Y llawysgrifau
Ceir copi o’r awdl hon mewn 12 llawysgrif: yr englyn cyntaf yn unig a geir yn LlGC 8497B, y cwpled cyntaf yn unig ym mynegai John Jones, Gellilyfdy yn Pen 221, a llinellau 1–44 yn unig yn ei gopi yn BL 14971. Yn LlGC 8497B copïodd Thomas Wiliems englyn cyntaf cerdd 111 (Llwyddiant i’r tenant …), yna englyn cyntaf y gerdd hon (Llys rydd …), ac yna gweddill cerdd 111. Rhoddodd a ar bwys Llys rydd … a b ar bwys Llwyddiant i’r tenant …, gan awgrymu ei fod yn credu mai Llys rydd … oedd englyn agoriadol yr awdl.

Prin iawn yw’r amrywiadau rhwng y copïau llawysgrif, ac mae rhai nodweddion ieithyddol yn gyffredin i’r llawysgrifau cynnar i gyd – er enghraifft y duedd i roi ow am aw (owdwr (47), deunowtir (68)).

X¹ – Grŵp Dyffryn Conwy
Mae testun LlGC 3049D a thestun William Salesbury yn Gwyn 4 yn perthyn yn agos, a gwyddom yn ôl patrwm stemâu eraill fod llawysgrif Thomas Wiliems, LlGC 8497B, fel arfer yn llunio trindod gyda’r ddwy hyn, ond fel y nodwyd uchod, englyn yn unig a gadwyd yno o’r gerdd hon. Mae Thomas Wiliems yn gopïydd da, ond yn fwy chwannog na copïwyr y ddwy lawysgrif arall i newid darlleniadau, a dichon mai ef sy’n gyfrifol am y darlleniad unigryw wybodau yn llinell 4, lle ceir abadau yn y ddwy arall. Mae nifer o ffurfiau ansafonol yn LlGC 3049D (vyry … vyrau am ‘fry … frau’ 8, ymhylas ‘ym mhlas’ 15) a cheir yma rai ffurfiau ansafonol (ynof ar giniof 29) nas ceir yn Gwyn 4: mae’n bosibl iawn fod darlleniadau LlGC 3049D yn nes at gynsail y ddwy, a elwir X¹ yn y stema, a bod Salesbury wedi safoni yn Gwyn 4. Mae LlGC 21248D yn gopi ffyddlon o Gwyn 4. Mae testun y grŵp hwn yn dda, ond rhaid gwrthod rhai darlleniadau, e.e. ungwr (38) lle ceir undyn yn Pen 99 sy’n well o ran y gynghanedd.

BL 14971
Llinellau 1–44 yn unig a geir yn y llawysgrif hon, yn llaw John Jones, Gellilyfdy. Mae’r testun yn tueddu i fod yn nes at ‘grŵp Dyffryn Conwy’ na thestun Pen 99; ond lle mae BL 14971 a Pen 99 yn rhoi’r darlleniad cywir undyn yn llinell 38 (X¹ ungwr), gan gadarnhau bod BL 14971 yn annibynnol ar X¹. Copi o BL 14971 yw LlGC 6209E.

Pen 99
Copi o destun Pen 99 yw Pen 152, a gallwn fod yn hyderus fod CM 12 yn gopi o Pen 99: lle mae Pen 99 a Pen 152 yn gwahaniaethu, mae CM 12 yn dilyn Pen 99. Copi ffyddlon o CM 12 yw LlGC 673D a chopi ffyddlon o Pen 152 yw BL 12230.
Mae olion cymhennu rywfaint ar destun Pen 99 – ymgais i gryfhau’r gynghanedd neu i safoni neu resymoli ffurfiau nas deallwyd (e.e. danfoned (72) am dan Fened); gwelir y duedd hon yn amlycach yn Pen 152 (e.e. adferwyd y terfyniad Cymraeg Canol -aw yn 65–6 (cinniaw ... heibiaw) ar draul y brifodl -o).

Yn gyffredinol, rhoddwyd blaenoriaeth i ddarlleniadau’r llawysgrifau sy’n tarddu o Pen 99 yn GGl. Yn y golygiad newydd hwn, o ran llinellau 1–44, os yw dau grŵp yn cytuno yn erbyn un, rhoddir blaenoriaeth i ddarlleniad y mwyafrif. O ran llinellau 45 hyd ddiwedd y gerdd, lle bo llawysgrifau X¹ a Pen 99 yn anghytuno, rhoddir ystyriaeth i’r darlleniadau unigol, heb ffafrio’r naill garfan na’r llall.

Trawsysgrifiadau: LlGC 3049D, Gwyn 4, BL 14971 a Pen 99.

Stema

1 llys rydd  Fe’i treiglir yn Pen 99 yn unig; mae’n bosibl fod yma galediad yn dilyn s, ond fel y nodir yn CD 211, ‘Prin y ceir hyn cyn y to olaf o’r cywyddwyr.’ (Gwahanol yw’r gwrthsefyll treiglo a geir yn 3n isod.) llys rrydd/rhydd a geir ym mhob llawysgrif ar gyfer llinell olaf yr awdl hon, ac yno mae’n cynganeddu â lles erioed. Treiglir rydd yn y ddwy linell yma, ar sail cynghanedd llinell 88 a chan mai enw benywaidd yw llys gan Guto fel arfer. Fodd bynnag rhaid cydnabod fod digon o dystiolaeth fod Guto yn fodlon ateb r gan rh.

1 ym Pen 99 yn unig sydd yn darllen ynn yma, o bosibl er mwyn cryfhau’r gynghanedd (gw. hefyd 1n (esboniadol)).

3 llys Dafydd  Unwaith eto Pen 99 yn unig sy’n treiglo yma – a disgwylid treiglad i enw priod yn dilyn enw benywaidd unigol yn y cyfnod hwn, cf. llys Bedr, ll. 4; ond dilynir gweddill y llawysgrifau a chymryd bod yma wrthsefyll treiglad d → dd yn dilyn s, cf. 12.46 Yn llawes Deifi, yn llys Dafydd lle profir y gysefin gan y gynghanedd.

4 lliaws abadau  Dyma ddarlleniad mwyafrif y llawysgrifau; unigryw yw LlGC 8497B lliaws wybodau a hefyd BL 14971 a lliaws bwydau. Ar un olwg mae lliaws abadau yn ddarlleniad rhyfedd, gan mai un abad oedd i fynachlog – ond efallai y cyfeirir at abadau’r gorffennol a bod i’r abaty hanes hir.

9 santaidd  Ceir y ffurf amrywiol sanctaidd yn BL 14971.

9 a llariaidd  Nid yw Gwyn 4 alloraidd yn ystyrlon; mae’r llawysgrifau’n gytûn o blaid darlleniad y golygiad ac eithrio bod LlGC 3049D yn hepgor yr i-gytsain yn y terfyniad.

23 chnewyllion  Ceir y ffurf safonol hon gan gopïwyr ysgolheigaidd Gwyn 4 a Pen 99; mae’r ffurf chenwillion yn LlGC 3049D yn gyson â thuedd y copïwr anhysbys hwnnw i roi llafariad ymwthiol mewn clymiad cytseiniol (cf. vyrau, vyry, ymhylas, &c.), ac o bosibl yn adlewyrchu’r ffurf a geid yn y gynsail. Mae’r ffurf chneuwyllion yn BL 14971 yn amlygu tarddiad y gair, er na nodir y ffurf honno fel amrywiad yn GPC 519–20. Gwelir yr un amrywiaeth ar y ffurf unigol cnewyllyn yn 111.12n (testunol).

24 ancwyn  Dyma sydd ym mhob llawysgrif ac eithrio yn LlGC 3049D amkwyn, o bosibl oherwydd camgyfrif minimau.

26 gwinwydd  Cf. LlGC 3049D, Gwyn 4 a BL 14971; yn Pen 99 ceir gwinoedd.

27 charolau  LlGC 3049D, Gwyn 4 a BL 14971; gthg. Pen 99 chwarelau (GGl). Nid hawdd dewis rhwng y ddwy ffurf: ar carol ‘dawns; cân ysgafn …; cân grefyddol neu dduwiol’, &c., gw. GPC 430, ac ar cwarel ‘paen o wydr ysgwâr neu ar lun diemwnt’, ibid. 633. Gellid dadlau mai cwarel yw’r darlleniad anos, ac mai canmol clydwch y fynachlog a wneir yn y cwpled hwn: bod y chwareli gwydr yn cadw gwres y tân i fewn. (Am dystiolaeth fod gwydr yn rhai o ffenestri’r fynachlog mor gynnar â’r drydedd ganrif ar ddeg, gw. Price 1952: 106.) Ond mae carolau yr un mor addas yn y cwpled, o ddeall y gair yn gyfeiriad at ddiddanwch ysgafn sydd, fel y tân, yn gwneud hen yn iau, a chan fod llawysgrifau X¹ a BL 14971 yn ei gefnogi, fe’i derbynnir yma.

29 organau  Cf. LlGC 3049D, Gwyn 4 a BL 14971; or genav (‘o’r genau’) a geir yn Pen 99 (GGl). Er bod y syniad fod cerdd dafod yn tyfu o’r genau yn bosibl (cf. isod 59–60 Duw a roes drwy’i ên / Dair awen heb dreio), mae’r ffaith fod Guto yn cyfosod cerdd dafod a thannau yn peri bod y dehongliad hwnnw’n annhebygol. Dichon mai cyfeirio at dri pheth sy’n cynnig diddanwch yn yr abaty a wneir yn y cwpled: miwsig organ, cerdd dafod a miwsig telyn. Mae’r stema hefyd yn bleidiol dros y dehongliad hwn.

34 o’u  o’i yw darlleniad yr holl lawysgrifau, a dehonglir ’i fel 3 lluosog y rhagenw mewnol genidol (gw. GMW 53). Deellir o’i yma’n amrywiad seinegol ar i’w (ibid.) ‘yn eu’ (ar lun i’m ‘yn fy’, i’th, &c.).

38 undyn  Darlleniad BL 14971, Pen 99; gthg. LlGC 3049D a Gwyn 4 vngwr. Mae angen undyn ar gyfer y gynghanedd rhwng y gair cyrch a hanner cyntaf y llinell hon.

39 henhau  Cf. LlGC 3049D, Gwyn 4 a BL 14971; gwanhav a geir yn Pen 99 (GGl). Ar henhau, gw. GPC 1852.

41 drugeinwyl  Cf. BL 14971 a Pen 99; y ffurf gysefin, trvgeinwyl, a geir yn LlGC 3049D a Gwyn 4, o bosibl er mwyn cyflythrennu â trigaf, er nad oes angen y cyflythreniad ar y gynghanedd.

42 dra  LlGC 3049D dre, sef ffurf ar y cysylltair dra / tra, a welir yn achlysurol yn y llawysgrifau, e.e. yn LlGC 17114B, cf. 104.18n (testunol).

44 o’i  Gwallus yw LlGC 3049D or a Pen 152 o.

44 hyd  Y ffurf safonol a geir yn y llawysgrifau, ac eithrio Gwyn 4 yd. Nid atebir yr h yn y gynghanedd.

45–88  Nis ceir yn BL 14971.

45 dwyfawl  LlGC 3049D a Gwyn 4; dwywawl a geir yn Pen 99 (GGl). Prin oedd y gwahaniaeth rhwng f a’r w wefus-ddeintiol mewn Cymraeg Canol. Rhydd dwyfawl f-berfeddgoll yn hanner cyntaf y llinell, ac efallai mai dyna pam y’i newidiwyd yn dwywawl yn Pen 99, lle gwelir ôl ymboeni am gywirdeb (gw. y nodyn rhagarweiniol uchod).

49 daear eglwys  Cf. Pen 99; gthg. LlGC 3049D a daiadr eglwys, Gwyn 4 daiardir eglwys, y ddwy yn peri i’r llinell fod yn hir o sillaf.

49 ynn i  LlGC 3049D a Gwyn 4; gthg. Pen 99 ym i. Anodd dewis rhyngddynt, ond y rhagenw cyntaf lluosog a geir yng ngweddill y byr a thoddaid hwn (51, 52).

53 hawlwr  Cf. LlGC 3049D a Gwyn 4 howlwr; gthg. Pen 99 holwr. Deellir hawlwr yn ddisgrifiad o’r abad fel un sy’n hyrwyddo achos Tysilio (gw. GPC 1829). Dilyn Pen 99 a wna GGl, ac felly GPC 1891, lle diffinnir holwr yma fel ‘un sy’n hawlio, un a hawl ganddo’. Yr un yw tarddiad y ddwy ffurf, a phrin, mewn gwirionedd, fod gwahaniaeth mawr mewn ystyr.

55 dyry ym dewrad  Darlleniad Pen 99; LlGC 3049D drymdew^ra[ ], Gwyn 4 drymdewrad, sy’n peri i’r llinell fod yn fyr o sillaf. Gellid deall drymdewrad yn gyfuniad o trym (ffurf wyredig trwm) + tew + rhad, ond cyfystyr fyddai trwm a tew yng nghyswllt bendithion, a dichon fod dyry ym wedi ei gywasgu yn drym yn X¹.

56 dri thaliad  Darlleniad LlGC 3049D a Gwyn 4; gwrthodir Pen 99 dritholiad ar sail ystyr. Ar toliad ‘cyniliad, arbediad’, &c., gw. GPC 3517 d.g. toliad¹.

57 da deuluwr  Dilynir LlGC 3049D a Gwyn 4; yn Pen 99 ceir da dadlevwr, ond annisgwyl yw’r ffurf gysefin ar ôl yr ansoddair (oni bai fod yma ymadrodd enwol, a fyddai braidd yn chwithig). Derbynnir deuluwr felly, gyda GGl, gan awgrymu efallai fod y copïwyr diweddarach wedi ceisio cyfoethogi’r gynghanedd.

58 dwylaw Brido  Rhaid gwrthod darlleniad llawysgrifau X¹, dwylo Brido, sy’n rhoi odl â’r brifodl.

59 Duw a roes  Darlleniad Gwyn 4 a Pen 99; gthg. LlGC 3049D duw ai rroes sy’n awgrymu, o bosibl, fod rhagenw mewnol proleptig yn narlleniad X¹, yn cyfeirio ymlaen at wrthrych y ferf, dair awen yn y llinell ganlynol. Mae’n bosibl y newidiwyd a’i rhoes → a roes er mwyn y gyfatebiaeth gytseiniol (er bod digon o dystiolaeth fod Guto yn ateb r ag rh).

59 diwall wawd a llên  Gthg. darlleniad gwallus LlGC 3049D diwall waed wawd a llen. Mae’r ffaith mai’r darlleniad cywir sydd yn Gwyn 4 yn awgrymu mai dyna oedd yn X¹ hefyd, ond tybed a oedd y gair wawd yn aneglur yno?

61 eto  LlGC 3049D yn unig a rydd atto.

63 a gâr, dirio ŷd o’r âr  Darlleniad Pen 99. Mae ôl dryswch o ran y mydr yn Gwyn 4 a gardirio / yd or a draul a LlGC 3049D ac ar dirio y dor ar. Er bod ôl camrannu, mae darlleniad LlGC 3049D yn cyfateb yn agos i ddarlleniad Pen 99, ac fel y sylwyd uchod tybir bod LlGC 3049D yn nes at X¹ na Gwyn 4, sy’n fwy chwannog i addasu’r darlleniadau. Yn yr achos hwn mae addasiad Gwyn 4 yn chwalu’r mydr.

64 heno  Darlleniad Pen 99; mae LlGC 3049D a Gwyn 4 o hono yn peri i’r llinell fod yn hir o sillaf.

67 deufedd  Cf. Pen 99 Dav fedd; ond LlGC 3049D defedd a Gwyn 4 Dy vedd. Dichon mai deufedd sy’n gywir a’r bardd yn adrodd deu- ar ddechrau tri chymal y toddaid byr. Mae’n bosibl fod LlGC 3049D wedi cadw’r darlleniad gwallus a geid yn X¹ (o bosibl deuedd neu defedd) a bod William Salesbury yn Gwyn 4 wedi ceisio rhesymoli’r darlleniad diystyr hwnnw.

69 doe y coroned  Felly LlGC 3049D a Gwyn 4; gthg. Pen 99 Doe y kronned, sy’n awgrymu ffurf amhersonol gorffennol y ferf cronni ‘casglu ynghyd, crynhoi, … cau i mewn’, &c., GPC 611. Ond dilynir llawysgrifau X¹ gyda GGl a deall ffurf ar y ferf coroni (o’r enw coron); gw. ymhellach 69n (esboniadol).

69 ei dai  Gwallus yw Gwyn 4 ei dan (neu ei dau) fel y sylwodd rhyw ddarllenydd diweddarach a ysgrifennodd Dai uwchben.

70 da’u gorffenno  Cf. Pen 99 da i gorffenno, gan ei ddeall yn gywasgiad o da y’u gorffenno, er y gallai i y llawysgrif gynrychioli’r geiryn berfol y yn syml heb ragenw mewnol, cf. LlGC 3049D a Gwyn 4 da gorffenno. Am ffurfiau amrywiol y rhagenw mewnol trydydd lluosog mewn Cymraeg Canol, gw. GMW 55: cymerir ei fod yn cyfeirio at y tai (69) neu at dwylys (71).

71 â deuled  Mae’r llawysgrifau yma’n gytûn â’r ffurf, ond tybed ai’r ffurf ferfol adeiled, amhersonol gorffennol y ferf adail ‘adeiladu’ sydd yma?

71 eglwys dewgled  Gthg. Gwyn 4 eglwys gled sy’n peri bod y llinell yn fyr o sillaf a bod y gynghanedd yn wallus. Mae’r ffaith fod LlGC 3049D yn cytuno yma â Pen 99 yn awgrymu mai dewgled a geid yn X¹.

72 neu Feuno  Dilynir Pen 99; darlleniad llawysgrifau X¹ yw nen Feuno y gellid ei ddeall yn ddisgrifiad o’r abad fel ‘arglwydd Beuno’.

73 i’w rodio  LlGC 3049D yw iw rrodio, Gwyn 4 yw rodio; i rodio a geir yn Pen 99 (cf. GGl). Cymerir bod y rhagenw mewnol yn cyfeirio at adail, sef Glyn-y-groes, a chan mai enw gwrywaidd yw hwnnw gan amlaf a chan Guto (111.43 adail gwirion, GPC² 28 ‘eg.b.’), gellir gwrthod darlleniad LlGC 3049D.

81 Di-aur rhoddion  Dilynir yma lawysgrifau X¹ a deall y cyfuniad yn ymadrodd enwol (‘di-aur yw’r rhoddion’); mae’r llawysgrifau hyn hefyd yn darllen yr heiddo yn ail hanner y llinell, er mwyn y gyfatebiaeth gytseiniol. Anodd gwybod a oedd yr anadliad caled hwn yn rhan o iaith Guto ei hun, neu ai ymdrech sydd yma gan ryw gopïwr i gryfhau’r gynghanedd. Mae digon o enghreifftiau gan Guto o beidio ag ateb yr anadliad caled. Di avr roddion a geir yn Pen 99, sy’n osgoi’r broblem, ond heb roi cystal ystyr.

83 di-gryf  Dyma ddarlleniad yr holl lawysgrifau, felly nid oes sail i di-grif a geir yn GGl. Efallai nad oedd golygyddion GGl yn teimlo fod cryfder corfforol yn nodwedd i’w ganmol mewn abad, ond gw. 7n a 83n (esboniadol).

83 digeidwad  Darlleniad X¹; di gariad a geir yn Pen 99, ond bod llaw ddiweddarach wedi ei gywiro yn geidwad. Mae’r ddau air yn ddichonadwy yng nghyswllt barddoniaeth, ond nid yw darlleniad digariad yn rhoi cynghanedd yn ail draean y traeanog.

84–5  Nis ceir yn LlGC 3049D, ond rhoddir odre[ ], sef diwedd llinell 85, yn rhan o linell 86 yno. Efallai i lygaid y copïydd lithro o dd ar ddiwedd gwowdydd (83) i’r dd’ yn 85, a ddefnyddir ganddo am yr enw Dafydd.

85 Llwyddo Duw  Darlleniad Pen 99; cf. Gwyn 4 Llwydd Deo. Nis ceir yn LlGC 3049D.

86 a’i fynydd  Darlleniad Pen 99; gthg. LlGC 3049D o vynydd, Gwyn 4 oi vynydd. Cymerir mai gofyn i Dduw fendithio’r abad, yr abaty (maenawr) a’r tir amaethyddol mynyddig o gwmpas yr abaty a wneir.

88 lle rhoed  Dilynir llawysgrifau X¹; llawn cystal yw ddarlleniad Pen 99 lle i rhoed, a dehongli llei un ai fel amrywiad ar lle y neu’n gyfuniad o lle a’r rhagenw mewnol ’i, yma’n cyfeirio ymlaen at wrthrych y ferf, lles (cf. GGl).

88 llys rydd  Gw. 1n uchod.

Awdl gelfydd iawn yw hon yn moli’r Abad Dafydd ab Ieuan yn arbennig fel un sy’n gynnes ei groeso i’r beirdd ac yn ddarparwr da ar gyfer y gymuned o fynaich yng Nglyn-y-groes. Cawn yma, fel ym marddoniaeth Gutun Owain i’r un noddwr, ddarlun o fywyd moethus iawn a fwynhâi’r beirdd o fewn muriau’r fynachlog yn ystod ei abadaeth. Manylir yn arbennig ar wleddoedd a diddanwch y llys. Molir yr Abad Dafydd fel hwsmon da (cf. cerdd 112), gan roi pwyslais arbennig ar allu’r fynachlog i gynhyrchu ei chynnyrch ei hun, drwy gyfrwng ei pherllannau, ei choedwigoedd a’i gerddi gwenyn (e.e. 21–8). Bragai’r mynaich eu cwrw a’u bragod eu hunain, yn ogystal â thyfu gwinwydd ar gyfer gwneud gwin a ffrwythau ar gyfer gwleddoedd. Fel yr esboniodd Gutun Owain, GO XXVI.49–54:

Ef a bair llynav o vyw berllanwydd,
Ac o vrac gwenith a gwiw vric gwinwydd.
A gario ’r gwenyn o gyriav ’r gwevnydd
Yn i gaeredav a wna gwirodydd;
Y ffrwythav gorav, megys Gweyrydd Gryf,
O ddayar a dyf, a ddyry Davydd.

Cyfeiria Guto hefyd at waith adeiladu a fu yng Nglyn-y-groes dan arweiniad Dafydd (69–72). Yn y cywydd blaenorol (cerdd 112) cyfeiriodd Guto at y modd y defnyddiodd yr abad bren o goed derw a dyfai ar Fron Hyrddin gerllaw i wneud caead neu nen newydd ar gyfer y fynachlog, ac mae’n bosibl mai cyfeiriad at gwblhau’r gwaith hwnnw a geir yn llinell 69, Doe y coroned ei dai cryno.

Yn ogystal â moli Dafydd am ei effeithlonrwydd fel abad, rhydd Guto gryn dipyn o sylw hefyd i’w gampau personol – yn ogystal â bod yn ben-campwr ar ddysg ac yn berchen ar abadaidd wybodau (6), fe’i molir am ei gryfder (83–4), ac mae’r ffaith fod Gutun Owain yn canmol ei allu i drin bwa a saeth yn benodol yn caniatáu i ni dybio mai cryfder corfforol ac nid cryfder ysbrydol yn unig a oedd gan y bardd mewn golwg. Molir ei ddiddordeb arbennig mewn cerdd dafod a cherdd dant – ei fwynhad o wrando ar y beirdd (8), a’r diddanwch hwyliog a fwynhâi Guto ei hun yng nghwmni’r abad dros ginio yn y fynachlog (29–30).

Yng nghwpled cyntaf y gerdd awgryma Guto mai man lle y treuliai’r gwyliau oedd Glyn-y-groes, a lle y câi loches dros fisoedd y gaeaf nes ar ôl Difiau’r Drindod ar ddechrau’r haf, a hynny er mwyn osgoi heintiau, oerfel a gwlychu mewn pyllau (33–40). Wrth gyfeirio at y fynachlog, defnyddia Guto adferfau megis fry (8), yno (17, 29, 31, 41, 50), acw (35), draw (64), a phan fo’n sôn am y croeso a dderbyniai yno, gwna hynny gan amlaf drwy gyfrwng berfau gorffennol (e.e. 21n), gan ddatgan ei fwriad i ddychwelyd yno yn y dyfodol (e.e. 35, 55). Mae’n amhosibl dod i unrhyw gasgliad pendant ar sail cyfeiriadau fel hyn, wrth reswm, ond cawn yr argraff gref nad yn y fynachlog oedd Guto pan ddatganodd y moliant hwn ac mae’r ffaith ei fod yn cyfeirio’n benodol at yr abad fel Dafydd – o Drefawr (85), yn codi’r cwestiwn tybed ai o flaen teulu’r abad yn Nhrefor y canwyd yr awdl. Gallwn dybio y byddai Guto wedi derbyn nawdd yn y ddau le. Fel y nodwyd yn achos cerdd 111, roedd y traddodiad o noddi barddoniaeth yn un hen yn nheulu’r Abad Dafydd, a gallwn dybio y byddai’r gynulleidfa yn Nhrefor yn ddigon dysgedig i werthfawrogi cerdd o safon dechnegol uchel fel hon.

Dyddiad
Blynyddoedd canol yr 1480au.

Golygiadau blaenorol
GGl cerdd CXII; CTC cerdd 71.

Mesur a chynghanedd
Awdl 88 llinell ar y mesurau canlynol:

Llinellau 1–44
Cyfres o 11 englyn unodl union ar yr un brifodl -au. Ceir cymeriad llythrennol neu eiriol mewn rhai o’r englynion, a gynhelir gan amlaf yn llinellau 1, 3 a 4 (cf. 9–12), ond weithiau ym mhob llinell (e.e. 21–4). Ceir cymeriad llafarog ym mwyafrif yr englynion, a gynhelir yn aml dros fwy nag un englyn (e.e. 13–20, 25–36).
Cynghanedd: heb gyfrif ail linell yr englynion unodl union, a chan gynnwys yn yr ystadegau englyn clo’r awdl: croes 51.5% (19 llinell), sain 35% (13 llinell), traws 13.5% (5 llinell). Mae’r gair cyrch yn llunio cynghanedd groes (neu draws) bengoll gydag ail linell yr englynion, ac eithrio’r ail englyn a’r englyn olaf lle mae’n llunio cynghanedd sain.

Llinellau 45–84
Cyfres o ddeg pennill ar fesur clogyrnach (CD 336–7), sef traeanog am yn ail â chyhydedd fer (ibid. 334–5), y cyfan ar y brifodl -o. Mae yma elfen gref o orchest. Cynhelir y cymeriad D- ar ddechrau pob llinell, a chan fod pob llinell o gyhydedd fer yn cynnwys cynghanedd groes neu, mewn ambell achos, gynghanedd draws, a bod tri thraean pob traeanog yn dechrau â’r un llythyren, ceir nifer fawr o eiriau yn dechrau â d- yn y caniad hwn! E.e. 79–80 Dewrwalch dioriog, dianair, doniog, / Dinerthog dyn wrtho. Mae’n bosibl mai’r rheswm yw mai D- yw llythyren cyntaf enw’r noddwr.

Llinellau 85–8
Englyn unodl union. Dadansoddwyd ei gynganeddiad gyda llinellau 1–44 uchod.

1 Llys rydd ym y sydd …  Gyda’r llinell agoriadol hon, cf. GMBr 18.1 Llys rydd ynn y sydd a wna sôn, – Ystrad … Wrth foli’r Abad Dafydd cyfeiriodd Gutun Owain yntau at Lyn-y-groes fel llys rydd, GO XXVII.39, XXXI.21, 43 a cf. yn arbennig agoriad ei awdl i’r abad, XXVI.1–2 Davydd, y’w lys rydd yr af i gwyno / Rrac anwyd y gayaf. Deellir rhydd i olygu ‘agored, dirwystr’ yma, sef fod y fynachlog yn agored i’r bardd ac i westeion eraill bob amser, nid ar adeg gwyliau yn unig. Roedd cynnal tŷ agored i dlodion, pererinion a gwesteion yn gyffredinol yn greiddiol i genhadaeth y Sistersiaid.

2 deliais  ‘Cynnal, cadw’, mewn cyswllt â gwyliau, gw. GPC 881.

3 a fydd yn fau  Deellir bydd fel berf bresennol arferiadol, ond mae’r dyfodol hefyd yn bosibl, a’r bardd yn edrych ymlaen at dderbyn croeso unwaith eto yn y fynachlog. Fel y nodwyd, cawn yr argraff na chanodd yr awdl hon ar dir y fynachlog.

4 llys Bedr  Awgrymir bod Glyn-y-groes fel llys y nef.

5 Awr  Awr ab Ieuaf, un o hynafiaid y gangen o linach Tudur Trefor a drigai yn Nhrefor, ger Llangollen; gw. 110.10n.

7 campau  Topos yn y canu mawl yw mynegi meistrolaeth y noddwr ar gampau, a gallwn gymharu’n arbennig ddisgrifiad Gutun Owain o’r Abad Dafydd, GO XXIV.27–34:

Pa sant â’r holl gampav sydd
Yn i twf, onit Davydd?
Awgrym, mydr, a gramadec
Yw’r hain, a darllain yn dec.
Organ y kaid ar gân kôr,
A Thrillo wrth yr allor.
’Oes wyth o’r bobl a saetho
A blyka i vwa yvo?

Casglwn o’r llinellau hyn nad campau ymenyddol yn unig yr oedd Dafydd yn feistr arnynt, ac felly gall mai at ei gryfder corfforol y cyfeirir yn llinell 83 isod.

12 Saint Antwn  Deellir Saint yma yn amrywiad ar sant (gw. GPC 3169 d.g. saint¹), cf. GLGC 238.18. Ystyrid Antwn Fawr o’r Aifft, c.251–356, yn dad mynachod. Cyfeiria Guto’n ffigurol yma at yr Abad Dafydd fel Antwn, yn yr ystyr ei fod fel tad i fynachod Glyn-y-groes. Gw. ymhellach 59.67n.

13 Eurodd, adeilodd y delwau …  Cyfeiriodd Gutun Owain yntau at drvd doriadav o’r dail, a’r delwav yn ei awdl i’r Abad Dafydd, GO XXVII.31.

17 cawn  Cf. 21–4. Dehonglir y ferf yn ffurf gyntaf unigol amherffaith mynegol, ond mae’r ffurf gyntaf luosog bresennol (neu ddyfodol) hefyd yn bosibl. Sôn am y croeso a dderbyniai pan ymwelai â’r fynachlog a wna yma, cf. 1–2 a gw. yn arbennig 3n.

19 plas Egwestl  Sef Glyn-y-groes, a elwir hefyd yn Llynegwestl, Llanegwestl a Glynegwestl gan y beirdd. Gw. ymhellach 105.44n. Dehonglir Plas-y-groes, 116.19n, yn enw priod, a gellid darllen Plas Egwestl yn yr un modd yma.

20 llyn  Gair amwys yma: gall gyfeirio at y llyn pysgod ar bwys y fynachlog, ond gan mai llawenhau yw rhinwedd y llyn arbennig hwn, dichon mai ‘diod’ yw’r ystyr yma, sef yr hyn a ganmolir ynghyd â’r bwyd yn yr englyn hwn (eir ymlaen i ganmol y ddiod ymhellach yn yr englyn nesaf). Canmolodd Lewys Glyn Cothi yntau ddiod debyg a dderbyniodd gan Ddafydd ap Rhys o Dre’rdelyn: GLGC 157.20 Pasteiod, hen ddiod dda.

21 meddyglyn  ‘Medd’ yma, gw. GPC 2401–2 ac ymhellach Y Wledd: Diod: Medd.

21 bragod  GPC 307, ‘math o ddiod frag a wneid gynt trwy eplesu cwrw a mêl ynghyd’; gw. Y Wledd: Diod: Cwrw.

22 breugwrf o’r pibau  Mewn casgenni (GPC 2792–3 d.g. pib) y cedwid cwrw: gw. Y Wledd: Diod.

25 garddau – gwenyn  GPC 1381 d.g. gardd wenyn ‘apiary, bee garden’.

26 gwinwydd  Os derbynnir air y beirdd, ymddengys fod gwinwydd yn gyffredin yn y mynachlogydd Cymreig, cf. TA III.62 Llyn bragod gwenyn, brig ŷd, gwinwydd (am ddiodydd Ystrad Marchell).

27 carolau  Roedd ystod ehangach o ystyron i carol yn y cyfnod hwn: gallai olygu ‘Dawns; cân ysgafn lawen mewn mesur rhydd, yn enw. y math a genid ar ŵyl i ganlyn dawnsio, &c.’ yn ogystal â charol grefyddol neu Nadolig fel y defnyddiwn ni ef heddiw, GPC 430 ac ymhellach OED Online s.v. carol, n.

29 organau  Gallai organ gyfeirio at offeryn chwyth yn gyffredinol, nid o reidrwydd un ac iddo allweddell; cf. GPC 2654 d.g. organ¹ a disgrifiad Guto o gorn hela fel Organ fawr i gŵn yw fo, 99.46. Yn y cerddi a ganwyd i’r Abad Dafydd cysylltir yr organ â chanu’r côr yn benodol, cf. GO XXVI.41–2 Vchel efferen, echwydd engyliawl / Organ, a dwyvawl air genav Davydd! Gw. ymhellach Price 1952: 84, ‘A stone pulpitum or gallery separated the choirs of the monks and the conversi or lay brethren. This pulpitum or Choir Screen had a spacious loft above it and carried the organ. Its situation at Valle Crucis followed that of Beaulieu and Buildwas Abbeys and occupied the easternmost bay of the Nave.’

31 Guto gau  Cyfeirio yn ysgafn ato’i hun a wna’r bardd. Mae’r ansoddair cau (sy’n treiglo ar ôl yr enw priod, cf. 44a.14 Guto lwys) yn amwys: ei brif ystyr yma yw ‘wedi ei gau’ (GPC 441), yn ddisgrifiad o Guto wedi ei amgáu yn y fynachlog, fel porchell dof (banw parthau, 32); ond gall cau hefyd olygu ‘ffals, twyllodrus’, &c. (gw. ibid.) a all awgrymu bod Guto yn twyllo wrth aros yno, gan nad oedd yn fynach go iawn. Mae’n ddigon posibl fod yr amwyedd yn fwriadol.

Mae’n bosibl hefyd mai cyfeirio at Gutun Owain a wna’r bardd yma, yn hytrach nag ato’i hun: yr oedd Guto a Gutun yn ffurfiau anwes ar Gruffudd (Morgan and Morgan 1985: 103), ac fel y gwelir yn 101a.1n, gallai Syr Rhys gyfeirio at Guto’r Glyn fel Gutun neu y Gutun. Gwyddom fod Gutun Owain wedi byw yng Nglyn-y-groes ers cyfnod abadaeth ei ewythr, Siôn ap Rhisiart, a ragflaenodd yr Abad Dafydd.

32 yn fanw parthau  Ar parthau, lluosog yr enw parth a ddefnyddir yma fel ansoddair ‘dof, llywaeth; eofn, hy’, gw. GPC 2695 d.g. parthau¹ (lle y’i hesbonnir yn ffurf luosog parth ‘aelwyd, llawr’); gyda’r cyfuniad banw parthau, cf. porchell parthe a ddyfynnir yno.

37 Difiau’r Drindod  GPC 982 ‘the Thursday after Trinity Sunday, Corpus Christi’ (Dydd Sul y Drindod yw’r Sul yn dilyn y Pentecost).

40 rhwygo pyllau  Hynny yw, cerdded drwy byllau dŵr, cf. rhwygo’r môr (moroedd) ‘to cleave the sea(s), sail the sea(s), navigate’, GPC 3116.

47 Duw Awdur  Cyfuniad cyffredin am Dduw’r Creawdwr. Fodd bynnag, gellid deall awdur yn wrthrych dodes, yn gyfeiriad at yr Abad Dafydd a fu’n gyfrifol am waith adeiladu ar safle’r fynachlog; cf. 115.19 Awdur Mechain (am yr Abad Dafydd ab Owain).

47 teirteml a dortur  Cyfeirir at yr adeiladau ar safle’r fynacghlog, neu gysylltiedig â hi.

50 Dewi’r gweiniaid  Cyfeirad ffigurol at yr Abad Dafydd fel Dewi Sant, a’r bardd yn ymwybodol, mae’n siŵr, mai’r un yw tarddiad y ddau enw Dafydd a Dewi; gw. Morgan and Morgan 81–5.

51 dofwyd  Mae dofi yn air a ddefnyddir yn aml gan Guto, yng nghyswllt uchelwr yn rhoi nawdd neu gysur i westai yn ei gartref (ac nid mewn cyswllt crefyddol yn unig); cf. 86.5–6 Ei dad, Abertanad hydd, / A’m dofes, a’i fam, Dafydd; eto 115.49 Un yw Dafydd i’n dofi (am Abad Dafydd ab Owain yn rhoi croeso i’r beirdd yn Ystrad Marchell); cf. disgrifiad Gutun Owain o’i noddwr, GO LXI.49 Llys Dafydd lliaws dofi. Yma yr abad ei hun sydd wedi ei ‘ddofi’ yn y fynachlog, wedi ymgartrefu yno, gan felly fyw yn ‘ddof’.

51 a’n cred  Deellir cred yma’n enw, ond gall mai berf ydyw, ‘sy’n ymddiried ynom’.

53 Tysilio  Nawddsant eglwys Llantysilio, a leolir ychydig i’r dwyrain o Lyn-y-groes – Price 1952: 75, ‘The Church at Llantysilio was probably associated with Valle Crucis Abbey longer than any other of the appropriated Churches’. Gw. Thomas 1908–13: ii, 279–82. Yn ôl Paroch i: 122–3, lleolid y fynachlog yn nhrefgordd Maes yr Ychen ym mhlwyf Llantysilio; cyfeirir, ibid. 122, at Ffynnon Dysilio ym mhlwyf cyfagos Bryn Eglwys ac yn ibid. 123 at A little spring call’d Tyssilio ym mhlwyf Llantysilio.

54 Berned  Sef Bernard (1090–1153), abad Clairvaux, a sylfaenydd effeithiol Urdd y Sistersiaid.

55 dof yr ŵyl, di-frad, dyry ym …  Enw benywaidd yn unig yw gŵyl (GPC 1758–9 d.g. gŵyl¹) ac felly ni all yr ansoddair cysefin di-frad ei oleddfu. Fe’i deellir felly’n ddisgrifiad cyfosodol o’r bardd ei hun.

55 tewrad  Am tew yng nghyswllt bendithion neu roddion moethus neu niferus, cf. HCLl 59 Dy ras aeth mor dew â’r sêr / Hyd at ras dy dad …

56 tri thaliad  Nid yw’r ystyr yn gwbl eglur. A yw’n dweud fod ei daliad ef, Guto, i’r abad yn gyfwerth â thri thaliad bardd arferol? A’i fod yn derbyn gan yr abad roddion niferus (tewrad) a oedd yn gyfwerth â’r taliad (treth) a dderbyniai Iolo gynt am ei gerddi ef?

56 Iolo  Iolo Goch, bardd a flodeuai yn ail hanner y bedwaredd ganrif ar ddeg. Cysylltir ef yn arbennig â’r gogledd-ddwyrain, a chanodd i noddwyr eglwysig o bwys megis Siôn Trefor ac Ithel ap Robert, a ddyrchafwyd yn esgobion Llanelwy. Tybed a ganodd hefyd i noddwyr yng Nglyn-y-groes? Gogleisiol yw’r cyfeiriad canlynol mewn awdl gan Gutun Owain i’r Abad Dafydd, GO XXVII.43–4 O eiliad Iolo ar vawl, y gwŷr vo / Weddio ’n oddevoc. (Gogleisiol hefyd yw’r cyfeiriad at Iolo Goch yng Ngramadeg Gwysanau, a gofnodwyd yn ail hanner y bedwaredd ganrif ar ddeg ac a gysylltir ag abaty Glyn-y-groes, gw. Parry Owen 2010: 1–31 ac yn arbennig 11, 16, 22.) Ceir traddodiad fod Iolo wedi ei gladdu ar dir y fynachlog – gw. Price 1952: 159 – ac os gwir hynny, gallwn dybio bod cysylltiad wedi bod rhyngddo a’r fynachlog yn ystod ei oes. Ond cyfeirir yn gyffredin at Iolo hefyd ym marddoniaeth y bymthegfed ganrif fel patrwm o fardd mawl (gan fanteisio’n aml ar y ffaith fod ei enw’n cytseinio â’r ferf eiliaw): e.e. wrth farwnadu Dafydd ab Edmwnd, medd Gutun Owain, nid eiliodd onid iolo / yr ail val yr eiliai vo, DE Atodiad II.19–20.

57 teuluwr  GPC 3491 ‘bardd wedi ei hyfforddi yng nghelfyddyd cerdd dafod ac iddo safle rhwng clerwr a phrydydd yn nhair cainc draddodiadol cerdd dafod, bardd teulu, ?bardd llys’. Er nad yw’n gwbl eglur at bwy y cyfeirir, diau mai’r Abad Dafydd a ganmolir yma am ei ddoniau barddol, yn enwedig gan fod y bardd yn mynd rhagddo i foli ei rinweddau fel amaethwr yn ogystal â darparwr croeso da i westeion. Cf. eiriau Gutun Owain amdano, GO XXVII.41–4, O voliannav nef val Ennoc / Y pwysai vydr Powys Vadoc: / O eiliad Iolo ar vawl, y gŵyr vo / Weddio ’n oddevoc.

58 dwylaw Brido  Telynor enwog, a elwir Brido neu Prido ac y cysylltir ei enw â chlymau telyn yn llawysgrif Robert ap Huw. Ni wyddys fawr amdano, ond awgrymir gan Peter Crossley-Holland (1999: 203, 210–11) iddo flodeuo yn 1420–40. Am gyfeiriadau eraill at Brido, cf. GLGC 116.43–4 ei glod a draethir gan gildant – Brido / tra draetho genau, tra dweto dant, 136.37–8 Cŵyn tant am ei fabsant fo / oedd i F’redydd gerdd Frido; GLMorg 95.22 Brawd i’r dyn Brido ar dant; GST 87.67 Bysedd Brido neu Basant. Gw. ymhellach DG.net ‘Y Cefndir Cerddorol’ 9. Ai cyfeirio at ddawn yr Abad Dafydd ar y delyn a wneir yma (cf. y nodyn blaenorol)?

67 Deufedd od yfir, dau win a dynnir  Yn llythrennol ‘os yfir dau fedd, dau win a dynnir’: ffordd arall o ddweud bod y ddiod yn llifo yng Nglyn-y-groes. Mewn casgenni y cedwid gwin yn y cyfnod hwn, ac felly tynnu gwin a wneid yn hytrach na’i dywallt o boteli, gw. Adamson 2004: 50. Mae Gutun Owain, yntau, yn tystio bod llawer o ddiodydd alcoholaidd yn cael eu cynhyrchu yng Nglyn-y-groes yn ystod abadaeth Dafydd, gw. y nodyn cefndir uchod.

69 coroned  GPC 565 ‘gosod coron ar ben person, … dwyn i ben yn berffaith neu’n ogoneddus’. Dysgwn yng ngherdd 112 fod yr Abad Dafydd wedi sicrhau to newydd i’r abaty gan ddefnyddio coed o Fron Hyrddin (gw. 112.34n), felly mae’n ddigon posbil mai cyfeirio at gwblhau’r gwaith hwnnw a wneir yma.

71 dwylys  Nid yw’n eglur at ba ddwy lys y cyfeirir; wrth foli’r un abad cyfeiriodd Gutun Owain yntau at y ddwy lys, GO XXVI.71–2 O bu dderwen hen nev hydd glan Dyvrdwy, / Y’w ddwylys devvwy ydd êl oes Davydd! Mewn nodyn, ibid. 163, meddai Bachellery, ‘L’abbé Dafydd avait-il déjà été consacré évèque de Llan Elwy? … il est probable qu’après avoir reçu la mitre, l’abbé Dafydd continua à résider à l’abbaye de Llan Egwestl. Ceci expliquerait la “double cour”.’ Dyrchafwyd Dafydd yn esgob Llanelwy yn 1500, a rhwng 1500 a 1503 daliodd yr esgobaeth a’r abadaeth yr un pryd (er iddo benderfynu barhau i fyw yng Nglyn-y-groes). Er esbonio’r cyfeiriad at ddwylys, mae’n rhaid cytuno gyda CTC 385–6 fod y dyddiad hwnnw’n rhy hwyr ar gyfer awdl Guto.

Cyfeiriodd D.R. Thomas (1908–13: i, 220) at gofnod yn Pen 181 sy’n nodi i Ddafydd fod yn Warden yn Rhuthun (Yr arglwydd esscop llanelwae, abat glynegwestl ac y warden yn rruthun, nit amgen no d’d ap Ien’n) ac awgrymir yn CTC 384 y gallai fod wedi bod yn warden mewn eglwys golegol i ganoniaid secwlar a sefydlwyd yn Rhuthun c.1310 gan John de Grey. Mae’n bosibl felly mai llysoedd Dafydd yn Rhuthun ac yng Nglyn-y-groes yw’r ddwylys hyn. Fodd bynnag, yn niffyg tystiolaeth sicrach (a byddem wedi disgwyl i’r beirdd dynnu sylw at unrhyw gysylltiad), rhaid gwrthod hynny. Ond tybed ai catref teuluol yr abad yn Nhrefor yw un o’r ddau lys ac mai yno mewn gwirionedd y canwyd yr awdl hon (cf. isod 85 Dafydd – o Drefawr a gw. y sylwadau rhagarweiniol)?

Fodd bynnag, mae’r cyd-destun yn awgrymu yn gryf mai at ddwylys ar safle’r fynachlog y cyfeiria Guto a Gutun Owain. Maent yn ddwylys dan awdurdod Fened neu Feuno. Ai un o’r llysoedd oedd rhan o ddortur y mynaich a drawsnewidiwyd gan Ddafydd i fod yn ‘comfortable suite of accommodation for the abbot himself’ (Robinson 2006: 291)?

72 Dan Fened neu Feuno  Cf. 112.26n.

73 derw yw’r adail  Cyfeirir at waith pren y tu mewn i’r fynachlog: cf. 112.34n lle cyfeiriodd Guto at y ffaith fod yr Abad Dafydd wedi defnyddio pren derw o fryn Hyrddin ar gyfer gwaith ailadeiladu yn y fynachlog.

77 du llawenddoeth  Awgrym fod yr Abad Dafydd yn ŵr a chanddo wallt du: cf. 112.19n.

83 di-gryf  Dysgwn gan Gutun Owain fod yr Abad Dafydd yn bencampwr ar fwa saeth ac felly nid amhriodol yw cyfeirio at ei gryfder corfforol yma, gw. uchod 7n.

84 efo  Sylwer mai ar y goben mae’r acen, felly hefyd yn llinell 85.

85 Trefor  Hanai’r Abad Dafydd o linach Tudur Trefor o gangen o’r teulu a drigai, yn ôl pob tebyg, mewn tŷ cynharach ar safle’r Neuadd Trefor presennol, ar gyrion pentref Trefor. Gw. 5n Awr.

87 Llwyn Hyrddin  Ceir sawl cyfeiriad at Lwyn Hyrddin, Bron Hyrddin neu Hyrddin yn y cerddi i Lyn-y-groes, yn cyfeirio at y bryn ger yr abaty a oedd unwaith yn goediog: cf. 111.27 Bron Hyrddin.

Llyfryddiaeth
Adamson, M.W. (2004), Food in Medieval Times (Westport)
Crossley-Holland, P. (1999), ‘Cyfansoddwyr Robert ap Huw’, Hanes Cerddoriaeth Cymru, 3: 206–16
Gresham, C.A. (1968), Medieval Stone Carving in North Wales (Cardiff)
Henken, E.R. (1987), Traditions of the Welsh Saints (Cambridge)
Morgan, T.J. and Morgan, P. (1985), Welsh Surnames (Cardiff)
Parry Owen, A. (2010), ‘Gramadeg Gwysanau (Archifdy Sir y Fflint, D/GW 2082)’, LlCy 33: 1–31
Price, G.V. (1952), Valle Crucis Abbey (Liverpool)
Robinson, D.M. (2006), The Cistercians in Wales: Architecture and Archaeology 1130–1540 (London)
Thomas, D.R. (1908–13), The History of the Diocese of St. Asaph (3 vols., Oswestry)

This is a very finely crafted ode, praising Abbot Dafydd ab Ieuan for his warm hospitality towards poets and as an excellent provider for the community of monks at Valle Crucis. As in Gutun Owain’s poem to the same abbot, Guto depicts a life full of luxuries for poets within the abbey’s walls, paying much attention to the feasts and entertainment provided for guests there. Abbot Dafydd is praised for being a good husbandman (cf. poem 112), and due emphasis is given to the abbey’s ability to produce its own produce by means of its orchards, its woods and its ‘bee gardens’ (e.g. 21–8). The monks would brew their own beer and bragget, and grow vines and trees to provide fruit for the feasts. As Gutun Owain explained, GO XXVI.49–54:

Ef a bair llynav o vyw berllanwydd,
Ac o vrac gwenith a gwiw vric gwinwydd.
A gario ’r gwenyn o gyriav ’r gwevnydd
Yn i gaeredav a wna gwirodydd;
Y ffrwythav gorav, megys Gweyrydd Gryf,
O ddayar a dyf, a ddyry Davydd.

‘He provides drinks from the flourishing trees of his orchard, / and from the malted liquor of wheat and the excellent sprigs of the vines. / That which the bees carry from the furthest reaches of the meadows, / gives rise to liquors in his enclosures. / Dafydd provides, just like Gwyrydd the Strong, / the best fruits that grow from the earth.’

Guto also refers to the building-work undertaken at Valle Crucis under Dafydd’s instruction (69–72). In the previous cywydd (poem 112) he explained how the abbot used timber from oak trees felled on nearby Bron Hyrddin to provide a new caead ‘covering’ or nen ‘roof’ for the abbey, and it is possible that line 69 in this poem refers to the recent completion of that work: Doe y coroned ei dai cryno ‘Yesterday his fine buildings were crowned.’

As well as praising Dafydd for being such an effective abbot, Guto also pays tribute to his personal achievements – not only is he a master of scholarship and the possessor of abadaidd wybodau ‘knowledge befitting an abbot’ (6), Guto also praises his strength (83–4); the fact that Gutun Owain praises Dafydd’s accomplishment as an archer suggests that it may be the abbot’s physical strength that Guto has in mind here, not his spiritual strength alone. Guto also notes his keen interest in poetry and music – the pleasure the abbot derives from listening to the poets, and the lively entertainment Guto enjoys in his company over dinner at the abbey (29–30).

In the opening couplet of the poem, Guto suggests that Valle Crucis was a place where he would spend feast days and would be given sanctuary during the long winter months, until the beginning of summer after Trinity Sunday, in order to avoid illnesses, the cold, and getting himself wet in puddles (33–40). Guto uses the following adverbs meaning ‘yonder, over there’ to refer to the abbey’s location: fry (8), yno (17, 29, 31, 41, 50), acw (35), draw (64), and when he mentions the welcome he received there, he tends to use the past tense (e.g. 21n), but also to declare his intention to return there in the future (e.g. 35, 55). It is impossible to draw any firm conclusions based on such references, but we are given the distinct impression that Guto was not a permanent resident at the abbey when he declaimed this poem. The fact that he refers specifically to the abbot as Dafydd – o Drefawr ‘Dafydd of Trefor’ (85), raises the possibility again that the poem may have been addressed to Dafydd’s family in Trefor. We can assume that Guto would have received patronage in both places. Abbot Dafydd’s family had a long history of patronizing Welsh poetry, and we can be sure that the audience in his home in Trefor would have been been capable of appreciating odes of such technical difficulty as this and poem 111.

Date
Possibly the middle years of the 1480s.

The manuscripts
The poem is preserved in 12 manuscripts. LlGC 8497B gives only the first englyn, Pen 221 only the opening couplet and BL 14971 only lines 1–44. In LlGC 8497B Thomas Wiliems copied the first englyn of poem 111 (Llwyddiant i’r tenant …), then the first englyn of this poem (Llys rydd …), and then the rest of poem 111. He placed the letter a near Llys rydd … and the letter b near Llwyddiant i’r tenant …, suggesting that he believed that Llys rydd … was the opening englyn of the ode.

The manuscripts divide into three groups, without much variation between them. The first group, LlGC 3049D, Gwyn 4, LlGC 8497B, derive from ‘The Conwy Valley Exemplar’ (X¹ in the stemma). LlGC 3049D seems to be the closest to X¹, and has some non-standard forms that have been ‘corrected’ in Gwyn 4. In the second group is John Jones of Gellilyfdy’s copy in BL 14971 which is closely related to the X¹ group, but which sometimes follows the third group, represented by Pen 99. The manuscripts in third group derive directly or indirectly from Pen 99. Again the copyist here tended to standardize and ‘correct’ his source: e.g. danfoned was read in line 72 for dan Fened.

Generally the editors of GGl followed Pen 99. As regards lines 1–44, if two groups agree against one, I have tended to favour the most popular. As regards lines 45 onwards, where X¹ and Pen 99 disagree, I have considered each case individually, without giving preference to either group.

Stemma

Previous editions
GGl poem CXII; CTC poem 71.

Metre and cynghanedd
An ode, 88 lines, in the following metres:

Lines 1–44
A series of 11 englyn unodl union all with the same end-rhyme, -au. Often lines 1, 3 and 4 of each englyn begin with the same initial sound (cymeriad llythrennol) or words (cymeriad geiriol), and sometimes line 2 as well (e.g. 21–4). The sound repeated at the beginning of the lines is usually a vowel (note that any vowel answers any other vowel), and is often sustained over more than one englyn (e.g. 13–20, 25–36).
Cynghanedd: not counting the second line of the englynion unodl union, and including the final englyn of the poem: croes 51.5% (19 lines), sain 35% (13 lines), traws 13.5% (5 lines). The gair cyrch (the word or words in the first line of the englynion unodl union which follow the main rhyme) alliterates with the beginning of the second line, forming cynghanedd groes or cynghanedd draws except for the last englyn where there is internal rhyme and cynghanedd sain.

Lines 45–84
These form a series of ten stanzas of clogyrnach (CD 336–7); clogyrnach consists of traeanog (a sixteen-syllable couplet, divided into three sections, the first two having the same end-rhyme, the same rhyme given again in the middle of the third section, whilst the end of this third section supports the main rhyme of the whole stanza) followed by cyhydedd fer (two eight-syllable lines, CD 334–5). The main rhyme throughout is -o. This poem is a tour de force. Every line begins with the letter D-, and as each line of cyhydedd fer has cynghanedd groes (or traws in a few cases), and as the three third-sections of each traeanog also begin with the same letter d-, there are a great many words beginning in d- in this section of the poem! E.g. 79–80 Dewrwalch dioriog, dianair, doniog, / Dinerthog dyn wrtho. As the patron’s name, Dafydd, begins with the same letter, this may well have been a means of personalizing the poem.

Lines 85–8
An englyn unodl union. Its cynghanedd has been analyzed with lines 1–44 above.

1 Llys rydd ym y sydd …  With this opening line, cf. GMBr 18.1 Llys rydd ynn y sydd a wna sôn ‘Ours is an open court which has a reputation.’ In his praise to Abbot Dafydd, Gutun Owain also referred to Valle Crucis as llys rydd, GO XXVII.39, XXXI.21, 43 and cf. especially the opening of his ode to Dafydd, XXVI.1–2 Davydd, y’w lys rydd yr af i gwyno / Rrac anwyd y gayaf ‘Dafydd, it is to his open court that I will go to complain / about the chill of winter.’ The adjective rhydd means ‘free, open, unrestricted’ here; a description of the abbey as open at all times and not just on feast days. This was an important aspect of the Cistercians’ mission.

2 deliais  For the verb daly ‘to hold’, of feast days, see GPC 881.

3 a fydd yn fau  The verb bydd is taken to be present consuetudinal, but the future tense is also possible, with the poet looking forward once again to being welcomed within the abbey’s walls. As discussed above, it is quite possible that Guto did not sing this ode at the abbey itself.

4 llys Bedr  St Peter; Valle Crucis is a heavenly court.

5 Awr  Awr ab Ieuaf, an ancestor of the branch of the Tudur Trefor line that lived in Trefor, near Llangollen; see 110.10n.

7 campau  The poets often praised their patron’s mastery of a variety of skills, and we can compare Gutun Owain’s description of Abbot Dafydd, GO XXIV.27–34:

Pa sant â’r holl gampav sydd
Yn i twf, onit Davydd?
Awgrym, mydr, a gramadec
Yw’r hain, a darllain yn dec.
Organ y kaid ar gân kôr,
A Thrillo wrth yr allor.
’Oes wyth o’r bobl a saetho
A blyka i vwa yvo?

‘Which saint is master of all the accomplishments / in their flowering, apart from Dafydd? / These are arithmatic, metrics and grammar / and reading well. / He would be an organ accompanying the choir, / a St Trillo by the altar. / Among eight of those people who shoot, / is there one who can pluck his bow?’

From these lines we can assume that Dafydd’s accomplishments encompassed more than intellectual skills; line 83 below, therefore, may well refer to his physical strength.

12 Saint Antwn  Saint is a variant of the singular sant here, see GPC 3169 s.v. saint¹ and cf. GLGC 238.18. Anthony the Great of Egypt, c.251–356, was considered the father of monasticism, and by referring to Dafydd as St Anthony, Guto is suggesting that he was like a father to the monks at Valle Crucis. See further 59.67n.

13 Eurodd, adeilodd y delwau …  Gutun Owain also referred to drvd doriadav o’r dail, a’r delwav ‘rich carvings of leaves, and the statues’ in his ode to Dafydd, GO XXVII.31.

17 cawn  Cf. 21–4. It’s understood here as the first person singular imperfect indicative of cael, but the first person plural present (or future) tense is also possible. Guto is referring to the welcome he received when visiting the abbey, cf. 1–2 and especially 3n.

19 plas Egwestl  Valle Crucis, which the poets also call Llynegwestl, Llanegwestl and Glynegwestl. See further 105.44n. Plas-y-groes, 116.19n, is taken to be a place name, and Plas Egwestl could be understood similarly here.

20 llyn  Ambiguous: it could refer to the fishpond beside the abbey; however as this particular llyn causes joy, it probably refers to the ‘drink’ which is praised along with the food in this englyn (the variety of drinks provided is praised further in the next englyn). Lewys Glyn Cothi also praised a similar drink he received from Dafydd ap Rhys of Tre’rdelyn: GLGC 157.20 Pasteiod, hen ddiod dda ‘pasties, an old good drink’.

21 meddyglyn  Probably ‘mead’ here, see GPC 2401–2 and further The Feast: Drink: Mead.

21 bragod  GPC 307 ‘bragget’, OED Online s.v. bragget, n. ‘A drink made of honey and ale fermented together’; see The Feast: Drink: Ale.

22 breugwrf o’r pibau  Beer was kept in barrels (GPC 2792–3 s.v. pib): see The Feast: Drink.

25 garddau – gwenyn  Cf. GPC 1381 s.v. gardd wenyn ‘apiary, bee garden’.

26 gwinwydd  References in the poems seem to suggest that vines were quite common in the Welsh monasteries, cf. TA III.62 Llyn bragod gwenyn, brig ŷd, gwinwydd ‘A drink of honey bragget, the tips of corn, and vines’ (of the drinks at Strata Marcella).

27 carolau  The word carol not only referred to the religious songs sung at Christmas and feast days, but also a ‘dance’ or ‘a ring-dance with accompaniment of song’, ‘a song; originally, that to which they danced. Now usually, a song of a joyous strain’, see GPC 430 and OED Online s.v. carol, n.

29 organau  The word organ could refer generally to a wind instrument, not necessarily one with a keyboard; cf. GPC 2654 s.v. organ¹ and Guto’s description of a hunting horn Organ fawr i gŵn yw fo ‘he’s a great organ for dogs’, 99.46. In the poems to Abbot Dafydd, the organ is associated with the singing of the choir, cf. GO XXVI.41–2 Vchel efferen, echwydd engyliawl / Organ, a dwyvawl air genav Davydd! ‘High mass, the angelic flow of the / organ, and the godly word from Dafydd’s mouth’. See further Price 1952: 84, ‘A stone pulpitum or gallery separated the choirs of the monks and the conversi or lay brethren. This pulpitum or Choir Screen had a spacious loft above it and carried the organ. Its situation at Valle Crucis followed that of Beaulieu and Buildwas Abbeys and occupied the easternmost bay of the Nave.’

31 Guto gau  The poet is referring to himself light-heartedly. The adjective cau (leniting here after the personal name, cf. 44a.14 Guto lwys) is ambiguous: its main meaning here is ‘sheltered‘ (GPC 441), with Guto describing himself as a tame piglet (banw parthau, 32), enclosed within the abbey. However cau also means ‘false, deceitful’, &c. (ibid.) and could suggest that he is staying in the abbey under false pretences as he isn’t a proper monk.

It is also possible that Guto is talking about Gutun Owain rather than himself here: both Guto and Gutun were ‘pet forms of Gruffydd’ (Morgan and Morgan 1985: 103), and as we see in 101a.1n, Syr Rhys could call Guto’r Glyn Gutun or y Gutun. We know that Gutun Owain had been closely associated with Valle Crucis abbey since the abbacy of his uncle, Siôn ap Rhisiart, who preceded Abbot Dafydd.

32 yn fanw parthau  For parthau, plural of the noun parth, used here as an adjective meaning ‘tame, pet; forward, shameless’, see GPC 2695 s.v. parthau¹ (where it is explained as plural of parth ‘hearth, floor’); with banw parthau, cf. porchell parthe which is quoted there.

37 Difiau’r Drindod  GPC 982 ‘the Thursday after Trinity Sunday, Corpus Christi’.

40 rhwygo pyllau  I.e., go through puddles, cf. rhwygo’r môr (moroedd) ‘to cleave the sea(s), sail the sea(s), navigate’, GPC 3116.

45 teilyngo  The subjunctive verb is used to express a wish here (as with damuno in the following line).

47 Duw Awdur  A common collocation for God the Creator. However, we could take awdur to be the object of the verb dodes, referring to Abbot Dafydd who had been responsible for the building work undertaken at the abbey; cf. 115.19 Awdur Mechain ‘the authority of Mechain’ (of Abbot Dafydd ab Owain).

47 teirteml a dortur  A reference to the buildings on the abbey site, or those associated with the abbey.

50 Dewi’r gweiniaid  Guto figuratively calls Abbot Dafydd St David, probably aware of the fact that both Dafydd and Dewi derive from the same name; see Morgan and Morgan 81–5.

51 llei  A variant form of the conjunction lle which contains the preverbal particle y, rather than a contraction of lle and the internal pronoun ’i (although that would also be possible here).

51 dofwyd  Guto frequently uses the verb dofi ‘to tame’ in the context of a host giving patronage or succour to a guest (not just in a religious context); cf. 86.5–6 Ei dad, Abertanad hydd, / A’m dofes, a’i fam, Dafydd ‘His father, stag of Abertanad, and his mother tamed me, Dafydd’; eto 115.49 Un yw Dafydd i’n dofi ‘Dafydd is one to give us succour’ (of Abbot Dafydd ab Owain, welcoming poets to Strata Marcella); cf. Gutun Owain’s description of his patron, GO LXI.49 Llys Dafydd lliaws dofi ‘Dafydd’s court giving succour to many’. Here it is Dafydd himself who has been ‘tamed’ or given a home at the abbey, thus living a ‘tame’ life.

51 a’n cred  I take cred to be a noun here, but it could also be a verb, ‘who trusts in us’.

53 Tysilio  The patron saint of Llantysilio church, a short distance to the east of Valle Crucis – Price 1952: 75, ‘The Church at Llantysilio was probably associated with Valle Crucis Abbey longer than any other of the appropriated Churches’. See Thomas 1908–13: ii, 279–82. According to Paroch i: 122–3, the abbey was situated in the township of Maes yr Ychen in the parish of Llantysilio; there is a reference, ibid. 122, to Ffynnon Dysilio in the neighbouring parish of Bryn Eglwys, and ibid. 123 to A little spring call’d Tyssilio in the parish of Llantysilio.

54 Berned  St Bernard (1090–1153), abbot of Clairvaux and the effective founder of the Cistercian order.

55 dof yr ŵyl, di-frad, dyry ym …  gŵyl is defined as a feminine noun only (GPC 1758–9 s.v. gŵyl¹), therefore the unlenited adjective di-frad cannot modify it and therefore di-frad is understood as an appositional description of Guto himself.

55 tewrad  For tew in relation to numerous blessings or gifts, cf. HCLl 59 Dy ras aeth mor dew â’r sêr / Hyd at ras dy dad ‘Your blessing became as numerous as the stars, / Equalling the blessing of your father.’

56 tri thaliad  The meaning is not clear. Is Guto saying that his payment to the abbot (i.e. his poem) is equal to three payments made by other poets? And that he is receiving numerous gifts from the abbot (tewrad, 55n) which were equal to the fee or payment (treth) which Iolo accepted in the past for his poems?

56 Iolo  Iolo Goch, the poet who flourished in the second half of the fourteenth century. He is associated in particular with north-east Wales, and he sang to important church leaders such as Siôn Trefor and Ithel ap Robert who were both made bishops of St Asaph. Did Iolo also sing to patrons at Valle Crucis? The following reference in Gutun Owain’s ode to Abbot Dafydd is rather suggestive: GO XXVII.43–4 O eiliad Iolo ar vawl, y gwŷr vo / Weddio ’n oddevoc ‘Through Iolo’s praise composition, he knows / How to pray effectively.’ (A reference to Iolo Goch in ‘Gramadeg Gwysanau’ is also suggestive; the text was written in the second half of the fourteenth century and associated in particular with Valle Crucis abbey, see Parry Owen 2010: 1–31 and especially 11, 16, 22.) There is a tradition that Iolo was buried on the abbey’s grounds – see Price 1952: 159 – and if that’s true, we can be confident that he did indeed have a connection with the abbey during his life. But fifteenth-century poets often name Iolo as an ideal praise poet (often taking advantage of the fact that his name alliterates with the verb eiliaw ‘to weave’, often of poetry): e.g. Gutun Owain says in his elegy for Dafydd ab Edmwnd, nid eiliodd onid iolo / yr ail val yr eiliai vo ‘only Iolo wove a composition as he used to weave’, DE Atodiad II.19–20.

57 teuluwr  GPC 3491 ‘trained poet (belonging to the middle rank of the three traditional branches of Welsh poetry), household poet, ?court poet’. Guto seems to be praising Abbot Dafydd for his poetic skills, before proceeding to praise him for his skills as a husbandman and as a welcoming host at Valle Crucis. Cf. Gutun Owain on Dafydd, GO XXVII.41–4, O voliannav nef val Ennoc / Y pwysai vydr Powys Vadoc: / O eiliad Iolo ar vawl, y gŵyr vo / Weddio ’n oddevoc ‘He charged the metre of Powys Fadog / with praises for heaven, like Enoch: / Through Iolo’s weaving of praise, he knows / How to pray effectively.’

58 dwylaw Brido  Brido or Prido seems to have been a famous harpist, and his name is associated with harp melodies in the Robert ap Huw manuscript. Not much is known about him, but Peter Crossley-Holland (1999: 203, 210–11) gives his floruit as 1420–40. For references to Brido, cf. GLGC 116.43–4 ei glod a draethir gan gildant – Brido / tra draetho genau, tra dweto dant ‘his praise will be declaimed to the accompaniment of Brido’s treble-string / whilst the mouth declaims, whilst the string speaks’, 136.37–8 Cŵyn tant am ei fabsant fo / oedd i F’redydd gerdd Frido ‘For Meredydd, Brido’s poems was / the string’s lament for his patron saint’; GLMorg 95.22 Brawd i’r dyn Brido ar dant ‘Playing strings, he was a brother to the man Brido’; GST 87.67 Bysedd Brido neu Basant ‘The fingers of Brido or Pasant’. See further DG.net ‘The Musical Background’ 9. Is Guto praising Abbot Dafydd’s accomplishments on the harp here (cf. the previous note)?

67 Deufedd od yfir, dau win a dynnir  Literally ‘if two meads are drunk, two wines are pulled’: another way of saying that drinks flows freely at Valle Crucis. Wine was kept in casks or barrels in this period, and so was ‘pulled’ rather than poured out of bottles, see Adamson 2004: 50. Gutun Owain also bears witness that many types of alcoholic drinks were produced at the abbey during Dafydd’s abbacy (see the background note above).

69 coroned  GPC 565 ‘to crown, … cap’, also meaning the bringing of something to a successful completion. We learn in poem 112 that Abbot Dafydd had commissioned a new roof for the abbey using timber felled from Bron Hyrddin (see 112.34n), therefore Guto may be referring to the completion of that work.

71 dwylys  It’s not clear to which ‘two courts’ Guto is referring here; in his praise to the same abbot, Gutun Owain also referred to the two courts, GO XXVI.71–2 O bu dderwen hen nev hydd glan Dyvrdwy, / Y’w ddwylys devvwy ydd êl oes Davydd! ‘If there was an old oak tree or stag on the banks of the Dee, / May Dafydd’s lifetime last twice as long in his two courts.’ Bachellery notes, ibid. 163, ‘L’abbé Dafydd avait-il déjà été consacré évèque de Llan Elwy? … il est probable qu’après avoir reçu la mitre, l’abbé Dafydd continua à résider à l’abbaye de Llan Egwestl. Ceci expliquerait la “double cour”.’ Dafydd was elected bishop of St Asaph in 1500, and between then and 1503 he was bishop and abbot at the same time (although he decided to reside in Valle Crucis). This would explain the ‘two courts’, however, I must agree with CTC 385–6, that 1500 is much too late a date for Guto to have composed this poem.

D.R. Thomas (1908–13: i, 220) quotes a note in Pen 181 which suggests that Dafydd was a Warden in Ruthin for a time (Yr arglwydd esscop llanelwae, abat glynegwestl ac y warden yn rruthun, nit amgen no d’d ap Ien’n … ‘the lord bishop of St Asaph, abbot of Valle Crucis and Warden of Ruthin, namely Dafydd ab Ieuan’) and a note in CTC 384 suggests that he may have been warden at the collegiate church for secular canons which was established in Ruthin c.1310 by John de Grey. If so, then the two courts could be in Ruthin and Valle Crucis. However, as there is no other evidence to connect Dafydd with Ruthin (and one would have expected the poets to refer to a connection had there been one), we must reject that suggestion. Another possibility is that the second court is the abbot’s family home in Trefor, where it is likely that this poem was declaimed (cf. below 85 Dafydd – o Drefawr and see the background notes). However, the context does seem to suggest that both Guto and Gutun Owain are simply referring to two courts within the monastery itself: they are two courts under the authority of Fened neu Feuno (‘St Benedict or St Beuno’). Could one of the ‘courts’ be the part of the monks’ dormitory which Dafydd ab Ieuan converted to an independent ‘comfortable suite of accommodation for the abbot himself’ (Robinson 2006: 291)?

72 Dan Fened neu Feuno  Cf. 112.26n.

74 derw yw’r adail  A reference to woodwork inside the abbey; cf. 112.34n where Guto refers to the fact that Abbot Dafydd used oak felled from trees on Bron Hyrddin for his building work.

77 du llawenddoeth  Abbot Dafydd seems to have had black hair: cf. 112.19n.

83 di-gryf  Gutun Owain informs us that Abbot Dafydd was an accomplished archer, therefore a reference to his physical strength would not be unsuitable here, see 7n above.

84 efo  The accent falls on the penultimate syllable (also in line 85), not on the final syllable as in modern Welsh.

85 Trefawr  Abbot Dafydd was descended from the branch of the Tudur Trefor line who lived in Trefor, probably in an earlier house on the site of the present Trefor Hall on the outskirts of the present village. See 5n Awr.

87 Llwyn Hyrddin  There are several references to Llwyn Hyrddin, Bron Hyrddin or Hyrddin in the poetry to Valle Crucis, referring to the formerly wooded hill nearby: cf. 111.27n Bron Hyrddin.

Bibliography
Adamson, M.W. (2004), Food in Medieval Times (Westport)
Crossley-Holland, P. (1999), ‘Cyfansoddwyr Robert ap Huw’, Hanes Cerddoriaeth Cymru, 3: 206–16
Gresham, C.A. (1968), Medieval Stone Carving in North Wales (Cardiff)
Henken, E.R. (1987), Traditions of the Welsh Saints (Cambridge)
Morgan, T.J. and Morgan, P. (1985), Welsh Surnames (Cardiff)
Parry Owen, A. (2010), ‘Gramadeg Gwysanau (Archifdy Sir y Fflint, D/GW 2082)’, LlCy 33: 1–31
Price, G.V. (1952), Valle Crucis Abbey (Liverpool)
Robinson, D.M. (2006), The Cistercians in Wales: Architecture and Archaeology 1130–1540 (London)
Thomas, D.R. (1908–13), The History of the Diocese of St. Asaph (3 vols., Oswestry)

Stema fwy