Y llawysgrifau
Ceir y cywydd hwn yn gyflawn neu’n anghyflawn mewn 31 o lawysgrifau. Fel yn achos cerddi eraill Guto’r Glyn, perthyn LlGC 3049D, LlGC 8497B, Gwyn 4 a C 2.617 yn agos i’w gilydd. Yn achos y gerdd hon gellir ychwanegu Llst 168 at y grŵp hwn, copi sy’n perthyn yn agos i C 2.617. Gelwir y copïau hyn yn ‘grŵp Dyffryn Conwy’ isod. Mae BL 14967 yn gopi tebyg iawn i’r rhain. Mae’r testun yn y llawysgrifau hyn mewn cyflwr da iawn a dilynwyd eu harweiniad yn ffyddiog gan amlaf. Mae’r holl gopïau annibynnol eraill yn dangos trefn llinellau wahanol a heb fod cystal â’r drefn yn y llawysgrifau hyn (gw. 47–80n). Y copi hynaf oll yw BL 31061, o ddechrau’r unfed ganrif ar bymtheg, ond serch ei ddyddiad cynnar, nid yw’r testun cystal â thestun grŵp Dyffryn Conwy a BL 14967. Ystyriwyd hefyd Llst 41, Brog I.6 (copi eithaf sâl) a chwe chopi yn llaw Llywelyn Siôn (C 2.630, LlGC 970E, C 5.44, Llst 134, LlGC 21290E a LlGC 6511B). Llinellau ac ymadroddion dethol yn unig a godwyd i Llst 55, a hynny ddwywaith. Ymddengys fod y copïydd yn defnyddio’r un testun sail yn y ddau achos, sef testun agos i BL 31061 hyd y gellir barnu. Y pedair llinell gyntaf yn unig a geir yn Pen 86 ac ni ellir dosbarthu’r testun hwnnw. Dyna’r holl gopïau a ddefnyddiwyd wrth lunio’r golygiad. Mae’r copïau sy’n weddill yn ddibynnol ar y rhain.

Trawsysgrifiadau: LlGC 3049D, BL 14967, BL 31061.

Stema

1 sâl  Ceir sel yn Brog I.6, Llst 41, Llst 55 a chopïau Llywelyn Siôn, ond mae’r unfrydedd rhwng grŵp Dyffryn Conwy, BL 14967, Pen 86 a’r copi cynnar BL 31061 o blaid derbyn sâl yma. Efallai fod y darlleniad sel wedi ei ysbarduno gan y ferf seiliaw yn ail hanner y llinell. Mae seilio yn ffurf amrywiol ar selio yn ôl GPC 3220. Ond mae llinellau 3–4 yn gryf o blaid derbyn yr ystyr arferol ‘gosod sylfaen’ yma.

1 yn  Felly BL 31061, BL 14967, Pen 86, Llst 41, Llst 55 a Llywelyn Siôn; ychwanegwyd ef, gan law arall, fe ymddengys, yn LlGC 3049D. Ceir yw yn C 2.617 a Llst 168, a dim byd yng ngweddill grŵp Dyffryn Conwy a Brog I.6. Dichon nad oedd unrhyw air yma yng nghynsail grŵp Dyffryn Conwy a bod (?cynsail) C 2.617 a Llst 168 wedi cynnig yw er mwyn adfer hyd y llinell. Hawdd fyddai colli yn drwy gyfrif rhugl yn ddeusill.

1 seiliaw  Felly pob copi ond C 2.617 a Brog I.6 sy’n cynnig seiliwr a LlGC 8497B lle cywirwyd y darlleniad a’i wneud yn aneglur (ond bod r yn sicr ar ddiwedd y gair). Cywirwyd seiliaw yn seiliwr yn Gwyn 4, mewn ysgrifen fân sy’n anodd ei gweld. Mae’n ddiogel tybied mai seiliaw a oedd yng nghynsail grŵp Dyffryn Conwy ac fe’i hategir gan BL 14967, Pen 86 a Llywelyn Siôn (seiliaw) a chan BL 31061, Llst 41 a Llst 55 (sailio).

2 wisg  LlGC 3049D a LlGC 8497B wic: ai hynny a oedd yng nghynsail grŵp Dyffryn Conwy, a’r llawysgrifau eraill yn y grŵp wedi ei ddiwygio’n wisc? Ategir wisc gan BL 14967, Brog I.6, Pen 86, Llst 41 a Llywelyn Siôn, ond wysc a geir yn Llst 168 a BL 31061 (lle y’i diwygiwyd yn wisc gan yr un llaw). Mae pwys y dystiolaeth o blaid wisg, ac er bod Rhaglan yn agos i afon Wysg, nid yw enw’r afon yn rhoi synnwyr yma.

2 serloyw  Felly pob copi ac eithrio LlGC 3049D sierlwy, BL 14967 serlwy, Gwyn 4 Siarl y (man). Ar sail hyn gellir amau bod y darlleniad yn ddiffygiol yng nghynsail grŵp Dyffryn Conwy, a bod y copïau eraill yn y grŵp wedi adfer serloyw (sylwer bod copïydd C 2.617 wedi baglu ar y gair). Ond yn sicr serloyw a gefnogir gan BL 31061, Brog I.6, Pen 86, Llst 41, Llst 55 a chopïau Llywelyn Siôn. Efallai fod serlwy (‘clwstwr o sêr’, gw. GPC 3232) wedi codi yma drwy gamddeall serloyw mân yn ddisgrifiad o addurn serennog ar wisg Syr Wiliam yn hytrach nag o ansawdd y defnydd ei hun.

3 seiliwr  LlGC 3049D, Gwyn 4, C 2.617 a Brog I.6 seliwr.

6 synhwyrau’r Deau  Grŵp Dyffryn Conwy, BL 14967 a Llst 41 (cf. GGl 126). Ni cheir y fannod yn y copïau eraill.

7 mab Tomas  Treiglir yr enw priod yn BL 31061, Llst 41, Llst 55 a chopïau Llywelyn Siôn. Ceir enghreifftiau o dreiglo ar ôl mab ac o beidio â threiglo gan Guto’r Glyn, cf. 13.14n (testunol), ond peidio sydd fwyaf cyffredin.

8 myn  Gthg. BL 31061, Llst 55 a Llywelyn Siôn am. Nid yw’n effeithio ar y gynghanedd, sy’n arbennig o gywrain yn y llinell hon (sain a chroes ar yr un pryd), ond o ran y synnwyr gwell yw myn. Yn LlGC 970E, C 5.44, Llst 134 a LlGC 21290E (trwy gywiriad) llygrwyd y llinell hon eto gan droi am andras yn a mentrys.

9 Efenni  Gthg. BL 31061 a Llywelyn Siôn dre feni.

10 o Fôn y daw  Gthg. BL 31061 ofn yw y daw, BL 14967 o von nida, dau lygriad amlwg.

11 em y Goron  Llst 41 am y goron, Brog I.6 am i goron.

13 Duw a’th ddonies  Gthg. Brog I.6 Dudd oth einioes a Llst 41 duw athomas. Collwyd a yn BL 31061 a Llst 55 oherwydd bod sillaf ychwanegol yn nes ymlaen yn y llinell (gw. isod).

13 daith uniawn  Dilynir grŵp Dyffryn Conwy, BL 14967 a Brog I.6. Gthg. Llst 41 a chopïau Llywelyn Siôn doeth vniawn, darlleniad sy’n rhoi synnwyr rhesymol, ac yn BL 31061 a Llst 55 ceir dyw thonies wr doeth iniawn. Yn achos y ddau olaf hyn gellir awgrymu bod wr wedi ei ychwanegu i greu gwell synnwyr gyda doeth uniawn, ac y bu rhaid colli a wedyn i gadw hyd cywir y llinell.

14 o  Gthg. BL 31061 a Llst 55 dy.

15 prifai-sêl  Mae ffurfiau’r llawysgrifau’n amrywio; dilynir LlGC 3049D, Gwyn 4, BL 14967 a C 5.44. Ceir pryfai am yr elfen gyntaf yn Llst 41, Llst 168 a gweddill copïau Llywelyn Siôn, a llurguniadau yn C 2.617 bryfiev, BL 31061 prysai a Brog I.6 bryfie. Cf. 31.6.

16 parlmend  Dyma orgraff mwyafrif y llawysgrifau; ceir parl(y)ment yn BL 31061, Brog I.6, Llst 41 a Gwyn 4. Ceir nifer o enghreifftiau lle mae Guto yn ateb -nt ag -nd, cf. CD 219, felly mae’n anodd bod yn sicr o’r ynganiad yma.

17 dros  Gthg. BL 31061 is, drwy gymathu â’r gair ystiwart o’i flaen.

19 cedwid  Copïau Llywelyn Siôn cadwed, diau oherwydd bod ffurf y trydydd unigol gorchmynnol yn -id yn llai cyfarwydd na’r ffurf yn -ed, cf. GMW 129.

20 Cymru … Cymro  Felly grŵp Dyffryn Conwy, BL 14967, Llst 41; gthg. BL 31061, Brog I.6 a Llywelyn Siôn i(y) gymru(y) … gymro. Mae’r llinell yn rhy hir yn y copïau hyn, ac eithrio BL 31061 a C 2.630 lle hepgorwyd o ar ôl gymro.

20 walch  Unigol ym mhob copi ac eithrio BL 31061, Llst 41, Llst 134 a LlGC 21290E (dau o gopïau Llywelyn Siôn).

21 wel dyna  Dilynir LlGC 3049D, LlGC 8497B, Llst 168 a BL 14967. Ceir val dyna yn Gwyn 4, C 2.617, BL 31061 a’r rhan fwyaf o gopïau Llywelyn Siôn, a vel dyna yn C 2.630 a LlGC 6511B. Prin o sillaf yw llyna (Brog I.6 a Llst 41) a dyna (Llst 55). Y ffurf hynaf ar yr ymadrodd hwn yw wel dyna, sy’n gywasgiad o a wely di yna, gw. GPC 3731 d.g. wel². Nodir yno enghreifftiau o fal dyna o’r unfed ganrif ar bymtheg, ond wel dyna a dderbyniwyd yn GDID XVII.70; DG.net 69.16; GSCyf Atodiad i.25.

22 greiglys  Felly pob copi ond BL 31061 drecklys a Llst 55 dreiglys.

23 a’th  Dilynir grŵp Dyffryn Conwy a BL 14967. Ceir ar ll- yn BL 31061 a Llst 41 a chan Llywelyn Siôn, i ll- yn Brog I.6. Mae’n anodd penderfynu ar y darlleniad mwyaf tebygol yma, ond mae a’th yn cyplysu’n dda â’r defnydd o dy yn y ddwy linell flaenorol.

24 yw merch hon  Felly pob copi ond Brog I.6 ywr ferch wen, Llywelyn Siôn a merch honn.

25 llys yn  Dilynir grŵp Dyffryn Conwy. Rhydd BL 14967 y fannod o flaen llys, sy’n creu llinell ry hir. Yn y lleill ceir a llys heb yn (BL 31061, Llst 41, Llywelyn Siôn) neu ar llus yn (Brog I.6: rhy hir o sillaf). Unwaith eto anodd bod yn ffyddiog yma am y darlleniad gorau, ond mae’r ffaith fod yn yn Brog I.6 yn ogystal â llawysgrifau Dyffryn Conwy a BL 14967 yn awgrymu y dylid ei dderbyn.

26 Tro o’r  Gthg. BL 31061 Tro yr, Llywelyn Siôn yn troir.

27 yno bu i minnau  Mae’r llawysgrifau’n ddryslyd iawn yma. Yr unig un sy’n rhoi’r darlleniad hwn yn ddibroblem yw Gwyn 4; fe’i ceir hefyd yn C 2.617, ond ychwanegiad yw i yno. Mae gweddill grŵp Dyffryn Conwy yn hepgor i ac yn drysu rhwng bu a bûm: yno bvminav (LlGC 3049D), yno bvm inau (LlGC 8497B), yno bv /m/inav (Llst 168). Tebyg iawn yw BL 14967 ynno bvm ynav. Ymddengys, felly, na cheid yr i yng nghynsail y grŵp a bod copïwyr Gwyn 4 a C 2.617 fel ei gilydd wedi ei ychwanegu er mwyn y synnwyr. Ni ellir derbyn bûm innau oherwydd mae’n gadael y gair baement ar ddiwedd y llinell heb ei gysylltu â dim arall. Os dilynir grŵp Dyffryn Conwy, felly, mae’n rhaid derbyn i. Yng ngweddill y llawysgrifau ceir yno i bvm iawnwiw (mwyafrif copïau Llywelyn Siôn, Llst 41) neu yno bym iawn wiw (BL 31061), yno i bvm yn i (Brog I.6), [   ] bym yn iawn (LlGC 970E) neu yno i bvm mewn iawn (C 5.44). Mae’r gynghanedd anarferol ond dilys a geir yn fersiwn Gwyn 4 (cynghanedd groes gysylltben, gw. CD 149–50) yn fwy tebygol o fod yn wreiddiol na’r gynghanedd symlach a geir drwy ddarllen bûm iawnwiw. Yn wir, y gynghanedd astrus a’r angen i gywasgu i, yn ôl pob tebyg, oedd y meini tramgwydd a barodd lurgunio’r llinell.

28 ar dy  Grŵp Dyffryn Conwy, BL 14967, Llst 41; gthg. BL 31061 a Llywelyn Siôn yn dy, Brog I.6 dan du. Ceir yr ymadrodd ar dy lifrai eto yn 67.9 ac yn ByS 266 a’i gosod ar lifrai.

29 yno  Felly’r llawysgrifau ond LlGC 3049D, Gwyn 4 a Llst 168 yna.

29 y  Rhaid ei gywasgu er mwyn hyd y llinell. Nis ceir yn LlGC 8497B, C 2.617, BL 31061 a Llst 41.

30 fu fy mharch  Felly’r llawysgrifau ond C 2.617, Llst 168 a chopïau Llywelyn Siôn a fv mharch.

31 moes  Brog I.2 Aeth.

32 i’w  BL 31061, Llst 41 a rhai Llywelyn Siôn y neu i.

32 bu  Felly pob copi ond BL 31061 a Llywelyn Siôn mae.

33 nid erchi rhoddi  Gthg. Brog I.6 Erchi nid rhoddi, dan ddylanwad 35 yn ôl pob tebyg.

33 rhuddaur  Gthg. LlGC 3049D rroddaur; Llst 41, Llst 55 a Llywelyn Siôn rhyddaur (BL 31061 rhyddair), a allai fod yn gyfansoddair o rhydd + aur, ond yn ôl pob tebyg amrywiad orgraffyddol syml ar rhuddaur ydyw.

34 nid tarian arian  Grŵp Dyffryn Conwy a BL 14967; gthg. BL 31061, Llst 41 a Llywelyn Siôn tarian o arian; yn Brog I.6 mae’r holl linell yn llwgr (na rhann oth arian nath aur). Rhydd nid gymeriad geiriol boddhaol, ond byddai’r darlleniad arall yn llwyr dderbyniol.

37–8  Ni cheir y cwpled hwn yn Brog I.6.

37 Un waith ydiw calon wych  Dilynir grŵp Dyffryn Conwy a BL 14967; gthg. BL 31061 a Llywelyn Siôn Nyd vn waith dy galon wych. Mae Llst 41 vn waith yw dy galhon wych fel petai’n pontio rhwng y darlleniadau hyn. Rhaid gwrthod y geiryn negyddol nid ar sail yr ystyr, oherwydd holl bwynt y llinellau hyn yw y gellir cymharu calon Syr Wiliam â tharian ysblennydd. Erys yw dy galon, fodd bynnag, yn ddarlleniad posibl iawn.

38 â tharian o  Felly’r llawysgrifau ond rhai Llywelyn Siôn lle ceir (n)ath arian a rhai ohonynt yn drysu rhwng o ac i.

39–40  Digwydd y llinellau hyn yn y drefn wrthol yn llawysgrifau Llywelyn Siôn.

40 ai  Gthg. Brog I.6 nid, Llywelyn Siôn a.

40 ym  Gthg. BL 31061, Llst 41, Llst 55 a LlGC 970E am.

41 no  Gthg. BL 31061 iw.

46 Dwywent lywydd  Gthg. copïau Llywelyn Siôn duw n dy lywydd.

47–80  Hyd linell 46 mae’r holl gopïau yn unfryd am drefn y llinellau (ac eithrio mân amrywiadau yn achos 37–8, 39–40). O hyn ymlaen ceir dwy drefn wahanol. Yn y golygiad dilynwyd trefn grŵp Dyffryn Conwy a BL 14967, fel y gwnaed hefyd yn GGl 127–8. Dengys BL 31061, Brog I.6, Llst 41, Llst 55 (hyd y gellir barnu) a chopïau Llywelyn Siôn drefn go wahanol: 59–68, 57–8, 69–70, 47–56, 73–6, 71–2, 77–80. Sylwer bod pob llinell a geir yn y llawysgrifau eraill hefyd ar gael yn y rhain (ac eithrio 77–8 yn Brog I.6). Gellir gweld sut y daeth y drefn hon i fod: denwyd 59 i ddilyn 45–6 oherwydd y gair dawn, a denwyd y cwpled 57–8 i ddilyn 68 oherwydd y gair maen. Denwyd 69–70 i ddilyn 57–8 oherwydd cysylltu’r ddelwedd o bwyso Syr Wiliam â delwedd y maen. Yna daw’r prif ddarn a hepgorwyd, sef 47–56. Mae gweddill y gerdd yn debyg yn y ddau fersiwn, ond bod 73–6 yn rhagflaenu 71–2 yn BL 31061 a’i chymheiriaid. Dichon mai’r toriad yn llif y disgrifiad rhwng 46 a 47 oedd man cychwyn y llygru hwn oll, ond sylwer nad yw trefn BL 31061 a’i chymheiriad yn esmwythach o gwbl yn hyn o beth. Yn hytrach, rhwygir y ddelwedd am bwysau’r maen, adran sy’n llifo’n dda yn ôl trefn grŵp Dyffryn Conwy, yn ddwy ran. Hefyd, collir y cysylltiad rhwng y cymariaethau yn 47–56 a’r gymhariaeth yn 57–8, sy’n estyn yr union un patrwm, a rhwng 57–8 wedyn a’r ddelwedd o faen Alecsander yn 59–68, sydd mewn gwirionedd yn datblygu ac yn cau pen y mwdwl ar adran y cymariaethau. Yn olaf, sylwer bod rhoi 73–6 o flaen 71–2 yn gadael yw hyn yn 73 yn ddiesboniad: beth yw hyn? Rhaid i 73 ddilyn 72 er mwyn rhoi cyd-destun i ddeall yw hyn. Am y rhesymau hyn glynwyd yn hyderus wrth drefn grŵp Dyffryn Conwy a BL 14967 yn y golygiad.

48 A’ch tŵr uwch y tai eraill  Felly grŵp Dyffryn Conwy a BL 14967, gan roi synnwyr da a chynghanedd gyflawn. Yn BL 31061 ceir ywch ywr twr nor tai eraill, sy’n debyg o ran synnwyr, ond nid atebir ch yn ywch. Awgrymaf fod y llinell wedi ei hadlunio dan ddylanwad uchel ar ddechrau’r llinell flaenorol. Gellir amau bod copïydd Llst 41 wedi sylwi ar y broblem gynganeddol, oherwydd ceir ganddo yw ywr twr nar tai eraill, darlleniad disynnwyr ond cywir o ran y gynghanedd. Yn Brog I.6 a chan Llywelyn Siôn cawn ateb gwell i’r diffyg, sef ywch ywr twr na chwrt eraill. Gall fod y ddau wedi taro ar yr ateb hwn yn annibynnol ar ei gilydd. Bid a fo, dyma enghraifft wiw lle gwelir un llygriad, a ddangosir yn BL 31061, yn esgor ar lygriadau pellach maes o law.

49 uwch wyd tithau  Felly grŵp Dyffryn Conwy a BL 14967; yn BL 31061 a’i chymheiriaid (gan gynnwys Llst 55) ceir velly chwithay. Mae’r darlleniad a dderbyniwyd yn creu gwell cyfochreb â’r llinellau blaenorol.

51 a’i  Gthg. BL 31061 ney, Brog I.6 i; mae’r llawysgrifau eraill i gyd yn cadarnhau a’i.

53 uwchben  Gthg. BL 14967 dros benn.

54 llwyf  Gthg. grŵp Dyffryn Conwy llwyn, darlleniad ystyrlon ond sy’n amharu ar y gynghanedd. Mae’r llawysgrif agos gysylltiedig BL 14967 yn cynnig llwyf, fel yn y copïau eraill. Dyma enghraifft dda sy’n dangos cydberthynas agos y llawysgrifau a elwir yma ‘grŵp Dyffryn Conwy’.

54 hefyd  C 2.617 a Llst 168 enyd, ymgais i adfer y gynghanedd i gyd-fynd â’r darlleniad gwallus llwyn (gw. uchod).

55 rhagor  LlGC 3049D orascor, ffurf garbwl.

55 rhag yr  Gwyn 4, BL 31061, Llst 55 a Llywelyn Siôn rhagor.

56 rhag  Brog I.6 nag.

56 maes rhag erwi mân  Gthg. copïau Llywelyn Siôn maint nar Ry gairw man neu amrywiadau tebyg.

57 wyd  Brog I.6 draw.

58 mewn  Felly grŵp Dyffryn Conwy ac eithrio C 2.617 a Llst 168 maen. Ceir mewn yn BL 14967, BL 31061, Brog I.6 a Llst 41 hefyd, ond maen yn Llst 55 a chopïau Llywelyn Siôn. Mae pwys y dystiolaeth yn gryf o blaid mewn, a hawdd gweld sut y gallai maen godi yn y llinell hon dan ddylanwad y llinell flaenorol, a hynny fwy nag unwaith yn annibynnol. Rhydd mewn synnwyr da, ond nid felly maen: beth fyddai maen aur?

61 hwn  Gthg. BL 31061 a Llywelyn Siôn yr hwn, sy’n hir o sillaf oni chywesgir llafariad gyntaf baradwys.

62 â’r  Rhydd mwyafrif y llawysgrifau ar yma, sef grŵp Dyffryn Conwy, BL 31061 a Llst 41. Yn BL 14967 ceir A, yn Brog I.6 or a chan Llywelyn Siôn ny (= yn y). Mae’r ddau ddarlleniad olaf hyn yn edrych fel diwygiadau er mwyn y synnwyr, ond drwy ddeall ar fel cyfuniad o’r arddodiad â + y fannod yn hytrach na’r cysylltair a, gellir cael synnwyr rhesymol.

62 ellid  C 2.617 ellir, diau er mwyn cael gwared o’r r wreiddgoll.

63 hyfryd  Brog I.6 hefud.

64 gomhisiwn  Mae’r h yn y rhan fwyaf o’r copïau (nid Llywelyn Siôn, LlGC 8497B na Gwyn 4).

66 aur  Brog I.6 wyr.

68 wyd  Gthg. BL 31061 yw.

69 pwysid  Gthg. Brog I.6 pwysud. Amwys yw orgraff BL 31061 pwysyd. Mae copïau Llywelyn Siôn yn pendilio rhwng pwysid a pwysai.

69 pob  Gthg. Llywelyn Siôn vab.

69 hapuswawr  Gthg. BL 31061, Brog I.6, Llst 41 a chopïau Llywelyn Siôn happysfawr, ond mae Llst 55 hapuswawr yn cytuno â grŵp Dyffryn Conwy a BL 14967.

70 fal  Nis ceir yn Llst 41.

71 dadwreiddiaw  Gthg. LlGC 8497B diwreiddio.

72 yw draw  Gthg. C 2.617 keisio, Brog I.6 oedd draw. Ymddengys y cyntaf fel newid bwriadol i adfer y gynghanedd sain wedi diweddaru terfyniad y ferf dadwreiddiaw yn -o.

73 yfed … yw  Brog I.6 Yfen … o.

75 daly’r  Mae orgraff y llawysgrifau’n amrywio yma, ac yn BL 31061 a chan Llywelyn Siôn ceir dala neu daly heb y fannod, ond daly’r yw’r unig ffurf a all foddhau anghenion y gynghanedd a chyfrif yn unsill ar yr un pryd.

75 dilwfr  Nid atebir yr f, ac ysbardunodd hynny newidiadau mewn rhai llawysgrifau. Rhydd C 2.617 dilwyr, Llst 168 dilayr, Brog I.6 deiliwr, Llywelyn Siôn di wael.

75 obrwy  LlGC 3049D, BL 14967 obry, fel hefyd Gwyn 4 (cywirwyd gan y brif law).

76 deifio’r … fwrw  Gthg. Llywelyn Siôn divar … varw.

76 yw  Nis ceir yn Llst 41.

77–8  Nis ceir yn Brog I.6.

78 na’th ddilëir  Llst 41 nathielir.

79 Y gŵr gwindraul gwineulwyd  Gthg. Llywelyn Siôn yn C 2.630 gwindal y gwr gwinaudlwyd; cynnwys ei gopïau eraill amrywiadau eraill tebyg i hwn.

Cywydd mawl yw hwn i uchelwr blaenllaw o Went, Syr Wiliam ap Tomas o Raglan. Yn aelod o gyngor Richard, dug Iorc, fe aeth Syr Wiliam i Ffrainc gyda’r dug yn 1441, fel y gwnaeth Guto yntau, a dyna gyfle i’r bardd ddod i adnabod cefnogwr amlycaf y dug yn ne Cymru, os nad oedd eisoes wedi canu iddo cyn hynny.

Egyr y cywydd gan gyfarch y noddwr fel seiliwr Rhaglan a’i gymharu â Solomon, seiliwr teml Caersalem (llinellau 1–4). Cawsai Syr Wiliam y castell oddi wrth ei wraig gyntaf (1n), ac er nad ef a’i seiliodd yn llythrennol, ymddengys ei fod wedi noddi gwaith adeiladu sylweddol yno a barhawyd gan ei fab Wiliam, iarll Penfro. Disgrifir hoffter y bardd o ymweld â Syr Wiliam, hoffter sy’n ei yrru i fro’r Fenni o ba gwr bynnag o Gymru y mae (9–10). Tynnir sylw at awdurdod Syr Wiliam yn ei fro a’r swyddi y mae’n eu dal yn ne Cymru (15–20), gan danlinellu ei Gymreictod (20). Yna eir ymlaen i restru ei lysoedd: Rhaglan, Colbrwg, Llandeilo (Gresynni), Tretŵr, Tro. Mae Guto yn gofyn bellach am darian Syr Wiliam, trosiad am ei galon lon lân (35). Dywed y byddai mwynhau ffafr Syr Wiliam cystal â gwasanaethu’r brenin ei hun (39–44). Yna ceir rhes o ddelweddau am y gwahaniaeth rhwng Syr Wiliam a gwŷr eraill: mae ef fel ei dŵr uchel ei hun o’i gymharu â gweddill y llys; fel yr eog o’i gymharu â physgod eraill; fel y dderwen o’i chymharu â choed eraill; fel aur o’i gymharu ag arian; fel maes o’i gymharu â llain denau o dir; fel gem wedi ei gosod mewn aur o’i chymharu â meini cyffredin; fel maen unigryw Alecsander na ellid ei wrthbwyso (60n). Parheir â’r thema yn 63–70 gan ddiweddu â chymhariaeth â Rhodri Mawr, hynafiad teuluoedd brenhinol Cymru. Yn 71–6 wedyn disgrifir mor amhosibl fyddai difa grym Syr Wiliam, sy’n feistr ar ei dynged ei hun (77–8). Mae’r cwpled olaf, megis 19–20, yn pwysleisio mai Cymro ydyw’r gŵr nerthol hwn.

Dyddiad
Y cyfnod pan oedd Syr Wiliam yn ddirprwy ustus tywysogaeth y De, sef 1439x1445 (gw. 6n, 17–18n).

Golygiadau blaenorol
GGl cerdd XLVII; Lewis 1982: cerdd 1.

Mesur a chynghanedd
Cywydd, 80 llinell.
Cynghanedd: croes 41% (33 llinell), traws 24% (19 llinell), sain 29% (23 llinell), llusg 6% (5 llinell).

1 Rhaglan  Castell yn arglwyddiaeth Brynbuga (heddiw yn sir Fynwy). Daeth i feddiant Wiliam ap Tomas drwy briodas yn 1406. Er bod ei wraig gyntaf wedi marw yn 1420, daliodd Wiliam ei afael ar y castell, ac yn 1432 fe’i gwerthwyd iddo yn derfynol gan yr etifedd (Thomas 1994: 4–5).

4 Salmon  Y Brenin Solomon o’r Beibl. Patrwm doethineb ydoedd, ond mae haen bellach o ystyr i’w enw yma am mai ef a sefydlodd deml Caersalem (cf. seiliwr yn 3). Cymherir Rhaglan â’r ddinas sanctaidd, felly.

5 Syr Ffwg  Arwr rhamant enwog, cf. 75.20n.

5 Morgannwg  Yn 1430 grantiodd Syr Siôn Stradling ei diroedd yn arglwyddiaethau Morgannwg, Ogwr a Choety i Syr Wiliam (Thomas 1994: 6). Yn fwy arwyddocaol, Syr Wiliam oedd siryf Morgannwg yn 1440 (ibid. 8).

6 Deau  Deheubarth Cymru, rhaniad a gynhwysai Forgannwg a Gwent, ond yn fwy penodol diroedd y Goron yn y De, sef sir Gaerfyrddin a sir Aberteifi. Roedd Syr Wiliam yn siryf sir Gaerfyrddin a sir Aberteifi o 1435 ymlaen, ac yn ddirprwy i ustus de Cymru yn 1439 ac yn y pedwardegau cynnar (Griffiths 1972: 148, 50; Thomas 1994: 8).

7 Tomas  Tomas ap Gwilym oedd enw tad Syr Wiliam. Gw. WG1 ‘Godwin’ 2, 5.

7 urddaswyd  Deallaf hyn yn gyfeiriad at urddo Wiliam yn farchog yn 1426 (Griffiths 1998: 81).

8 iaen  Gair deusill yn wreiddiol, cf. GPC 1998. Mae’n ddeusill yn 73.53, ond yma mae hyd y llinell yn mynnu un sillaf, fel hefyd y gynghanedd sain. (Noder, fodd bynnag, fod hefyd gynghanedd groes reolaidd yn y llinell.) Gair unsill ydyw eto yn GLGC 204.21 (cadarnheir gan yr odl a nifer y sillafau).

8 Andras  Sant a disgybl Crist.

9 Gefenni  Enw ar afon sy’n ymuno ag afon Wysg wrth dref y Fenni. Fodd bynnag, er y gellid derbyn yr ystyr hon yma ac yn 12.11, nid yw’n tycio yn achos 23 isod, lle dywedir bod llys Syr Wiliam yng Ngefenni. Enw lle ydyw yno, a byddai hynny’n gweddu’n well nag enw afon yn 20.78 hefyd. Noda Thomas (1938: 144–5) fod Gefenni gynt yn enw ar ardal o amgylch y dref. Nid yw maint yr ardal hon yn sicr: a gwmpasai’r cyfan o arglwyddiaeth y Fenni, neu gylch llai na hynny? Bid a fo am hynny, gellir derbyn yr ystyr hon yn achos pob enghraifft o’r enw yng ngwaith Guto. O’r ffurf dreigledig Efenni y daw enw Cymraeg modern y dref ei hun, sef y Fenni, sy’n awgrymu y gallai Gefenni gyfeirio at y dref ei hun. Eto, gan fod llinell 23 yn sôn yn ôl pob tebyg am Golbrwg, sydd y tu allan i’r Fenni, nid enw ar y dref ei hun yw Gefenni yno.

9–10 Mynyw … / … Fôn  Ble bynnag y mae’r bardd yn preswylio yng Nghymru, yn ôl i’r Fenni y caiff ei ddenu o hyd.

15 prifai-sêl  Nod cwyr a roddir ar ddogfen i warantu ei dilysrwydd yw sêl. Byddai gan bob person o bwys yn yr Oesoedd Canol ei sêl unigryw ei hun. Ystyr prifai-sêl (Saesneg privy seal) yw sêl breifat, bersonol, yn enwedig sêl bersonol brenin Lloegr. Yr ergyd yma yw bod gair Syr Wiliam yn awdurdodol mewn achosion cyfraith.

15 parfis  GPC 2689 d.g. parfis¹ ‘cwrt neu bortico o flaen adeilad … dadl gyfreithiol (a gynhelid yn wreiddiol yno)’; cf. hefyd OED Online s.v. parvis. Aralleirir yn ôl yr ystyr ffigurol hon.

16 parlmend  Dyma awgrym fod Syr Wiliam wedi ei wysio i’r senedd.

17 Ystiwart … Deau  Cyfeiriad at swyddogaeth Syr Wiliam yn siroedd deheuol y dywysogaeth, gw. 6n.

18 eiste  Yn yr ystyr gyfreithiol, sef eistedd ar y fainc, bod yn farnwr.

19 Dwywent  Rhennid Gwent yn ddwy ran, sef Is Coed ac Uwch Coed. Ar y ffin rhyngddynt, yn fras, y safai Coed Gwent.

23 llys wen  Sef Colbrwg, yn ôl pob tebyg, gw. 9n a cherdd 22 a Rhisiart Herbert.

25 Llandeilo  Llandeilo Gresynni, sir Fynwy. Safle’r tŷ, efallai, oedd yr Hen Gwrt (SO 396151). Perthynai’n wreiddiol i esgobion Llandaf cyn i’r Herbertiaid godi lluest hela yno (Newman 2000: 352; Bradney 1991: 93–4). Derbyniodd Wiliam ap Tomas diroedd yno yn 1424 (Thomas 1994: 6).

26 Tre’rtŵr  Tŷ ym mhlwyf Llanfihangel Cwm Du yn nyffryn Wysg, yn sir Frycheiniog yn ddiweddarach. Rhoddodd mab Syr Wiliam Dre’rtŵr i’w gefnder Rhosier Fychan, a daeth yn gartref enwog i’r Fychaniaid, gw. DNB Online s.n. Vaughan Family.

26 Tro  Tŷ yn Llanfihangel Troddi, ar gyrion deheuol Trefynwy (SO 509112). O enw afon Troddi y daw enw’r tŷ. Nid yw unrhyw ran o’r tŷ presennol yn hŷn na’r ail ganrif ar bymtheg, gw. Newman 2000: 391.

27  Cynghanedd groes gysylltben, gw. CD 149–50. Tebyg yw’r egwyddor i’r gynghanedd o gyswllt, ond bod cytsain gyntaf ail hanner y llinell yn cael ei chyfrif yn yr hanner cyntaf (yma m yn minnau).

28 ar dy lifrai  Yn ôl GPC 2062 lifrai yw ‘gwisg unffurf swyddogol’, hefyd ‘gwisg unffurf ac ymborth … a roddid i’w weision … gan ŵr bonheddig’. Cf. 67.9 Ar dy lifrau ceir dau cant; ByS 266 a’i gosod ar lifrai. OED Online s.v. livery, n.

28 Gwalchmai  Arwr a gysylltir ag Arthur, gw. WCD 303–5.

32 lle bu dy ynau  Hynny yw, i Guto, a wisgai gynt ynau a roddwyd iddo gan Syr Wiliam: hwy yw’r lifrai a grybwyllwyd yn 28.

39–42  Dywedir bod dwyn arwyddion o ffafr Syr Wiliam cystal â dwyn lifrai’r brenin. Sylwer nad oes gosodiad plaen yma fod Guto wedi gwisgo lifrai frenhinol.

41 gwedy gwin  Hynny yw, wedi derbyn gwin oddi wrth y noddwr, arwydd o fod dan nawdd y rhoddwr.

46 dan dy law  Am yr ystyr, gw. GPC 3436 d.g. tan¹ ‘under the authority of’ neu ‘near at hand; in the hand’. Yn y cyd-destun (cf. 43–4) deellir mai Syr Wiliam sy’n dosrannu dawn a serch, er y gall mai ef sy’n eu derbyn i’w law oddi wrth eraill.

46 dan dy … went  Am ateb nd ag nt, gw. CD 219.

48 a’ch tŵr  Syr Wiliam ap Tomas a oedd yn gyfrifol am adeiladu Tŵr Mawr Rhaglan yn ôl Thomas 1994: 5, gan bwyso ar dystiolaeth yr ‘Herbertorum Prosapia’, sef hanes teulu’r Herbertiaid a ysgrifennwyd yn yr ail ganrif ar bymtheg. Eto nid yw pawb yn gytûn am hyn, gw. Wiliam ap Tomas.

50 gwŷr â chlog euraid  Gallai â chlog euraid ddisgrifio gwŷr neu gyfeirio’n ôl at tithau, blodau’r blaid yn 49, sef Syr Wiliam yn benodol. Gan mai aur oedd lliw priod marchogion, cryfheir y mawl yn y llinellau hyn o gymryd mai gwŷr â chlog euraid yw’r gystrawen. Rhagora Syr Wiliam ar bob marchog arall.

51 gleisiad  GPC 1407 ‘eog yn ei flwyddyn gyntaf pan fo iddo gefn glas ariannaid’.

53 caterwen  Ystyrid y dderwen fel y goeden fwyaf urddasol yn yr Oesoedd Canol. Byddid yn tocio mathau eraill o goed yn rheolaidd ar gyfer coed tân, ond fel arfer gadewid i dderw dyfu’n uchel er mwyn cael coed adeiladu. Felly byddent yn llythrennol yn uwch na phob coeden arall yn y goedwig. Gw. Rackham 1986: 67, 85–6.

54 llwyf  Ulmus glabra (Saesneg wych elm) yw’r math arferol yng Nghymru, ac mae ymhlith y mathau o goed y gellir eu tocio ar gyfer coed tân, gw. Rackham 1986: 65, 232.

54 cyll  Coeden arall y gellir ei thocio’n rheolaidd, yn wir y goeden a ddefnyddid fwyaf cyffredin felly, gw. Rackham 1986: 73, 87.

56 maes … erwi  Ystyr maes yw cae mawr agored. Rhennid maes yn lleiniau a berthynai i wahanol bobl, ac erw oedd un o’r enwau cyffredin ar lain o’r fath yn yr Oesoedd Canol, gw. Palmer and Owen 1910: 5–6, lle trafodir y gyfundrefn hon fel y’i gwelir ym Maelor Gymraeg yn yr Oesoedd Canol diweddar. Yn yr ystyr hon nid oes rhaid i erw ddynodi mesur penodol, oherwydd amrywio a wnâi maint y lleiniau hyn. Yr ergyd yma, wrth gwrs, yw eu bod yn ddi-ddim o’u cymharu â’r maes ei hun.

57 gwyrthfawr  Yn yr Oesoedd Canol credid bod grym meddyginiaethol mewn gemau: daw gwyrthfawr o gwyrth (o’r Lladin virtus ‘grym, rhinwedd’).

60 maen Alecsander Mawr  Yn ôl y chwedl aeth Alecsander i’r paradwys daearol a mynnodd dderbyn teyrnged oddi wrth y brodorion. Yn ateb i hyn fe gafodd faen rhyfedd ar lun llygad dynol. Wedi hir ymchwil aflwyddiannus i bennu arwyddocâd y maen, dywedodd Iddew doeth wrtho am bwyso’r maen. Cafwyd nad oedd modd yn y byd gael unrhyw beth cytbwys ag ef. Ond wedi taflu llwch ar y maen, nid oedd yn pwyso dim. Esboniodd y gŵr doeth i Alecsander mai llun o lygad chwantus Alecsander ei hun oedd y maen. Nid oedd dim yn y byd a allai ei foddhau, ond, cyn gynted ag y teflid llwch arno (sef pan fyddai ef farw a chael ei gladdu) ni fyddai dim uchelgais mwy ynddo. Gw. Ross 1964.

64 comhisiwn  Gorchymyn neu awdurdod (er enghraifft oddi wrth y brenin), hefyd y ddogfen sy’n trosglwyddo’r awdurdod hwn, gw. GPC 548 ac OED Online s.v. commission, n.¹. Gw. ymhellach Thomas 1994: 8–9.

65 wyneb  Hefyd yn yr ystyr ‘anrhydedd’, gw. GPC 3742.

70 Rhodri Mawr  Brenin Gwynedd 844–78. Ohono ef y disgynnai tywysogion Gwynedd a Deheubarth.

73 Hafren  Afon hwyaf Prydain. Mae’n tarddu ar Bumlumon yng nghanolbarth Cymru.

74 Wysg  Afon sy’n rhedeg ar hyd ffin Gwent, nid nepell o Raglan.

77 pen y dynghedfen  Dyma ddelwedd glasurol y tair tynged, tair merch a oedd yn gwau edefyn bywyd pob dyn. Pan dorrid yr edefyn, golygai hynny farwolaeth. Yma mae Syr Wiliam yn rheoli ei edefyn ei hun. Gwna Guto ddefnydd grymus o ddelwedd y tair tynged yn ei farwnad i fab Syr Wiliam, gw. 24.41–50.

79 gwineulwyd  Gw. GPC 1664 ‘llwytgoch, brown’. Roedd ystyron llwyd yn yr Oesoedd Canol yn ehangach na heddiw ac yn cwmpasu ‘brown’, felly nid gwallt sy’n britho gan henaint a ddisgrifir yma o reidrwydd.

Llyfryddiaeth
Bradney, J.A. (1991), A History of Monmouthshire, Vol. 1: The Hundred of Skenfrith (part 1) (reprint, London)
Griffiths, R.A. (1972), The Principality of Wales in the Later Middle Ages: The Structure and Personnel of Government, i: South Wales, 1277–1536 (Cardiff)
Griffiths, R.A. (1998), The Reign of King Henry VI (second ed., Stroud)
Lewis, W.G. (1982), ‘Astudiaeth o Ganu’r Beirdd i’r Herbertiaid hyd Ddechrau’r Unfed Ganrif ar Bymtheg’ (Ph.D. Cymru [Bangor])
Newman, J. (2000), The Buildings of Wales: Gwent/Monmouthshire (London)
Palmer, A.N. and Owen, E. (1910), A History of Ancient Tenures of Land in North Wales and the Marches (second ed., s.l.)
Rackham, O. (1986), The History of the Countryside (London)
Ross, D.J.A. (1964), ‘An Exemplum of Alexander the Great’, The Modern Language Review, LIX: 559–60
Thomas, D.H. (1994), The Herberts of Raglan and the Battle of Edgecote 1469 (Enfield)
Thomas, R.T. (1938), Enwau Afonydd a Nentydd Cymru (Caerdydd).

This is a praise poem for a prominent member of the gentry of Gwent, Sir William ap Thomas of Raglan. William, a member of the council of Richard, duke of York, went to France with the duke in 1441, as did Guto himself, and that would have been an opportunity for the poet to make the acquaintance of York’s most prominent supporter in south Wales, if he had not already worked for him.

The poem opens by greeting the patron as the founder of Raglan and comparing him with Solomon, who founded the temple of Jerusalem (lines 1–4). Sir William had obtained the castle from his first wife (1n), and although he was technically not the founder, he does seem to have commissioned extensive building work which was continued by his son William, earl of Pembroke. The poet describes the pleasure he takes in visiting Sir William, a pleasure which brings him to the region around Abergavenny from wherever in Wales he happens to be (9–10). Sir William’s authority in his locality is indicated along with the offices which he holds in south Wales (15–20), with an emphasis on his Welshness (20). There follows a list of his homes: Raglan, Coldbrook, Llantilio (Crosseney), Tretower, Troy. Next, Guto asks for Sir William’s shield, a metaphor for his ‘pure, merry heart’ (galon lon lân, 35). He says that to enjoy Sir William’s favour would be as good as serving the king himself (39–44). There follows a series of images conveying the difference between Sir William and other men: he is like his own high tower compared with the other buildings of the court; like the salmon compared with other fish; like the oak compared with other trees; like gold matched against silver; like a field matched against a thin strip of land; like a gem in a gold setting compared with other stones; like the unique stone of Alexander the Great whose weight could not be matched (60n). This theme is continued in 63–70, concluding with a comparison with Rhodri Mawr, the ancestor of the royal lineages of Wales. Then, in 71–6, it is shown how impossible it would be to overthrow the might of Sir William, who is master of his own fate (77–8). The final couplet, like 19–20, emphasizes that this mighty man is a Welshman.

Date
The period when Sir William was deputy steward of the southern principality, namely 1439x1445 (see 6n, 17–18n).

The manuscripts
There are 31 complete and incomplete copies of this poem. As in the case of other poems by Guto’r Glyn, LlGC 3049D, LlGC 8497B, Gwyn 4 and C 2.617 form a closely related group, all from the Conwy Valley. In the case of this poem we can also add Llst 168 to this group, since it is close to C 2.617. BL 14967 is very similar again. The text offered by these manuscripts is in good condition and this edition follows their guidance in most instances. All of the other independent copies have a very different, and arguably inferior, line order. The oldest copy of all is BL 31061, from the beginning of the sixteenth century, but in spite of its early date, its text is not as good as that in the Conwy Valley manuscripts and BL 14967. Consideration has also been given to Llst 41, Brog I.6 (a fairly poor copy) and six copies in the hand of Llywelyn Siôn (C 2.630, LlGC 970E, C 5.44, Llst 134, LlGC 21290E and LlGC 6511B). Llst 55 contains only two sets of small extracts and notes, apparently both taken from the same exemplar, which was similar to BL 31061 as far as can be seen. Pen 86 contains only the first four lines and cannot be classified. That concludes the list of copies used in editing the text. The remaining copies are of no value for editing the poem because they are not independent.

Stemma

Previous editions
GGl poem XLVII; Lewis 1982: poem 1.

Metre and cynghanedd
Cywydd, 80 lines.
Cynghanedd: croes 41% (33 lines), traws 24% (19 lines), sain 29% (23 lines), llusg 6% (5 lines).

1 Rhaglan  Raglan, a castle in the lordship of Usk (today in Monmouthshire). It came into William ap Thomas’s possession by marriage in 1406. Although his first wife died in 1420, William retained possession of the castle, and in 1432 it was finally conveyed to him by the heir (Thomas 1994: 4–5).

4 Salmon  King Solomon of the Bible. He was a model of wisdom, but there is a further layer of meaning here for it was Solomon who founded the temple in Jerusalem (cf. seiliwr ‘founder’ in 3). So Raglan is being compared with the holy city.

5 Syr Ffwg  Fulk Fitzwarine, the hero of a famous romance, cf. 75.20n.

5 Morgannwg  In 1430 Sir John Stradling granted his lands in the lordships of Glamorgan, Ogmore and Coety to Sir William (Thomas 1994: 6). More significantly, Sir William was sheriff of Glamorgan in 1440 (ibid. 8).

6 Deau  South Wales, a division which included Glamorgan and Gwent, but it can also refer more specifically to the southern shires of the royal principality in Wales, Carmarthenshire and Cardiganshire. Sir William was sheriff of those two shires from 1435 onwards, and deputy justiciar of south Wales in 1439 and in the early 1440s (Griffiths 1972: 148, 50; Thomas 1994: 8).

7 Tomas  Sir William’s father was Thomas ap Gwilym. See WG1 ‘Godwin’ 2, 5.

7 urddaswyd  I take this to be a reference to William’s being knighted in 1426 (Griffiths 1998: 81).

8 iaen  Originally a disyllable, cf. GPC 1998. It is a disyllable in 73.53, but here the line length requires it to be a monosyllable, as does the cynghanedd sain. (Note, however, that there is also regular cynghanedd groes in the line.) The word is a monosyllable again in GLGC 204.21 (confirmed by rhyme and syllable count).

8 Andras  Saint and disciple of Christ.

9 Gefenni  The name of a river which joins the river Usk beside the town of Abergavenny. However, though this meaning is acceptable here and in 12.11, it does not suit line 23 below, which states that Sir William has a court in Gefenni. It must be a place name there, and that would also make better sense in 20.78 than would a river name. Thomas (1938: 144–5) notes that Gefenni was formerly used to denote a region around the town. The extent of this region is not known: did it encompass the whole lordship of Abergavenny, or merely a smaller zone? In any case, Gefenni makes sense as a region name in every case where it occurs Guto’s poetry. The modern Welsh name for Abergavenny, y Fenni, derives from the lenited form Efenni, which opens up the possibility that Gefenni might refer specifically to the town. However, since line 23 is most likely referring to Coldbrook, which lies outside the town, Gefenni is not being used to refer to the town there.

9–10 Mynyw … / … Fôn  Wherever the poet goes in Wales, he is always lured back to Abergavenny in the end.

15 prifai-sêl  A seal is a wax mark placed on a document to authenticate it. Every person of consequence in the Middle Ages would have had his own unique seal. A privy seal is a private, personal seal, especially that of the king of England. The meaning here is that Sir William’s word is authoritative in legal disputes.

15 parfis  GPC 2689 s.v. parfis¹; OED Online s.v. parvis ‘an enclosed area or court in front of a building (esp. a cathedral or church)’ and by extension ‘a public or academic conference or disputation, so called from being originally held in the court or portico of a church’.

16 parlmend  A suggestion that Sir William was summoned to parliament.

17 Ystiwart … Deau  A reference to Sir William’s duties in the southern principality shires, see 6n.

18 eiste  In the legal sense: sit on the bench, act as judge.

19 Dwywent  Gwent was divided into two parts, Is Coed and Uwch Coed, notionally separated by the forest called Wentwood.

23 llys wen  Most likely Coldbrook, see 9n and poem 22 and Richard Herbert.

25 Llandeilo  Llantilio Crosseney (Llandeilo Gresynni), Monmouthshire. The house stood, perhaps, on the site called Hen Gwrt (SO 396151). It belonged originally to the bishops of Llandaf before the Herberts built a hunting lodge there (Newman 2000: 352; Bradney 1991: 93–4). William ap Thomas received lands there in 1424 (Thomas 1994: 6).

26 Tre’rtŵr  Tretower, a house in the parish of Llanfihangel Cwm Du in the Usk valley, later in Brecknockshire. Sir William’s son gave Tretower to his cousin Roger Vaughan, and it became a well-known seat of the Vaughans, see DNB Online s.n. Vaughan Family.

26 Tro  Troy, a house in Mitchel Troy (Llanfihangel Troddi), on the southern outskirts of Monmouth (SO 509112). The name derives from the river Troddi. No part of the present house is older than the seventeenth century, see Newman 2000: 391.

27  The cynghanedd here is a rare type called croes gysylltben, see CD 149–50. The principle is like that of cynghanedd o gyswllt, except that the first consonant in the second half of the line is borrowed into the first half (here m in minnau).

28 ar dy lifrai  For lifrai see GPC 2062. It is a borrowing from Middle English, see OED Online s.v. livery, n. ‘characteristic uniform or insignia worn by a household’s retainers or servants’ also ‘food, provisions, or clothing dispensed to or supplied for retainers’. Cf. 67.9 Ar dy lifrau ceir dau cant (‘two hundred are at your livery’); ByS 266 a’i gosod ar lifrai (‘and placed her at livery’).

28 Gwalchmai  A hero connected with Arthur, see WCD 303–5.

32 lle bu dy ynau  That is, to Guto, who has in the past worn gowns given to him by Sir William: they are the livery mentioned in 28.

39–42  The poet says that wearing signs of Sir William’s favour is as good as wearing the king’s livery. Note that he does not actually state that he has ever worn royal livery.

41 gwedy gwin  After receiving wine from the patron, a sign of dependency.

46 dan dy law  For the meaning see GPC 3436 s.v. tan¹ ‘under the authority of’ or ‘near at hand; in the hand’. In the context (cf. 43–4), Sir William is understood to be the one who distributes dawn a serch (‘blessing and affection’), though the couplet could also imply that he received them from others.

46 dan dy … went  For nt answering nd, see CD 219.

48 a’ch tŵr  Sir William ap Thomas was responsible for building the Great Tower of Raglan according to Thomas 1994: 5, who is following the ‘Herbertorum Prosapia’, a family history of the Herberts written in the seventeenth century. However, this is disputed, see William ap Thomas.

50 gwŷr â chlog euraid  The phrase â chlog euraid might describe gwŷr or refer back to tithau, blodau’r blaid in 49, i.e. Sir William in particular. Since gold was the distinctive colour of knighthood, the praise in these lines is stronger if gwŷr and â chlog euraid are taken together. Sir William is superior to all other knights, not merely all other men.

51 gleisiad  A salmon in its first year when its back is silvery-blue (Welsh glas), see GPC 1407.

53 caterwen  The oak was considered to be the noblest tree in the Middle Ages. Other kinds of tree might be regularly coppiced (cut) for firewood, but as a rule oaks were left to mature into timber for building. They would, therefore, literally be taller than any other tree in a wood. See Rackham 1986: 67, 85–6.

54 llwyf  Ulmus glabra, the wych elm, is the usual elm species in Wales, and it is a coppice tree, see Rackham 1986: 65, 232.

54 cyll  Hazel is another tree which can be coppiced, in fact it is the commonest so used, see Rackham 1986: 73, 87.

56 maes … erwi  A maes is a large open field. Open fields were divided into strips which belonged to different people, and erw was one of the common names for such a strip in the Middle Ages, see Palmer and Owen 1910: 5–6, where this system is described as observed in Maelor Gymraeg (the Wrexham area, Denbighshire) in the late Middle Ages. In this meaning erw does not have to denote a set measure of land as it does today (‘acre’), because the strips varied in size. The idea here, of course, is that they are inconsequential compared with the field itself.

57 gwyrthfawr  In the Middle Ages it was believed that precious stones had medicinal power: gwyrthfawr derives from gwyrth (from the Latin virtus ‘power, virtue’).

60 maen Alecsander Mawr  According to the story, Alexander went to the earthly paradise and demanded to receive tribute from the inhabitants. In answer to this he was given a strange stone which looked like a human eye. After much fruitless research to determine the significance of the stone, a wise Jew told him to weigh it. It proved impossible to find any object which was as heavy as the stone. But as soon as some dust was thrown over it, it weighed nothing at all. The wise man explained to Alexander that the stone was an image of Alexander’s own greedy eye. Nothing in the world could satisfy it, but as soon as dust was cast upon it (i.e. after he died and was buried), it would have no ambitions at all. See Ross 1964.

64 comhisiwn  A command or authorization (for example, from the king), also the document which transfers the authority, see GPC 548 and OED Online s.v. commission, n.¹. See further Thomas 1994: 8–9.

65 wyneb  Also has the meaning ‘honour’, see GPC 3742.

70 Rhodri Mawr  King of Gwynedd 844–78. The rulers of Gwynedd and Deheubarth descended from him.

73 Hafren  The Severn, Britain’s longest river. It rises on Pumlumon in Mid Wales.

74 Wysg  The Wye, a river which forms much of the border of Gwent, not far from Raglan.

77 pen y dynghedfen  This is the classical image of the three fates, three women who weave the thread of every man’s life. The breaking of the thread meant death, but here Sir William is master of his own thread. Guto makes powerful use of the image of the three fates in his elegy for Sir William’s son, the earl of Pembroke, see 24.41–50.

79 gwineulwyd  See GPC 1664 ‘reddish brown, brown, dun’. The meanings of llwyd were broader in the Middle Ages than the narrow modern meaning ‘grey’ and included ‘brown’, so what is described here is not necessarily hair greying with age.

Bibliography
Bradney, J.A. (1991), A History of Monmouthshire, Vol. 1: The Hundred of Skenfrith (part 1) (reprint, London)
Griffiths, R.A. (1972), The Principality of Wales in the Later Middle Ages: The Structure and Personnel of Government, i: South Wales, 1277–1536 (Cardiff)
Griffiths, R.A. (1998), The Reign of King Henry VI (second ed., Stroud)
Lewis, W.G. (1982), ‘Astudiaeth o Ganu’r Beirdd i’r Herbertiaid hyd Ddechrau’r Unfed Ganrif ar Bymtheg’ (Ph.D. Cymru [Bangor])
Newman, J. (2000), The Buildings of Wales: Gwent/Monmouthshire (London)
Rackham, O. (1986), The History of the Countryside (London)
Ross, D.J.A. (1964), ‘An Exemplum of Alexander the Great’, The Modern Language Review, LIX: 559–60
Thomas, D.H. (1994), The Herberts of Raglan and the Battle of Edgecote 1469 (Enfield)
Thomas, R.T. (1938), Enwau Afonydd a Nentydd Cymru (Caerdydd).

Stema fwy