leland am y dref, There be sum marchauntes and good bokeler makers, gw. Smith 1906: 70, ac ymhellach Edwards and Blair 1982: 76–7 a Huws 1998: 69 sy’n tynnu sylw at y ganran uchel o gywyddau gofyn a diolch am fwcledi sy’n dod o ardal Rhiwabon a Wrecsam.

38 Pant yr Hengroes  Cf. 6n Pant-y-groes.

41 Gruffudd Llwyd  Ergyd y cwpled yw bod y bwcled mor gadarn fel ei fod wedi llwyddo i wrthsefyll ergydion cleddyf Gruffudd Llwyd, a hynny mewn wyth brwydr. Cf. y disgrifiad canlynol gan Gutun Owain o wrhydri Dafydd Llwyd ap Tudur o Fodidris (un o noddwyr Guto, ond na chadwyd unrhyw un o’i gerddi iddo), GO XL.8 Llaw a dart Gruffydd Llwyd oedd. Mae’n amlwg fod y ddau fardd yn cyfeirio at ryw draddodiad coll am filwr ag arf effeithiol, ond tybed at ba Ruffudd Llwyd y cyfeirir? Os nad oedd yn berthynas i Ddafydd Llwyd (megis Gruffudd Llwyd ap Maredudd, ei orhendaid, gw. Dafydd Llwyd ap Tudur o Fodidris), mae dau amlwg yn ymgynnig, ac o’r ddau efallai mai’r cyntaf yw’r mwyaf tebygol:

1. Y bardd, Gruffudd Llwyd o Bowys, y bu iddo gyswllt clòs ag Owain Glyndŵr a noddwyr o bwys eraill yng ngogledd-ddwyrain Cymru, megis Syr Dafydd Hanmer: arno gweler GGLl 75–89. Ni welwyd dim yn ei gerddi i esbonio’r cyfeiriad hwn at lafn grymus mewn brwydr, ond tybed a ganodd gerdd yn diolch am lafn neu gleddyf, ac mai at hynny y cyfeiria Guto?

2. Syr Gruffudd Llwyd (ap Rhys ap Gruffudd ab Ednyfed Fychan) o Dregarnedd, y milwr enwog a’r arglwydd Cymraeg mwyaf grymus yng ngogledd Cymru yng nghyfnod Edward II: gw. Smith 1974–6: 463–78. Oherwydd ei enw fel milwr, gallwn ddychmygu fod unrhyw arf a gludai’n rymus ac nid oes rhaid tybio bod y bardd yn cyfeirio at lafn benodol.

42 wyth ymladd  Cymerir bod y rhifol wyth yma’n cyfleu nifer fawr o frwydrau, yn hytrach na bod unrhyw ystyr benodol iddo: cf. 25.27–8 Wyth drin i’th werin a’th wŷr, / Wyth frwydr a wnai â’th frodyr.

43 mab o’r Glyn  Sef Guto’r Glyn ei hun: cf. 58.41–2 Mae porffor y mab perffaith / Ar glun y mab o’r Glyn maith (diolch i Risiart Cyffin am bwrs).

44 crondorth  Trosiad arall a geir yn gyffredin am y bwcled: cf. disgrifiad Gutun Owain o’r bwcled a archodd dros Wmffe Cinast fel Moel dorth dros gymalav dyn, GO XV.36; a disgrifiodd Tudur Aled fwcled, a luniwyd o bosibl gan y gof Ieuan ap Deicws, fel Torth, ar fort Arthur a fu, TA CXV.38.

44 ni chur undyn  Isgymal perthynol, yn cyfeirio at y gwrthrych, [c]rondorth; undyn yw’r goddrych. Er y disgwylid treiglad meddal i’r ferf yn dilyn y negydd mewn cystrawen berthynol o’r fath mewn Cymraeg Canol cynnar (a threiglad llaes i p, t, c, mewn prif gymal), roedd y system wedi dirywio erbyn y cyfnod canol diweddar: GMW 62: ‘After the negative we have the spirant mutation of p, t, c, and lenition of the other lenitable consonsants, in both principal and relative clauses.’

49 arwydd einioes  Ar ystod ystyron arwydd, gw. GPC² 489 d.g. arwydd¹: byddai ‘argoel’, ‘symbol’, neu hyd yn oed ‘rhagargoel’ yn addas am y bwcled sydd yn diogelu einioes ei chludwr ar faes y gad yn ogystal â bod yn symbol o heddwch (46).

50 ar wain neu groes  Hynny yw, pan nad oedd y bwcled yn cael ei ddefnyddio fe’i rhoddid i’w gludo ar wain neu ar groes y cleddyf (sef y breichiau sy’n ymestyn allan ar waelod carn y cleddyf).

51 lleuad  Trosiad cyffredin arall am y bwcled yn y canu, gan apelio at ei siâp ac efallai ei ddisgleirdeb: cf. GO XIV.6, 8 … minllym gledd i’m vnllaw / … / Y lloer yn y llaw arall; GSC 49.57, 65 Lloer hwlont lliw aur hoelion / … / Lleuad alawnt lle delwyf. Diddorol sylwi i Ruffudd Gryg ddyfalu’r lleuad fel bwcled, GGGr 6.50 Bwcled plwm gwanwyn llwm llwyd.

52 llen  Trosiad eto am y bwcled sydd fel gorchudd yn amddiffyn y llaw a’r corff: cf. GSC 49.59, 61 Llen a gwydr llawn egwydydd, / … / Llen a bair cerdd, llun wybr cau; GHD 25.31–2 E wnaeth gof rhag digofen / Nyth y llaw yn eitha’ llen.

56 deunawoes yr hydd  Hynny yw, ni fydd Guto byth yn rhoi’r bwcled i neb. Ar hirhoedledd yr hydd, gw. 8n. Nid oes arwyddocâd arbennig i’r rhif deunaw yma, ac eithrio’i fod yn cynrychioli rhif arbennig o uchel: cf. GLGC 58.7–8 Neuadd wen Llywelyn Ddu / oedd unllys i ddeunawllu. Cyfeiria’r beirdd hefyd yn gyffredin at deiroes neu bedeiroes yr hydd, cf. GLGC 228.70, GMBen 16.76, &c.

59 mae i mi  Cywesgir yn ddeusill: gw. 59n (testunol).

59 ysgïen  ‘Unrhyw un o amryw fathau o gyllyll neu gleddyfau’, GPC 3835. Gallwn gasglu mai cleddyf byr oedd ysgïen Guto, cf. 43. Fel y gwelwyd yn 25n, defnyddid bwcled a chleddyf ynghyd i ymladd.

60 Llanegwestl  Gw. 105.

62 Maenan  Sef abaty Maenan yn Nyffryn Conwy, lle bu i Guto dderbyn nawdd gan yr Abad Dafydd ab Owain mae’n debyg, ond nid yw’r cerddi a ganodd yno wedi goroesi. Gw. cerdd 115.

63 Adda Fras  Fel y mae Adda Fras wedi ei gladdu mewn bedd fry ym Maenan, mae yntau, Guto, am orwedd yn ei wely terfynol yn nhir Iâl, sef yng Nglyn-y-groes. Am y traddodiad i’r bardd brud o’r drydedd ganrif ar ddeg, Adda Fras, gael ei gladdu yn abaty Maenan yn Nyffryn Conwy, cf. Tudur Aled mewn cywydd i’r Abad Dafydd ab Owain ym Maenan, I’th blas mae Adda Fras fry, TA XV.73. Wrth sôn am fan claddu anrhydeddus Llywelyn ab y Moel yn Ystrad Marchell, cyfeiriodd Guto at urddas man claddu Adda Fras yntau (heb nodi ymhle yr oedd hynny): 82.59–62 Cafas yn nheml y cwfaint / Urddas Adda Fras a’i fraint, / Y gŵr y sydd yn gorwedd / Dan allor faenor a’i fedd. Fel y dywed Dr Cynfael Lake, GLMorg 257, roedd Adda Fras yn ‘Ffigur annelwig ddigon, ond synnid amdano fel bardd dysgedig ac fe’i henwir yn fynych yn y marwnadau a ganodd y beirdd i’w cyd-brydyddion. Fe’i huniaethid hefyd â’r canu darogan …’ Mae’r ffaith fod Guto yn cyplysu ei enw gyda Myrddin yn y ddau gyfeiriad arall sydd ganddo yn awgrymu mai fel bardd brud yr ystyriai yntau Adda Fras: 42.51–2 Awen Ferddin a’i farddawd, / Adda Fras oedd ef ar wawd, 121.1–2 Adda fras wylwas a elwyn’ – yn fardd, / Neu Ferddin Amhorfryn.

Llyfryddiaeth
Bath, M. (1976–8), ‘Some Ancient Traditions of Longevity in Animals’, Journal of the Society for the Bibliography of Natural History, 8: 249–58
Edwards, I. and Blair, C. (1982), ‘Welsh Bucklers’, The Antiquaries Journal, 62: 74–115
Gresham, C.A. (1968), Medieval Stone Carving in North Wales (Cardiff)
Huws, B.O. (1998), Y Canu Gofyn a Diolch c.1350–c.1630 (Caerdydd)
Jones, G.P. (1933), The Extent of Chirkland (1391–1393) (London)
Parry Owen, A. (2007), ‘ “Englynion Bardd i’w Wallt”: Cerdd Arall gan Ddafydd ap Gwilym?’, Dwned, 13: 47–75
Pratt, D. (2011), ‘Valle Crucis Abbey: Lands and Charters’, TCHSDd 59: 9–55
Smith, J.B. (1974–6), ‘Gruffydd Llwyd and the Celtic Alliance, 1315–18’, B xxvi: 463–78
Smith, L.T. (1906) (ed.), The Itinerary in Wales of John Leland in or About the Years 1536–9 (London)
Thomas, D.R. (1908–13), The History of the Diocese of St. Asaph (3 vols., Oswestry)
Williams, D.H. (2001), The Welsh Cistercians (Leominster)
Williams, I. (1926–7), ‘Hiriell’, B iii: 50–2

This is a cywydd to thank Abbot Dafydd ab Ieuan of Valle Crucis for a buckler (a small round shield) he had given Guto. We can, therefore, be confident that the poem was sung during Dafydd’s abbacy, c.1480–1503. There isn’t much emphasis on Guto’s old age, and we have the impression that he hadn’t yet settled in the abbey: for example he mentions going on a journey to the abbey and returning (without specifying where), whilst intending to go back to the abbey (fry) to celebrate a feast day (17–18). Is it possible that the poem was sung in Dafydd ab Ieuan’s family home in Trefor, early in the 1480s? (Cf. the introductory notes to poems 111–13.)

The poem opens with general praise for the abbot and his court in Valle Crucis. Guto refers in passing to Dafydd’s lineage, and in particular to his grandfather, Iorwerth, and more remote ancestor Awr ab Ieuaf (10). Guto’s praise for Dafydd as an ideal leader of the monastery, and the reference to him as the ‘proud fortress’s spouse’ (gwra … i’r gaer falch, 11), may suggest that Dafydd had only recently been made abbot, and that the poet is therefore giving a public seal of approval for the appointment. He praises the abbot’s generosity, noting how every gift from his hand is equal to four gifts from any other abbot (19–20), an assertion which leads naturally to the buckler for which Guto thanks his patron in this cywydd.

In his survey of the thanking and requesting poems, B.O. Huws (1998: 69) noted that twenty-three poems thanking for or requesting bucklers have survived in the manuscripts, eight of them, at least, associated with the Ruabon or Wrexham area. We learn from Guto that the buckler he received came from a shop in Wrexham (36), and it may well have been produced by an blacksmith such as Ieuan ap Deicws of Ruabon: Tudur Aled composed for him a cywydd requesting a buckler and an elegy (TA poems CXV, CXVI), and Owain ap Llywelyn ab y Moel also asked Ieuan for a buckler on behalf of Dafydd Llwyd ab Ieuan (GOLlM poem 20). There is a document regarding the leasing of land on Ruabon mountain which proves that Ieuan ap Deicws was indeed working as a blacksmith in the area in 1472 (Edwards and Blair 1982: 77). Unfortunately Guto doesn’t name the ‘blacksmith up above’ (gof fry, 24) who created his buckler, but, in keeping with the other poems about bucklers, he does mention the blacksmith’s work.

A buckler was a small round shield which would be carried in the left hand, to be used with a sword in the right hand; when not being used for fighting, they would be worn together on the hip: Urddas clun yw’r ddesgl honno ‘that dish is the honour of the hip’ (26). The word bwcled comes from the English buckler (with bwcler → bwcled under the influence of targed ‘shield’, see GPC 351); in its turn, the English buckler derives from the Old French boucler, bucler, a shield with a bocle, boucle ‘boss’ at its centre, see OED Online s.v. buckler. Using information gleaned from poetry and from the few examples of bucklers which have survived, Edwards and Blair (1982: 82) describe the Welsh buckler as follows:

… a circular buckler, either convex or concave towards the body, with a hollow pear- or bell-shaped boss from which projects a spike. The boss is encircled by rings, which may be set closely together, and, on some examples at least, these are set over radiating ribs so as to produce a chequered or honycomb [sic] appearance. The surface is thickly sown with rivets with prominent heads, which, it is reasonable to assume, serve to hold the rings and ribs together. Across the back of the boss is a handle …

The description Guto gives us of his buckler is extremely clear: it’s round (olwyn ‘wheel’ (25), drych ‘mirror’ (27n), [c]rondorth ‘a round loaf’ (44), lleuad ‘moon’ (51)), and concave, or perhaps convex ([d]esgl ‘dish’, 26); it’s small (39), and has a boss in its centre behind which there is a snug place for his hand to hold it (Mae lle nyth i’m llaw yn ôl / … / Annedd i’m bysedd a’m bawd ‘In the back there is a place like a nest for my hand / … / a dwelling-place for my fingers and thumb’, 29–31). Around the boss there were [t]ri chylch ‘three circles’ and there were steel rivets (dur egin) along the shield’s circumference (27–8). From the middle of the buckler there were breichiau ‘arms’ like pelydr haul ‘sun-rays’ (33–4) – probably the ‘radiating ribs’ of Edwards and Blair’s description above, and as they intertwine with the circles, they create a colourful lattice pattern on the buckler’s surface, gwaith gwe fraith ‘mottled weave-work’ (25). In his study of the poems requesting and thanking for bucklers, Huws (1998: 174–7) notices that the poets tend to use a common stock of metaphors to describe them, which may suggest that these poets were drawing upon each other’s work. In the following notes, attention is drawn to many correspondences in the poems of Guto’r Glyn, Gutun Owain, Owain ap Llywelyn ab y Moel and Tudur Aled, the four poets who describe bucklers from the Wrexham and Ruabon area.

As Guto’r Glyn would have been an old man by the early 1480s (he calls himself the abbot’s henwas ‘old servant’, 58), it is appropriate that we ask what Guto intended to do with his buckler. He describes it as a weapon which was strong enough to withstand the enemy’s blows – indeed it could withstand the blade of no other than Gruffudd Llwyd (41n) in as many as eight battles! No man could ever overpower Guto whilst he carried this buckler and his byr gledd ‘short sword’ (43–4), and therefore he will never again venture into battle without it. But it is hardly likely that Guto was still pursuing a military lifestyle this late in his life, and the buckler was probably a symbolic gift – he was probably content in the knowledge that it could defend him should the need arise! If the practice of placing real weapons on a soldier’s grave was still current by this period – as it was in the previous century – it is possible that Guto intended the buckler to be placed on his own grave after his death.

In lines 55–64 Guto expresses his intention to donate the buckler and the sword (ysgïen) as an offering to either Valle Crucis or Maenan (why the uncertainty?), expressing his further wish to be buried on the abbey’s ground in Yale, in the same way as the earlier poet Adda Fras was buried at Maenan, with his buckler and sword in stone (arfau maen) upon his grave (i.e. that they were carved in stone on his tombstone).

A 14th-century grave slab found at Valle Crucis abbey, depicting a heraldic shield with a sword and spear. With thanks to Brian and Moira Gittos for the image.

But did he wish that his real buckler and sword would also be placed on his grave? Is that what he means by referring to them as an offrwm ‘offering’ (61)? But if he was to be buried in Valle Crucis, what would be the point offering the weapons to Maenan? This is rather unclear. However the final lines are also interesting in that they express Guto’s desire to have the weapons portrayed on his tomb, suggesting that he still thought of himself mainly as a soldier as he had been in his youth. The reference to Maenan raises questions about Guto’s association with that institution in the Conwy Valley, and it is almost certain that he would have stayed there and composed poems which have been lost (but see poem 122).

Date
As Guto was still only an occasional visitor to Valle Crucis, and as he emphasizes Dafydd ab Ieuan’s suitability as abbot as if confirming the wisdom of his election, I suggest the poem was composed in the early years of his abbacy, c.1480–5. But in her edition, C.B. Davies (CTC 391a) suggests the later date of c.1490, based on the fact that it was probably under the patronage of Abbot Dafydd ab Owain that Guto would have visited Maenan (where Dafydd was abbot, probably, from c.1490/1 onwards). It seems that a certain David Wynchcombe was abbot there 1482–8 (Williams 2001: 66), who is unlikely to have patronized the poets, and he was succeeded by a certain Dafydd Llwyd (which may well be the same as Dafydd ab Owain). It is quite possible that Dafydd ab Owain had been in authority in Maenan at the same time that he was abbot in Strata Florida and Strata Marcella: cf. D.H. Williams in DNB Online s.n. Dafydd ab Owain, ‘The chronology of this period presents difficulties, for one source (NL Wales, Peniarth MS 100, 456) asserts that Dafydd was advanced from Strata Florida to Strata Marcella and held both those houses and Aberconwy together. Given the instability of Cistercian life in Wales in the later fifteenth century, it is possible that Abbot Dafydd played a supervisory role at some stage over abbeys other than his own.’ It is therefore impossible to draw any conclusions from the reference to Maenan.

The manuscripts
The cywydd is found in 26 manuscript copies, dating from the second half of the sixteenth century to the nineteenth century. The copies are fairly similar, and we can presume that they all derive ultimately from one single written copy, which was not very far removed from Guto’s original composition. We can also be sure that a few early manuscripts have been lost (see stemma). Most are from north Wales, but it is unusual that there is no copy of the poem in any of the important collections from the North-east (such as LlGC 17114B, BL 14967, &c.).

The manuscripts divide into those that read enaid Dafydd in line 7 and derive from X¹ in the stemma, and those that read oed Dafydd, the better reading. X¹ was the source for the copies in LlGC 3051D and BL 14976, and also of X², the lost exemplar from the Conwy Valley, which was the source for LlGC 3049D, Gwyn 4 and Pen 137. The rest of the manuscripts fall into groups which derive from the source: two main groups, X³ (Wy 1, Brog I.2 and LlGC 3056D, &c.) and X⁴ (BL 14866 and Pen 99, &c.), and two manuscripts (Llst 54 and LlGC 5283B) whose relationship to the rest is difficult to assess. In GGl preference is often given to BL 14866 and Pen 99, even when they diverge from all the other manuscripts.

Stemma

Previous editions
GGl poem CXV; CTC poem 60.

Metre and cynghanedd
Cywydd, 66 lines.
Cynghanedd: croes 73% (48 lines), traws 11% (7 lines), sain 12% (8 lines), llusg 4% (3 lines).

2 Maelor  Maelor Gymraeg, otherwise known as Bromfield, including Wrexham where Valle Crucis had land, see 36n and also 15n teirgwlad.

2 allor Gollen  St Collen’s church in Llangollen. This was the mother church of Nanheudwy in the early Middle Ages, but lost its status before the middle of the thirteenth century when it came under the authority of the abbot of Valle Crucis. By 1254 it was included in the Norwich Taxation as belonging to the abbey. See Thomas 1908–13: ii, 283–4.

4 Iâl  Valle Crucis was located in the commote of Yale.

4 angel du  Cf. Guto’s description of the black-haired Henry Griffith of Newcourt, 33.56 Angel du yng ngwlad Euas ‘the black-haired angel in the land of Ewyas’. For Abbot Dafydd’s black hair, see further 111.77n. Does Guto refer to the blackness of the hair in order to suggest that the abbot was a young man?

6 Pant-y-groes  Another name for the abbey, means more or less the same as Glyn-y-groes or Valle Crucis (‘valley of the cross’), cf. Pant yr Hengroes, 38n; cf. Dafydd ab Edmwnd, DE L.2 pant y groes pentai grisial ‘Pant-y-groes, of crystal penthouses’; and Gutun Owain, GO XXI.23–4 Y Vâl dan y Rriw Velen, / A gwrês haul Pant y Groes Hen ‘The valley beneath Rhiwfelen, / and the warmth of the sun at Pant y Groes Hen’, ibid. XXII.25 Pant y Groes lle rroir pvnt gronn ‘Pant-y-groes where a round pound coin is given’. The cross or old cross in question is the pillar of Eliseg, which stands in a field to the north of the abbey, and which was probably erected in the ninth century by Cyngen, prince of Powys, in memory of his great-grandfather, Eliseg. (For Edward Lhuyd’s transcription of of the inscription, see EWGT 1–3 and for the latest archaeological work at the site, see http://projecteliseg.org. It is quite possible that the valley was called Pant/Glyn-y-groes before the abbey’s foundation, and that Llanegwystl was the name of the township whose inhabitants were relocated so that the monks could enjoy complete seclusion, see Pratt 2011: 10–11. The poets generally seemed to have taken great delight in using a variety of names for the abbey, often within the same poem, as Guto does here, cf. 12, 38, 60.

8 bywyd hydd  The ‘lifetime of a stag’, that is, a very long life: cf. GPC 1956 d.g. hydd¹. The longevity of the stag was a common theme in Irish as well as classical literature, see Bath 1977: 249–58 who quotes the Irish proverb Tri aois duine, aois faidh ‘three lifetimes of man equal the lifetime of a stag’. Gutun Owain expressed a similar sentiment in his poem to the same abbot, GO XXV5.17–18 Ŵyr Ierwerth a orevrir, / Aed ar yn hydd oedran hir! ‘Iorwerth’s grandson is honoured, / may our stag enjoy a long life!’.

9 o dri nerth  There are references to the abbot’s physical strength in the poems (cf. 113.7n and possibly 111.60n); however it is spiritual strength or power that is probably what Guto has in mind here, cf. DB 82.2–3 Vegys henne y byd kyvansodyat an ansaud ninheu; y corff o’r petwar defnyd, a’r eneit o dri nerth ‘Thus is the composition of our nature; the body made of the four elements, and the soul of the three powers’.

10 coed Awr  ‘Timber’ or ‘trees of Awr’, figuratively for the descendants of Awr ab Ieuaf, an ancestor of the branch of the Tudur Trefor lineage who lived in Trefor, near Llangollen, from which Abbot Dafydd descended. In the 1391–3 survey of Chirkland, a portion of land called Gafael Awr ab Ieuaf is listed in Upper Trefor, see Jones 1933: 14–15. The poets often refer to Awr in poems to this family, probably because of a tradition that Awr is the second element in the place name Trefor (Trefawr), see 103.22n. The family is associated in particular with Trefor Hall, slightly to the west of the modern village of Trefor, and although the present building dates from the early modern period, the original house was much older. Awr ab Ieuaf’s tombstone was found at Valle Crucis as was that of Ieuaf ab Adda ab Awr (see Gresham 1968: numbers 77, 175), which proves that the family’s links with the abbey are to be traced to the thirteenth century; in Ruabon church, also, is the tombstone of Awr’s son, Iorwerth (ibid. number 171). See further Abbot Dafydd ab Ieuan.

10 gwaed Ierwerth  A reference to the abbot’s grandfather, Iorwerth ab Ieuan Baladr ab y Cethin. Gutun Owain also mentions him: GO XXIV.9–10 Llin Ieuan ŵr, llawn o nerth, / llew vn arial, llin Ierwerth ‘The lineage of the man Ieuan, full of strength, / of the same courage as a lion, of the lineage of Iorwerth’, XXV.17 Ŵyr Ierwerth a orevrir ‘Iorwerth’s grandson is honoured’, XXVIII.5 Llyna ŵr llên o Ierwerth ‘There is a scholar descended from Iorwerth’, and with this line, cf. ibid. XXX.3, 5–6 Davydd … / Glain Ieuan ŵr, glân o nerth / Gwraidd Awr a gyraidd Ierwerth ‘Dafydd … / a rosary bead of the man Ieuan, of holy power, / the roots of Awr reach back to Iorwerth’.

11 gwra  ‘Husband, spouse’; cf. especially 52.16 Gwae’r gaer am ei gwra gynt ‘woe to the fortress for the loss of her spouse’.

12 Glyn Egwestl  One of the four names Guto gives the abbey in this poem, see 6n, also 105.44n.

13 awyr iach  The sky or air generally, rather than the more modern meaning of ‘fresh air’, cf. GPC² 550 s.v. awyr iach.

15–16 arglwydd / Abad  A translation of the title dominus abbas which was usually given to abbots of religious houses.

15 teirgwlad  In the context of this poem, Guto is probably referring to Yale, Nanheudwy and Maelor, the three main regions in which Valle Crucis held land and authority: cf. the opening lines of the poem where he refers to Maelor, to allor Gollen ‘the altar of St Collen’ (representing Nanheudwy), and to Yale.

18 gŵyl  One of several references by Guto in his earlier poems (early 1480s?) to Abbot Dafydd suggesting that he would visit the abbey at feast times in particular, in the time before he became a more permanent guest: cf. 113.1–2 Llys rydd ym y sydd, ansoddau – llu dalm, / Lle deliais y gwyliau ‘Mine is a open court, delicacies for a great multitude, / where I have spent the feast days.’

21 hiriell  Probably a common noun here, see GPC 1874 s.v. hiriell² where the example in 39.75 grymus hiriell is listed under the meaning ‘hero, lord’; it was taken to be a personal name in GGl. In GPC the common noun is derived from the personal name Hiriell, noting that it is often difficult to distinguish between the two usages. Williams (1926–8: 50–2) showed that Hiriell was a hero from the Age of the Princes who was associated in particular with Gwynedd. His name doesn’t appear in the Triads (TYP³ lxv, xcviii), and as far as we can tell, no traditions about him had survived to the fifteenth century.

22 oedd well  I.e., the gift was better than any four gifts he had received from any other abbot (20).

23 wybren … obry  He is describing the underside of the buckler – for the various meanings of wybren, see GPC 3739: it might refer here to the shiny nature of the metal, or perhaps it could be translated as ‘cloud’ if Guto is referring figuratively to the metal’s various shades of grey. Siôn Ceri described the buckler he requested on behalf of Morys Goch as llun wybr cau ‘the appearance of an enclosing cloud’, GSC 49.62, and for Tudur Aled a buckler was like Dôr a lleuad i’r llawes / Yw’r bryn dur a’r wybren des ‘A door and a moon of the sleeve / is the steel hillock and the cloud’s haze’, TA CXV.49–50.

24 fry  The upper part of the buckler where the blacksmith created a lattice pattern in the metal, or possibly a reference to the location of the blacksmith’s workshop fry ‘above’ in relation to the place the poem was sung.

25 olwyn y cledd  Olwyn ‘wheel’ is taken figuratively as an image for the round buckler, cf. Gutun Owain’s description in a poem requesting a buckler from Siôn Pilstwn on behalf of Siôn ab Elis Eutun, GO XIV.43–4, Ys da olwyn, os daliaf, / Ysgŵl y’r llaw asw a gaf ‘I will receive a good wheel, / should I get to hold it, a helmet for my left hand’, and again ibid. 52 Olwyn dwrn o valain da ‘A wheel for the fist of good quality steel’. It is a buckler to be used alongside a sword (cledd), and both fit together ar lun clo ‘with the appearance of a lock’ when carried on the hip (26). As noted, the buckler was a small round shield to be used with a sword by a foot soldier: cf. Edwards and Blair 1982: 80, ‘The buckler was used in the left hand, in conjunction with a sword held in the right, for fencing’. In another poem Gutun Owain explains that Siôn ab Elis already has a sword, but would feel naked in battle without a buckler in his other hand: GO XIV.5–8 Mewn trin, noeth yw myned traw / A minllym gledd i’m vnllaw; / Eisiav kael, i osawc kall, / Y lloer yn y llaw arall ‘In battle, it is naked to go forth / with a sharp-edged sword in my hand; for a wise warrior there is need / for the moon [i.e. buckler] in the other hand.’

26 desgl  A ‘dish’, referring to the curved shape of the buckler’s surface. GPC 1149 gives desg(i)l as a variant of the more standard dysgl; by today desgyl is the usual northern form. As Edwards and Blair (1982: 82) explain, bucklers could curve inwards or outwards (‘convex or concave towards the body’), and we cannot be sure of the shape of Guto’s buckler.

27 drych  Another reference to the buckler’s shiny surface, and possibly to its curved shape, cf. 26n: see Parry Owen 2007: 64–5 for early mirrors, and note in particular the image on p. 64. Could drych o Iâl ‘mirror of Yale’ suggest that Yale sees its reflection in it?

27 a’i dri chylch  A reference to the circles on the upper surface of the buckler: cf. TA CXVII.53–4 Gosoded, fal gwe sodiwr, / Gylchau tân amgylch y tŵr ‘Circles of fire, like a soldier’s web, / were placed around the tower’ (the tower being the boss in the centre): cf. the following description by Edwards and Blair 1982: 82 of the Welsh bucklers, ‘The boss is encircled by rings, which may be set closely together, and, on some examples at least, these are set over radiating ribs so as to produce a chequered or honycomb [sic] appearance.’ There were also three circles on the buckler which Gutun Owain requested from Siôn Pilstwn, the three crossing the laths radiating from the middle: GO XIV.39–42 Aeth dur wyal ar valain / A thair rrod ar wartha’ ’rrain, / Tri chwmpas tros i assav / Sy’n i gylch, a’i vos yn gav ‘Steel laths were placed on the metal / and three circles at the top of these, / there are three orbits crossing its ribs / around it, and its boss is hollow.’ Were Gutun Owain and Guto’r Glyn describing shields made by the same blacksmith? See further the introductory note above.

28 dur egin drwy’i ogylch  The dur egin are the steel nails or rivets which have been placed along the edge of the buckler (’i ogylch); cf. GO XIV.32–6 Llvn havl yn llawn o hoelionn, / Bwkled ac ôd neu vlodav / Dur ar i hyd wedi r’hav, / Gwlith mân arian mewn aravl, / Gwreichion yw’r hoelion o’r havl ‘The shape of the sun, full of rivets, / A buckler with snowflakes or flowers / of steel sown along it, / fine silver dew in splendour, / the rivets are sparks from the sun.’

29 nyth  ‘Nest’: often used in the poems to refer to the place under the boss where one would hold on to the buckler: cf. Edwards and Blair 1982: 80: ‘… the term buckler referred to a definite type of shield with the characteristic feature of a transverse grip at the back, by which it was held in the hand instead of being strapped to the forearm’. The word nyth not only conveys the bowed shape of the buckler, but also that it is a place of safety or shelter for the hand: cf. the following descriptions, GO XV.33–4 Nod y’w ddaly ni âd ddolvr, / Nyth i’r dwrn yn eitha’ ’r dur ‘A target to be held that does not allow injury, / a nest for the fist at the rear of the steel’; GSC 49.51 Nyth i edn aeth o’i du’n ôl ‘A nest for a bird was placed in its rear’; TA CXVI.42–3 Amner fal nyth ederyn, / Amgarn dur migyrnau dyn ‘A purse like a bird’s nest, / a steel ring for man’s knuckles’; GHD 25.31–2 E wnaeth gof rhag digofen / Nyth y llaw yn eitha’ llen ‘To avoid affliction, a blacksmith created / a nest for the hand behind the veil’. With this couplet (28–9), cf. in particular GOLlM 20.21–2 ac union yn ei ganol / ydyw’r nyth i’r dwrn yn ôl ‘and exactly in its centre / is the nest for the fist in the rear’. The poets are probably drawing upon each other’s poems here.

As regards syntax, nyth probably modifies lle, cf. march rhodd ‘a gift horse’; but nyth could also be taken in apposition to lle: Mae lle, nyth, i’m llaw yn ôl ‘There is a place, a nest, for my hand in the rear.’

29 yn ôl  For this combination meaning ‘in the rear’, see GPC 2640.

30 maneg wen  Another metaphor for the warmth and safety afforded by the buckler’s handle.

36 pricswn  GPC 2882 s.v. pricsiwn ‘prick-song, notated … vocal music’, OED Online s.v. pricksong, ‘Music sung from notes written or pricked … as opposed to music sung from memory or by ear; written or printed vocal music.’ Guto is referring figuratively to the patterns hammered by the blacksmith’s chisel on the buckler’s surface, or possibly the pattern created by the rivets. It’s also possible that the rhythmical beat created by the blacksmith’s hammering is part of the imagery.

36 Gwrecsam  Wrexham was famous for its buckler-makers in the later Middle Ages. In his account of his itinerary through Wales in c.1536–9, John Leland says of the town, There be sum marchauntes and good bokeler makers, see Smith 1906: 70, and further Edwards and Blair 1982: 76–7 and Huws 1998: 69 who draws attention to the high percentage of poems requesting and thanking for bucklers composed in the Ruabon and Wrexham area.

38 Pant yr Hengroes  Cf. 6n Pant-y-groes.

39–40 Ac ni bu … / … arf wirionach  For the mutation of the adjective gwirionach as a predicate in a negative clause, see GMW 43, TC 342, and cf. 13n oes ŵr well.

41 Gruffudd Llwyd  The couplet serves to convey the steadfastness of the buckler which could withstand the blows of Gruffudd Llwyd’s sword, in as many as eight battles. Cf. the following description by Gutun Owain of the bravery of Dafydd Llwyd ap Tudur of Bodidris (apparently one of Guto’s patrons, but no poems have survived), GO XL.8 Llaw a dart Gruffydd Llwyd oedd ‘He was the hand and javelin of Gruffudd Llwyd’. It is quite clear that both poets are referring to a lost tradition about a particular soldier with an extremely effective weapon, but which Gruffudd Llwyd? If he was not a relation of Dafydd Llwyd (such as Gruffudd Llwyd ap Maredudd, his great-great-grandfather, see Dafydd Llwyd ap Tudur of Bodidris), two names come to mind:

1. The poet Gruffudd Llwyd of Powys, who had close associations Owain Glyndŵr and other eminent patrons in north-east Wales such as Sir Dafydd Hanmer: see GGLl 75–89. Nothing in his poems seems to explain this reference to a powerful sword, but perhaps he composed a poem thanking for a sword which Guto has in mind.

2. Sir Gruffudd Llwyd (ap Rhys ap Gruffudd ab Ednyfed Fychan) of Tregarnedd, the famous soldier and the most potent Welsh leader in north Wales in the time of Edward II: see Smith 1974–6: 463–78. Because of his reputation as a soldier, we can assume that any weapon he carried was powerful, so we don’t have to suppose that Guto is referring to a particular blade here.

42 wyth ymladd  The number wyth conveys a large number of battles here, rather than literally eight: cf. 25.27–8 Wyth drin i’th werin a’th wŷr, / Wyth frwydr a wnai â’th frodyr ‘eight contests for your common soldiers and your men-at-arms, / eight battles you will fight together with your brothers.’

43 mab o’r Glyn  Namely Guto’r Glyn: cf. 58.41–2 Mae porffor y mab perffaith / Ar glun y mab o’r Glyn maith ‘The perfect man’s purple colour / is on the thigh of the man of the long Glyn’ (to thank Rhisiart Cyffin for a purse).

44 crondorth  Another common metaphor for a buckler: cf. Gutun Owain’s description of the buckler which he requested on behalf of Humphrey Kynaston, GO XV.36 Moel dorth dros gymalav dyn ‘A bare loaf covering a man’s knuckles’; and Tudur Aled described a buckler possibly created by the blacksmith Ieuan ap Deicws, as Torth, ar fort Arthur a fu ‘A loaf, which had been on Arthur’s table’, TA CXV.38.

44 ni chur undyn  A relative clause describing the object, [c]rondorth; the subject is undyn. Although one would expect the verb following the negative relative particle ni to lenite in early Middle Welsh (in contrast with the spirant mutation of p, t, c in a main clause), the system had broken down by the later medieval period, GMW 62: ‘After the negative we have the spirant mutation of p, t, c, and lenition of the other lenitable consonants, in both principal and relative clauses.’

49 arwydd einioes  For the meanings of arwydd, see GPC² 489 s.v. arwydd¹: a ‘sign’, ‘symbol’, or even ‘portent’ could be suitable to describe the buckler which defends its owner’s life on the battlefield as well as being a symbol of peace (46).

50 ar wain neu groes  I.e., when the buckler was not in use it would be placed on the sword’s scabbard or its cross-guard (the short transverse bar at the base of the hilt).

51 lleuad  Another common metaphor for the buckler based on its shape and possibly its brightness or lustre: cf. GO XIV.6, 8 … minllym gledd i’m vnllaw / … / Y lloer yn y llaw arall ‘a sharp-edged sword in my one hand / … / the moon in the other hand’; GSC 49.57, 65 Lloer hwlont lliw aur hoelion / … / Lleuad alawnt lle delwyf ‘A moon of Holland cloth with gold-coloured rivets / … / a noble moon wherever I go’. It is interesting to note that Gruffudd Gryg described the moon as a buckler, GGGr 6.50 Bwcled plwm gwanwyn llwm llwyd ‘A lead buckler of the grey and bleak spring’.

52 llen  A metaphor for the buckler as a covering which defends the hand and the body: cf. GSC 49.59, 61 Llen a gwydr llawn egwydydd, / … / Llen a bair cerdd, llun wybr cau ‘A veil and glass full of nails, / … / a veil which causes a poem to be created, the appearance of an enclosing cloud’; GHD 25.31–2 E wnaeth gof rhag digofen / Nyth y llaw yn eitha’ llen ‘To avoid affliction, a blacksmith created / a nest for the hand behind the veil’.

56 deunawoes yr hydd  That is, Guto will never give the buckler to anyone. For the stag’s longevity, see 8n. There no particular significance to the number deunaw ‘eighteen’ here, apart from representing a high number: cf. GLGC 58.7–8 Neuadd wen Llywelyn Ddu / oedd unllys i ddeunawllu ‘The white hall of Llywelyn Ddu / was a special court for eighteen hosts.’ The poets also refer often to the ‘three ages’ (teiroes) or ‘four ages’ (pedeiroes) of the stag, cf. GLGC 228.70, GMBen 16.76, &c.

59 mae i mi  Contracted into two syllables: mae-i mi.

59 ysgïen  ‘Any of various knives or swords’, GPC 3835. We can presume that Guto’s ysgïen was a short sword, cf. 43. As discussed in 25n, a buckler and sword would be used in conjunction with each other.

60 Llanegwestl  Another name for Valle Crucis, see 6n Pant-y-groes and further 105.44n.

62 Maenan  Maenan abbey, in the Conwy Valley where Guto received patronage probably from Abbot Dafydd ab Owain, although no poems survive from Maenan. See poem 115.

63 Adda Fras  As Adda Fras has been buried fry ‘yonder’ in Maenan, so Guto wants his final resting place to be on the land of Yale, in Valle Crucis abbey. For the tradition that the thirteenth-century prophetic poet Adda Fras was buried at Maenan abbey in the Conwy Valley, cf. Tudur Aled in a poem to Abbot Dafydd ab Owain at Maenan: TA XV.73 I’th blas mae Adda Fras fry ‘Adda Fras is in your palace yonder.’ Guto also mentions Adda Fras’s resting place (without naming it) as he describes Llywelyn ab y Moel’s grave in Strata Marcella: 82.59–62 Cafas yn nheml y cwfaint / Urddas Adda Fras a’i fraint, / Y gŵr y sydd yn gorwedd / Dan allor faenor a’i fedd ‘He received in the monastery church / the distinction of Adda Fras and his pre-eminence / the man who is lying / beneath a marble altar and his grave.’ Dr Cynfael Lake, GLMorg 257, describes Adda Fras as a rather vague character, who was regarded as a learned and prophetic poet often named in poems sung by poets to their peers. The fact that Guto associates him with Myrddin (Merlin) suggests that he thought of Adda Fras as primarily a prophetic poet: see 42.51–2 Awen Ferddin a’i farddawd, / Adda Fras oedd ef ar wawd ‘The poetic gift and poetry of Myrddin, / he was like Adda Fras with his poetry’, and 121.1–2 Adda fras wylwas a elwyn’ – yn fardd, / Neu Ferddin Amhorfryn ‘They used to call Adda Fras, gracious lad, a poet, / or Myrddin ap Morfryn.’

Bibliography
Bath, M. (1976–8), ‘Some Ancient Traditions of Longevity in Animals’, Journal of the Society for the Bibliography of Natural History, 8: 249–58
Edwards, I. and Blair, C. (1982), ‘Welsh Bucklers’, The Antiquaries Journal, 62: 74–115
Gresham, C.A. (1968), Medieval Stone Carving in North Wales (Cardiff)
Huws, B.O. (1998), Y Canu Gofyn a Diolch c.1350–c.1630 (Caerdydd)
Jones, G.P. (1933), The Extent of Chirkland (1391–1393) (London)
Parry Owen, A. (2007), ‘ “Englynion Bardd i’w Wallt”: Cerdd Arall gan Ddafydd ap Gwilym?’, Dwned, 13: 47–75
Pratt, D. (2011), ‘Valle Crucis Abbey: Lands and Charters’, TCHSDd 59: 9–55
Smith, J.B. (1974–6), ‘Gruffydd Llwyd and the Celtic Alliance, 1315–18’, B xxvi: 463–78
Smith, L.T. (1906) (ed.), The Itinerary in Wales of John Leland in or About the Years 1536–9 (London)
Thomas, D.R. (1908–13), The History of the Diocese of St. Asaph (3 vols., Oswestry)
Williams, D.H. (2001), The Welsh Cistercians (Leominster)
Williams, I. (1926–7), ‘Hiriell’, B iii: 50–2

Stema fwy