Chwilio uwch
 
30 – Moliant i Phylib ap Gwilym Llwyd o Drefgwnter
Golygwyd gan Barry J. Lewis


1Tlos fu anrheg Taliesin,
2Talawdd fawl teuluaidd fin.
3Euraw gynt a orug ef
4Urien gathl eirian goethlef.
5Hwyliawdd â’i gerdd, hylwydd goel,
6Hyd lys Urien, hoedl Seirioel.
7Af innau, taliadau teg,
8Â’r unrhyw eiriau anrheg,
9Iôn goreuffyrf enw griffwnt,
10I Gai Hir Dyffryn Gwy hwnt:
11Phylib, fab goroff Wilym
12Llwyd, gŵr diballedig ym,
13Ffelaig y wlad a’i philer,
14Ffynnon clod a phiniwn clêr,
15Iôr a rydd ar war yr allt
16Aur ac arian, ŵyr Gerallt.
17Euraf ei fydr ar eiriau,
18Urien fydd yr awen fau:
19Yrthiai aerDdeifr wrth orddwy
20Arthur gweilch o orthir Gwy.
21Llyw difai yw, da ei fodd,
22Llew gwyn hydr llaw ganheidrodd.
23Llu’r tir a borthir i’w barth,
24Llathraid helgarw llethr Talgarth.

25Os mawr brys pobl ynys lawn
26Draw i Fynyw, dref uniawn,
27Myn gwyrth, brydyddfeirdd, mwy’n gwib,
28Duw a Phawl, i dai Phylib.
29Pawb yno, pob awenydd,
30A red mal i farchnad rydd.
31Rhyir yn herwr, gŵr gŵyl,
32Yr wyf innau ar f’annwyl.
33O rhoddais – dioer, rhyw ddwys dyb –
34Lw ffôl yn ei law, Phylib,
35Ar ddyfod, iôr oedd ddifeth,
36Hyd ei lys hwnt (caiff hoedl Seth),
37Rhys, iôr teg (rhoes ei aur tawdd),
38Rhi Ystrad-fflur, a’i rhwystrawdd.
39Hwnnw a ddug ohonof,
40Â’i fedd yng nghyfedd, fy nghof
41A’r llw wrth eryr Llowes
42(Oeraf llw yw ar fy lles)
43Nad awn, enaid awenydd,
44Yno at hwn yn oed dydd.

45Treiglaf tua’i rywiawglys
46Trwy ganiad yr Abad Rys.
47Trwydded trefn clared trafn clêr,
48Try fi gantaw, Trefgwnter.
49Llawen y gwna yna ym
50Llawen weled llin Wilym,
51Llew fflwch ymysg llu a phlaid,
52Llyw serchawg lliaws eirchiaid.
53Awn i’w gadlys â’n gwawdlef,
54Ifor ddoeth i feirdd yw ef.
55Mae ynny grefft, myn y Grog:
56Moliannu carw Maleiniog.
57Dwyn gair mae’r crair am aur crwn,
58Dwyn bonedd dan ei benwn;
59Dawn i’m eryr dwyn mawredd,
60A dwyn clod o dynnu cledd,
61Dwyn y bel, diany bwyll,
62Dwyn dadl, daioni didwyll.
63Gwirfab Mair, fawrair forwyn,
64Gad iarll Dyffryn Gwy i’w dwyn.

1Hardd fu anrheg Taliesin,
2talodd fawl o enau cwrtais.
3Goreuro gynt a wnaeth ef
4gân o lais caboledig hardd i Urien.
5Teithiodd gyda’i gerdd, arwydd tra ffyniannus
6o hirhoedledd Seiriol, hyd lys Urien.
7Af innau, taliadau teg,
8ag anrheg unffurf o eiriau,
9yr arglwydd cryf gorau a chanddo fri griffwn,
10i Gai Hir Dyffryn Gwy fan draw:
11Phylib, mab Gwilym Llwyd tra hoffus,
12gŵr anffaeledig i mi,
13pennaeth y wlad a’i philer,
14ffynnon clod a phinagl y beirdd,
15arglwydd sy’n rhoi wrth ymyl y bryn
16aur ac arian, ŵyr Gerallt.
17Goreuraf farddoniaeth iddo ar eiriau,
18ef fydd Urien fy awen i:
19byddai Arthur y rhyfelwyr o oror afon Gwy
20yn hyrddio Saeson ymosodol mewn gorthrwm.
21Arweinydd di-fai yw, da ei ddulliau,
22llew gwyn gwych a’i law yn ddisglair ei rhoddion.
23Cynhelir llu’r tir ar ei aelwyd,
24carw aeddfed disglair llethr Talgarth.

25Os mawr yw brys pobl yr ynys gyfan
26draw i Dyddewi, tref ddiddichell,
27myn grym Duw a Paul, o feirdd-feistri,
28mwy yw’n rhuthr ni i neuaddau Phylib.
29Mae pawb, pob bardd,
30yn rhedeg yno fel i farchnad rydd.
31Yn rhy hir, ŵr rhadlon,
32rwyf innau wedi bod ar herw oddi wrth fy nghyfaill annwyl.
33Os rhoddais – yn wir, rhyw feddwl gofidus –
34lw ffôl yn ei law, Phylib,
35i ddod, arglwydd oedd yn ddi-fai,
36i’w lys fan draw (caiff hirhoedledd Seth),
37Rhys, arglwydd teg (rhoddodd ef ei aur coeth),
38pennaeth Ystrad-fflur, a’i rhwystrodd.
39Dygodd hwnnw â’i fedd mewn cyfeddach
40fy nghof oddi wrthyf
41a’r llw wrth eryr Llowes
42(y llw tristaf ydyw o safbwynt fy lles)
43na fyddwn yn mynd, cyfaill bardd,
44at hwn [Rhys] yno ar apwyntiad.

45Teithiaf i gyfeiriad ei lys bonheddig
46drwy ganiatâd yr Abad Rhys.
47Perchentyaeth llys clared arglwydd y beirdd,
48Trefgwnter, mae’n fy arwain i fod gydag ef.
49Yn llawen y bydd yn gwneud i mi yno
50weld yn llawen ddisgynnydd Gwilym,
51llew hael ymysg llu a chefnogwyr,
52pennaeth hynaws tyrfa o ddeisyfwyr.
53Awn i fuarth ei lys gyda’n cân o fawl,
54Ifor doeth i feirdd yw ef.
55Mae gennym, myn y Groes Sanctaidd, grefft:
56moli carw Maleiniog.
57Mae’r gŵr annwyl yn dwyn enw da am roi darnau aur,
58yn dwyn tras uchel dan ei faner;
59mae gan fy eryr y ddawn o ddwyn ysblander,
60a dwyn canmoliaeth o dynnu cleddyf,
61dwyn y rhagoriaeth, meddwl di-ofn,
62dwyn buddugoliaeth mewn dadl, daioni didwyll.
63Mab cywir Mair, y forwyn fawr ei bri,
64gad iarll Dyffryn Gwy yn fyw er mwyn eu dwyn.

30 – In praise of Phylib ap Gwilym Llwyd of Tregunter

1Lovely was Taliesin’s gift,
2he paid out praise from a courteous lip.
3Once he gilded
4a song of his fine, polished voice for Urien.
5He travelled with his poem, a very favourable pledge
6of the longevity of St Seiriol, all the way to Urien’s court.
7I will take, fair payments,
8an identical gift of words,
9the best, mighty lord with the reputation of a griffin,
10to Cai the Tall of the Wye Valley over there:
11Phylib, son of the most kind Gwilym Llwyd,
12a man without fault to me,
13chieftain of the land and its supporting pillar,
14fountain of praise and pinnacle of the poets,
15a lord who bestows beside the hill
16gold and silver, grandson of Gerald.
17I will gild metre for him on to words,
18he will be the Urien of my inspiration:
19the Arthur of warriors from the edge of the river Wye
20would drive at the warlike English in adversity.
21He is a faultless leader, his ways are good,
22a bold white lion whose hand shines with gifts.
23The throng of the land is fed on his hearth,
24the illustrious, full-grown stag of the hillside of Talgarth.

25If great is the eagerness of all this island’s people
26to go down to St David’s, that righteous town,
27by the power of God and St Paul, O master-poets,
28greater still is our rush to Phylib’s halls.
29Everyone, every poet,
30runs there as if to a free market.
31Too long, gentle man,
32have I myself been outlawed from my dear friend.
33If I put – for sure, some melancholy thought –
34a foolish pledge in his, Phylib’s, hand,
35to come, lord who was faultless,
36to his court there (he’ll reach the same age as Seth),
37Rhys, the fair lord (he gave his pure gold),
38the chief of Strata Florida, prevented it.
39That man, with his mead in carousal,
40stole away my memory from me
41and the oath to the eagle of Llowes
42(it’s the saddest of oaths as far as my own benefit’s concerned)
43that I would not go, poet’s friend,
44to him [Rhys] there for an assignation.

45I will travel to his noble court
46by permission of Abbot Rhys.
47The hospitality of the claret hall of the lord of poets,
48Tregunter, it lures me to be with him.
49Happily will it cause me there
50happily to see the one of Gwilym’s line,
51a generous lion amidst a crowd and a throng of supporters,
52an affectionate chief over a horde of petitioners.
53Let’s go to the bailey of his court with our song of praise,
54he is a wise Ifor to poets.
55We have, by the Holy Rood, a craft:
56to praise the stag of Maleiniog.
57The treasured man bears a reputation for giving gold coins,
58bears noble lineage under his banner;
59my eagle has the gift of bearing glory,
60and bearing fame for drawing a sword,
61bearing off the mark of superiority, a fearless mind,
62bearing off victory in a dispute, sincere goodness.
63True son of Mary, the virgin of great fame,
64leave the earl of the Wye Valley alive to bear them.

Y llawysgrifau
Ceir y gerdd hon mewn dwy lawysgrif, sef Pen 57 (c.1440), llawysgrif sy’n cyfoesi â gyrfa gynnar Guto’r Glyn, a Pen 312, adysgrifiad o gerddi o’r llawysgrif honno a wnaeth John Jones, Gellilyfdy. Nid oes unrhyw werth annibynnol i’r ail gopi hwn, sydd hefyd yn anghyflawn oherwydd colli dalennau, felly seiliwyd y golygiad ar y testun yn Pen 57.

Trawsysgrifiad: Pen 57.

stema
Stema

13 philer  Llawysgrif ffyler. Nid oes enghraifft arall o pyler fel ffurf amrywiol ar piler, cf. GPC 2803, felly cymerir mai amrywiad orgraffyddol pur yw’r y yma.

20 o  Cywirwyd hyn i or gan law ddiweddarach, ymddengys, ond nid yw sail y cywiriad yn eglur. O ran y gystrawen o sydd ei angen.

35 ddifeth  Llawysgrif diueth. Mae’r gynghanedd a’r gystrawen yn mynnu adfer y treiglad, gw. TC 304–5.

40 yng nghyfedd  Llawysgrif ynghyffedd. Nid oes y fath air â cyffedd, hyd y gwyddys, felly deellir yng nghyfedd, sydd hefyd yn atgyfnerthu’r gynghanedd. Ceir hefyd Oeraff am oeraf yn llinell 42 yn y llawysgrif.

49–50  Newidiwyd trefn y ddwy linell hyn yn y testun, gan y brif law yn ôl pob tebyg. Mae’r synnwyr yn gryf o blaid y drefn ddiwygiedig, a mabwysiadwyd hi yn y testun golygedig.

49–50 llawen … llawen  Mae’r ailadrodd yn annisgwyl ac efallai fod yma ryw lygriad yn gysylltiedig â threfn anghywir y llinellau yn y llawysgrif.

Adeiladwyd y cywydd mawl hwn i Phylib ap Gwilym Llwyd o gwmpas thema’r daith i ymweld â’r noddwr. Nid yw’n hollol eglur ble y dychmygir i’r bardd fod yn y gerdd, ond a barnu yn ôl y berfau af (llinell 7), treiglaf (45) ac awn (53), mae Guto yn siarad fel petai ar ei ffordd i lys y gwrthrych, neu hyd yn oed yn llys rhywun arall, sef Rhys, abad Ystrad-fflur, yn ôl pob tebyg. Nid yw hyn, wrth gwrs, yn gyfystyr â dweud mai yno y perfformiwyd y gerdd. Gan mai cerdd o fawl i Phylib ap Gwilym Llwyd ydyw, y tebyg yw ei bod wedi ei datgan yn un o’i gartrefi ef, sef Trefgwnter (48), a bod y daith y mae Guto’n dweud ei fod yn bwriadu ymgymryd â hi eisoes drosodd. Techneg ddigon cyffredin mewn barddoniaeth Gymraeg ganoloesol yw i’r bardd siarad fel petai ar ei daith i dŷ noddwr o hyd (Lewis 2009, 150).

Egyr y gerdd gyda Guto’n cymharu ei weithgarwch ag eiddo’r bardd delfrydol Taliesin wrth iddo wasanaethu Urien Rheged (1–6). Phylib fydd Urien ac Arthur y bardd, meddir (18, 20). Cymherir y llif o westeion sy’n ymweld â’i lys â phererinion yn heidio i Dyddewi (25–8). Yna cawn esboniad ar sefyllfa ddigon dyrys y bardd. Roedd wedi tyngu llw, fe ymddengys, i Phylib y byddai’n ymweld ag ef, ac na fyddai’n mynd i weld yr Abad Rhys o Ystrad-fflur. Ond serch yr addewid a wnaethai Guto, roedd Rhys wedi llwyddo i’w ddenu ato gyda’i berchentyaeth hael. Bellach mae Rhys wedi rhoi caniatâd i Guto deithio ymlaen i Drefgwnter. Nid yw’n eglur ble y gwelsai Guto Phylib a rhoi’r llw iddo: ai ar ryw ymweliad cynharach, ynteu mewn rhyw drydydd lle anhysbys. Cellweirus yw naws y cyfan, fodd bynnag. Mae’r gerdd yn parhau gydag ychwaneg o fawl i Phylib. Awgryma’r ffurfiau person cyntaf lluosog sy’n ymddangos yn ddisymwth yn 53 a 55 fod Guto’n teithio mewn grŵp.

Dyddiad
Mae’r gerdd yn perthyn i’r 1430au. Dyddiad y llawysgrif (c.1440) a dyddiad marwolaeth yr Abad Rhys (1440/1), a grybwyllir fel dyn byw yn y cywydd, yw’r unig ganllawiau, gan nad oes dyddiad mwy pendant ar gyfer y noddwr. Mae dyddiad cynharach na chanol y 1430au yn annhebygol am y rheswm nad oes tystiolaeth fod unrhyw un o gerddi Guto’n rhagflaenu’r cyfnod hwnnw, ond ni ellir bod yn sicr am hyn.

Golygiad blaenorol
GGl cerdd XCI.

Mesur a chynghanedd
Cywydd, 64 llinell.
Cynghanedd: croes 59% (38 llinell), traws 23% (15 llinell), sain 17% (11 llinell).

1 Taliesin  Y bardd delfrydol yn y traddodiad Cymraeg, fel y mae Urien (cf. 4) yn ddelfryd o noddwr. Credid ei fod yn byw yn amser y rhyfeloedd rhwng y Brythoniaid a’r Eingl-Sacsoniaid yng ngogledd Prydain a’i fod yn fardd llys i Urien Rheged.

2 teuluaidd  Nid yw’n eglur a oes ystyr dechnegol i’r gair hwn mewn perthynas â barddoniaeth. Sonia ‘Gramadegau’r Penceirddiaid’ am y teuluwr fel math o fardd sy’n is ei statws na phencerdd, ond yn uwch na chlerwr. Ond gwedda’r ystyr gyffredinol ‘cwrtais’ yn burion yma.

4 Urien  Urien ap Cynfarch, brenin Rheged, teyrnas a leolid rywle yng ngogledd Prydain yn y chweched ganrif. Cedwir cerddi iddo dan enw Taliesin yn Llyfr Taliesin.

5–6 hylwydd goel, / … hoedl Seirioel  Deellir hoedl yn enidol ar ôl coel. Cyffredin oedd i’r beirdd ddymuno hir oes i’w noddwyr yn eu cerddi. Eto, nid oes traddodiad penodol am Seiriol fel sant arbennig o hirhoedlog, ac efallai mai ‘buchedd [foesol]’ Seiriol yw’r ystyr yma. Fodd bynnag, cyfeirio at hyd einioes yn hytrach na’i hansawdd a wna hoedl fel arfer, cf. yr enghreifftiau yn GPC 1883. O ran y gystrawen, posibilrwydd arall fyddai cydio hoedl Seirioel wrth yr enw Urien.

6 Seirioel  Seiriol, nawddsant Penmon ym Môn. Am y traddodiadau amdano, gw. LBS iv: 177–80.

9 griffwnt  GPC 1531. Creadur chwedlonol a chanddo ben, gylfin, adenydd a chrafangau eryr, ond corff llew. Hoffai’r beirdd gymharu eu noddwyr ag anifeiliaid ffyrnig.

10 Cai Hir  Cymeriad chwedlonol, prif gydymaith Arthur yn y traddodiad Cymraeg. Mae cyfeiriadau’r beirdd ato yn gyson gadarnhaol, yn wahanol i’r natur biwis a chwerylgar sy’n ei nodweddu mewn rhamantau Ffrangeg. Gw. WCD 91–4 a TYP3 308–11.

10 Dyffryn Gwy  Yn y dyffryn hwn y mae Trefgwnter, cartref Phylib (48n).

11 mab goroff Wilym  Gall fod goroff yn goleddfu mab yma yn lle Wilym, er gwaethaf y treiglad. Roedd Guto’r Glyn yn fodlon treiglo enw priod genidol ar ôl mab, cf. 13.14 a TC 108–9, ac efallai fod hynny’n bosibl hefyd lle safai ansoddair rhwng mab ac enw’r tad. Eto, haws yw cydio goroff wrth Wilym.

11–12 Gwilym / Llwyd  Gydag enw’r tad, ac nid y mab, y perthyn yr epithet Llwyd, gthg. GGl2 237, lle crewyd y ffurf rithiol Ffylip Llwyd ap Gwilym.

13–14 piler, / … a phiniwn  Defnyddiai’r beirdd dermau adeiladu’n helaeth i ddisgrifio’u noddwyr. Sail y delweddau hyn yw bod y noddwyr yn cynnal eu cymdeithas (ac yn enwedig y beirdd) fel y mae rhannau adeilad (colofnau, pileri) yn cynnal y strwythur, neu eu bod yn ben ar y cyfan, fel piniwn yma. Am yr ystyr ‘talcen adeilad’, gw. GPC 2807 d.g. piniwn2.

16 Gerallt Tad tad Phylib.

19 yrthiai  GPC 1798 d.g. gyrthiaf. Mae’n anodd esbonio’r treiglad ar ddechrau’r frawddeg. Efallai fod y bardd yn ystyried mai yrthio oedd ffurf gysefin y ferf. Posibilrwydd arall yw cymryd bod y rhagenw perthynol a wedi ei golli o flaen y ferf, a deall Urien yn y llinell flaenorol fel ei ragflaenydd. Nid oes cofnod o’r ferf arthio ‘bloeddio’ cyn diwedd y ddeunawfed ganrif yn ôl GPC2 482, er y rhoddai synnwyr da yma: ‘Bloeddiai Saeson … wrth ormes Arthur’.

19 wrth  Gw. GPC 3738 5(b) am yr ystyron ‘ar adeg, ar achlysur’.

20 aerDdeifr  Deifr, enw hen deyrnas Eingl-Sacsonaidd sy’n cyfateb yn fras i swydd Efrog heddiw. Defnyddir yr enw am Saeson yn gyffredinol gan y beirdd, ond mae’n addas iawn yma ac ystyried bod Phylib yn cael ei gymharu â’r brenin gogleddol Urien.

24 helgarw  Ergyd y cyfansoddair, yn ôl pob tebyg, yw carw sy’n ddigon aeddfed i gael ei hela (ac felly’n fawreddog yr olwg).

24 Talgarth  Tref yn sir Frycheiniog. Mae Trefgwnter yn ei chyffiniau.

26 Mynyw  Cymherir y llif o bobl sy’n ymweld â llys Phylib â phererinion yn heidio i Dyddewi (Mynyw). Tyddewi oedd un o’r cyrchfannau pererindota mwyaf poblogaidd ym Mhrydain yn yr Oesoedd Canol.

34 Phylib  Odla â tyb yma, ond â gwib yn llinellau 27–8. Am odlau tebyg, gw. Bowen 1997: 138–43, yn enwedig 139. Yn ôl CD 248, yngenid y yn sillaf olaf gair fel i lle ceid i neu ei yn y goben. Yn yr achos hwn, fodd bynnag, ceir y yn y goben: sillefir yr enw yn gyson fel phylib yn nhestun llawysgrif y gerdd, ac eithrio yn y llinell hon, lle ceir ffylyb. Cf. Bowen 1997: 139 am arfer Lewys Glyn Cothi o ysgrifennu y neu i yn sillaf olaf geiriau yn ôl gofynion yr odl. Ymddengys fod cryn ansicrwydd am ansawdd y ac i mewn sillafau olaf diacen erbyn diwedd yr Oesoedd Canol, a bod y beirdd yn manteisio ar yr ansicrwydd hwnnw er mwyn cael hyd i odlau.

36 Seth  Mab Adda ac Efa. Bu fyw am 912 o flynyddoedd yn ôl Genesis 5.8.

37 Rhys  Abad Ystrad-fflur a fu farw yn 1440/1. Noddwr amlycaf Guto’r Glyn yn rhan gynnar ei yrfa, a barnu wrth y canu a erys iddo (cerddi 5–9).

37 aur tawdd  Sef aur a doddwyd er mwyn cael gwared o bob amhuredd, aur pur.

38 Ystrad-fflur  Abaty Sistersaidd yng Ngheredigion, lle yr ymwelai Guto ag ef yn fynych (cf. 37n).

40 yng nghyfedd  Gall cyfedd olygu ‘cyd-yfwr’ hefyd, gw. GPC 688, felly byddai ‘fy nghyd-yfwr’ hefyd yn bosibl. Gellid hefyd adfer fy i greu cynghanedd gryfach â fy nghof; ond gan nad oes angen ateb f yma, diogelach yw cadw’r darlleniad fel y mae.

41 Llowes  Plwyf yn sir Faesyfed ar lan afon Gwy. Gall mai tiroedd Phylib ym Maleiniog (56n) sy’n ei gysylltu â’r lle hwn.

43 enaid awenydd  Gall enaid olygu ‘cyfaill agos’, gw. GPC 1212. Gw. 103.3n.

44 hwn  Yn y cyd-destun, rhaid mai’r Abad Rhys yw hwn. Tyngasai Guto na fyddai’n mynd ato ef, ond at Phylib.

47 trwydded  Ar ôl darllen 46 naturiol fyddai tybio mai ‘caniatâd’ yw’r ystyr yma, ond yn ôl GPC 3631 ni cheir enghraifft o’r ystyr honno cyn dechrau’r ail ganrif ar bymtheg. Derbynier ‘perchentyaeth’, felly, sy’n golygu mai Phylib, ac nid Rhys, yw trafn clêr. Croeso cynnes Phylib sy’n denu’r bardd i Drefgwnter.

48 try fi  Ynglŷn â defnyddio rhagenw annibynnol yn wrthrych berf nad yw yn y modd gorchmynnol, gw. GMW 49–50. Nid oes sail i’r diwygiad a geir yn GGl 238, sef tra fu. Mae try yn digwydd fel amrywiad ar tra (GPC 3538 d.g. tra3), ond byddai’r amser gorffennol yn ddiystyr yn y cyd-destun. Go brin mai’r ffurf dra hynafol bi (trydydd unigol dyfodol bod) a geir yma ychwaith, cf. WG 348. Yn Llyfr Taliesin y ceir y rhan fwyaf o’r enghreifftiau ohoni.

48 Trefgwnter  Deellir bod yr enw mewn cyfosodiad â trefn clared yn y llinell flaenorol. Posibilrwydd arall fyddai ei gymryd yn gyrchfan y ferf try: ‘mae’n fy arwain i Drefgwnter’. Mewn Cymraeg Canol gellid rhoi enw cyrchfan, wedi ei dreiglo’n feddal, ar ôl berf a ddynodai symudiad, heb yr arddodiad i. Ceir ambell enghraifft debygol o’r gystrawen hon yn y bedwaredd ganrif ar ddeg lle na threiglir y cyrchfan, gw. GGMD ii, 1.22n. Trydydd posibilrwydd yma yw bod Trefgwnter yn oddrych y ferf: ‘mae Trefgwnter yn fy arwain’.

Enw fferm ryw filltir i’r gorllewin o Dalgarth yw Tregunter heddiw (SO 135339), a chynt roedd yno blasty a ddymchwelwyd yn gynnar yn yr ugeinfed ganrif (Gunter 1988–9: 47–8).

54 Ifor  Ifor ‘Hael’ ap Llywelyn o Wernyclepa, noddwr Dafydd ap Gwilym. Daeth perthynas Ifor â Dafydd yn ddiarhebol ymhlith y beirdd.

56 Maleiniog  Lleolid y faenor hon ar ddwy lan afon Gwy, yn agos i Laneigon a’r Gelli (Dawson 1918: 308–10). Melinog yw’r enw arni mewn rhai ffynonellau ac ar fap William Rees (1932), lle nodir hi rhwng y Clas-ar-wy a Llowes (SO 1840).

61 dwyn y bel  Cyffredin yn y cyfnod hwn yw sôn am dwyn y bel, cael y bel fel arwydd o ragoriaeth. Mae’n ansicr beth yn union yw bel yn yr ymadroddion hyn: ai’r Saesneg ‘bell’ ynteu ffurf dreigledig pêl? Derbynnir bel yn GSDT 8.9n Dwg y bel fal Llywelyn; GSRh 11.71–2n Rhisiart, nid gwaed rhy isel, / Gwedy yntau, biau’r bel; GDG3 98 (35.3–4) Di-lwch riain dâl uchel, / Er dig i’r byd dygi’r bel. Caiff hyn rywfaint o gefnogaeth yn OED Online s.v. bell, n.1 (III.7.a), lle nodir ymadroddion cyffelyb yn Saesneg yn ymwneud â’r gloch a wisgir gan yr anifail sy’n arwain gyr neu ddiadell. Eto, bêl a dderbynnir yn GDGor 7.79–80 A darfo rhwyfo rhyfel, / Cymry sy yn barnu’r bêl (gw. ibid. 7.80n) ac yn GGl2 233–4 (lxxxix passim), a hefyd yn DG.net 106.4 (yr un gerdd ag a geir yn GDG3). Sylwer, o ran yr enghreifftiau lle mae bel yn odli â gair arall, nad yw rheol trwm ac ysgafn o gymorth i bennu hyd y llafariad, gw. CD 234–5.

61 diany  Di + an + hy.

62 dwyn dadl  Ansicr. Gall dwyn olygu ‘cynnal’ neu ‘ennill, cipio’, gw. GPC 1129–30 d.g. dygaf, a gall dadl gyfeirio at achos llys, ffrae neu sgwrs, gw. GPC 870. Yn y cyd-destun hwn rhaid mai rhyw fath o fuddugoliaeth a ddisgrifir, yn hytrach na ‘cynnal sgwrs’, ond ymddengys mai dyna yw’r ystyr yn 80.15 Dwyn dadl gyda dyn didwyll.

Llyfryddiaeth
Bowen, D.J. (1997), ‘Pynciau Cynghanedd: Odli I, U ac Y’, LlCy 20: 138–43
Dawson, M.L. (1918), ‘Notes on the History of Glasbury’, Arch Camb (sixth series) xviii: 279–319
Gunter, G.W. (1988–9), ‘The Descent of Tregunter’, Brycheiniog, xxiii: 47–8
Lewis, B.J. (2009), ‘Genre and the Praise of Place in Late Medieval Wales’, Stefan Zimmer (ed.), Kelten am Rhein: Akten des dreizehnten Internationalen Keltologiekongresses, ii: Philologie (Mainz am Rhein), 147–58
Rees, W. (1932), South Wales and the Border in the Fourteenth Century (Southampton)

This praise poem for Phylib ap Gwilym Llwyd is constructed around the theme of a journey to visit a patron. It is not entirely clear where the poet is imagined to be in the poem, but to judge from the present-future tense of the verbs af (line 7), treiglaf (45) and awn (53), Guto is speaking as if he were on his way to visit Phylib, or indeed still at another patron’s house, probably that of Rhys, abbot of Strata Florida. This does not, of course, mean that the poem was actually performed there. It is a praise poem for Phylib ap Gwilym Llwyd and so will probably have been declaimed in one of his homes, Tregunter (48), the poet having already completed the journey which he says he intends to undertake. It is a common feature of medieval Welsh poetry for the poet to speak as though he were still on his way to the patron’s house (Lewis 2009: 150).

The poem opens with Guto comparing his own activity with the service of Taliesin, the ideal poet, to Urien of Rheged (1–6). Phylib will be the poet’s own Urien and Arthur, he says (18, 20). The flow of guests visiting Phylib’s court is compared with pilgrims flocking to St David’s (25–8). Then comes an explanation of the poet’s rather convoluted situation. It appears that he had sworn to visit Phylib, and that he would not go to see Abbot Rhys. But the latter had evidently enticed him with his generous hospitality. Now Rhys has given Guto leave to proceed to Tregunter. It is not clear where Guto had seen Phylib and sworn the oath to him: on a previous visit to him, or in some unknown third location? All of this is in any case said quite light-heartedly. The poem concludes with more praise for Phylib. The sudden appearance of the first person plural in lines 53 and 55 suggests that Guto may have been travelling as one of a group.

Date
This poem belongs to the 1430s. The only guides are the date of the manuscript (c.1440) and the date when Abbot Rhys died (1440/1), since he is referred to as a living personage in the poem. The patron himself is not precisely dated. A date for the poem earlier than the mid-1430s is unlikely on the grounds that none of Guto’s work can be shown to be earlier than that time, though this is not a certainty.

The manuscripts
This poem is found in Pen 57 (c.1440), a manuscript written early in Guto’r Glyn’s career, and in Pen 312, a transcript of poems from Pen 57 made by John Jones, Gellilyfdy. This second copy, which is in any case incomplete owing to the loss of some leaves, has no independent value. Accordingly the edition has been based on the text in Pen 57.

stema
Stemma

Previous edition
GGl poem XCI.

Metre and cynghanedd
Cywydd, 64 lines.
Cynghanedd: croes 59% (38 lines), traws 23% (15 lines), sain 17% (11 lines).

1 Taliesin  The archetypal poet of the Welsh tradition, just as Urien (cf. 4) is the ideal patron. He was believed to have lived during the period of the wars between the Britons and the Anglo-Saxons in northern Britain, and to have been Urien’s court poet.

2 teuluaidd  It is unclear whether this word has a technical meaning with regard to poetry. The Welsh bardic grammars discuss the teuluwr as a kind of poet who is of lower status than the pencerdd ‘chief of song/art’, but higher than the clerwr or ‘wandering minstrel’. However, the general meaning ‘courtly’ is quite appropriate here.

4 Urien  Urien ap Cynfarch, king of Rheged, a kingdom which lay somewhere in northern Britain in the sixth century. Poems addressed to him are preserved in the Book of Taliesin, attributed to Taliesin.

5–6 hylwydd goel, / … hoedl Seirioel  Hoedl is understood as genitive dependent on coel. The poets commonly wish for long life for their patrons in their poems. However, there is no specific tradition that Seiriol was a particularly long-lived saint, so perhaps Seiriol’s ‘[good] life’ is meant here. Nevertheless, hoedl normally refers to length of life rather than how it is lived, cf. the examples in GPC 1883. As regards the syntax, an alternative possibility is to take hoedl Seirioel with the name Urien: ‘Urien, with Seiriol’s upright/long life’.

6 Seirioel  Seiriol, the patron saint of Penmon in Anglesey. On the traditions concerning him, see LBS iv: 177–80.

9 griffwnt  GPC 1531; OED Online s.v. griffin, n.1. A legendary creature with the head, beak, wings and claws of an eagle, on the body of a lion. The poets liked to compare their patrons with fierce animals.

10 Cai Hir  Generally referred to as (Sir) Kay in English. A legendary character who is Arthur’s chief companion in the Welsh tradition. The Welsh poets are consistently complimentary towards him, in contrast to the peevish and quarrelsome personality which he shows in French romances. See WCD 91–4 and TYP3 308–11.

10 Dyffryn Gwy  Phylib’s home, Tregunter (48n), lies in the Wye Valley.

11 mab goroff Wilym  Goroff may qualify mab rather than Wilym, although the lenition of the latter would normally compel us to associate the preceding adjective with it. But Guto’r Glyn was prepared to lenite a proper noun in a genitive relation after mab, cf. 13.14 and TC 108–9, and perhaps that was also possible when an adjective came between mab and the father’s name. All the same, it is easier to take goroff with Wilym.

11–12 Gwilym / Llwyd  The epithet Llwyd belongs with Gwilym, the father, not with Phylib, the son; contrast GGl2 237, where the ghost-form Ffylip Llwyd ap Gwilym is falsely deduced from the text.

13–14 piler, / … a phiniwn  The poets often use architectural metaphors to describe their patrons. The basic idea is that the patrons support or maintain their society (especially the poets), in the way that columns, pillars, &c., support a building, or else that they are the pinnacle of their society, as implied by piniwn here. For the meaning ‘gable-end’ of a roof or building, see GPC 2807 s.v. piniwn2.

16 Gerallt  Phylib’s father’s father.

19 yrthiai  GPC 1798 s.v. gyrthiaf. The lenition at the beginning of the sentence is hard to explain. Perhaps the poet regarded yrthio as the radical form. Another possibility is to assume that the relative pronoun a has been elided before the verb yrthiai, with Urien in the previous line being the antecedent of the relative clause. There is no record of the verb arthio ‘bawl, shout’ before the end of the eighteenth century according to GPC2 482, although it would give good sense here: ‘The English used to shout … under the onslaught of Arthur’.

19 wrth  See GPC 3738 5(b) for the meanings ‘on the occasion of, during’.

20 aerDdeifr  Deifr, Deira, an early Anglo-Saxon kingdom which corresponded roughly to the Yorkshire of today. The poets use the name for English people in general, but it is particularly apposite here since Phylib is being compared with the northern ruler Urien.

24 helgarw  A compound of the verb hela ‘hunt’ + carw ‘stag’. The force is presumably a stag which is mature enough to be hunted (and is therefore of magnificent appearance).

24 Talgarth  A town in Breconshire. Tregunter lies nearby.

26 Mynyw  St David’s. The throng of people visiting Phylib’s court is compared to pilgrims going to St David’s. In the Middle Ages, St David’s was one of the most popular pilgrimage sites in Britain.

34 Phylib  Rhymes with tyb here, but with gwib in lines 27–8. For similar rhymes, see Bowen 1997: 138–43, especially 139. According to CD 248, y has the sound of i in a final syllable where i or ei is found in the penult. However, in this instance we have y in the penult: the name is consistently spelt phylib in the manuscript text of this poem, except in this line, where it is written as ffylyb. Cf. Bowen 1997: 139 for Lewys Glyn Cothi’s habit of writing y or i in the final syllable of words according to what the rhyme requires. It seems that by the end of the Middle Ages the quality of i and y in final unaccented syllables was quite confused, a confusion which the poets exploited in their search for rhymes.

36 Seth  Son of Adam and Eve. He lived for 912 years according to Genesis 5.8.

37 Rhys  Abbot of Strata Florida who died in 1440/1. He was Guto’r Glyn’s most prominent patron during the early stages of his career, to judge by the poems addressed to him (poems 5–9).

37 aur tawdd  Literally ‘melted gold’, i.e. gold which has been melted to remove any impurity, pure gold.

38 Ystrad-fflur  Strata Florida, a Cistercian abbey in Ceredigion, visited frequently by Guto (cf. 37n).

40 yng nghyfedd  The preposition yn ‘in’ + cyfedd ‘carousal’. cyfedd can also mean ‘fellow-drinker’, see GPC 688, so yng could be for fy ng- here, giving ‘my fellow-drinker’. Accepting that yng = fy ng-, it would furthermore be possible to restore f- to create a stronger cynghanedd with fy nghof; but since there is no requirement to answer f here, it is safer to retain the reading as it is.

41 Llowes  A parish in Radnorshire beside the river Wye. Possibly Phylib’s lands in Maleiniog (56n) form the connection between him and Llowes.

43 enaid awenydd  Enaid can mean a ‘close friend’, see GPC 1212 and 103.3n.

44 hwn  In the context, this must be Abbot Rhys. Guto had sworn not to visit him, but only to go to Phylib.

47 trwydded  After reading 46 it would be natural to take this as ‘leave, permission’, but according to GPC 3631 there is no example of that meaning before the early seventeenth century. It is better to accept ‘hospitality’, therefore, which means that Phylib, not Rhys, is the trafn clêr ‘lord of poets’. It is Phylib’s warm welcome which will lure the poet to Tregunter.

48 try fi  For the use of an independent pronoun as object of a non-imperative verb, see GMW 49–50. There is no justification for the emendation in GGl 238 to tra fu. try does occur as a variant of tra (GPC 3538 d.g. tra3), but the past tense would be meaningless in the context. It is also very unlikely that we have here the very archaic bi (third singular future of bod), cf. WG 348, for most of the known examples are in the Book of Taliesin.

48 Trefgwnter  The name is taken as being in apposition to trefn clared ‘claret hall’ in the previous line. Another possibility would be to take it as the destination after the verb try: ‘it lures me to Tregunter’. In Middle Welsh it was possible to use a noun of destination, lenited, directly after a verb which denoted movement. There are several likely examples of this construction from the fourteenth century where there is no lenition, see GGMD ii, 1.22n. As a third possibility we might take Trefgwnter to be the subject of try: ‘Tregunter lures me’.

There is a farm bearing the name Tregunter about a mile west of Talgarth (SO 135339), and there was formerly a mansion there, demolished in the early twentieth century (Gunter 1988–9: 47–8).

54 Ifor  Ifor ‘the Generous’ ap Llywelyn of Gwernyclepa, the patron of Dafydd ap Gwilym. The relationship between Ifor and Dafydd became the archetypal poet-patron relationship in medieval Welsh literature.

56 Maleiniog  This manor lay on both sides of the river Wye, near Llanigon and Hay (Dawson 1918: 308–10). It is called Melinog in some sources, which is the form under which it occurs on William Rees’s map (1932), which places it between Glasbury and Llowes (SO 1840).

61 dwyn y bel  This expression occurs frequently in this period to mean ‘win/bear supremacy’. It is not absolutely clear what bel is: the English ‘bell’ or a lenited form of pêl ‘ball’? bel, i.e. ‘bell’, is accepted in GSDT 8.9n Dwg y bel fal Llywelyn ‘he bears the bell like Llywelyn’; GSRh 11.71–2n Rhisiart, nid gwaed rhy isel, / Gwedy yntau, biau’r bel ‘Richard, lineage not too ignoble, / After him, bears the bell’; GDG3 98 (35.3–4) Di-lwch riain dâl uchel, / Er dig i’r byd dygi’r bel ‘The spotless maiden with the high forehead / Bears the bell, to the world’s anger’. This is supported by OED Online s.v. bell, n.1 (III.7.a), which notes similar expressions in English referring to the bell worn by the animal which leads a herd or flock. However, bêl is accepted in GDGor 7.79–80 A darfo rhwyfo rhyfel, / Cymry sy yn barnu’r bêl ‘And may the stirring of war cease, / It is the Welsh who judge the ball’ (see ibid. 7.80n) and in GGl2 233–4 (lxxxix passim), and also in DG.net 106.4 (the same poem as in GDG3). Note that, in the cases where bel is in rhyme position, the metrical rule of trwm ac ysgafn is not of any use in determining the length of the vowel, see CD 234–5.

61 diany  Di (negative) + an (negative) + hy ‘bold’.

62 dwyn dadl  Uncertain. Dwyn can mean ‘hold, maintain’ or ‘win, take’, see GPC 1129–30 s.v. dygaf, and dadl can refer to a court case, an argument or a conversation, see GPC 870. In this context it must refer to some kind of triumph, rather than simply ‘holding conversation’, but the latter appears to be the meaning in 80.15 Dwyn dadl gyda dyn didwyll ‘discussing a matter with the honest’.

Bibliography
Bowen, D.J. (1997), ‘Pynciau Cynghanedd: Odli I, U ac Y’, LlCy 20: 138–43
Dawson, M.L. (1918), ‘Notes on the History of Glasbury’, Arch Camb (sixth series) xviii: 279–319
Gunter, G.W. (1988–9), ‘The Descent of Tregunter’, Brycheiniog, xxiii: 47–8
Lewis, B.J. (2009), ‘Genre and the Praise of Place in Late Medieval Wales’, Stefan Zimmer (ed.), Kelten am Rhein: Akten des dreizehnten Internationalen Keltologiekongresses, ii: Philologie (Mainz am Rhein), 147–58
Rees, W. (1932), South Wales and the Border in the Fourteenth Century (Southampton)

Cliciwch ar rif llinell i weld amrywiadau
Image Dialog
Phylib ap Gwilym Llwyd o Drefgwnter, 1430au

Phylib ap Gwilym Llwyd o Drefgwnter, fl. c.1430au

Top

Phylib ap Gwilym Llwyd oedd noddwr cerdd 30.

Achres
Ceir ach Phylib ap Gwilym Llwyd ap Gerallt Barri yn WG2 ‘Barry’ 3. Dangosir y rheini a enwir gan Guto yn ei gywydd i Phylib mewn print trwm, a thanlinellir enwau ei noddwyr.

lineage
Achres Phylib ap Gwilym Llwyd o Drefgwnter

Awgryma Bartrum yn betrus fod Gwilym Llwyd, tab Phylib, yn fab i Wilym Llwyd arall a oedd yn ei dro’n fab i Gerallt Barri. Mae cerdd Guto’n awgrymu bod hyn yn annhebygol: yn 30.11–16 olrheinir ach Phylib yn y dull arferol ac ni sonnir ond am un Gwilym Llwyd. Gelwir Phylib yn ŵyr Gerallt (30.16). Mae’n wir y gall ŵyr gyfeirio at orwyr, ond mae’r ffordd yr eir o’r mab i’r tad yn awgrymu mai’r taid a ddylai gael ei grybwyll nesaf, ac felly mai ‘ŵyr’ yw ystyr ŵyr yma. Brawd oedd Phylib, felly, i Fawd, mam Harri Gruffudd o’r Cwrtnewydd ym Mactwn, un arall o noddwyr cynnar Guto’r Glyn.

Ei fro
Dysgwn gan Guto fod Phylib yn byw rywle yn Nyffryn Gwy, yng nghyffiniau Talgarth (30.10, 24), ac ymddengys mai yn Nhrefgwnter yr oedd ei gartref (30.48). Enw fferm ryw filltir i’r gorllewin o Dalgarth yw Tregunter heddiw (SO 135339), a chynt roedd yno blasty a ddymchwelwyd yn gynnar yn yr ugeinfed ganrif (Gunter 1988–9: 47–8). Yn 1524, pan wnaed goruchwyliad o diroedd Harri Mil (m. 1522), ŵyr Harri Gruffudd, roedd Trefgwnter yn eu plith (Richardson and Hubbard 2010). Gwerth y tiroedd oedd £4. Dywed Richardson a Hubbard mai fel gwaddol Mawd y daeth Trefgwnter i feddiant teulu Harri Mil. Nid yw dyddiad priodas Mawd a Gruffudd ap Harri yn hysbys, ond roedd mab y ddau, Harri Gruffudd, yn ddigon hen i fod yn dyst i grant gyda’i dad yn 1425. Mae’n bosibl, felly, fod Phylib yn byw yn Nhrefgwnter gyda chaniatâd Gruffudd neu Harri, ac yn wir ei fod yn ddeiliad iddynt.

Ymddengys fod gan Phylib diroedd mewn lle o’r enw Maleiniog hefyd (30.56). Lleolid y faenor hon ar ddwy lan afon Gwy, yn agos i Laneigon a’r Gelli (Dawson 1918: 308–10). Melinog yw’r faenor mewn rhai ffynonellau ac ar fap William Rees (1932), lle lleolir hi rhwng y Clas-ar-wy a Llowes (SO 1840); Melynog yw’r ffurf yn WATU 155. Nid yw’n eglur a yw hyn yn ddigon i gyfrif am y ffaith fod Guto’n galw Phylib yn eryr Llowes (30.41), ynteu a oedd tiroedd pellach gan Phylib yn y lle hwnnw. Yn 1524 roedd Melinog ymhlith y tiroedd a adawsid gan Harri Mil (Richardson and Hubbard 2010). Ei werth oedd 53s 4d. Yn ôl y cyfeiriadau hyn perthynai Trefgwnter a Melinog i arglwyddiaeth Talgarth Seisnig. Erys Trefgwnter ym mhlwyf Talgarth ei hun hyd heddiw, ond nid yw cysylltiad Melinog â’r arglwyddiaeth yn eglur.

Ei ddyddiadau
Gan fod testun cerdd 30 yn Pen 57 (c.1440), rhaid ei bod wedi ei canu cyn hynny, yn y 1430au yn ôl pob tebyg. Ni allwn roi dyddiadau mwy pendant i Phylib na floruit yn y 1430au, felly.

Llyfryddiaeth
Dawson, M.L. (1918), ‘Notes on the History of Glasbury’, Arch Camb (sixth series) xviii: 279–319
Gunter, G.W. (1988–9), ‘The Descent of Tregunter’, Brycheiniog xxiii: 47–8
Rees, W. (1932), South Wales and the Border in the Fourteenth Century (Southampton)
Richardson, R.E. and Hubbard, S. (2010), ‘Parry Lands in 1524, 1543, 1544 & 1545’, yn http://www.blancheparry.co.uk/pdf/property_of_blanches_family.pdf


Top
  • AASTAnglesey Antiquarian Society and Field Club Transactions, 1913- ŷŵ
  • ActauActauyr Apostolion yn y Testament Newydd
  • ActsThe Acts of the Apostles in the New Testament
  • APD.Gwenallt Jones (gol.), Yr Areithiau Pros (Caerdydd,1934)
  • Arch CambArchaeologia Cambrensis, 1846
  • ArchifMRCronfa Ddata Enwau Lleoedd: Archif Melville Richards / Archif Melville Richards Place-name Database
  • <http://www.e-gymraeg.co.uk/enwaulleoedd/amr>
  • Arm PIfor Williams (gol.), Armes Prydein o Lyfr Taliesin (Caerdydd, 1955)
  • Arm P2Ifor Williams (ed.), Armes Prydain from the Book of Taliesin, English version by Rachel Bromwich (Dublin, 1972)
  • ASCentM. Paul Bryant-Quinn (gol.), Apocrya Sin Cent (Aberystwyth, 2004)
  • BBwletin y Bwrdd Gwybodau Celtaidd, 1921-93
  • BaLlawysgrif yng nghasgliad Prifysgol Cymru, Bangor
  • Ba(M)Llawysgrif yng nghasgliad Bangor (Mostyn) ym Mhrifysgol Cymru, Bangor
  • BarnwyrLlyfry Barnwyr yn yr Hen Destament
  • BDHenry Lewis (gol.), Brut Dingestow (Caerdydd, 1942)
  • BDeD.Simon Evans, Buchedd Dewi (Caerdydd, 1959)
  • BDGOwen Jones a William Owen (goln.), Barddoniaeth Dafydd ab Gwilym (Llundain, 1789)
  • BeirnJ. Morris Jones, Y Beirniad (1911-20)
  • BettisfieldCasgliad Bettisfield yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / The Bettisfield collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • BLLlawysgrifau Ychwanegol yngnghasgliad y Llyfrgell Brydeinig, Llundain / The Additional Manuscripts in the British Library, London
  • BlBGCC Marged Haycock (gol.), Blodeugerdd Barddas o Ganu Crefyddol Cynnar (Llandybe, 1994)
  • Bl BXIV Dafydd Johnston (gol.), Blodeugerdd Barddas o'r Bedwaredd Ganrif arDdeg (Llandybe, 1989)
  • BodLlawysgrif yng nghasgliad Bodewryd, ynLlyfrgell Genedlaethol Cymru, Abersytwyth / A manuscript in the Bodewryd collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • BodWLlawysgrif Gymreig yng nghasgliadLlyfrgell Bodley, Rhydychen / A Welsh manuscript in the Bodleian Library, Oxford
  • 1 BrenhinoeddLlyfr Cyntaf y Brenhinoedd yn yr Hen Desatement
  • 2 BrenhinoeddAil Lyfr y Brenhinoedd yn yr Hen Destament
  • BrenSaesThomas Jones (gol.), Brenhinedd y Saesson (Caerdydd, 1971)
  • BritishHOBritish History Online http://www.british-history.ac.uk>
  • BrMIfor Williams (gol.), Breuddwyd Maxen (Bangor,1908)
  • BrM2Brynley F. Roberts (ed.), Breudwyt Maxen Wledic (Dublin, 2005)
  • BrogLlawysgrif yng nghasgliad Brogyntyn, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Brogyntyn collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • BRhMelville Richards (gol.), Breudwyt Ronabwy (Caerdydd, 1948)
  • BTThomasJones (gol.), Brut y Tywysogyon PeniarthMs. 20 (Caerdydd, 1941)
  • BYThomas Jones (gol.), Y Bibyl Ynghymraec (Caerdydd, 1940)
  • ByCyY Bywgraadur Cymreig hyd 1940(Llundain, 1953)
  • ByCy Ar-leinY Bywgraffiadur Ar-lein
  • <http://yba.llgc.org.uk/cy/index.html>
  • CLlawysgrifyn Llyfrgell Ganolog Caerdydd / A manuscript in Cardiff Central Library
  • CAIfor Williams (gol.), Canu Aneirin, (Caerdydd, 1938)
  • CAMBMCatalogueof Additions to the Manuscripts in the British Museum
  • CCJ. Fisher (ed.), The Cefn Coch MSS (Liverpool, 1889)
  • CCRCalendarof the close rolls preserved in the Public Record Office [12721509] (London,1900-63)
  • CDJohn Morris-Jones, Cerdd Dafod (Rhydychen, 1925)
  • CFGMelville Richards, Cystrawen y Frawddeg Gymraeg (ail arg.,Caerdydd, 1970)
  • CLC2Meic Stephens (gol.), Cydymaith i Lenyddiaeth Cymru (ailarg., Caerdydd, 1997)
  • CLlHIfor Williams (gol.), Canu Llywarch Hen (Caerdydd, 1935)
  • CLlLlBrynley F. Roberts (ed.), CyfrancLludd a Llefelys (Dublin, 1975)
  • CMLlawysgrif yng nghasgliad Cwrtmawr, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Cwrtmawrcollection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • CMCSCambridge Medieval Celtic Studies,19811993; Cambrian Medieval CelticStudies, 1993
  • CMOC2Dafydd Johnston (gol.), Canu Maswedd yr Oesoedd Canol (ailarg., Pen-y-bont ar Ogwr, 1998)
  • CO3 Rachel Bromwich a D. Simon Evans(goln.) gyda chymorth D.H. Evans Culhwchac Olwen (Caerdydd, 1997)
  • CPRCalendar of Patent Rolls preserved in the Record Office (London, 18911986)
  • CSTBP.J.Donovan (gol.), Cywyddau Serch y Tri Bedo(Caerdydd, 1982)
  • CTIfor Williams (gol.), Canu Taliesin (Caerdydd, 1960)
  • CTCCatrin T. Beynon Davies, `Cerddir TaiCrefydd (M.A. Cymru [Bangor], 1973)
  • CyY Cymmrodor, The Magazine of the HonourableSociety of Cymmrodorion, 18771951
  • CylchgCHSFeirCylchgrawn Cymdeithas Hanes a Chofnodion Sir Feirion (n)ydd, 1949
  • CylchgHCCylchgrawnHanes Cymru, 1960
  • Cylchg LlGC Cylchgrawn Llyfrgell Genedlaethol Cymru,1939
  • ChOIfor Williams (gol.), Chwedleu Odo (Wrecsam, 1926)
  • 1 Chronicles The First Book of the Chronicles in the Old Testament
  • 2 Chronicles The Second Book of the Chronicles in the Old Testament
  • Datguddiad`Datguddiad Ioan' yn y Testament Newydd
  • DBHenry Lewis a P. Diverres (goln.), Delwy Byd (Caerdydd, 1928)
  • DEThomas Roberts (gol.), Gwaith Dafydd ab Edmwnd (Bangor, 1914)
  • DGAHelenFulton (ed.), Selections from the Dafyddap Gwilym Apocrypha (Llandysul, 1996)
  • DGG Ifor Williams a TRoberts (goln.), Cywyddau Dafydd ap Gwilym ai Gyfoeswyr (Bangor, 1914)
  • DGG2Ifor Williams a T. Roberts (goln.), Cywyddau Dafydd ap Gwilym a'i Gyfoeswyr(ail arg., Caerdydd, 1935)
  • DG.netDafydd ap Gwilym.net <http://www.dafyddapgwilym.net>
  • DNThomasRoberts and Ifor Williams (eds.), ThePoetical Works of Dafydd Nanmor (Cardi and London, 1923)
  • DNB2H.C.G. Matthew and B. Harrison (eds.), Oxford Dictionary of National Biography (Oxford, 2004)
  • DNBOnlineOxford Dictionary of National Biography <http://www.oxforddnb.com/>
  • DWBWelsh Biography Online
  • <http://yba.llgc.org.uk/en/index.html>
  • DWHMichael Powell Siddons, The Development of Welsh Heraldry (3vols., Aberystwyth, 19913)
  • L.Dwnn: HVS.R. Meyrick (ed.), Heraldic Visitations of Wales (Llandovery,1846)
  • EANCR.J. Thomas, Enwau Afodyn a Nentydd Cymru Caerdydd, 1938)
  • EEWT.H. Parry-Williams, The English Element in Welsh (Londons, 1923)
  • tudesÉtudes celtiques, 1936
  • EVWM.E. Griths, Early Vaticination in Welsh with English Parallels (Cardi, 1937)
  • EWGTP.C. Bartrum (ed.), Early Welsh Genealogical Tracts (Cardiff, 1966)
  • GJ. Lloyd-Jones (gol.), Geirfa Barddoniaeth Gynnar Gymraeg(Caerdydd, 1931-63)
  • GazMFEWGazetter of Markets and fairs in England and Wales to 1516 <http://www.history.ac.uk/cmh/gaz/gazweb2.html>
  • GBDdGwaith Bleddyn Ddu, gol. R. Iestyn Daniel (Aberystwyth, 1994)
  • GBFRhian M. Andrews et al. (goln.), Gwaith Bleddyn Fardd a Beirdd Eraill AilHanner y Drydedd Ganrif ar Ddeg (Caerdydd, 1996)
  • GCR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Casnodyn (Aberystwyth, 1999)
  • GCBMiNerys Ann Jones ac Ann Parry Owen (goln.), Gwaith Cynddelw Brydydd Mawr,i (Caerdydd, 1991)
  • GCBMiiNerys Ann Jones ac Ann Parry Owen (goln.), Gwaith Cynddelw Brydydd Mawr,ii (Caerdydd, 1995)
  • GDBN.G. Costigan (Bosco) et al. (goln.), Gwaith Dafydd Benfras ac Eraill o FeirddHanner Cyntaf y Drydedd Ganrif ar Ddeg (Caerdydd, 1995)
  • GDCR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Dafydd y Coed a beirdd eraill o LyfrCoch Hergest (Aberystwyth, 2002)
  • GDEpOwen Thomas (gol.), Gwaith Dafydd Epynt (Aberystwyth, 2002)
  • GDG Thomas Parry (gol.), Gwaith Dafydd ap Gwilym(Caerdydd, 1952)
  • GDG3 Thomas Parry (gol.), Gwaith Dafydd ap Gwilym (trydydd arg., Caerdydd, 1979)
  • GDGorErwain H. Rheinallt (gol.), Gwaith Dafydd Gorlech (Aberystwyth,1997)
  • GDIDA.Eleri Davies (gol.), Gwaith Deio ab Ieuan Du a Gwilym ab Ieuan Hen (Caerdydd, 1992)
  • GDLlW. Leslie Richards (gol.), Gwaith Dafydd Llwyd o Fathafarn(Caerdydd, 1964)
  • Genesis`Llyfr Genesis' yn yr Hen Destament
  • GenesisThe Book of Genesis in the Old Testament
  • GEOR. Geraint Gruydd a Rhiannon Ifans(goln.), Gwaith Einion Oeiriad a Dafydd Ddu o Hiraddug, gol. (Aberystwyth, 1997)
  • GGDTN.G. Costigan (Bosco) et al. (goln.), Gwaith Gruudd ap Dafydd ap Tudur, Gwilym Ddu o Arfon, Trahaearn Brydydd Mawr ac Iorwerth Beli (Aberystwyth, 1995)
  • GGHD.J. Bowen (gol.), Gwaith Gruudd Hiraethog (Caerdydd, 1990)
  • GGGrBarry J. Lewis ac Eurig Salisbury (goln.), Gwaith Gruffudd Gryg(Aberystwyth 2010)
  • GGlJ. Llywelyn Williams ac Ifor Williams (goln.), Gwaith Gutor Glyn (Caerdydd, 1939)
  • GGl2 J. Llywelyn Williams ac Ifor Williams(goln.), Gwaith Guto'r Glyn (ail arg., Caerdydd, 1961)
  • GGLlRhiannon Ifans (gol.), Gwaith Gruudd Llwyd ar Llygliwiaid Eraill(Aberystwyth, 2000)
  • GGMDiBarry J. Lewis (gol.), Gwaith Gruudd ap Maredudd ap Dafydd, i, Canu i deulu Penmynydd (Aberystwyth, 2003)
  • GGMD iiBarry J. Lewis (gol.), Gwaith Gruudd ap Maredudd ap Dafydd, ii, Canu Crefyddol (Aberystwyth, 2005)
  • GGMDiiiAnn Parry Owen (gol.), Gwaith Gruudd ap Maredudd ap Dafydd, iii, Canu Amrywiol (Aberystwyth, 2007)
  • GGrGRhiannon Ifans, Ann Parry Owen,W. Dyfed Rowlands ac Erwain H. Rheinallt (goln.), Gwaith Gronw Gyriog, Iorwerth ab y Cyriog, Mab Clochyddyn, Gruudd ap Tudur Goch ac Ithel Ddu (Aberystwyth, 1997)
  • GHCIslwyn Jones (gol.), Gwaith Hywel Cilan (Caerdydd, 1963)
  • GHCEMHuw Ceiriog Jones (gol.), Gwaith Huw Ceiriog ac Edward Maelor(Caerdydd, 1990)
  • GHDA.Cynfael Lake (gol.), Gwaith Huw ap Dafyddap Llywelyn ap Madog (Aberystwyth, 1995)
  • GHSDylanFoster Evans (gol.), Gwaith Hywel Swrdwala'i deulu (Aberystwyth, 2000)
  • GIBHGwaithIeuan Brydydd Hir (gol.), M. Paul Bryant-Quinn (Aberystwyth, 2000)
  • GIFHowell L. Jones ac E.I. Rowlands(gol.), Gwaith Iorwerth Fynglwyd(Caerdydd, 1975)
  • GIGD.R. Johnston (gol.), Gwaith Iolo Goch (Caerdydd, 1988)
  • GILlFM. Paul Bryant-Quinn (gol.), Gwaith Ieuan ap Llywelyn Fychan, Ieuan Llwyd Brydydd a Lewys Aled (Aberystwyth, 2003)
  • GIRhR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Ieuan ap Rhydderch (Aberystwyth,2003)
  • GLDA. Cynfael Lake (gol.), Gwaith Lewys Daron (Caerdydd, 1994)
  • GLGCDafydd Johnston (gol.), Gwaith Lewys Glyn Cothi (Caerdydd,1995)
  • GLMEurys I. Rowlands, Gwaith Lewys Mn (Caerdydd, 1975)
  • GLMorgA. CynfaelLake (gol.), Gwaith Lewys Morgannwg (dwy gyfrol, Aberystwyth, 2004)
  • GLlR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Llawdden (Aberystwyth, 2006)
  • GLlBHAnn Parry Owen a Dylan Foster Evans(gol.), Gwaith Llywelyn Brydydd Hoddnant, Dafydd ap Gwilym, Hillyn ac eraill (Aberystwyth, 1996)
  • GLlFKathleen Anne Bramley et al. (gol.), Gwaith Llywelyn Fardd I ac Eraill o Feirdd y Ddeuddegfed Ganrif (Caerdydd, 1994)
  • GLlGDafydd Johnston (gol.), Gwaith Llywelyn Goch ap Meurig Hen(Aberystwyth, 1998)
  • GLlLlElin M. Jones (gol.), Gwaith Llywarch ap Llywelyn `Prydydd y Moch' (Caerdydd, 1989)
  • GMBJ.E. Caerwyn Williams et al. (gol.), Gwaith Meilyr Brydydd a'i Ddisgynyddion (Caerdydd, 1994)
  • GMBrA. Cynfael Lake (gol.), Gwaith Mathau Brwmld (Aberystwyth,2002)
  • GMDHuw Meirion Edwards (gol.), Gwaith Madog Dwygraig (Aberystwyth,2006)
  • GMRhEnid Roberts (gol.), Gwaith Mareduddap Rhys ai Gyfoedion (Aberystwyth, 2003)
  • GMWD. Simon Evans, A Grammar of Middle Welsh (Dublin, 1964)
  • GMWLTimothy Lewis, A Glossary of Mediaeval Welsh Law (Manchester,1913)
  • GOE. Bachellery (d.), Loeuvre potique de Gutun Owain(Paris, 19501)
  • GOLlMEurys Rolant (gol.), Gwaith Owain ap Llywelyn ab y Moel(Caerdydd, 1984)
  • GP G.J. Williams ac E.J. Jones (gol.), Gramadegaur Penceirddiaid (Caerdydd,1934)
  • GPBHuw Meirion Edwards (gol.), Gwaith Prydydd Breuan, Rhys ap Dafydd ab Einion, Hywel Ystorm, a cherddi dychan dienw o Lyfr Coch Hergest (Aberystwyth,2000)
  • GPCGeiriadur Prifysgol Cymru (Caerdydd, 1950)
  • GPC2Geiriadur Prifysgol Cymru (ail argraad, Caerdydd, 2003)
  • GPhEM.Paul Bryant-Quinn (gol.), Gwaith Syr Phylib Emlyn, Syr Lewys Meudwy a Mastr Harri ap Hywel (Aberystwyth, 2001)
  • GRhBEurys I. Rowlands (gol.), Gwaith Rhys Brydydd a Rhisiart ap Rhys (Caerdydd,1976)
  • GRhGEDylan Foster Evans (gol.), Gwaith Rhys Goch Eryri (Aberystwyth, 2007)
  • GSCA.Cynfael Lake (gol.), Gwaith Sin Ceri (Aberystwyth, 1996)
  • GSCyfR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Dafydd Bach ap Madog Wladaidd 'Sypyn Cyfeiliog a Llywelyn ab y Moel (Aberystwyth, 1998)
  • GSDTRhiannon Ifans (gol.), Gwaith Syr Dafydd Trefor (Aberystwyth, 2005)
  • GSHA.Cynfael Lake (gol.), Gwaith Sin ap Hywel (Aberystwyth, 1999)
  • GSRhNerys Ann Jones ac Erwain Haf Rheinallt(gol.), Gwaith Sefnyn, Rhisierdyn,Gruudd Fychan ap Gruudd ab Ednyfed a Llywarch Bentwrch (Aberystwyth,1995)
  • GSTEnid Roberts (gol.), Gwaith Sin Tudur (2 gyf., Caerdydd,1980)
  • GTPThomas Roberts (gol.), Gwaith Tudur Penllyn ac Ieuan ap TudurPenllyn, gol. (Caerdydd, 1958)
  • GwynLlawysgrif yng nghasgliad J. Gwyneddon Davies, yn Llyfrgell Prifysgol Cymru, Bangor
  • GyBDafydd Johnston (gol.), Galar y Beirdd: Marwnadau Plant/Poets'Grief: Medieval Welsh Elegies for Children (Caerdydd, 1993)
  • HCLlLeslie Harries (gol.), Gwaith Huw Cae Llwyd ac Eraill(Caerdydd, 1953)
  • HPEHistoriaPeredur vab Efrawc, gol. Glenys Witchard Goetinck (Caerdydd, 1976)
  • HPFJ.Y.W. Lloyd, The History of Powys Fadog, (6 vols., London, 18817)
  • IDIfor Williams (gol.), Casgliad o Waith Ieuan Deulwyn (Bangor,1909)
  • IGEHenry Lewis, Thomas Roberts ac IforWilliams (gol.), Cywyddau Iolo Goch acEraill (Bangor, 1925)
  • IGE2Henry Lewis, Thomas Roberts ac IforWilliams (gol.), Cywyddau Iolo Goch acEraill (ail arg., Caerdydd, 1937)
  • IGPDafydd Johnston (ed.), Iolo Goch: Poems (Llandysul, 1993)
  • Ioan`Yr Efengyl yn l Sant Ioan' yn y Testament Newydd
  • JMHRSJournalof the Merioneth Historical and Record Society, 1949
  • JohnThe Gospel according to John in theNew Testament
  • JudgesThe Book of Judges in the Old Testament
  • KAA 2Patricia Williams (gol.), Kedymdeithyas Amlyn ac Amic (Caerdydd,1982)
  • 1 KingsThe First Book of the Kings in the Old Testament
  • 2 KingsThe Second Book of the Kings in the Old Testament
  • LBSS. Baring-Gould and J. Fisher, The Lives of the British Saints (4vols., London, 190713)
  • Luc`Yr Efengyl yn l Sant Luc' yn yTestament Newydd
  • LukeThe Gospel according to Luke in theNew Testament
  • LlAJ. Morris Jones and John Rhŷs (eds.), The Elucidarium from Llyvyr Agkyr Llandewivrevi (Oxford, 1894)
  • LlBS.J. Williams a J.E. Powell (gol.), Cyfreithiau Hywel Dda yn l Llyfr Blegywryd(Caerdydd, 1942)
  • LlCyLlnCymru, 1950
  • LlGCLlawysgrif yng nghasgliad Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the collection of theNational Library of Wales, Aberystwyth
  • LlIAled Rhys Wiliam (ed.), Llyfr Iorwerth (Cardi, 1960)
  • LlstLlawysgrif yng nghasgliad Llanstephan, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Llanstephan collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • Marc`Yr Efengyl yn l Sant Marc' yn y Testament Newydd
  • MarkThe Gospel according to Mark in the New Testament
  • Mathew`Yr Efengyl yn l Sant Mathew' yn y Testament Newydd
  • MatthewThe Gospel according to Matthew in the New Testament
  • MCFY Mynegai i Farddoniaeth Gymraeg y Llawysgrifau / The Index to Welsh Poetry inManuscript
  • <http://maldwyn.llgc.org.uk>
  • MEDMiddle English Dictionary (Michigan, 1963)
  • MonWMonastic Wales <http://www.monasticwales.org>
  • MontCollCollections Historical and Archaeological... by the Powysland Club, 1868
  • MosLlawysgrif yng nghasgliad Mostyn, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Mostyn collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • MWMDaniel Huws, Medieval Welsh Manuscripts (Cardiand Aberystwyth, 2000)
  • NCENewCatholic Encyclopaedia (New York, 1967-79)
  • NCLWMeic Stephens (ed.), The New Companion to the Literature of Wales(Cardiff, 1998)
  • NLWJNational Library of Wales Journal, 1939
  • OBWVThomasParry (ed.), The Oxford Book of Welsh Verse (Oxford, 1976)
  • OCD3Simon Hornblower and Antony Spawforth(eds.), The Oxford Classical Dictionary(third ed., Oxford, 1996)
  • ODCC3F.L. Cross and E.A. Livingstone (eds.), The Oxford Dictionary of the Christian Church (third ed., Oxford, 1967, revised 2005)
  • OED2The Oxford English Dictionary (second ed., Oxford, 1989)
  • OED OnlineThe Oxford English Dictionary
  • <http://www.oed.com>
  • PACFJ.E. Griffith, Pedigrees of Anglesey and Carnarvonshire Families (Bangor, 1914)
  • PenLlawysgrif yng nghasgliad Peniarth, ynLlyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Peniarth collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • Peniarth49E. Stanton Roberts a W.J. Gruffydd (gol.), Peniarth 49 (Caerdydd, 1929)
  • Peniarth67E. Stanton Roberts a W.J. Gruffydd (ed.), Peniarth 67 (Cardiff, 1918)
  • Peniarth76E. Stanton Roberts a W.J. Gruffydd (gol.), Peniarth 76 (Caerdydd, 1927)
  • PKM Ifor Williams (gol.), Pedeir Keinc y Mabinogi (Caerdydd, 1930)
  • PsalsmThe Psalms in the Old Testament
  • RBJohn Rhs and J. Gwenogvryn Evans(eds.), The Text of the Bruts from the Red Book of Hergest (Oxford, 1890)
  • RCAHM (Anglesey)An Inventory of the Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire: Anglesey (London, 1937)
  • RCAHM (Caernarvonshire) An Inventory of the Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire: Caernarvonshire (3 vols.,London, 1956, 1960, 1964)
  • RCAHM (Flint)An Inventory of the Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire, Vol II: County of Flint (London, 1912)
  • RCAHM (Merionethshire) An Inventory of Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire: Merionethshire (London, 1921)
  • RepWMDaniel Huws, Repertory of Welsh Manuscripts (iw gyhoeddi)
  • RevelationThe Revelation to John in the New Testament
  • RMJohn Rhs and J. Gwenogvryn Evans(eds.), The Text of the Mabinogion from the Red Book of Hergest(Oxford, 1887)
  • RWMJ. Gwenogvryn Evans (ed.), Report on Manuscripts in the Welsh Language(London, 18981910)
  • SalmauLlyfr y Salmau yn yr Hen Destament
  • SCStudiaCeltica, 1966
  • SoldierLMEThe Soldier in later Medieval England
  • <http://www.medievalsoldier.org>
  • StoweLlawysgrif o gasgliad Stowe yn yLlyfrgell Brydeinig
  • TAT. Gwynn Jones (gol.), Gwaith Tudur Aled (Caerdydd, 1926)
  • TCT.J.Morgan, Y Treigladau au Cystrawen (Caerdydd,1952)
  • TCHSTransactionsof the Caernarvonshire Historical Society, 1939
  • TCHSDdTrafodionCymdeithas Hanes Sir Ddinbych, 1952
  • TCHSGTrafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon,1939
  • TDHSTransactionsof the Denbighshire Historical Society, 1952
  • THSCTheTransactions of the Honourable Society of Cymmrodorion, 1892/3
  • TLlMG.J. Williams, Traddodiad Llenyddol Morgannwg (Caerdydd, 1948)
  • TYP3Rachel Bromwich (ed.), Trioedd Ynys Prydein: The Triads of the Island of Britain (third ed., Cardi, 2006)
  • WATU Melville Richards, Welsh Administrative and TerritorialUnits (Cardi, 1969)
  • WBOnlineWelsh Biography Online <http://yba.llgc.org.uk/en/index.html>
  • WCDP.C. Bartrum, A Welsh Classical Dictionary: People in History and Legend up to about A.D. 1000 (Aberystwyth, 1993)
  • WGJ. Morris Jones, A Welsh Grammar (Oxford, 1913)
  • WG1P.C.Bartrum, Welsh Genealogies AD 300-1400 (Cardiff, 1974)
  • WG2P.C. Bartrum, Welsh Genealogies AD 1400-1500 (Aberystwyth, 1983)
  • WHRThe Welsh History Review, 1960-
  • WMJ. Gwenogvryn Evans (ed.), The White Book Mabinogion (Pwllheli,1907; adargraffiad, Caerdydd, 1973)
  • WyLlawysgrif yng nghasgliad Wynnstay, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Wynnstay collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • YBJ.E. Caerwyn Williams (gol.), Ysgrifau Beirniadol, (Dinbych, 1965 )
  • YBHMorgan Watkin (gol.),Ystorya Bown de Hamtwn, (Caerdydd, 1958)
  • YCM2Stephen J. Williams (gol.), Ystorya de Carolo Magno (ail arg.,Caerdydd, 1968)
  • YER. Iestyn Daniel (gol.), Ymborth yr Enaid (Caerdydd, 1995)
  • YEPWCGruffydd Aled Williams (gol.), Ymryson Edmwnd Prys a Wiliam Cynwal (Caerdydd, 1986)
  • YGIVGwilymLloyd Edwards (gol.), Ystorya Gwlat Ieuan Vendigeit (Caerdydd, 1999)
  • YMThA.O.H. Jarman (gol.), Ymddiddan Myrddin a Thaliesin (Caerdydd, 1951)