Y llawysgrifau
Ceir y cywydd hwn mewn 38 copi llawysgrif, a’r testun yn anghyflawn yn Pen 221, Llst 55 a Stowe 959. (Nid y gerdd hon yw’r un a restrir gan MCF yn Pen 312, ii, 15–16.) Mae’r berthynas rhwng y llawysgrifau yn anodd iawn i’w diffinio. Cyfansoddwyd y cywydd yn ystod tridegau neu bedwardegau’r bymthegfed ganrif a dichon i wahanol fersiynau ohono gylchredeg ar lafar ar hyd a lled y wlad cyn i’r copïwyr cynharaf ei gopïo o tua 1527 ymlaen. Mae lle i amau mai’r hyn sydd gennym yn y copïau sydd wedi goroesi yw sawl perfformiad o’r gerdd gan un person a hwnnw’n dibynnu’n helaeth ar ei gof pan aeth ati i gofnodi’r cywydd. O’r herwydd, ni cheir patrwm amlwg yn y stema gan na cheir un cynsail ysgrifenedig gyffredin.

Cadwyd y copi hynaf o’r cywydd yn BL 14967, llawysgrif anodd ei lleoli o ran ei chydberthynas â’r gweddill. Ar sail y mwyafrif o’i darlleniadau, y mae’n perthyn yn agos i X¹ ac X². Ond un nodwedd allweddol yw bod ynddi gwpled a gadwyd hefyd yn BL 14978 a BL 14971 a thestunau Llywelyn Siôn (sy’n deillio o X³ yn y stema), gw. llinellau 69–70n. Gan nad oes cydberthynas amlwg rhyngddynt, mae’n debygol iawn fod y cwpled hwn yn y gynsail a bod gweddill y copïau wedi ei golli.

Er na chadwyd y cwpled ychwanegol hwn yn Brog I.2, hon yw’r unig lawysgrif sy’n cynnwys llinellau 53–8 a llinellau 67–8. Fe’u cynhwysir yn y golygiad gan fod yr ystyr yn llifo ac yn cynnwys cyfeiriadaeth werthfawr at achau’r noddwr. Ac eithrio hynny, nid yw’n gopi arbennig o dda o’r testun: fe’i nodweddir gan ddarlleniadau unigryw sy’n digwydd mewn llinellau pan fo’r gystrawen yn anodd neu’n cynnwys geiriau estron neu hynafol (e.e. 16, 17, 21 a 47) a collwyd rhai llinellau eraill hefyd.

Mae X¹ (sef cynsail BL 14866 a LlGC 3057D) ac X² (sef cynsail LlGC 17114B, LlGC 3049D, LlGC 8497B [i] a [ii], Gwyn 4 a C 2.617) yn dilyn yr un drefn llinellau â’i gilydd (ni cheir ynddynt linellau 53–8, 67–8 a 69–70). Eithriad yw LlGC 3057D sydd wedi colli llinellau 39–40 yn ogystal. Mae BL 14866 weithiau’n ategu darlleniadau unigryw LlGC 3057D (e.e. 24 vwgwl) felly dichon fod iddynt gynsail gyffredin: X¹ yn y stema. Mae grŵp X² yn cynnwys LlGC 17114B a chynsail Dyffryn Conwy neu X⁴: LlGC 3049D, LlGC 8497B [i], Gwyn 4 a chopi arall yn LlGC 8497B [ii]. Ymddengys fod C 2.617 hefyd yn deillio o’r gynsail hon yn achos y gerdd hon. Ar y cyfan, mae testunau X⁴ yn rhagori. Ond wrth i’r copïwyr godi’r testun gwnaethant ambell i gamgymeriad, e.e. collwyd llinellau 29–32 yn Gwyn 4. Ceir copi arall, diweddarach, yn LlGC 8497B [ii], ond ymddengys mai X⁴ oedd ei ffynhonnell yn hytrach na’r copi blaenorol yn yr un llawysgrif.

Ymddengys fod cynsail gyffredin hefyd i X⁵ (BL 14978, BL 14971 a Pen 221) ac X⁶ (testunau Llywelyn Siôn), sef X³ yn y stema. O ran BL 14978 a BL 14971, collwyd cwpledi eto yn ail ran y cywydd ond nid yr un rhai â Brog I.2 uchod (ond ymddengys iddynt gael eu colli am yr un rheswm sef bod ailadrodd mur mau o fewn ychydig linellau wedi peri i’r copïwyr lithro, gw. 29n). Weithiau dilynir darlleniadau BL 14967 a thro arall ddarlleniadau llawysgrifau Llywelyn Siôn (e.e. llinell 51n). Fodd bynnag, hollol unigryw yw rhai darlleniadau a geir yn nhestunau Llywelyn Siôn sef LlGC 6511B, LlGC 21290E, Llst 134, LlGC 970E a C 5.44. Fe’u dilynir yn LlGC 13062B a LlGC 13063B.

Oherwydd ddiffyg patrwm wrth olrhain natur y berthynas rhwng y llawysgrifau nid oes un testun yn rhagori o ran darlleniadau.

Trawsysgrifiadau: BL 14967, LlGC 17114B, BL 14866, LlGC 3057D, LlGC 3049D, Brog I.2, BL 14978 a Llst 134.

Stema

2 yn Normandi  Yn X², BL 14967 a BL 14866 ceir yr arddodiad yn ac fe’i cynhwysir gan fod Guto’n cyfeirio’n benodol trwy’r gerdd at yr ymladd yn Normandi. Er bod yr arddodiad o yn bosibl, sef darlleniad LlGC 3057D, Brog I.2, BL 14978 a llawysgrifau Llywelyn Siôn, byddai’n fwy ystyrlon i’r bardd gyfeirio at ei wrthrych fel un o Faelor. Mae’n bosibl felly i’r gwall hwn ddigwydd yn annibynnol.

3 Mathau Goch, mab maeth y gwin  Didreiglad yw mab ym mhob llawysgrif ac eithrio X⁴ a dilynir y mwyafrif yma.

6 aerau  Dyma ddarlleniad X⁴ yn unig; gthg. gaerav yn X², LlGC 3057D a Brog I.2; wyr yn BL 14866 ac X³ (ni cheir y llinell yn BL 14967). Mae’n bosibl i’r copïwyr ei newid i gaerav gan nad oeddynt yn gyfarwydd ag ystyr aerau (sy’n air hynafol) ond nid atebir y g yn rhan gyntaf y gynghanedd ac anarferol iawn fyddai cael g berfeddgoll (fe’i newidir i wyr mewn llaw ddiweddarach yn LlGC 17114B). Y copi hynaf sy’n cynnwys y darllenaid wyr yw BL 14866 ond o ddarllen wyr ceid llinell fer a bu rhaid addasu gweddill y llinell: ceir o Ffrainc yn BL 14866 a BL 14978; Arthur o ffriw yn BL 14971 a Pen 99 ac Arthur ai ffriw gan Llywelyn Siôn.

9 a’i bâr coch  Derbynnir darlleniad X⁴ a BL 14866 a chymryd mai ffurf dreigledig pâr ‘gwayffon’ sy’n dilyn y rhagenw ei. Ym mhob copi arall ceir a bar koch (gan gynnwys LlGC 3057D) ac ar bar koch yn LlGC 17114B. Cf. GGl â bar coch, gan ddeall bar yn yr ystyr ‘polyn’. Ond cyfeiria’r bardd at waywffon benodol Mathau yma (cf. llinellau 11 a 14) felly’r darlleniad a’i bâr sydd orau.

12 a’i gafael  Ni cheir rheswm tros ddilyn darlleniad GGl yma sef o’u gafael.

14 baladr o’i fabolaeth  Darlleniad y llawysgrifau hynaf ac eithrio BL 14967 sy’n darllen Ai balr o vabolaeth. Ychydig yn wahanol yw darlleniad Brog I.2 o vabolaeth a BL 14978 or fabolaeth. Dilynir y mwyafrif o lawysgrifau yma felly ac mae’r ystyr hefyd o blaid hynny.

16 ym min Rhôn  Anodd yw gwybod yn union ai Rhôn neu Rôn a rhest neu rest sydd yma. Ni cheir cysondeb yn y copïau mewn perthynas â’r gystain r (gall R a rr gynrychioli rh weithiau). O ran yr enw lle Rhôn mae’r ffurf gysefin neu dreigledig yn bosibl yma ac mae hynny hefyd yn wir am rest (gw. TC 457 am droi r yn rh mewn geiriau benthyg). Ond rhaid ystyried bod y ddau air yn digwydd yn safle’r brif acen a cheir enghreifftiau pellach o rh yn cael ei ddefnyddio yn yr un modd gan Guto, cf. 102.57 Un rhodd wyf innau i’r rhain. Awgrymir, felly, mai Rhôn a rhest sydd fwyaf tebygol yma.

16 a’i wayw mewn  Darlleniad pob llawysgrif ac eithrio X⁵ am waew yn rest a Brog I.2 a main wayw rhest.

17 La Her a roes law i hwn  Dyma ddarlleniad X¹ ac X²; gthg. BL 14967 rroi hae i’r gael val maen gwn. Efallai fod yr enw priod La Her yn ddieithr i’r copïydd. Dichon mai hynny hefyd sydd wrth wraidd y darlleniadau amrywiol yng ngweddill y llawysgrifau: X⁵ alar roi i law ar hwn, Brog I.2 la hier a roes law i hwnn, X⁶ ala her Roi law i hwnn.

18 Botwn  Dilynir X¹, X² (ond y ffurfiau cysefin petai potwn yn LlGC 17114B a LlGC 3057D), ac X⁵. Ceir bytwnn yn BL 14967 a Brog I.2 a batwnn yn X⁶.

20 ar hyd Aensio a Maen  Ac eithrio BL 14967 ac X³ mae’r llawysgrifau cynnar yn darllen ar yma. Er bod y mwyafrif o’r llawysgrifau’n hepgor y cysylltair a fe’i cynhwysir gan ei bod yn bosibl cywasgu’r llinell. Ceir darlleniadau amrywiol ymhlith llawysgrifau Llywelyn Siôn sef hyd Ainsio y maen yn LlGC 6511B, hyd Ainsio maen yn LlGC 21290E a hyd yn Ainsio maen yn Llst 134. Hynny sydd hefyd yn X⁵ ond eu bod yn cynnwys y cysylltair y tro hwn (hyd einssio a maen). Diau i’r copïwyr eto gamddeall yr enwau priod.

20 rhi  Dyma ddarlleniad X¹, X³ a BL 14967, gthg. rhoi yn X² a rhai yn Brog I.2 (yr olaf a geir yn GGl). Diddorol mai rhi a geir yn LlGC 8497B [ii] tra bo’r gweddill sy’n tarddu o X² yn darllen rhoi; awgrym efallai mai hynny hefyd sydd i fod yng ngweddill grŵp Dyffryn Conwy. Mae rhi ‘rheolwr, pennaeth’ yn fwy hynafol na rhoi ac mae’r ystyr hefyd yn well o gofio i Fathau Goch weithredu fel capten Aensio a Maen.

23 rhaid yn Rhôn  Darlleniad pob llawysgrif, gthg. Raid i Ron yn X⁴.

24 fugail  Dyma ddarlleniad pob llawysgrif ac eithrio X¹ bwgwl. Mae’r ddau’n ddigon ystyrlon yma, sef ‘ofn’ neu ‘arswyd’ o ddarllen bwgwl neu ‘amddiffyn’ o ddarllen bugail. Fel y nodir uchod, mae’n bosibl bod mwy nag un perfformiad o’r gerdd ac i’r llinell hon a 25 isod gael eu heffeithio o’r herwydd. Nid yw’n gwbl amhosibl chwaith fod gan Guto ei hun fwy nag un fersiwn o’r gerdd. Yn achos y llinell hon, dilynir mwyafrif y llawysgrifau. Ar yr amrywio rhwng fugail a fwgwl, gw. Johnston 2007: 20–1.

25 melan  Fel yn achos 24, anodd yw dewis rhwng melan sef darlleniad BL 14967 ac X⁶ neu mau lan, darlleniad X¹, X², Brog I.2 ac X⁵. Awgrymir, yn betrus, mai darllen melan ‘dur’ sydd orau yma o ran y cyd-destun: â’r bardd rhagddo i sôn am ddur yn llinell 29.

29–32  Collwyd y cwpledi hyn yn Gwyn 4: llithrodd llygaid y copïwr i linell 33 sydd hefyd yn gorffen â’r cyfuniad mur mau. Collwyd hefyd linellau 30–3 yn Brog I.2 a llinellau 33–6 yn BL 14978, awgrym eto i’r ailadrodd o fewn ychydig linellau ddrysu’r copïwyr.

30 Ni fethodd twrn i Fathau  Dyma ddarlleniad BL 14967, X¹, X² ac X⁶ (collwyd y cwpled yn Brog I.2). Ceir y darlleniad unigryw ni metha larwm mathav yn X⁵.

35 Milwyr a fu’i wŷr efô  Hepgorir a ym mhob copi ac eithrio Brog I.2 ond dichon i’r copïwyr ei hepgor er mwyn cywasgu’r llinell. Newidir hefyd amser y ferf: berf amser presennol sydd yn BL 14967 ond nid atebir yr f o’r herwydd. Yn X⁶ ceir milwyr fydd ac yng ngweddill y llawysgrifau milwyr fu. Mae’r dystiolaeth lawysgrifol yn gryfach tros y darlleniad olaf hwn, sef amser gorffennol y ferf, a’r bardd yn cyfeirio at ymgyrchu a fu yn y gorffennol pan arweiniodd Mathau Goch fyddin o filwyr.

37 rhad ar eu dewrder  Didreiglad yw dewrder yn BL 14967 a Brog I.2 a dilynir hynny yma gan fod y cyd-destun o blaid darllen eu dewrder. Treiglir dewrder yn X¹ ac X² ond ceir darlleniadau unigryw yn X³: yr had ar dewrder ar hynt yn X⁶ ac a rhad o ddewrder ar hynt yn X⁵.

44 ban ddaliwyd beunydd  Dyma ddarlleniad BL 14967, X² a Brog I.2. Ceir y ffurf amhersonol delid yn X¹. Ni threiglir pan ar ddechrau’r llinell yn X³ ac achosodd hyn broblemau i’r copïwyr gyda’r gynghanedd: ceir paunydd yn LlGC 6511B a poenwedd yn BL 14971 i ateb y gytsain.

46 fu i’r Cymry  Dilynir y llawysgrifau hynaf sef BL 14967, LlGC 17114B a LlGC 3057D sy’n darllen fv i’r. Ceir amrywiad yn y gweddill gan fod angen ymestyn hyd y llinell.

47 ben iau Nudd  Darlleniad X¹ ac X². Yn GGl dilynir BL 14967 a darllen ben iau budd. Tybir i Nudd fynd yn budd dan ddylanwad yr angen i ateb ben yn y gynghanedd. Ceir fersiwn o hynny hefyd yn Brog I.2 ond ychydig yn wahanol sef bennaeth budd, enghraifft arall o gamddeall yr ystyr. Felly hefyd Llywelyn Siôn sydd â’r darlleniad unigryw mewn iav nvdd a BL 14978 a BL 14971 dan gvdd.

48 eurai  Sef darlleniad BL 14967 ac a gefnogir gan LlGC 3057D; gthg. aerau yn X² a BL 14866. Sôn am y gost o dalu ranswm yn sgil carcharu Mathau Goch a wna’r bardd yma felly mae eurai ‘aur’ yn fwy ystyrlon.

50 ar boen dwbl  Darlleniad BL 14967, X⁴, BL 14866 a BL 14978. Treiglir dwbl yn LlGC 3057D a darllen or boen ddwbwl. Ceir y darlleniad unigryw ar benn dwbl gan Llywelyn Siôn a Brog I.2 ac mae LlGC 17114B hefyd yn rhoi darlleniad unigryw dau boen dwbwl.

51 gŵr  Llinell sy’n datgelu perthynas agos rhwng llawysgrifau Llywelyn Siôn, BL 14978 a BL 14971 gan eu bod oll yn darllen eryr yma.

53–8  Dyma chwe llinell sydd wedi eu cynnwys yn Brog I.2 yn unig, sef llawysgrif yn llaw Wmffre Dafis a gopïwyd cyn 1599 (cf. Bod 1 a J 101). Cesglir eu bod yn y testun gwreiddiol gan fod y gyfeiriadaeth sydd ynddynt yn ystyrlon a chan fod natur gymhleth perthynas y llawysgrifau yn gyffredinol yn dangos ôl traddodiad llafar ac efallai mwy nag un perfformiad o’r gerdd (gw. uchod). Cyfeirir ar ddwy ardal y gellir eu cysylltu â Mathau, sef Maelor a Threfor, a chyfeirir hefyd at ei achau. Er na ddaethpwyd o hyd i unrhyw Einion yn daid uniongyrchol i Fathau gall mai ‘cyn-dad’ yn gyffredinol a feddylir. Er bod achau Mathau yn niwlog iawn, mae’n bosibl ei fod yn ddisgynnydd i Einion Goch ac i Rys Sais o lwyth Tudur Trefor, gw. Mathau Goch. Mae’r cymeriad geiriol a llythrennol hefyd o blaid cynnwys y llinellau hyn yma ynghyd â delwedd yr eryr (a ddefnyddiwyd eisoes am Fathau yn llinellau 5 a 41).

60 nid da’r byd  Gthg. ond i bar yn y dir i bo yn X³.

67–8  Cwpled arall a gadwyd yn Brog I.2 yn unig, gw. 53–8n. Mae’r ystyr eto’n awgrymu’n gryf y dylid eu cynnwys.

69–70  Mae’r ffaith i’r llinellau hyn ddigwydd yn BL 14967 ac X³ o blaid eu cynnwys yma. Cyfeirir at Faelor, sef ardal enedigol Mathau Goch, ac mae’r cymeriad llythrennol hefyd yn dilyn yr un patrwm â gweddill y cywydd, gw. uchod.

74 y gŵr  Sef darlleniad BL 14967, LlGC 3057D ac X⁵; gthg. i’r gwr yn y gweddill. Mae’r ystyr yn well o ran y cyd-destun gan ddilyn y gŵr.

74 lliwgoch  Darlleniad pob llawysgrif ac eithrio X⁴ ac X⁶ sef llawgoch.

Llyfryddiaeth
Johnston, D.R. (2007), ‘Cyngan Oll?’ Cynghanedd y Cywyddwyr Cynnar (Aberystwyth, 2007)
Jones, E.D. (1951–2), ‘The Brogyntyn Welsh Manuscripts’, Cylchg LlGC vii: 85–101
Salisbury, E. (2006), ‘Cerddi Cynnar Guto’r Glyn’ (M.Phil. Cymru [Aberystwyth])
Salisbury, E. (2007), Ar Drywydd Guto’r Glyn ap Siancyn y Glyn (Aberystwyth)

Cerdd o fawl i un o noddwyr enwocaf Guto’r Glyn yw hon, sef Mathau Goch o Faelor. Roedd Mathau yn gapten ac yn arweinydd milwrol o fri yng ngogledd Ffrainc yn ystod cyfnod olaf y Rhyfel Can Mlynedd.

Wrth adrodd hanes Mathau yn y cywydd, enwir lleoliadau o bwys (llinellau 16, 20 a 22n Mawns) a gelynion Ffrengig enwog y milwr (17–18n). Cyfeiria’r bardd hefyd at y ffaith fod Mathau wedi ei garcharu, sy’n help i ddyddio’r gerdd. Fe’i carcharwyd ddwywaith yn Ffrainc yn ystod y Rhyfel Can Mlynedd, yn 1432 ac eto yn 1434. Gellir cynnig i Guto’r Glyn ganu’r cywydd hwn o flaen cynulleidfa rywle ym Maelor yn fuan wedi iddo gael ei garcharu (gw. y cyfeiriadau at Faelor yn 26, 53 a 70). Yn ystod y tridegau, bu llawer o filwyr Cymreig yn ymladd gyda Mathau Goch a hawdd credu i rai ohonynt ddychwelyd i Gymru â storïau arwrol amdano ac i hynny ysbrydoli Guto i gyfansoddi’r cywydd. Ond rhaid ystyried hefyd yr wybodaeth fanwl o’r ymladd yn Ffrainc yn y cywydd a’r modd y cyfarchai Guto ei noddwr fel petai’n ei ddatgan o’i flaen. Tybed a fu i Guto’r Glyn ei ganu yng ngogledd Ffrainc o flaen Mathau a’i filwyr? Ar 25 Mehefin 1441 hwyliodd Guto’r Glyn o Portsmouth i Normandi ym myddin Richard, dug Iorc, ac ymddengys i’r llynges lanio ym mhorthladd Harfleur (Salisbury 2007: 1). Dychwelodd Guto i Gymru ym mis Medi 1441. Os canwyd y cywydd hwn gan Guto yn Normandi yn ystod ei daith, gellir ei ddyddio i’r flwyddyn 1441, ac o bosibl rhwng misoedd Mehefin a Medi y flwyddyn honno (ibid. 14). Hon yw’r unig gerdd i Fathau Goch sydd wedi goroesi, ond mae’n bosibl i Guto ei foli fwy nag unwaith fel yn achos Syr Rhisiart Gethin (gw. cerddi 1 a 2).

Ceir naws storïol gref i’r cywydd wrth i’r bardd ddechrau’r ddwy ran gyntaf â’r gair pan. Agorir y gerdd drwy nodi enwogrwydd Mathau yn Normandi (1–4) a chanmol ei allu fel arweinydd milwrol yn erbyn y Ffrancwyr (7–8) ac fel rhyfelwr brawychus (9–10). Rhoddir sylw penodol i’w waywffon sy’n goch gan waed (9, 11, 13–14), ac a fu o gymorth iddo ddwyn buddugoliaeth i’r Saeson.

Manylir yn yr ail ran (15–42) ar frwydr ger Rouen pan ddaeth Mathau wyneb yn wyneb ag un o’i elynion, y cadfridog Ffrengig La Hire, ac ymladd ag ef mewn gornest bersonol (15–16). Delweddir y ddau elyn, yn eironig, fel dau’n cymryd rhan mewn dawns wrth i La Hire estyn ei law i Fathau fel petai’n un o’i gyfeillion agosaf (17–20). Maent yn ‘dawnsio’ ar hyd Anjou a Maine, delwedd hynod effeithiol i ddisgrifio dau elyn yn ymladd o gofio’r cysylltiad rhwng y gair dawns a thema’r ‘Ddawns Angau’ (gw. 20n dawns). Â’r bardd rhagddo i foli Mathau o safbwynt ei filwyr a cheir yr argraff fod Mathau ei hun yn bresennol yn gwrando ar ei eiriau (24–5). Dywed ei fod yn un y gellir dibynnu arno yno yn Rouen (23), yn amddiffynnwr gwych (yn fugail ac yn [f]ur), ac mae ei ysbrydoliaeth yn tanio brwdfrydedd ymysg ei filwyr (31–2). Delweddir y milwyr hynny fel teirw ac fel pelenni o dân (main gwns) a’r goreuon mewn rhyfel (38). Cloir y rhan hon gan gymharu’r milwyr â helwyr, yn bloeddio’r rhyfelgri Hw-a ar y cadfridog Ffrengig La Hire.

Hanes carchariad Mathau a geir ar ddechrau’r drydedd ran (43–52). Sonia am yr effaith a gafodd hynny ar y Cymry, yn arbennig y beirdd a bryderai’n fawr am dynged eu harwr. Ond er cymaint y dioddefaint a ddaeth i’w ran, nid effeithiodd hynny ar Fathau (47–50). Dywed Guto fod y gost o’i ryddhau yn un sylweddol, ond mai’r Ffrancwyr a fydd yn talu am hynny yn y pen draw. Â’r bardd rhagddo i bwysleisio rhinweddau Mathau fel rhyfelwr grymus gan olrhain ei ach a’i gysylltiadau â gogledd-ddwyrain Cymru (Trefor a Maelor). Cyfeirir yn arbennig at ei allu i wrthsefyll y chwant di-chwaeth am gyfoeth mawr a thiroedd, a chanmolir, yn hytrach, y modd y buddsodda ei arian mewn meirch a milwyr. I gloi, hoffai’r bardd i Gymru, Ffrainc a Lloegr ganu clodydd y milwr hwn o Faelor.

Dyddiad
Canwyd y gerdd wedi 1432 neu 1434, ac o bosibl yn 1441 pan oedd Guto’r Glyn yn filwr yn Ffrainc.

Golygiadau blaenorol
GGl cerdd III a Salisbury 2006: 13–15.

Mesur a chynghanedd
Cywydd, 74 llinell.
Cynghanedd: croes 45% (33 llinell), traws 23% (17 llinell), sain 28% (21 llinell), llusg 4% (3 llinell).

2 Normandi  Ardal yng ngogledd Ffrainc a oedd yn ganolbwynt i’r Rhyfel Can Mlynedd o 1436 ymlaen hyd at ei ddiwedd yn 1453.

3 mab maeth y gwin  Awgrym i Fathau gael magwraeth uchelwrol oherwydd iddo gael ei fagu ar win, diod a gysylltir â statws uchel. Hen ddywediad y Gogynfeirdd yw’r ymadrodd mab maeth y medd, e.e. GMB 25.18 a GBF 2.4, cf. GDEp 7.45 mab maeth y medd; GHS 20.3 mab maeth y wledd.

5 eryr  Hen drosiad am arwr yw ei alw’n eryr, gw. hefyd 41 a 57.

6 Arthur  Sef y Brenin Arthur.

7 capteiniaid  Uniaethir Mathau â chapteiniad grymus eraill yma i nodi pa mor enwog oedd ef. Un ohonynt oedd Syr Rhisiart Gethin, un o noddwyr Guto, gw. cerddi 1 a 2.

9 broch  Mochyn daear neu greadur llwyd gwyllt yn perthyn i’r wenci a’r arth a chanddo drwyn blaenfain yw broch, gw. GPC 330, ond nid yw’n drosiad cyffredin am arwr yn y farddoniaeth. Efallai y gwêl Guto debygrwydd rhwng Mathau Goch yn ei arfwisg lwyd a’i waywffon yn ymladd i’r broch llwyd a’i drwyn hir.

9 pâr  Deellir bâr yn ffurf dreigledig y gair pâr ‘gwaywffon’, gw. GPC 2684 ac Maes y Gad: Arfau: Gwaywffyn. Cyfeirir at waywffon benodol a oedd ym meddiant Mathau yn y llinellau hyn, cf. 11 a 16 gwayw a 14 paladr, a GLGC 33.22 ef aeth â gwayw Fathau Goch.

10 Rolant  Arwr y gân Ffrangeg o gylch chwedlau Siarlymaen, ‘Chanson de Roland’, a gyfansoddwyd c.1100.

13 pêl  Ymddengys fod mynd â’r bêl (ffurf gysefin pêl) a mynd â’r bel (o’r Saesneg bell ‘cloch’) yn ddau ymadrodd tebyg i’w gilydd o ran eu hystyr ffigurol ac nid yw’n hawdd gwahaniaethu rhyngddynt yng ngwaith y beirdd. Awgrymir mai ffurf dreigledig pêl sydd yma ac y cyfeirir yn ffigurol at Fathau yn mynd â’r ‘clod, bri, arwydd o ragoriaeth’ gydag ef o’r rhyfel, hynny yw y fuddugoliaeth, gw. GPC 2721, GLM 376, GDGor 7.80n a DG.net 106.4 Er dig i’r byd dygi’r bêl (a gw. y nodyn ibid. sy’n gwrthod awgrym GDG 475–6 a GDLl 16.21–2 mai bel o’r Saesneg bell sydd yno). Ond ceir ystyr gyffelyb i’r ymadrodd mynd â’r bel ‘cloch’ hefyd, gw. GSRh 11.72n sy’n ffafrio’r ystyr ‘bod ar y blaen’. Ymhellach, gw. OED Online s.v. bell, n.¹ lle yr esbonnir mai cyfeiriad at gloch buwch neu ddafad sy’n arwain gyr neu ddiadell yw’r gloch yn yr ymadrodd ‘to bear the bell’, sef ‘to take the first place’, a ‘to bear or carry away the bell’ yn golygu ‘to carry off the prize’.

15 gorchest  Awgryma’r bardd yma i Fathau ymladd mewn gornest bersonol â’r cadfridog Ffrengig La Hire.

16 Rhôn  Sef Rouen yn Normandi, Ffrainc, tref ar lannau afon Seine. Fel prifddinas Normandi bu’r dref yn ganolbwynt allweddol yn ystod y Rhyfel Can Mlynedd. Bu ym meddiant y Saeson rhwng ei chipio wedi gwarchae yn 1419 a’i cholli i’r Ffrancwyr yn 1449. Cyfeiria Guto’n aml at y dref (fel ei gyd-feirdd) ac mae’n bosibl iddo ef ei hun ymweld â hi pan oedd yn saethwr ym myddin y dug yn 1441, gw. Salisbury 2007: 1.

16 mewn rhest  Math o ddyfais i ddal bôn gwaywffon, gw. GPC 2982 d.g. rest. Yn ôl OED Online s.v. rest, n.² byddai’r ddyfais hon ar ochr dde’r arfwisg er mwyn dal bôn y waywffon pan fyddai’r marchog yn rhuthro at y gelyn, cf. 98.43–4 Brest dur o Baris dirion / Ac ar y frest rest o Rôn. Ymhellach, gw. Maes y Gad: Arfau: Gwaywffyn.

17 La Her  Sef La Hire neu Étienne de Vignoles (c.1390–1443), cadfridog y Ffrancwyr a gelyn y Saeson yn ystod y Rhyfel Can Mlynedd. Cefnogodd Jeanne d’Arc yn ystod ymgyrchoedd 1429. Enillodd frwydr Gerbevoy yn 1435 a chafodd ei benodi’n gapten ar Normandi yn 1438.

18 Potwn  Sef Jean Poton de Xaintrailles (c.1390?–1461), un o gapteiniaid y Ffrancwyr a chyfaill i La Hire, gw. 17n (cyplysir y ddau hefyd yn 4.36–8). Ymddengys iddo fod yn bresennol yn yr un brwydrau â Mathau, e.e. Verneuil (1424) ac Orléans (1427).

20 dawns  Delweddir y brwydro rhwng y ddau elyn fel dawns, delwedd hynod effeithiol o gofio’r ystyr fygythiol sydd i’r gair ‘dawns’ ym marddoniaeth y cyfnod a’i gysylltiad â thraddodiad y ‘Ddawns Angau’ neu’r Danse macabre. Ymhellach, gw. 24.1n, GSDT 122–5 a Saer 1969: 265–83.

20 Aensio  Sef Anjou yng ngogledd Ffrainc, talaith i’r de o Maine. Yn 1425 anfonwyd Mathau Goch, Thomas Montacute, iarll Salisbury, a Thomas Scales, Barwn Scales i glirio Maine ac Anjou. Bu’r ymgais yn un llwyddiannus a daeth Mathau Goch yn gapten ar Château L’Ermitage ger Le Mans, gw. Probert 1961: 39. Yn 1441, fodd bynnag, collwyd y ddwy ardal o ganlyniad i gadoediad rhwng Lloegr a Ffrainc (Evans 1995: 33).

20 Maen  Sef Maine yng ngogledd Ffrainc, talaith i’r gogledd o Anjou ac i’r de o Normandi. Roedd Mathau yn gapten ar Maine yn 1427 (Probert 1961: 40).

22 Rolant  Gw. 10n.

22 Mawns  Sef Le Mans, prif dref Maine. Mae’r gaer ar lannau’r afon Sarthe yng ngogledd Ffrainc. Roedd Mathau Goch yn gapten ar Château L’Ermitage ger Le Mans, gw. Probert 1961: 40. Dengys yr enwau estron yn y cwpledi hyn – Anjou, Maine a Le Mans – wybodaeth fanwl Guto am y rhyfeloedd yn Ffrainc.

23 Rhôn  Gw. 16n Rhôn.

26 Maelor  Brodor o Faelor Saesneg oedd Mathau Goch (boed yn ddisgynnydd i’r Hanmeriaid neu lwyth Llannerch Banna), cf. 53, 70. Am ei gysylltiadau achyddol â Maelor gw. Mathau Goch.

27 urddas gŵr  Cyfeiriad at statws uchelwrol Mathau Goch, cf. 3 mab maeth y gwin. Ond gall fod yn gyfeiriad at ei statws anrhydeddus fel arweinydd milwrol hefyd, cf. 58 Gŵr nod y Goron ydyw. Teitl ‘ysgwïer’ a roddwyd iddo yn ewyllys Syr John Fastolf yn 1459 er i ffynonellau diweddarach ei alw yn ‘Syr’ Mathau Goch. Ni cheir prawf iddo gael ei urddo’n farchog yn ôl Probert (1961: 34).

34 Gwŷr antur a gâr yntau  Mae’r gystrawen yn amwys: yn yr aralleiriad cymerir mai Gwŷr antur yw’r goddrych, ond gellid cymryd mai yntau yw’r goddrych: ‘yntau a gâr wŷr anturus’.

35 milwyr  Yn ôl un cofnod roedd gan Mathau osgordd o 60 picellwr march, 14 picellwr troed a 222 gŵr bwa gydag ef yn Le Mans yn 1435 (Carr 1968: 40), llawer ohonynt yn filwyr Cymreig.

36 main gwns  Sef pelenni o dân neu ‘cannonballs’, gw. Evans 1998: 75–105.

36 Maen ac Aensio  Gw. 20n Aensio a Maen.

38 blodau  Sef ‘y goreuon’ neu’r ‘dewisiol rai’. Ceir llinell debyg yn GLD 27.64 Rhyw flodau rhyfel ydych.

40 Hw-a  Bloedd hela, gw. Cummins 1988: 113 a 169. Cf. hue yn Saesneg a ddaw o’r Ffrangeg huer ‘to shout as in war or the chase’, OED Online s.v. hue, v.². Diddorol yw awgrymiad Lewis (1976: 87): ‘Rhaid fod bechgyn y fintai a oedd yn gwrando ar y cywydd wedi codi ar eu traed a gweiddi gyda’r datganiad.’ Yn wir, cyrhaeddir rhyw uchafbwynt cadarnhaol yma ar ddiwedd yr ail ran fel petai’r bardd yn ceisio codi ysbryd y milwyr.

40 La Her  Sef La Hire neu Étienne de Vignoles (c.1390–1443), cadfridog y Ffrancwyr, gw. 17n. Ef yw’r un sy’n cael ei hela gan Fathau Goch a’i filwyr yma.

42 gwarau  Deellir yn ffurf ar chwarae; cf. GPC 1577 lle nodir yr enghraifft hon dan gwarae ond rhaid cadw’r terfyniad -au er mwyn yr odl fewnol, cf. 33.43 I minnau, gwarau gwiwraen. Diau mai’r ystyr ffigurol ‘brwydro’ sydd i’r ferf yma, cf. GHD 5.46 Wedi i’r gwŷr ado’r gwarae.

43 y glêr  Cyfeirir ddwywaith at y beirdd yn y cywydd hwn, cf. 67 cerddwyr. Nodir iddynt hwy yn arbennig deimlo’n bryderus am ei garchariad sy’n awgrymu, o bosibl, fod Mathau yn noddi’r beirdd yn rheolaidd er ei fod, am ran helaeth o’i oes, yn byw yn Ffrainc.

44–6  Carcharwyd Mathau Goch ddwywaith, yn 1432 ac yn 1434. Digwyddodd y carchariad cyntaf pan ddaliwyd ef yn St Severine (Sainte Ceneri heddiw, gw. Probert 1961: 40) pan ymosododd y Ffrancwyr yn ddirybudd. Yr ail dro cafodd ei ddal ‘through the foundering of his horse’ yn ôl Probert (1961: 41) ar ei ffordd i St Denis (ymhellach, gw. Seward 1978: 174). Dichon fod y swm am ei ryddid yn un sylweddol a gellir cymharu’r hyn a dalwyd i ryddhau un o’i gyd-filwyr, Syr Roger Camoys, sef 2,000 salus, tua £2,500. Cynigiodd Lloyd (1873: 129) fod Guto wedi canu’r cywydd ‘with a view to engage his countrymen to raise a sum for the ransom of Matthew Gough then a prisoner in France’. Gwyddys nad yw hynny’n ystyrlon o ran bwriad y bardd, ond nid yw’n gwbl amhosibl i Fathau dderbyn cymorth ariannol o Gymru i’w ryddhau, gw. Evans 1995: 31.

45 trefi  Cipiwyd sawl tref gan y Ffrancwyr tra bu Mathau Goch dan glo, y bwysicaf o bosibl oedd Harfleur a gollwyd i’r Ffrancwyr yn 1432. Wedi ei ryddhau, brwydrodd Mathau i’w hailfeddiannu gan lwyddo erbyn Tachwedd 1440.

47 Nudd  Nudd Hael ap Senyllt, un o ‘Dri Hael Ynys Prydain’, gw. TYP³ 5–6, 464–6 ac WCD 509.

49 echwyn  Yr ystyr ‘benthyg’ sydd orau o ran y cyd-destun yn hytrach na ‘cwyn, galar’ er bod yr odl gyda dwyn yn awgrymu fel arall, gw. GPC 1162 d.g. echwyn¹ sy’n nodi mai’r sain sy’n gwahaniaethu’r ystyr rhwng y ddau air.

50 ar boen  Sef ‘ar gost’, hynny yw rhag ofn, cf. 97.17–18 I’r castell y’m cymhellwyd / Ar boen moc erbyn ’y mwyd.

52 Dolffin  Rhydd GPC 1074 yr ystyr ‘teitl etifedd brenin Ffrainc o’r flwyddyn 1349 hyd 1830’ i ‘Dolffin’ neu ‘Dwlffin’ sef yr enw Ffrengig Dauphin. Daeth y teitl i fodolaeth ar ôl ychwanegu ardal Dauphiné at frenhiniaeth Ffrainc yn 1349. Ystyr gwlad Dolffin yma felly yw Ffrainc, cf. 1.22n, GSRh 6.78 a GGMD iii, 1.1n.

55 Trefawr  Sef Trefor i’r dwyrain o dref Llangollen. Ymrannai plwyf Llangollen yn dri thraean, sef Llangollen, Trefor a’r Glyn. Teulu a gysylltir â’r ardal yw llwyth Tudur Trefor a changen o’r teulu hwnnw oedd teulu Llannerch Banna, hynafiaid posibl Mathau Goch, gw. WG1 ‘Tudur Trefor’ 8.

56 ŵyr Einion  Nid enwir Einion yn daid i Fathau yn yr achau ond gall ŵyr olygu ‘disgynnydd’ yn gyffredinol. Yn ôl un ffynhonnell, enw ei dad oedd Dafydd Goch a’i wraig ef oedd Gwenhwyfar ferch Ednyfed ab Iorwerth ab Einion Goch, gw. WG1 ‘Tudur Trefor’ 42.

57 Rhys  Mae’r ymadrodd gŵr o Rys yn annelwig, ond os derbynnir ei fod yn fab i Ddafydd Goch o lwyth Tudur Trefor, yna gellir cynnig mai at Rys Sais y cyfeirir gan fod hwnnw’n ddisgynnydd uniongyrchol iddo, gw. Mathau Goch.

58 nod y Goron  Dyma brawf o deyrngarwch Mathau i Goron Lloegr.

66 Io  Sef Job, o’r Beibl, gw. Breeze 1992: 134–7.

67 cerddwyr  Arno yn yr ystyr ‘beirdd’, gw. G 135; ymhellach, gw. Williams 1989–91: 205–11. Gw. hefyd 2.21n uchod.

68 deubab  Cyfuniad o deu + pab. Pab Rhufain o 1431 i 1447 oedd Eugenious IV ac awgrymiad Salisbury (2006: 88) yw bod Guto yn cyfeirio ato ef a’r gwrthbab Dug Amadeus VIII o Savoy (oedd yn wrthbab o 1439 i 1449).

70 Melwas  Arwr traddodiadol o’r byd Arthuraidd. Ni ddiogelwyd ei chwedl yn gyfan yn y traddodiad Cymraeg ond ymddengys iddo gipio Gwenhwyfar, gwraig Arthur, gw. WCD 469–70; Jones 1935–7: 203–8 a Bromwich 1991: 58–61. Ond cyfeiria’r Cywyddwyr ato’n gyson fel arwr ac weithiau fe’i cysylltir yn benodol â milwriaeth, cf. 75.50 Ni bu Faelor heb Felaws.

73 gorffer  Ffurf amhersonol presennol dibynnol y ferf gorfyddaf, sef ‘gorfod’.

Llyfryddiaeth
Breeze, A. (1992), ‘Aur Job’, LlCy 17: 134–7
Bromwich, R. (1991), ‘The Tristan of the Welsh’, R. Bromwich, A.O.H. Jarman and B.F. Roberts (eds.), The Arthur of the Welsh: The Arthurian Legend in Medieval Welsh Literature (Cardiff), 209–28
Carr, A.D. (1968), ‘Welshmen and the Hundred Years’ War’, Cylchg HC 4: 21–46
Cummins, J. (1988), The Hound and the Hawk: the Art of Medieval Hunting (London)
Evans, D.F. (1998), ‘ “Y carl a’i trawai o’r cudd”: Ergyd y Gwn ar y Cywyddwyr’, Dwned, 4: 75–105
Evans, H.T. (1995), Wales and the Wars of the Roses (second ed., Stroud)
Jones, E.D. (1935–7), ‘Melwas, Gwenhwyfar, a Chai’, B viii: 203–7
Lewis, S. (1976), ‘Gyrfa Filwrol Guto’r Glyn’, YB IX: 80–99
Lloyd, C. (1873), ‘History of the Lordship of Maelor Gymraeg or Bromfield’, Arch Camb (fourth series) xiii: 305–20
Probert, Y. (1961), ‘Mathew Gough 1390–1450’, THSC: 34–44.
Saer, D.R. (1969), ‘Delweddaeth y Ddawns Werin a’r Chwaraeon Haf ym Marwnad Guto’r Glyn i Wiliam Herbert’, THSC: 268–83
Salisbury, E. (2006), ‘Cerddi Cynnar Guto’r Glyn’ (M.Phil. Cymru [Aberystwyth])
Salisbury, E. (2007), Ar Drywydd Guto’r Glyn ap Siancyn y Glyn (Aberystwyth)
Seward, D. (1978), The Hundred Years War (London)
Williams, J.E.C. (1989–91), ‘Cerdd a Phencerdd’, LlCy 16: 205–11

This is a praise poem to one of Guto’r Glyn’s most famous patrons, Matthew Gough of Maelor. Matthew Gough (or Goch) was a prominent military leader and captain in the north of France during the last phase of the Hundred Years’ War.

In the poem, Guto refers to important places (lines 16, 20, 22n Mawns) and well-known French enemies of the soldier while telling his story (17–18n). He also refers to the fact that Matthew had been in captivity which is helpful to date the poem. Matthew Gough was imprisoned twice in France during the Hundred Years’ War: in 1432 and 1434. It’s possible that Guto’r Glyn sang this poem to an audience somewhere in Maelor soon after Matthew’s captivity (see the references to Maelor in lines 26, 53 and 70). Many Welsh soldiers fought alongside Matthew Gough during the 1430s, and we can imagine that some returned home with heroic stories about the captain which inspired Guto to compose his poem. However, the detailed information in the poem about the fighting in France, as well as Guto’s addressing of Matthew directly may suggest otherwise. Is it likely that he sang this poem in the north of France in front of Matthew and his soldiers? On 25 June 1441, Guto sailed from Portsmouth to Normandy with the army of Richard, duke of York and landed at the port of Harfleur (Salisbury 2007: 1). Guto returned to Wales in September 1441. It is possible, therefore, that this poem was composed in 1441, possibly between June and September of that year (Salisbury 2007: 14). This is the only surviving poem to Matthew Gough but it is possible that Guto had praised him more than once, which was the case with Sir Richard Gethin (see poems 1 and 2).

The poem has a strong narrative feeling as the poet begins the first two sections with the verb pan, ‘when’. The first section begins with a reference to Matthew’s fame in Normandy (1–4), noting his ability as a military leader against the French (7–8) and as a vicious warrior (9–10). His blood-stained spear is noted in particular (9, 11, 13–14), the weapon that helped him bring victory to the English.

A battle near Rouen is the subject of the second section (15–42) when Matthew came face to face with one of his enemies, the French general La Hire, fighting him in a single combat (15–16). Ironically, the poet describes the conflict as if the two enemies were taking part in a dance: La Hire extending his hand to Matthew as if he was one of his closest friends (17–20). They ‘danced’ across Anjou and Maine, a powerful image to describe two enemies fighting because of the association between the word ‘dance’ and the theme of the ‘Dance of Death’ (see 20n dawns). The poet praises Matthew from the point of view of his soldiers, implying that Matthew himself is present, listening to his words (24–5). He is someone you can depend on in Rouen (23), an excellent protector (bugail ‘a shepherd’, and mur ‘wall’), and his inspiration sparks enthusiasm among his soldiers (31–2). The soldiers are described as bulls, cannonballs (main gwns) and the choicest of men in war (38). This section ends by comparing the soldiers to huntsmen calling out the hunting call Hw-a on the French general, La Hire.

Matthew’s captivity is the focus of the beginning of the third section (43–52). The poet tells of the effect this had on the Welsh, especially the poets who were deeply worried for the fate of their hero. But the suffering had no effect on Matthew himself (47–50), and although the cost for his ransom was substantial, the French shall pay for it in the end. He again underlines Matthew’s ability to fight, noting his lineage and connection with the north-east of Wales (Trefor and Maelor). One of his greatest qualities is his ability to withstand the desire for wealth and land and to give precedence to horses, men and soldiers. The poem ends by asking Wales, France and England to praise this great soldier from Maelor.

Date
This poem was composed after Matthew’s captivity in 1432 or 1434, or in 1441 when Guto was a soldier in France.

The manuscripts
The poem occurs in 38 manuscripts. It is very unclear how some of the manuscripts are related; it is possible that what lies behind the copies which have survived are several performances of the same poem by one person who depended heavily on his memory. The earliest copy of the poem is preserved in BL 14967. Based on most of its readings, it is closely related to X¹ and X² in the stemma. However, it does have a couplet, 69–70, which also occurs in BL 14978 and BL 14971 and the manuscripts connected with Llywelyn Siôn. Other extra lines occur in Brog I.2, 53–8 and 67–8 and based on their reference to the patron’s lineage and meaning they have been included in this edition. X¹ and X² (and X⁴) have the same line order apart from LlGC 3057D (which has lost lines 39–40). The copy in BL 14866 sometimes shares the same variants as LlGC 3057D and possibly derives from the same source (X¹). The Conwy Valley group is closely related to C 2.617 and possibly LlGC 17114B. On the whole, this group offers some good readings, but it seems that mistakes were made while copying some of the lines (e.g. losing lines 29–32 in Gwyn 4). BL 14978, BL 14971 and Pen 221 and the manuscripts connected with Llywelyn Siôn are all closely related. BL 14978 and BL 14971 are quite similar to BL 14967 on some occasions, but on others the readings are almost the same as the manuscripts of Llywelyn Siôn. However, the Llywelyn Siôn manuscripts are quite different most of the time and in general they are of no value.

Because no pattern has been established as regards to the relation between some of the manuscripts, it is very difficult to establish a proper stemma and most of the manuscripts mentioned above were considered when editing the poem.

Stemma

Previous editions
GGl poem III and Salisbury 2006: 13–15.

Metre and cynghanedd
Cywydd, 74 lines.
Cynghanedd: croes 45% (33 lines), traws 23% (17 lines), sain 28% (21 lines), llusg 4% (3 line).

2 Normandi  A region in the north of France, central to the last phase of the Hundred Years’ War from 1436 until the end of the war in 1453.

3 mab maeth y gwin  A suggestion that Matthew had a noble upbringing because he was nurtured on wine, a drink associated with high status. An old saying of the Gogynfeirdd (or Poets of the Princes) is the phrase mab maeth y medd ‘a son nurtured on mead’: GMB 25.18 and GBF 2.4, cf. GDEp 7.45 mab maeth y medd; GHS 20.3 mab maeth y wledd ‘a son nurtured at the feast’.

5 eryr  An old metaphor for a hero is to call him an eagle, see also 41 and 57.

6 Arthur  King Arthur.

7 capteiniaid  Matthew was one of many Welshmen who were captains in the French wars and the poet unites him with others here to note his fame. One was Sir Richard Gethin, another of Guto’s patrons, see poems 1 and 2.

9 broch  A badger or a brock, see OED Online s.v. brock, n.¹ and GPC 330 s.v. broch, but it is an unusual metaphor for a hero. Perhaps Matthew Gough dressed in grey armour with his spear had some resemblance to the wild grey creature with its long nose.

9 pâr  Mutated form of pâr ‘spear’, see GPC 2684 and The Battlefield: Weapons: Spears. The poet refers to a specific spear that belonged to Matthew Gough here: cf. 11 and 16 gwayw ‘lance’, and 14 paladr ‘spear’, and GLGC 33.22 ef aeth â gwayw Fathau Goch ‘he went with the spear of Matthew Gough’.

10 Rolant  A hero of the French song ‘Chanson de Roland’ from the Charlemagne cycle, composed c.1100.

13 pêl  The phrases mynd â’r bêl ‘to take the ball’ and mynd â’r bel ‘to take the bell’ are very similar in their figurative meaning and it is difficult to distinguish between them. Here pêl is taken to mean ‘ball’ with the poet referring to Matthew taking the ‘prize, feat, mark of excellence’ with him from the war, in other words, he was victorious, see GPC 2721, GLM 376, GDGor 7.80n and DG.net 106.4 Er dig i’r byd dygi’r bêl ‘to the world’s dismay you carry the ball’ (the latter rejects the suggestion made in GDG 475–6 and GDLl 16.21–2 to read bel ‘bell’). But the phrase mynd â’r bel ‘to take the bell’ is also possible, see OED Online s.v. bell, n.¹ ‘to take the first place, to have foremost rank or position, to be the best, to bear or carry away the bell: to carry off the prize’.

15 gorchest  The poet implies that Matthew fought in a single combat with the French general, La Hire.

16 Rhôn  Rouen in Normandy, France, on the banks of the river Seine. Being the capital of Normandy, the town was an important centre during the Hundred Years’ War. It fell into the hands of the English after a siege in 1419 until it was lost to the French in 1449. Guto and his contemporaries often refer to the town. It is possible that the poet himself visited Rouen while he was an archer in the army of Richard duke of York in 1441, see Salisbury 2007: 1.

16 mewn rhest  A device to hold the butt end of the lance on the armour, see GPC 2982 s.v. rest. According to OED Online s.v. rest, n.² it was attached to the right side of the cuirass against which a thick piece of leather nailed around the butt end of the lance was held during the charge, cf. 98.43–4 Brest dur o Baris dirion, / Ac ar y frest rest o Rôn ‘Arthur’s tunic, Powys is beside it / and on the breastplate a rest from Rouen’. See also The Battlefield: Weapons: Spears.

17 La Her  La Hire or Étienne de Vignoles (c.1390–1443), a French general and enemy of the English during the Hundred Years’ War. He was Jeanne d’Arc’s supporter during the campaigns of 1429. He won the battle of Gerbevoy in 1435 and was appointed captain of Normandy in 1438.

18 Potwn  Jean Poton de Xaintrailles (c.1390?–1461), one of the French captains and companion to La Hire, see 17n (Guto also links the two in 4.38). It is likely that he was present at the same battles as Matthew Gough, e.g. Verneuil (1424) and Orléans (1427).

20 dawns  The conflict between Matthew and his enemy is portrayed as a dance, an effective image because of the sinister meaning of the word dawns ‘dance’ and its association with the ‘Dance of Death’ or the Danse macabre in medieval literature. For further information see 24.1n, GSDT 122–5 and Saer 1969: 265–83.

20 Aensio  Anjou in the north of France, a province to the south of Maine. In 1425 Matthew Gough, Thomas Montacute, earl of Salisbury and Thomas Scales, Baron Scales were sent to clear Maine and Anjou. It was a successful attempt and Matthew Gough was appointed captain of Château L’Ermitage near Le Mans, see Probert 1961: 39. However, both regions were lost in 1444 after England and France made a truce (Evans 1995: 33).

20 Maen  Maine in the north of France, a province north of Anjou and south of Normandy. Matthew was captain of Maine in 1427 (Probert 1961: 40).

22 Rolant  See 10n.

22 Mawns  Le Mans, the central town of Maine on the banks of the river Sarthe in the north of France. Matthew Gough was captain of Château L’Ermitage near Le Mans, see Probert 1961: 40. The place names in these lines – Anjou, Maine and Le Mans – indicate Guto’s detailed knowledge of the war.

23 Rhôn  See 16n Rhôn.

26 Maelor  Matthew Gough was a native of Maelor Saenseg (even if he was a descendant of the Hanmers or the tribe of Llannerch Banna ‘Penley’), cf. 53, 70. For his genealogical connections with Maelor see Matthew Gough.

27 urddas gŵr  This is a reference to Matthew’s noble status, cf. 3 mab maeth y gwin (‘a son nurtured on wine’). However, it could be a reference to his honourable status as a military leader, cf. 58 Gŵr nod y Goron ydyw ‘he is a renowned man of the Crown’. The will of Sir John Fastolf in 1459 gives him the title of a ‘squire’, although later sources call him ‘Sir’ Matthew Gough. According to Probert (1961: 34), there is no proof that he was knighted.

34 Gwŷr antur a gâr yntau  The syntax is ambiguous here: Gwŷr antur is understood as the subject of the verb, but yntau could be the subject: ‘he also loves adventurous men’.

35 milwyr  According to one source, Matthew Gough had a bodyguard of 60 mounted lances, 14 foot lances and 222 archers with him at Le Mans in 1435 (Carr 1968: 40), and many of them were Welsh soldiers.

36 main gwns  ‘Cannonballs’, see Evans 1998: 75–105.

36 Maen ac Aensio  See 20n.

38 blodau  ‘The best’ or ‘the choicest ones’. A similar line occurs in GLD 27.64 Rhyw flodau rhyfel ydych ‘you are like flowers of war’.

40 Hw-a  A hunting cry, see Cummins 1988: 113 and 169. Cf. hue in English from the French huer ‘to shout as in war or the chase’, OED Online s.v. hue, v.². An interesting suggestion by Lewis (1976: 87) is that the soldiers listening to the poem would have stood up and shouted out the cry together. Indeed, this section ends in a positive climax, almost as if the poet is trying to boost the spirit of the soldiers.

40 La Her  La Hire or Étienne de Vignoles (c.1390–1443), a French general, see 17n. He is the one being hunted by Matthew Gough and his soldiers here.

42 gwarau  A form of chwarae, ‘to play’, see GPC 1577 where this line is quoted under gwarae, but -au is essential for the internal rhyme, cf. 33.43 I minnau, gwarau gwiwraen ‘I myself, very expert play’. The verb ‘play’ probably refers figuratively to ‘fighting’ here, cf. GHD 5.46 Wedi i’r gwŷr ado’r gwarae ‘After the men left the play’.

43 y glêr  Guto refers to the poets twice in this poem (y glêr and 67 [c]erddwyr). He mentions that they were especially worried when Matthew was captured, a hint, possibly, that Matthew was a regular patron of poetry even though he lived in France for most of his life.

44–6  Matthew Gough was imprisoned twice, in 1432 and 1434. He was first captured in St Severine (Sainte Ceneri today, see Probert 1961: 40) when French soldiers attacked without warning. The second time he was captured ‘through the foundering of his horse’, according to Probert (1961: 41), on his way to St Denis (see also Seward 1978: 174). Presumably, the cost of ransom for his release was expensive. For example, the sum of 2,000 salus (about £2,500) was paid for the release of Sir Roger Campys, one of his fellow soldiers. A suggestion by Lloyd (1876: 129) is that Guto sang this poem ‘with a view to engage his countrymen to raise a sum for the ransom of Matthew Gough then a prisoner in France’. This is highly unlikely regarding Guto’s intentions, but a contribution for the cost of Matthew’s release from Wales is fairly possible, see Evans 1995: 31.

45 trefi  During Matthew’s captivity, the French gained many towns, possibly the most important one was Harfleur, lost to the French in 1432. After his release, Matthew fought for the repossession of Harfleur and succeeded by November 1440.

47 Nudd  Nudd Hael ap Senyllt, one of ‘Three Generous Men’ recorded in the Triads, see TYP³ 5–6, 464–6 and WCD 509.

49 echwyn  Probably ‘to borrow’ in this context, rather than ‘to complain’ or ‘to mourn’. However, the rhyme with dwyn (rather than -yn) suggests otherwise, see GPC 1162 s.v. echwyn¹.

50 ar boen  ‘Or else’ or ‘in case’, cf. 97.17–18 I’r castell y’m cymhellwyd / Ar boen moc erbyn ’y mwyd ‘I was forced to go to the castle / on pain of mockery in time for my food’.

52 Dolffin  The title of the eldest son of the king of France, from 1349 to 1830, see OED Online s.v. dauphin, n. The phrase gwlad Dolffin ‘Dauphin’s land’ refers to France, cf. 1.22n, GSRh 6.78 and GGMD iii, 1.1n.

55 Trefawr  A place called Trefor to the east of Llangollen. The parish of Llangollen was divided into three, Llangollen, Trefor and Glyn. The main family connected with Trefor were the descendants of Tudur Trefor. Llannerch Banna, or Penley, the possible ancestors of Matthew Gough were descended from Tudur Trefor, see WG 1 ‘Tudur Trefor’ 8.

56 ŵyr Einion  There is no record of a man called Einion as Matthew’s grandfather, but ŵyr ‘grandson’ could also mean ‘a descendant’ in general. According to one source, Matthew’s father was Dafydd Goch and his wife was Gwenhwyfar daughter of Ednyfed ab Iorwerth ab Einion Goch, see WG1 ‘Tudur Trefor’ 42.

57 Rhys  The phrase gŵr o Rys ‘a man who descends from Rhys’ is vague, but if Matthew’s ancestors were from the tribe of Tudur Trefor, this could be a reference to Rhys Sais: Matthew was one of his direct descendants, see Matthew Gough.

58 nod y Goron  A hint of Matthew’s dedication to the Crown.

66 Io  Job, from the Bible, see Breeze 1992: 134–7.

67 cerddwyr  ‘Poets’, see G 135 and Williams 1989–91: 205–11. See also 2.21n above.

68 deubab  Deu ‘two’ and pab ‘pope’. The pope from 1431 to 1447 was Eugenious IV and the suggestion made by Salisbury (2006: 88) is that Guto refers to the pope and the antipope Duke Amadeus VIII of Savoy (who was the antipope from 1439 to 1449).

70 Melwas  A traditional hero from the Arthurian legends. In the Welsh tradition, his tale has not been wholly preserved but it seems that he abducted Guinevere, the wife of King Arthur, see WCD 469–70; Jones 1935–7: 203–8 and Bromwich 1991: 58–61. However, the Cywyddwyr refer to him often as a heroic figure with great military skills, cf. 75.40 Ni bu Faelor heb Felaws ‘Maelor has not been without its Melwas’.

Bibliography
Breeze, A. (1992), ‘Aur Job’, LlCy 17: 134–7
Bromwich, R. (1991), ‘The Tristan of the Welsh’, R. Bromwich, A.O.H. Jarman and B.F. Roberts (eds.), The Arthur of the Welsh: The Arthurian Legend in Medieval Welsh Literature (Cardiff), 209–28
Carr, A.D. (1968), ‘Welshmen and the Hundred Years’ War’, Cylchg HC 4: 21–46
Cummins, J. (1988), The Hound and the Hawk: the Art of Medieval Hunting (London)
Evans, D.F. (1998), ‘ “Y carl a’i trawai o’r cudd”: Ergyd y Gwn ar y Cywyddwyr’, Dwned, 4: 75–105
Evans, H.T. (1995), Wales and the Wars of the Roses (second ed., Stroud)
Jones, E.D. (1935–7), ‘Melwas, Gwenhwyfar, a Chai’, B viii: 203–7
Lewis, S. (1976), ‘Gyrfa Filwrol Guto’r Glyn’, YB IX: 80–99
Lloyd, C. (1873), ‘History of the Lordship of Maelor Gymraeg or Bromfield’, Arch Camb (fourth series) xiii: 305–20
Probert, Y. (1961), ‘Mathew Gough 1390–1450’, THSC: 34–44
Saer, D.R. (1969), ‘Delweddaeth y Ddawns Werin a’r Chwaraeon Haf ym Marwnad Guto’r Glyn i Wiliam Herbert’, THSC: 268–83
Salisbury, E. (2006), ‘Cerddi Cynnar Guto’r Glyn’ (M.Phil. Cymru [Aberystwyth])
Salisbury, E. (2007), Ar Drywydd Guto’r Glyn ap Siancyn y Glyn (Aberystwyth)
Seward, D. (1978), The Hundred Years War (London)
Williams, J.E.C. (1989–91), ‘Cerdd a Phencerdd’, LlCy 16: 205–11

Stema fwy