Chwilio uwch
 
53 – Gofyn ffaling gan Elen ferch Robert Pilstwn o’r Llannerch
Golygwyd gan Alaw Mai Edwards


1Elen aur llen o’r Llannerch
2A rannai fedd er yn ferch.
3Lloer yw a dawn llawer dyn,
4Lleuad rhianedd Llëyn.
5Llin yw, bun o’r winllan bert,
6Lleddfawg helm gribawg Robert,
7Enwawg wregis eurawg sêr,
8Ŵyr Risiart ap Syr Rosier.
9Mae i Elen gyda Maelawr
10Blodau ar fainc yn blaid fawr:
11Penrheithiau gorau a gaid,
12Powys, Gwynedd, pwys gweiniaid.
13Gorau hyd, ferch gwrda fain,
14Yn ei thai yw nith Owain:
15Arglwyddwaed yn rhoi gwleddoedd,
16Arglwyddes neu santes oedd.

17Gynt yr oeddynt oreuddawn
18Dair Elen wych dreulwin iawn.
19Elen hael y galwen’ hon,
20Merch Goel â’r llu meirch gwelwon;
21A’r ail oedd â’r ael liwddu,
22Elen, gwraig i Facsen fu;
23Ac Elen ddoeth, galon dda,
24Fannog, fodrwyog, Droea.
25Hon yw’r bedwaredd, meddir,
26Elen deg o Lëyn dir:
27Gwraig, oedd yn gwisgo gra gwyn,
28Gruffudd, ben-llywydd Llëyn.
29Bywyd i wen a’i phennaeth,
30Beirddion yw ei meibion maeth.

31Erchi i Elen galennig
32Ydd wyf, nis gwelais yn ddig.
33Nid margen, winwydden wallt,
34Gae arian, Degau eurwallt.
35Gwyddel a ddug i Elen
36We o wlân lliw ar lun llen;
37Dewis oedd, wedi’u dwys wau,
38Ar longaid o ffalingau.
39O chaf yn y Llannerch wen
40Ffaling, cerdd a gaiff Elen.
41Un rhodd fyddaf mewn rhuddaur,
42Un wisg â’r Maharen Aur;
43Un angel wyf yn ’y ngwlad
44A wisg gwrlid o sgarlad.
45Ys da ra’r ystorïwr,
46Ystlys yr enfys ar ŵr.
47Calennig, nid coel anardd,
48Clog o fwng ceiliog i fardd;
49Cyfliw brig cofl heb wregis,
50Cwnsallt o saffrymwallt ffris.
51Glân fydd ei galon a’i foes,
52Gwas gwiwgryf mewn gwisg egroes:
53Seithbwys a chwmpas wythbaun,
54Sodan gwych o sidan gwaun.
55Dail rhos yw dwyael fy rhodd,
56Dorglwyd o gnwd y weirglodd;
57Crwyn llew o’r cerwyni lliw,
58Criafonllwyth cwrf unlliw.
59Llawngwrid y’m gwŷl uwch llwyngraig
60Llu Powys draw, lliw pais draig;
61Lliw dan gnawd, llydan o gnu,
62Llawrodd, ffynnodd ei phannu.
63Llwyddid, cyd rhoddid rhuddaur,
64Y llong lle caid mantell aur.
65Llyna bân o sidan serch,
66Llen arglwyddes y Llannerch.

1Elen euraid ei mantell o’r Llannerch
2a rannai fedd ers iddi fod yn ferch ifanc.
3Lloer yw hi a lles llawer dyn,
4lleuad ymysg merched Llŷn.
5Y ferch o’r winllan brydferth, daw o linach
6Robert addfwyn cribog ei helm,
7un a chanddo wregys enwog wedi ei euro â sêr,
8wyres Rhisiart ap Syr Rosier.
9Mae gan Elen ynghyd â Maelor
10oreuon ar y fainc yn gefnogaeth fawr iddi:
11yr arweinwyr gorau a geid
12ym Mhowys a Gwynedd, yn gefn i’r tlodion.
13Y ferch luniaidd a main orau i uchelwr,
14yn ei chartref yw nith Owain:
15o waed bonheddig yn darparu gwleddoedd,
16arglwyddes neu santes fyddai hi.

17Gorau eu cyneddfau gynt oedd
18tair Elen wych hael iawn eu gwin.
19Elen hael y galwent hon,
20merch Coel a chanddi lu o feirch lliw golau;
21a’r ail oedd yr un â’r aeliau duon,
22Elen, gwraig i Facsen oedd hon;
23ac Elen Fannog ddoeth â chalon ddaionus
24yn gwisgo modrwyau, o Droea.
25Hon yw’r bedwaredd, meddir,
26Elen deg o ardal Llŷn:
27gwraig i Ruffudd prif lywydd Llŷn
28a wisgai ffwr gwyn.
29Boed oes hir i’r un wen a’i meistr,
30y beirdd yw ei meibion maeth hi.

31Rwyf yn gofyn i Elen am galennig,
32nid wyf wedi ei gweld yn flin.
33Nid tlws arian, yr un a’i gwallt fel gwinwydden,
34yw’r rhodd ffurfiol, Tegau euraid ei gwallt.
35Daeth Gwyddel â brethyn gwlanog lliwgar
36ar ffurf mantell i Elen;
37hi oedd y fwyaf dewisol o blith llongaid o fentyll Gwyddelig
38wedi eu gwau’n dynn.
39Os caf fantell yn y Llannerch ddisglair,
40cerdd a gaiff Elen.
41Byddaf gennyf yr un rhodd, yn gwisgo aur coch,
42yr un wisg â’r Maharen Aur;
43angel dihafal yn fy ngwlad wyf
44yn gwisgo cwrlid ysgarlad.
45Da ei ffwr yw’r adroddwr storïau,
46ystlys yr enfys ar ŵr.
47Calennig, nid arwydd anhyfryd,
48yw’r clogyn o grib ceiliog i fardd;
49unlliw yw ymylon y goflaid heb wregys,
50mantell ac iddi ffris o wallt lliw saffrwm.
51Glân fydd calon ac ymddygiad
52y llanc gwiw a chryf mewn gwisg o liw’r egroes:
53yn pwyso saith pwys ac â chwmpas wyth paun,
54gwisg esgob gwych o sidan gwaun.
55Rhosynnod yw dwy ymyl fy rhodd,
56gorchudd amddiffynnol wedi ei wneud o gnwd y weirglodd;
57fel crwyn llew o’r tybiau lliwio,
58llwyth o aeron criafol, lliw cwrw.
59Mae llu Powys draw yn fy ngweld yn llawn gwrid
60uwch bryncyn a llwyni’n tyfu arno, lliw pais y ddraig;
61lliw sydd dan y cnawd, llydan o gnu,
62anrheg, a’r pannu wedi ffynnu.
63Llwydded, cyhyd ag y rhoddid aur coch,
64y llong lle ceid mantell aur.
65Dyna ffwr o sidan serch,
66mantell arglwyddes y Llannerch.

53 – Request for an Irish mantle from Elen daughter of Robert Puleston of Llannerch

1Elen from Llannerch in her golden mantle
2has distributed mead since she was a young girl.
3She is the moon and blessing of many men,
4a moon among the women of Llŷn.
5Woman from the beautiful vineyard, her descent
6is from gentle Robert of the crested helmet,
7with the famous belt gilded with stars,
8the granddaughter of Richard ap Sir Roger.
9Elen, as well as Maelor,
10has the best of men on the bench as a great support:
11the greatest leaders there are
12in Powys and Gwynedd, a support to the poor.
13The shapeliest, slender daughter of a nobleman,
14in her home is Owain’s niece:
15of noble birth providing feasts,
16she would be a lady or a saint.

17Formerly there were three splendid Elens
18of greatest virtue and lavish with their wine.
19They called one Elen the generous,
20daughter of Coel with a herd of light-coloured horses;
21the second was the one with the black brows,
22she was Elen the wife of Maxen;
23and Elen Fannog, a wise woman with a kind heart,
24adorned with rings, of Troy.
25It is said that this one is the fourth,
26fair Elen from the land of Llŷn:
27the wife of Gruffudd, chief ruler of Llŷn,
28wearing white fur.
29May the fair one and her lord live a long life,
30the poets are her foster sons.

31I am asking Elen for a New Year’s gift,
32I’ve never seen her angry.
33The formal gift is no silver jewel,
34she of the hair like vine, Tegau of the golden hair.
35An Irishman brought to Elen a colourful woven wool
36in the form of a mantle;
37it was the choicest of a shipload of Irish mantles
38all tightly woven.
39If I receive a mantle in splendid Llannerch,
40Elen will receive a poem.
41I’ll have the same gift, in ruby gold,
42the same clothing as the Golden Ram;
43I am a special angel in my country
44wearing a scarlet coverlet.
45Fine is the storyteller’s fur,
46the edge of a rainbow on a man.
47A New Year’s gift, no unpleasant token,
48the cloak of a cockerel’s crest for a poet;
49the borders of the beltless wrap are of the same colour,
50mantle with a frieze of saffron-coloured hair.
51The heart and manners of the handsome and strong young man
52will be pure in a costume of rose hips:
53weighing seven pounds and the compass of eight peacocks,
54an excellent cassock of cotton grass.
55The two borders on my gift are of roses,
56a protective cover made of the crop of a hay field;
57like lion skins from the dye tubs,
58a load of rowan-berries, the colour of beer.
59The people of Powys yonder can see me full of red glow
60above a bushy hillock, the colour of the dragon’s mantle;
61the colour beneath the flesh, a broad fleece,
62a gift, its fulling was well done.
63Success be to the ship where I had the golden mantle,
64as long as it shares out ruby gold.
65There’s a fur of silk which is a token of love,
66the mantle of the lady of Llannerch.

Y llawysgrifau
Ceir y cywydd hwn mewn 12 llawysgrif. Diogelwyd y tri chopi hynaf yn LlGC 3051D, BL 14969 a BL 14976, llawysgrifau o ddiwedd yr unfed ganrif ar bymtheg a dechrau’r ail ganrif ar bymtheg. Ymddengys eu bod yn deillio o’r un ffynhonnell yn y pen draw (X1 yn y stema) ac i’r copïwyr ‘gywiro’ rhai cynganeddion a darlleniadau astrus.

LlGC 3051D yw’r testun agosaf at y gynsail ac er na chadwyd ond diwedd y cywydd yn Llst 122 mae’n amlwg fod y copi yno yn perthyn yn agos i LlGC 3051D (yn gopi, o bosibl). Nodweddir y grŵp hwn â darlleniadau unigryw fel ar longaid (38), sadan (54), o gnwd (56) a llwyngraig (59).

Y ddau destun pwysicaf yn yr ail grŵp yw BL 14969 a BL 14976 ac ymddengys eu bod yn deillio o’r un ffynhonnell er bod mân amrywiadau ymysg y darlleniadau (sef X2 yn y stema). Nodweddir hwy â darlleniadau fel o longaid (38), o gnawd (56) a llawngraig (59). Ceir perthynas agos rhwng BL 14969 a BL 14962 oherwydd eu darlleniadau o linellau 1, 9 a 58. Gellir hefyd awgrymu bod BL 31092 yn gopi o BL 14962. Perthyn Pen 152, C 4.10 a CM 12 yn agos at BL 14976. Mae’r testun golygedig yn dilyn LlGC 3051D yn agos.

Trawsysgrifiadau: LlGC 3051D, BL 14969 a BL 14976.

stema
Stema

1 aur llen  Ceir cryn ddryswch yn y testunau eraill gan na threiglir llen oherwydd y calediad (l yn ll ar ôl r) yn X1; LlGC 3051D yn unig sy’n darllen aur llen. Ychwanegwyd y rhagenw ei yn BL 14969 a darllen aur i llen ac mae’n bosibl mai hwn oedd yn X2 hefyd. Mae’r copïydd yn BL 14976 wedi newid ei ddarlleniad yn avr i llonn ar llannerch gan golli’r odl fewnol (a chamddarllen llen gan fod e ac o yn debyg).

1 o’r Llannerch  Darlleniad LlGC 3051D a BL 14969. Treiglad meddal yn dilyn yr arddodiad ar a geir yn BL 14976 sef ar lannerch, sy’n ymgais i achub y gynghanedd oherwydd i aur lon / len ddisodli aur llen yn rhan gyntaf y llinell. Cyfeiriad at gartref Elen yw Llannerch yma (gw. y nodiadau esboniadol) ac felly mae’r darlleniad o’r Llannerch yn fwy ystyrlon.

5 o’r winllan  Dau ddarlleniad ystyrlon yw o’r winllan yn X2 ac â’r winllan yn LlGC 3051D. Awgryma darlleniad LlGC 3051D fod gan y Llannerch winllan, cf. GIG X.56 Perllan, gwinllan ger gwenllys (am Sycharth) a 116.24 Perllan a gwinllan i gyd (am abaty Glyn-y-groes). Ond gellir dehongli gwinllan yn drosiad am y Llannerch ac mai hynny a olygir gyda bun o’r winllan, cf. y llinell gyntaf Elen … o’r Llannerch a’r cyfeiriad at Elen yn 33 fel yr un winwydden wallt. Yn betrus dilynir darlleniad BL 14969 a BL 14976 yma yn hytrach na LlGC 3051D a chymryd i gopïydd LlGC 3051D gamddarllen a am o.

6 lleddfawg  Ceir leddfawg yn LlGC 3051D ond oherwydd y cymeriad llythrennol dilynir y llawysgrifau eraill a pheidio â’i dreiglo.

7 wregis  Ceir y terfyniad -ys yn LlGC 3051D ac -is yn BL 14969. Er mwyn cysondeb, rhoddir y terfyniad -is gan ei fod yn digwydd hefyd yn gwregis yn 49 ac yn odli â ffris.

9 mae i Elen  Cywesgir mae i yn unsill er mwyn hyd y llinell. Dichon i gopïwyr hepgor i er mwyn arbed sillaf, cf. llinell 31 isod erchi i Elen.

10 ar fainc  Dichon mai darlleniad X2 oedd y fainc ac i’r copïydd ei newid yn ar fainc i osgoi’r r berfeddgoll. Mae ar fainc yn gyfuniad ystyrlon, gw. GPC 2323 d.g. mainc ‘barnwyr neu ynadon sy’n cyd-eistedd i wrando achosion cyfreithiol’. Cyfeirir at aelodau o deulu Elen fel swyddogion i’r brenin ac felly’n eistedd ar fainc y llys, cf. llinell 11.

13 gorau hyd  Y darlleniad gorau yd verch a geir yn LlGC 3051D sydd o bosibl yn enghraifft o golli’r h ar ddechrau hyd, cf. llinell 49 lle collir h ar ddechrau heb. Ond gellid ei ddeall yn ail berson unigol yr arddodiad i yn ogystal fel a wneir yn Rowlands 1976: 83. Ond nid yw’r bardd yn cyfarch neb arall yn y gerdd hon ac felly mae’r ystyr yn well os dilynir y llawysgrifau eraill a darllen gorau hyd, gw. 13n.

13 gwrda  Cwpled anodd i’w ddehongli ac nid yw golygiad GGl o’r llinell, lle ceir coma ar ôl ferch, yn ystyrlon: Gorau hyd ferch, gwrda fain. Mae Rowlands (1976: 83) yn derbyn gwyrdo a geir yn LlGC 3051D ac yn dehongli’r llinell fel disgrifiad o wallt Elen, gan ddehongli’r gair yn gyfuniad o cwyr a to. Ni ddaethpwyd o hyd i enghraifft arall o’r gair hwn gan y beirdd ond ceir cwyr yn ddisgrifiad achlysurol o wallt merch. Mwy ystyrlon, efallai, oherwydd y cyfeiriadau blaenorol at dad a theulu Elen, yw bod merch gwrda fain yn ddisgrifiad o Elen fel merch i wrda, ac felly dylid rhoi coma ar ôl hyd: Gorau hyd, ferch gwrda fain. Mae’n bosibl i gopïydd LlGC 3051D gamddarllen gwyrdo a bod darlleniad gwrda yn X2 yn well y tro hwn.

31 erchi i Elen  LlGC 3051D yn unig sy’n hepgor yr i; mae BL 14969 yn ei chynnwys. Dichon fod erchi Elen yn cynrychioli cywasgiad, cf. 9 Mae i Elen gyda Maelawr; 72.66 Erchi i Dduw ddwy arch ydd wyf.

38 ar longaid  Ceir y darlleniad ar longaid yn LlGC 3051D ac o longaid yn X2. Mae’r darlleniad Dewis … / Ar longaid yn hŷn ac yn ystyrlon: ceir enghreifftiau yn GPC 941 o gystrawen hynafol lle y gall ar olygu ‘o blith’ yn dilyn dewis, cf. 49.31 Dewis ar wyrda ieuainc; GLlG 5.80 dewis ar ieuanc. Dichon i’r darlleniad hynafol ddrysu’r copïwyr ac iddynt ei newid yn dewis … / O longaid yn ogystal â hepgor yr r i osgoi’r r wreiddgoll.

45 Ys da ra’r ystorïwr  Dau ddarlleniad sy’n rhannu’r llawysgrifau’n ddwy garfan yw ys da ra’r yn LlGC 3051D a’r darlleniad ys da’r â’r yn X2. Dilynwyd y cyntaf yn GGl a’r ail gan Eurys I. Rowlands (1976: 27, a gw. hefyd 84). Dichon i’r treiglad ys da ra beri penbleth i rai copïwyr ond gellir cymryd bod da yn goleddfu gra yn hytrach na’i fod yn draethiad mewn brawddeg enwol, cf. 71.45–6 Ys da ŵr yw ei stôr o win, / Ys da wraig … Dywed Rowlands (ibid.: 84) fod gra ‘ffwr’ yn ddisgrifiad anaddas o’r fantell, ond gall fod yn drosiad am yr ymylwe ffris a oedd i’r ffaling (cf. 49–50). Ymddengys i’r fannod yn ’r ystorïwr gael ei hepgor gan y copïwyr hefyd oherwydd y gynghanedd. Gan ei fod yn cyfeirio at storïwr penodol, sef ef ei hun, mae’n briodol ei chynnwys.

47 coel  Mae GGl yn rhoi cael ond nid yw’r llawysgrifau hynaf yn cefnogi hynny.

52 gwiwgryf  Dyma ddarlleniad pob llawysgrif er bod GGl wedi darllen gwiwgrys.

54 sodan gwych  Y darlleniad sadan gwyd a rydd LlGC 3051D ond ni cheir dehongliad ystyrlon i’r cyfuniad hwn. Ymddengys, felly, gan fod sodan yn air anghyfarwydd, i’r copïwyr ei gamddarllen neu ei gamgopïo (efallai gan fod a ac o yn debyg, cf. llinell 5 lle y ceid ar yn lle or). Ceir peth dryswch hefyd yn Llst 122 sy’n darllen sadan gwydd ac yn LlGC 16129D: sadan modd ne sidan main. Dilynir BL 14969 a BL 14976 gyda’r darlleniad sodan gwych a chymryd mai cyfeirio at sodan o’r Ffrangeg soutane ‘gwisg esgob’ y mae’r bardd, gw. 54n sodan (esboniadol).

55 dwyael fy rhodd  Dilynir LlGC 3051D vy rhodd. Nid atebir f yn rhan gyntaf y llinell a dichon i’r copïwyr ei hepgor o’r herwydd.

56 o gnwd  Cf. LlGC 3051D, ond o gnawd a geir yn X2. Ni welir rheswm dros wrthod darlleniad LlGC 3051D gan fod y bardd yn cyfeirio at wlân y fantell yma.

58 criafonllwyth  Ceir dwy ffurf ar y gair cyfansawdd hwn yn y copïau, sef criafonllwyth a criafonllwyn. Mae’r ddau gopi hynaf yn ffafrio criafonllwyth ac nid oes tystiolaeth i gadarnhau criafonllwyn. Gan fod Ieuan Du’r Bilwg yn defnyddio’r trosiad criawl-llwyn wrth ddyfalu ei ŵn coch, efallai i hynny ddylanwadu ar rai copïwyr, gw. Evans 1986: 107.

58 cwrf  Y ddau ddarlleniad yw kwrr yn LlGC 3051D a kwrf yn X2. Mae’r darlleniad cwr unlliw yn ystyrlon a chymryd mai disgrifio ymylwe’r fantell unwaith eto a wna’r bardd (cf. 49–50 a 55). Efallai i’r f gael ei hychwanegu gan y copïydd er mwyn y gynghanedd. Ond mae cwrf unlliw hefyd yn ystyrlon gan fod y ddelwedd o’r fantell lliw orengoch, neu, ‘o’r un lliw â chwrw’ yn ddelwedd ystyrlon iawn. Ymhellach, gellir ystyried disgrifiad y llinell flaenorol o’r fantell Crwyn llew o’r cerwyni lliw. Un o’r ystyron yn GPC 469 d.g. cerwyn yw ‘llestr mawr at ddal cwrw …, twb, casgen, baril …’. Ai disgrifio’r fantell fel cwrf wrth ei lliwio mewn casgenni tebyg i gasgenni cwrw a wna’r bardd? Awgrymir, felly, i’r copïydd yn LlGC 3051D gamddarllen y tro hwn a bod angen dilyn y darlleniad cwrf yn X2.

59 Llawngwrid y’m gwŷl uwch llwyngraig  LlGC 3051D yn unig sy’n rhoi llwyngraig. Yn BL 14969 a BL 14976 ceir y llinell llown gwrid im gwyl vwch llowngraic. Tybed a gamddarllenwyd llwyn yn llown gan fod llown ar ddechrau’r llinell? Ni cheir enghreifftiau eraill o llwyngraig, ond cf. GGl 64.53 llwyn dail, 40.1 llwyn gwydr, 85.20 llwyn irgoed. Cf. hefyd GHS 12.40 Llwyn gwridog llawn goradain (‘I ofyn ffaling gan Niclas Ysnél’).

Llyfryddiaeth
Rowlands, E.I. (1976) (ed.), Poems of The Cywyddwyr: A Selection of Cywyddau c.1375–1525 (Dublin)
Evans, D.H. (1986), ‘Ieuan Du’r Bilwg (fl. c.1471)’, B xxxiii: 101–19

Cywydd yn gofyn am ffaling gan Elen ferch Robert Pilstwn, gwraig Gruffudd ap Llywelyn o’r Llannerch yn Llŷn yw hwn. Mantell allanol fawr a thrwchus o Iwerddon a oedd yn boblogaidd yng Nghymru yn ystod y bymthegfed ganrif oedd y ffaling. Roedd y rhan fwyaf ohoni wedi ei gwau o gnu tew wedi ei bannu, ac fel addurn ar ei hymylon ceid gwlân bras a chyrliog. Y lliw coch a gysylltir â hi gan amlaf, ond yn ei gwead hefyd yr oedd oren a melyn i roi lliw cynnes orengoch; ymhellach gw. Gwisgoedd: Dillad: Mentyll.

Ymranna’r cywydd yn dair rhan gan ddilyn patrwm confensiynol y cywydd gofyn. Agorir drwy ganmol harddwch a llinach Elen gan ddefnyddio trosiadau (lloer a lleuad) a chyfeiriadau at ei theulu, y Pilstyniaid o Emral (llinellau 7–8). Maent yn deulu uchel eu parch gan Guto ac awgrymir i rai ohonynt weithredu fel barnwyr mewn llys (10 blodau ar fainc). Dychwelir at ganmol rhinweddau Elen ar ddiwedd y rhan gyntaf hon gan bwysleisio meinder ei chorff lluniaidd a’i haelioni (fel santes neu wraig fonheddig) wrth ddarparu gwleddoedd yn ei chartrefi (13–16). Yn y rhan nesaf cymherir Elen i forynion enwog o’r gorffennol sy’n dwyn yr un enw â hi: Elen ferch Coel, Elen gwraig Macsen Wledig ac Elen Fannog o Droea (17–24). Dywed mai Elen o Lŷn yw’r bedwaredd Elen wych a chyfeirir hefyd at ei gŵr, Gruffudd ap Llywelyn. Canmolir haelioni a lletygarwch Elen unwaith eto wrth ddisgrifio’r beirdd fel ei meibion maeth (30).

Canolbwyntia’r bardd ar y rhodd yn rhan olaf y gerdd (31–66). Cawn ddisgrifiadau gwych o’r fantell gan Guto ac fe’u clymir â chymeriad llythrennol gan newid y cymeriad yn fwriadol wrth gyflwyno disgrifiad newydd. Yn gyntaf, gofynnir am y fantell fel rhodd Calan gan addo y caiff Elen gerdd fawl yn gyfnewid amdani (31, 39–40). Dywed sut y dewisiwyd y fantell o’r llwyth o ffalingau oedd ar long a ddaethai o Iwerddon, y mentyll oll wedi eu gwau’n dynn. Wrth ei disgrifio tynnir sylw at nodweddion hynod y fantell, sef y lliw coch, y ffris ar yr ymylwe, ac ansawdd a safon y gwlân. Disgrifir y gwlân cyrliog ar ymylwe’r fantell fel ffwr, [m]wng ceiliog, a gwallt ffris lliw saffrwm. Uchafbwynt y disgrifio yw’r lliw coch, lliw a bwysleisir wrth restru planhigion sy’n adnabyddus am eu lliw coch cynnes: rhosod, egroes (sef ffrwyth y rhosyn gwyllt) ac aeron cochion criawl. Canmolir hefyd drwch a maint y fantell wrth gyfeirio at ei phwysau a’i chymharu i gynffon wyth paun a thrwch y weirglodd. Cyfeiria’r bardd hefyd at y proses o bannu (62) ac o bosibl at y proses o liwio’r brethyn gwlanog cyn ei lunio’n fantell (57–8). Diweddglo’r gerdd yw moliant i’r llong a ddaeth â’r fantell iddo ynghyd â phwysleisio ei berthynas agos ag Elen, yr arglwyddes o’r Llannerch.

Dyddiad
Nid yw’n hawdd dyddio’r cywydd hwn. O ran dyddiadau Elen, ymddengys i’w dyddiad geni tebygol fod yn niwedd y bedwaredd ganrif ar ddeg ac mae’r ffaith i’r bardd ei chanmol yn rhannu medd er yn ferch yn awgrymu nad merch ifanc mohoni bellach. Rhydd Guto ddisgrifiadau ohono ef ei hun fel gwas ac yn llanc cryf a gwych sy’n awgrymu ei fod yn fardd ifanc pan ganodd y cywydd. At hynny, mae ei ddefnydd o’r gynghanedd groes tipyn yn llai na’i gywyddau diweddarach. Awgrymir, felly, iddo ganu’r cywydd cyn neu o gwmpas canol y bymthegfed ganrif.

Golygiadau blaenorol
GGl cerdd LXXVIII; Rowlands 1976: 25–6.

Mesur a chynghanedd
Cywydd, 66 llinell.
Cynghanedd: croes 36% (24 llinell, a seingroes yn llinell 45), traws 32% (21 llinell), sain 26% (17 llinell, a sain o gyswllt yn llinellau 6 ac 16 a sain gadwynog yn llinell 48), llusg 6% (4 llinell).

1 Elen  Sef Elen ferch Robert Pilstwn, gwraig Gruffudd ap Llywelyn ap Gruffudd.

1 o’r Llannerch  Enw cartref Elen a’i gŵr, Gruffudd ap Llywelyn ap Gruffudd, oedd y Llannerch ym mhlwyf Llannor ym Mhen-llŷn. Mae’n bosibl y gellir ei uniaethu â ffermdy Llannerch Fawr a adeiladwyd ar safle tŷ cynharach. Saif y ffermdy ychydig i’r gogledd o bentref Llannor ac y mae’n dyddio o’r ail ganrif ar bymtheg pan oedd y stad yn nwylo disgynyddion Elen o hyd, teulu’r Madryn. Mae Llannerch yn digwydd o hyd mewn enwau lleoedd yng Nghymru, a’r enw fel arfer yn arwyddo darn o dir agored mewn coedwig neu borfa.

6 helm gribawg  Un o ystyron cribog yn ôl GPC 592 yw ‘crested’, sef math o addurn a roddid ar helm ac weithiau arfbais yr unigolyn i ddynodi statws, gw. Norris 1999: 308, ‘the crest was an ornament placed on the highest point of the helmet, and was a sign of distinction and exalted position’.

6 Robert  Tad Elen oedd Robert Pilstwn o Emral ym Maelor Saesneg. Mae’n debyg iddo farw c.1399 neu’n fuan wedi hynny yn ystod gwrthryfel Owain Glyndŵr (am y teulu gw. Rhosier ap Siôn Pilstwn a ByCy 768).

7 gwregis eurawg sêr  Defnyddir y trosiad sêr yn ganmoliaethus gan y beirdd, ond mae’n debygol mai cyfeirio at arfbais teulu’r Pilstyniaid a wna’r bardd yma. Disgrifir arfbais y teulu yn DWH ii, 476–7, fel tair seren arian pum pig ar gefndir du. Arddangosid arwyddlun herodrol y teulu ar y gwregys i ddynodi statws y teulu. Dynodai gwregysau aur statws marchog, ond ni cheir prawf i Robert Pilstwn gael ei urddo’n farchog.

8 Rhisiart ap Syr Rosier  Taid Elen oedd Rhisiart Pilstwn ac ef oedd y noddwr hysbys cyntaf yn Emral, cartref y Pilstyniaid yn Worthenbury, gyda’i wraig, Lleucu ferch Madog Foel o Eglwyseg. Yr oedd yn ei flodau tua chanol y bedwaredd ganrif ar ddeg a chredir iddo farw tua 1388 (Charles 1972–3: 22). Ceir cywydd gofyn am delyn iddo gan Ruffudd Fychan ap Gruffudd ab Ednyfed, gw. GSRh cerdd 11.

9 Maelawr  Sef cwmwd Maelor Saesneg yng ngogledd-ddwyrain Cymru lle ymsefydlodd y gangen hon o deulu’r Pilstyniaid yn gyntaf yng Nghymru rywbryd cyn 1282 pan dderbyniodd Syr Roger de Puleston diroedd gan Edward I.

10 blodau ar fainc  Yr ystyr a roddir yn GPC 288 d.g. blodau2 yw ‘y pennaf, y rhagoraf, pigion, goreuon, dewision’. Cyfeirir at aelodau o deulu Elen a fu’n eistedd ar fainc mewn llys barn ac yn gwrando ar achosion cyfreithiol, gw. GPC 2323 d.g. mainc ‘barnwyr neu ynadon sy’n cydeistedd i wrando achosion cyfreithiol’, cf. 11.

11 penrheithiau  Sef arweinydd y ‘rhaith’; corff o ddynion a gadarnhâi lw un o’r pleidiau mewn achos cyfreithiol, neu yn syml ‘arglwydd, pennaeth, arweinydd’, gw. Jenkins 1970: 104–7 a GPC 2757. Cf. DG.net 6.68 Penrhaith ar Ddyfed faith fu (‘Marwnad Llywelyn ap Gwilym’).

12 pwys  Fe’i deellir yma i olygu ‘cefnogaeth’, cf. GPC 2953 d.g. pwys1 2(d) ‘hyder, ymddiriedaeth, dibyniaeth’; cf. 94.38 Pwys cyfraith eglwys a’i thad?

13 Gorau hyd, ferch gwrda fain  Llinell anodd. Gellir dehongli hyd fel enw (benywaidd) yma, gw. GPC 1958 d.g. hyd 1(b) lle nodir ystyron megis ‘meithder neu faint parhad peth … o ran amser, ystod, ysbaid (hir)’ a nodir bod iddo rym adferfol weithiau. Un dehongliad, felly, ydyw ei fod yn adferf yma. Ond gan fod hyd weithiau’n gallu golygu ‘taldra’, awgrymir bod y bardd yn cyfeirio at ei chorff fel yr un gorau o ran ei siâp lluniaidd; dilynir hynny gan sangiad sy’n pwysleisio meinder ei chorff.

14 nith Owain  Roedd Elen yn nith i Owain Glyndŵr gan fod Lowri, ei mam, yn chwaer iddo, gw. Elen ferch Robert Pilstwn.

16 Arglwyddes neu santes oedd  Ceir llinell gyffelyb yn GLGC 110.11 Arglwyddes a santes oedd ac yn GDEp 2.5 Arglwyddes, a santes wyd.

18 tair Elen  Mae Guto’n uniaethu Elen â thair Elen enwog, topos cyffredin yn y farddoniaeth. Y tair Elen yma yw Elen Fannog, Elen gwraig Macsen Wledig ac Elen ferch Goel, gw. Lewys Môn (GLM XXIV.71–6) a Thudur Aled (TA LXXVI.95–102, cf. XLV.15–18). Cf. y triawd Tair Elen aith o Ynys Brydayn: Elen verch Coil a briodes Constans ym[er]odr Rvayn, ac iddi hi i bv vab, Constans vawr vab Elen, ac hi a ynilloth y Groys vendegayd. Elen verch Evda ap Creadoc ap Bran ap Llyr llediayth. Pan briodes Maxen ap Llywelyn hi aith i Rvffayn gida[g ef]. Elen chwayr Arthur; gw. Bartrum 1965–6: 242–3. Cynrychiola’r tair yn y cywydd hwn rinweddau disgwyliedig mewn uchelwraig: haelioni, harddwch a doethineb, ac mae’r nodweddion oll i’w canfod yn Elen o’r Llannerch.

19–20 Elen Hael … / Merch Goel  Elen ferch Coel Hen Godebog oedd yr Elen a aeth ar bererindod i Gaersalem a darganfod yno’r Wir Grog yn ôl y traddodiad. Ceir peth dryswch yn y traddodiad Cymraeg gan y credai rhai mai’r Elen hon oedd mam Custennin Fawr gan ei chymysgu â’r santes Rufeinig, Helena.

20 meirch gwelwon  Ni lwyddwyd i ganfod cysylltiad rhwng Elen ferch Coel a meirch gwelwon. Ond cyfeirir at feirch golau yn eithaf aml yn y farddoniaeth (cf. GLlG 1.36 meirch gwelwon a GLGC 96.50 ar ei feirch gwelwon), ac efallai nad cyfeiriad penodol a geir yma ond un i’r perwyl fod meirch gwelw yn fwy prin ac felly’n fwy drud yn yr Oesoedd Canol.

22 Elen, gwraig i Facsen fu  Un o brif gymeriadau’r chwedl ‘Breuddwyd Macsen’ oedd Elen Luyddog ferch Eudaf a gwraig Macsen Wledig. Yn y chwedl adroddir sut y gwelodd Macsen Wledig, ymherodr Rhufain, Elen mewn breuddwyd a syrthio mewn cariad â hi, Nyt oed haus edrech arnei na disgwyl noc ar er heul pan vyd taeraf a thecaf rac y theket hitheu, BrM2 3.67–8, gw. TYP3 342–4 a BrM2 27.

23–4 Ac Elen … / Fannog  Helen o Droea a elwir hefyd yn Elen Fannog, gw. TYP3 344–5. Rhestrir Elen Fannog yn y Trioedd fel un o’r ‘Tair Gwragedd a gafas pryd Efa’, gw. TYP3 136. Cymysgwyd enw Elen Fannog yn y traddodiad Cymraeg â Helena, mam Custennin Fawr a hefyd ag Elen Luyddog. Gw. ymhellach Rowlands 1960–1: 238.

24 modrwyog  Cf. TA II.45–6 Ail un, o fonedd, i Elen Fannog, / Oedd ail em Droea, ddwylaw modrwyog.

27 gra gwyn  Ar gra ‘ffwr, pân a ddefnyddid i addurno gwisgoedd’, gw. GPC 1518. Wrth gyfeirio at y ffwr ar ddillad Elen, mae Guto’r Glyn yn tynnu sylw at ei statws uchel a’i chyfoeth gan fod ffwr yn arwydd o gyfoeth, gw. Jones 2007: 141–2, 173; cf. GGLl 9.66 Gwraig wych yn gwisgo gra gwyn. Gw. hefyd Gwisgoedd: Tecstiliau: Ffwr.

28 Gruffudd  Gruffudd ap Llywelyn ap Gruffudd (WG1 ‘Meirion Goch’ 2) oedd ail ŵr Elen. Hanai’r teulu o Gastellmarch, Llangïan, Llŷn.

30 meibion maeth  Mae Lewys Glyn Cothi yntau’n pwysleisio haelioni gan ddisgrifio’r beirdd fel meibion maeth i noddwyr hael, gw. GLGC 199.13–14.

31 calennig  Roedd hi’n arfer anrhegu bardd â dilledyn yn ystod gwleddoedd mawr (Stacey 2000: 340) ac awgryma’r gair [c]alennig yma mai rhodd mewn gwledd ar ddechrau mis Ionawr yw’r fantell arbennig hon, fel nifer o’r ffalingau (gw. Jones 2009: 90). Ond defnyddir y gair hefyd am ‘rodd’ yn gyffredinol, cf. DG.net 15.57–8 Menig, pur galennig, pôr / Mwyn gyfoeth, menig Ifor.

33 margen  Un o’i ystyron yn ôl GPC 2360 yw ‘cytundeb, cydymwneud busnes’ a’r ergyd yma yw bod y rhodd o dlws arian a gawsai’r bardd gan Elen yn y gorffennol yn arwydd o gariad a chyfeillgarwch (cf. 34n), nid yn dâl ffurfiol am ei wasanaeth fel bardd. Ar sail y cyfeillgarwch hwnnw, felly, mae’r bardd yn gofyn i Elen am ffaling.

34 cae arian  Arfer gyffredin oedd rhoi [c]ae fel arwydd o serch, gan amlaf yn rhodd i’r bardd gan ei gariadferch yn gyfnewid am gerdd. Yma, ymddengys mai tlws gwerthfawr a feddylir gan y gair cae, ond gall hefyd olygu unrhyw fath o wrthrych gwerthfawr, e.e. modrwy, gwregys, broets neu benwisg hyd yn oed, gw. Gwisgoedd: Ategolion: Gemwaith.

34 Tegau  Sef Tegau Eurfron, gwraig Caradog Freichfras, gw. TYP3 264–5 a WCD 600–2. Fe’i crybwyllir yn aml gan y beirdd fel patrwm o brydferthwch. Diddorol hefyd yw bod ei mantell yn un o Dri Thlws ar Ddeg Ynys Prydain, gw. TYP3 258–60, GSH 9.74n, GDEp 11.37–8n, ac yn arbennig Thomas 1970–2: 1–9.

35 Gwyddel  Dywed y bardd mai Gwyddel a ddaeth â’r mentyll o Iwerddon i Gymru, sy’n ategu mai mantell o wlân Gwyddelig yw’r rhodd. Cyfeirir hefyd at y cyswllt ag Iwerddon yn y cywyddau eraill sy’n disgrifio’r ffaling, gw. Jones 2009: 88–9.

40 ffaling  Benthyciad o’r Wyddeleg Canol (efallai trwy’r Saesneg) fallaing, ‘clog’ neu ‘fantell’, o’r Lladin Canol phalinga, -us, clogyn garw, gw. GPC 1275 ac OED Online s.v. falding, n. Am drafodaeth, gw. Breeze 2000: 112–14; Linthicum 1935: 40. Ceir llawer o ddisgrifiadau o’r ffaling ym marddoniaeth y bymthegfed ganrif, gw. Jones 2009: 85–100.

42 Maharen Aur  Cyfeiriad at un o chwedlau cynharaf y Groegiaid sy’n adrodd hanes Iason a’i anturiaethau wrth geisio’r cnu aur, gw. OCD3 154, 361. Cyffredin yw’r gymhariaeth yn y cywyddau am fentyll, cf. GLGC 163.49–50 Yng Nghalcos y dangosynt / Oen ac aur ar ei ŵn gynt; Evans 1986: 170 (1.38) croen evraid …

43 un angel wyf  Ergyd y cyfeiriad yw bod y bardd yn ‘unigryw’ yn ei glog ysgarlad coch ac yn well na bodau dynol, cf. TA XX.71. Cyffelybir yr hugan a gafodd Guto’r Glyn gan Rhisiart Gethin i fantell angel yr archangel Mihangel gan Ieuan ap Hywel Swrdwal, gw. GHS 24.53–6.

44 A wisg gwrlid o sgarlad  Cynghanedd groes gytbwys ddiacen gyda’r cytseiniaid -g g- yn gwrthsefyll calediad yn dilyn s, gw. CD 207, 210.

44 sgarlad  Benthyciad o’r Hen Ffrangeg escarlate ‘lliw coch disglair ac iddo wawr oren’, GPC 3832. Roedd yn lliw a ddynodai statws uchel, cf. GGLl 12.70 Gwisgo wrls ac ysgarlad.

45 ys da ra  Rhaid cymryd bod da yn goleddfu gra oherwydd y treiglad, yn hytrach na’i fod yn draethiad mewn brawddeg enwol, cf. 71.45–6 Ys da ŵr yw ei stôr o win, / Ys da wraig, rhoes Duw’r egin. Am gra, gw. 27n.

49 cyfliw brig  Gall cyfliw olygu ‘o’r un lliw’ neu ‘lliw’, gw. GPC 700. Defnyddir brig yn aml i ddisgrifio blaen rhywbeth a thebygol mai’r hyn a ddisgrifia’r bardd yma yw ymylon y gwlân cyrliog ar ochrau’r fantell, gw. GPC 324 d.g. brig (a) ‘blaen llysiau’, cf. CTC 107.43 Barugog yw brig y gŵn.

49 cofl heb wregis  Trosiad o’r fantell fel rhywbeth yn cofleidio’r fynwes, gw. GPC 537 d.g. cofl ‘coflaid’. Hoffai’r beirdd gynganeddu cofl + cyfliw, cf. DG.net 154.46, GSCyf 3.6, GIBH 3.13, GLl 5.8.

50 Cwnsallt o saffrymwallt ffris  Mantell laes a wisgid dros arfwisg oedd cwnsallt, gw. GPC 644, cf. DG.net 34.37–8 Gwisgo gwe lan amdanaf, / Gwnsallt bybyr harddwallt haf. Disgrifir ei deunydd a’i lliw yma’n saffrymwallt ffris. Cyfuniad o saffrwm a gwallt i gyfeirio at y lliw melyngoch, a ffris, sef math o ‘frethyn tewban cyrliog’. Defnyddir ffris yn aml gan y beirdd i ddisgrifio’r ffaling, cf. GHS 12.46 Ffris a gaiff o ros i gyd; GLGC 163.63 ac ar ffrwst gwisgo’r we ffris.

52 egroes  Enw lluosog neu dorfol ar y ffrwyth sy’n tyfu ar blanhigyn y rhosyn gwyllt. Cyfeirir at y ffrwyth (sy’n cael ei alw hefyd yn ‘grawn mieri Mair’ ac ‘aeron marchfieri’) yn aml gan y beirdd i ddisgrifio rhywbeth coch, cf. Evans 1986: 107 (1.28) bron ragrith, brynar egores (‘Cywydd i ddiolch am ŵn coch’).

54 sodan  Benthyciad o’r Ffrangeg soutane, ‘gwisg esgob’, gw. OED Online s.v. sotana, n. ‘gown or cassock’. Cofnodir yr enghraifft gynharaf yn OED o’r ffurf sotana yn 1622.

54 sidan gwaun  Mae’r bardd yn dyfalu’r fantell i blanhigyn y sidan gwaun, cotton grass neu Eriophorum yn Saesneg. Planhigyn hir ac iddo ben gwyn fel ffwr ydyw ac yn ôl GPC 3270 dyma’r enghraifft gynharaf o’r cyfuniad.

55 dail rhos  Cyfeiriad o bosibl at betalau rhosod coch, gw. GPC 879 a cf. dail llwynog am ‘foxgloves’. Os cyfeirir at y dail yn benodol, nid yw’n amhosibl fod dail rhos hefyd yn drosiad sy’n cyfleu ansawdd pigog ymylwe’r fantell, cf. GHS 12.39 Lluest o ros llaes ei drain.

57 cerwyni lliw  Math o lestr mawr a ddefnyddid i ddal cwrw neu ryw ddiod arall oedd cerwyn, felly mae’n bosibl mai cyfeirio at gasgenni neu dybiau a ddefnyddid i lifo’r wlanen yw cerwyni lliw, gw. GPC 469 ‘llestr at ddal unrhyw wlybwr’.

58 criafonllwyth  Cyfuniad o criafon + llwyth. Aeron coch sy’n tyfu ar y gerddinen yw criafon; cf. Evans 1986: 107 (1.31–2) gweddûs vm, mal i gwyddoch, / gael dwyn y ciriawl-llwyn coch.

59 llawngwrid  Enghraifft o ddau ansoddair yn llunio cyfansoddair; ni threiglir yr ail elfen ar ôl llawn, gw. TC 71.

59 llwyngraig  Cyfuniad o llwyn a craig, unig enghraifft. Defnyddir craig gan y beirdd i ddynodi safle llys y noddwr, e.e. GGLl 14.66 uwchlaw’r graig (am Nannau). Gall y cyfuniad â llwyn yma gyfeirio at leoliad y Llannerch uwchlaw llwyn o goed a chraig. Posibilrwydd arall yw bod Llwyngraig yn enw lle. Yn ArchifMR d.g. Llwyn-y-graig, rhestrir Llwyn-y-graig ger Cilcain yn sir y Fflint, ond er bod teulu Elen, y Pilstyniaid, yn dod o ogledd-ddwyrain Cymru, ni lwyddwyd i ddarganfod cysylltiad rhynddynt a Chilcain yn benodol.

62 ffynnodd ei phannu  Y proses o guro defnydd er mwyn ei lanhau a’i dewhau yw pannu. Mae’r proses fel arfer yn sicrhau bod y defnydd wedi ei ffeltio ac felly’n cadw’n weddol sych mewn tywydd gwlyb. Cyfeirio at y proses hwn y mae’r bardd pan ddywed ei fod ‘wedi llwyddo’ yn achos y fantell dan sylw.

63 cyd  Gellir dehongli cyd yma, fel er, i olygu ‘although, even though’, GPC 658 d.g cyd3, neu fel cyhyd ‘as long’, gw. GPC 744. Mae’r ail ystyr yn taro’n well yma.

65 pân  Benthyciad o’r Hen Ffrangeg pan(n)e, gw. GPC 2678, ‘Ffwr, ermin, manflew’. Cf. GLGC 154.17–18 Syr Huw a wisg amser haf / y capan pân o’r pennaf.

Llyfryddiaeth
Bartrum, P.C. (1965–6), ‘Arthuriana from the Genealogical Manuscripts’, Cylchg LlGC xiv: 242–3
Breeze, A. (2000), ‘An Irish Etymology for Chaucer’s Falding’, The Chaucer Review, 35: 112–14
Charles, R.A. (1972–3), ‘Noddwyr y Beirdd yn Sir y Fflint’, LlCy 12: 3–44
Evans, D.H. (1986), ‘Ieuan Du’r Bilwg (fl. c.1471)’, B xxxiii: 101–19
Jenkins, D. (1970), Cyfraith Hywel: Rhagarweiniad i Gyfraith Gynhenid Cymru’r Oesau Canol (Llandysul)
Jones, A.M. (2007), ‘Gwisgoedd ac Ategolion yn Llenyddiaeth yr Oesoedd Canol c.700–c.1600’ (Ph.D. Cymru [Aberystwyth])
Jones, A.M. (2009), ‘ “Val y gwydel am y ffalling”: Beirdd y Bymthegfed Ganrif a’r Fantell Wyddelig’, LlCy 32: 85–100
Linthicum, M.C. (1935), ‘ “Fadyng” and “Medlee” ’, Journal of English and Germanic Philology, 34: 39–41
Norris, H. (1999), Medieval Costume and Fashion (New York)
Rowlands, E.I. (1960–1), ‘Adolygiad’, LlCy 6: 222–47
Rowlands, E.I. (1976) (ed.), Poems of The Cywyddwyr: A Selection of Cywyddau c.1375–1525 (Dublin)
Stacey, R.C. (2000), ‘Clothes Talk from Medieval Wales’, T.M. Charles-Edwards et al. (eds.), The Welsh King and his Court (Cardiff), 338–46
Thomas, G.C.G. (1970–2), ‘Chwedlau Tegau Eurfron a Thristfardd, Bardd Urien Rheged’, B xxiv: 1–9

This is a request for a special kind of Irish mantle from Elen daughter of Robert Puleston, the wife of Gruffudd ap Llywelyn of Llannerch, Llŷn. A ffaling was a large, thick outer garment in the shape of a mantle, which was usually produced in Ireland and popular in Wales during the fifteenth century. The mantle was woven in a thick, full fleece and, as a decoration on the edges, a coarse woollen cloth or frieze was used. The ffaling was usually red, but yellow and orange were also used within the weave of the cloth to give a warm, vivid colour, see Costumes: Items of Clothing: Mantles.

The cywydd is in three sections and follows the recognized pattern of a cywydd gofyn (a request poem). Elen’s beauty and lineage is praised in the first section with the use of metaphors (lloer and lleuad ‘moon’) and references to her family, the Pulestons of Emral (7–8). Their reputation is regarded very highly by Guto and he suggests that some members of her family acted as judges in court (10 blodau ar fainc ‘the best of men on the bench’). He returns to praising Elen’s qualities at the end of the first section, noting her slender body and her generosity in providing feasts in her homes. The next section begins with the poet comparing Elen to famous maidens who shared her name: Elen daughter of Coel, Elen wife of Maxen and Elen Fannog of Troy (17–24). Guto names Elen of Llŷn as the fourth great Elen, referring also to her husband, Gruffudd ap Llywelyn. Her hospitality and generosity are again noted by describing the poets as her meibion maeth ‘foster sons’ (30).

The gift of a mantle is the focus of the last section. Indeed, in this part of the poem Guto gives some fine descriptions of the mantle which are brought together with the cymeriad llythrennol (the linking of consecutive lines by means of the same initial letter). When a new description is introduced, the poet deliberately changes the cymeriad. Firstly, he asks for the mantle as a New Year’s gift, promising Elen that she will receive a praise poem in exchange (31, 39–40). He explains how his mantle was chosen out of a shipload of mantles from Ireland, all tightly woven. He describes the mantle specifically, drawing special attention to its characteristic features: its red colour, the fur-like cloth on its edges and the quality and texture of the wool. The coarse woollen frieze on the edges is the abundant growth of a hay-field. He also refers to the fulling process (62) and possibly the process of dyeing the woollen cloth before making it into a mantle (57–8). The poem ends with praise to the ship which delivered the mantle to the poet, as well as noting his close relationship with Elen, the lady of Llannerch.

Date
It is not easy to date this poem. It is possible that Elen was born in the late fourteenth century and that she was therefore quite old when this poem was composed. The fact that Guto praises her for distributing mead ‘since she was a young girl’ seems to confirm that she is no longer young. Guto describes himself as a handsome and strong young man which could possibly mean that he was a young poet at the time. Also, his use of the cynghanedd groes is noticeably less frequent than in his later cywyddau. It is suggested, therefore, that the poem was composed before or around the middle of the fifteenth century.

The manuscripts
This poem occurs in 12 manuscripts. The three oldest copies are LlGC 3051D, BL 14969 and BL 14976 and it is probable that they all derive from the same exemplar (X1 in the stemma), although there are some variations (presumably due to an attempt to ‘correct’ some cynganeddion and difficult readings). LlGC 3051D seems to be the closest copy to the original version of the poem. There are clearly some variant readings in the other early copies, BL 14969 and BL 14976. They are closely related and probably derive from the same source (X2 in the stemma). Pen 152, C 4.10i and CM 12 are possibly copies of BL 14976 and the other copies are dependent on those already discussed.

stema
Stemma

Previous editions
GGl poem LXXVIII; Rowlands 1976: 25–6.

Metre and cynghanedd
Cywydd, 66 lines.
Cynghanedd: croes 36% (24 lines, with a seingroes in line 45), traws 32% (21 lines), sain 26% (17 lines, with a sain o gyswllt in lines 6 and 16 and a sain gadwynog in line 48), llusg 6% (4 lines).

1 Elen  Elen daughter of Robert Puleston, the wife of Gruffudd ap Llywelyn ap Gruffudd.

1 o’r Llannerch  Llannerch in the parish of Llannor on the Llŷn Peninsula was the home of Elen and her husband Gruffudd ap Llywelyn ap Gruffudd. The medieval house was probably an earlier building on the site known as Llannerch Fawr farm today. The farmhouse stands a little to the north of the village of Llannor and dates to the seventeenth century when the estate was still in the hands of Elen’s descendant, the family of Madryn. Llannerch is a familiar form in Welsh place names, usually meaning a clearing in a forest or a pasture.

6 helm gribawg  One of the meanings given for cribog in GPC 592 is ‘crested’, that is, an ornament or device worn on the top of a helmet to signify high status, see Norris 1999: 308, ‘the crest was an ornament placed on the highest point of the helmet, and was a sign of distinction and exalted position’.

6 Robert  Elen’s father was Robert Puleston of Emral in Maelor Saesneg. He died c.1399 or soon after the rebellion of Owain Glyndŵr (for the family, see Rhosier ap Siôn Puleston and ByCy 768).

7 gwregis eurawg sêr  A reference to the coat of arms of the Pulestons. In DWH ii, 476–7, the family crest is described as three silver stars on a black background. Displaying heraldic symbols on belts and armour was quite common by the fifteenth century. A golden belt was usually worn by knights, but there is no proof that Robert Puleston was knighted.

8 Rhisiart ap Syr Rosier  Elen’s grandfather was Richard Puletson and he was the first known patron of poets at Emral, the home of the Pulestons in Worthenbury, with his wife, Lleucu, daughter of Madog Foel of Eglwyseg. He flourished from about the middle of the fourteenth century to 1388 when he died (Charles 1972–3: 22). Gruffudd Fychan ap Gruffudd ab Ednyfed composed a poem to request a harp from him, see GSRh poem 11.

9 Maelawr  The Pulestons first settled in the commote of Maelor Saesneg in north-east Wales some time before 1282 when Sir Roger de Puleston received lands from Edward I.

10 blodau ar fainc  For blodau ‘the flower, the prime, best’, see GPC 288 s.v. blodau2. The poet refers to members of Elen’s family who were possibly judges in court, see GPC 2323 s.v. mainc ‘court of law, bench of judge or justice’, cf. 11.

11 penrheithiau  The penrhaith was the chief compurgator or the foreman of a jury, or simply ‘chief, head (of the law), lord, sovereign’ see Jenkins 1970: 104–7 and GPC 2757. Cf. DG.net 6.68 Penrhaith ar Ddyfed faith fu ‘he was the chief lawyer of wide Dyfed’ (‘Elegy for Llywelyn ap Gwilym’).

12 pwys  Possibly meaning ‘support’ here, cf. GPC 2953 s.v. pwys1 2(d) ‘confidence, trust; dependence’; cf. 94.38 Pwy’r blaenaf, parabl ynad, / Pwys cyfraith eglwys a’i thad? ‘Who is the foremost authority, word of a magistrate, / on church law and its father?’

13 Gorau hyd, ferch gwrda fain,  A difficult line. Hyd could be interpreted as a noun meaning ‘extent in time or duration, length or course of time’, see GPC 1958 s.v. hyd1 (b). However hyd can sometimes mean ‘length’ or ‘height’, and it is more likely, therefore, that this is a reference to Elen’s shapely body which is followed by a sangiad emphasizing her slender form.

14 nith Owain  Elen was Owain Glyndŵr’s niece; Lowri, Elen’s mother, was his sister, see Elen daughter of Robert Puleston.

16 Arglwyddes neu santes oedd  Cf. GLGC 110.11 Arglwyddes a santes oedd ‘she was a lady and a saint’ and GDEp 2.5 Arglwyddes, a santes wyd ‘you are a lady and a saint’.

18 tair Elen  Guto identifies Elen with three famous Elens; a familiar topos in the poetry. The three here are Elen daughter of Coel, Elen the wife of Maxen and Elen Fannog of Troy, see Lewys Môn (GLM 24.71–6) and Tudur Aled (TA LXXVI.95–102, cf. XLV.15–18). They represent qualities which are to be expected in a noble lady: generosity, beauty and intelligence; Elen of Llannerch has all of these qualities according to Guto.

19–20 Elen Hael … / Merch Goel  Elen the daughter of Coel Hen Godebog went on pilgrimage to Caersalem to discover the Holly Grail, according to tradition. There is some confusion in the Welsh tradition: some believed that this Elen was the mother of Constantine, confusing her with the Roman heroine, Helena.

20 meirch gwelwon  No connection was found between Elen daughter of Coel and pale or white horses. However, references to pale horses occur quite frequently in the poetry. This might not be a specific reference, but a suggestion that light-coloured horses were quite rare and therefore more expensive in the Middle Ages.

23 Elen, gwraig i Facsen fu  One of the main figures in the narrative ‘The Dream of Maxen’ was Elen Luyddog, daughter of Eudaf and wife of Macsen Wledig or Magnus Maximus. Maxen, the emperor of Rome, dreams of Elen and falls in love with her, see BrM2 3.67–8, TYP3 341–3 and BrM 27.

23–4 Ac Elen … / Fannog  Helen of Troy, see TYP3 344–5. Elen Fannog is listed in the Triads as one of the ‘Three Women who received Eve’s Beauty’, see TYP3 136. She is confused often in the Welsh tradition with Helena, the mother of Constantine and also with Elen Luyddog. See further Rowlands 1960–1: 238.

27 gra gwyn  For gra ‘fur, ermine’, see GPC 1518. The poets often use the word to denote high status because good-quality fur was expensive in the fifteenth century, see Jones 2007: 141–2, 173; cf. GGLl 9.66 Gwraig wych yn gwisgo gra gwyn ‘a fine woman wearing white fur’. See also Costumes: Textiles: Fur.

28 Gruffudd  Gruffudd ap Llywelyn ap Gruffudd (WG1 ‘Meirion G’ 2) was Elen’s second husband. He descended from the family of Castellmarch, Llangïan, Llŷn.

30 meibion maeth  Lewys Glyn Cothi also describes the poets as meibion maeth, the ‘foster sons’ of generous patrons, see GLGC 199.13–14.

31 calennig  Gift-giving usually occurred during one of the great feasts (Stacey 2000: 340) and the word calennig here suggests that the mantle was a New Year’s gift, see Jones 2009: 90. However, poems of request often use the word calennig for ‘gift’ in general, cf. DG.net 15.57–8 Menig, pur galennig, pôr / Mwyn gyfoeth, menig Ifor ‘the lord’s gloves (a faultless gift), / pleasant wealth, the gloves of Ifor’.

33 margen  One of its meanings, according to GPC 2360, is ‘bargain, bargaining, (terms of) contract, deal’. Guto suggests here that the gift of a silver jewel (which he presumably received from Elen in the past) signified the love and friendship between them (cf. 34n) and was therefore not an official payment for his service as a poet. In the same vein he asks for the mantle as a sign of their friendship.

34 cae arian  It was a common custom to give a cae as a love token, usually a gift for a poet from his loved one in exchange for a poem. In this case, the cae seems to be a jewel of some sort, but it could also be anything precious, e.g. ring, girdle, brooch or even a headdress. See Costumes: Accessories: Jewellery.

34 Tegau  Tegau Eurfron, the wife of Caradog Freichfras, see TYP3 264–5 and WCD 600–2. She is often mentioned in the poetry as an example of beauty. It is also interesting, in relation to this poem, that her mantle was listed as one of the Thirteen Treasures of the Island of Britain, see TYP3 258–60, GSH 9.74n, GDEp 11.37–8n, and especially Thomas 1970–2: 1–9.

35 Gwyddel  According to Guto, an Irishman brought these mantles from Ireland to Wales. References to the Irish connection are plentiful in the other poems describing the ffaling, see Jones 2009: 88–9.

40 ffaling  A borrowing from the Middle Irish (possibly through the English) fallaing, ‘cloak’ or ‘mantle’, from the Middle Latin phalinga, -u, ‘a coarse cloak’ see GPC 1275 and OED Online s.v. falding, n. Further, see Breeze 2000: 112–14 and Linthicum 1935: 40. There are many descriptions of the mantle in fifteenth-century Welsh poetry, see Jones 2009: 85–100.

42 Maharen Aur  A reference to one of the earliest Greek legends which tells the story of Jason and his quest to find the golden fleece, see OCD3 154, 361. This comparison is a topos in poems requesting a mantle, cf. GLGC 163.49–50 Yng Nghalcos y dangosynt / oen ac aur ar ei ŵn gynt; ‘Formerly at Colchis they showed a lamb with gold on its mantle’; Evans 1986: 170 (1.38) croen evraid ‘golden skin’.

43 un angel wyf  The poet suggests that he stands out in his scarlet cloak and is therefore superior to human beings, cf. TA XX.71. The cloak he received from Rhisiart Gethin is also described as the mantle of archangel Michael by Ieuan ap Hywel Swrdwal, see GHS 24.53–6.

44 sgarlad  A borrowing from the Old French escarlate ‘scarlet cloth (or other rich colour)’, see GPC 3832. It was also a colour which signified high status, cf. GGLl 12.70 Gwisgo wrls ac ysgarlad ‘wearing fur and scarlet’.

45 ys da ra  For gra, see 27n.

49 cyfliw brig  Cyfliw can mean ‘of the same colour’ or ‘colour’, see GPC 700, and brig is often used to describe the tip end of something. The poet is probably describing the edges or borders of the mantle (in coarse wool), see GPC 324 s.v. brig (a) ‘top of plants’, cf. CTC 107.43 Barugog yw brig y gŵn ‘the borders of the mantle are covered with hoar-frost’.

49 cofl heb wregis  A metaphor for the mantle which embraces the body, see GPC 537 s.v. cofl ‘embrace’.

50 Cwnsallt o saffrymwallt ffris  A cwnsallt was a long mantle worn over armour, see GPC 644, cf. DG.net 34.37–8 Gwisgo gwe lan amdanaf, / Gwnsallt bybyr harddwallt haf ‘and to wear fine woven web, / a fine cloak of the fair hair of summer’. Its colour and material is described here as saffrymwallt ffris; a combination of saffrwm + gwallt to refer to the yellow/red colour of the mantle and frieze, a type of coarse cloth. Frieze is often used by the poets to refer to the ffaling, cf. GHS 12.46, GLGC 163.63.

52 egroes  A plural or collective noun for the hips or berries of the dog-rose. The poets often refer to the fruit to convey the colour red, cf. Evans 1986: 107 (1.28).

54 sodan  A borrowing from the French soutane, see OED Online s.v. sotana, n. ‘gown or cassock’, where the earliest example is dated 1622.

54 sidan gwaun  The poet describes the mantle as the plant cotton-grass or Eriophorum: a slender plant with a white head of fur-like texture. According to GPC 3270 this is the earliest example.

55 dail rhos  A possible reference to the petals of red roses, see GPC 879 and cf. dail llwynog ‘foxgloves’. If this is a specific reference to the petals, it is likely that dail rhos is also a metaphor for the spiky texture on the edges of the mantle, cf. GHS 12.39.

57 cerwyni lliw  A cerwyn was a type of large vessel used to hold beer or any other drink, therefore it is possible that Guto is referring to caskets or tubs used to dye the woollen cloth, see GPC 469.

58 criafonllwyth  A combination of criafon ‘rowan-berries’ and llwyth ‘load’, cf. Evans 1986: 107 (1.31–2).

59 llwyngraig  A combination of llwyn and craig, the latter often used by the poets to denote the location of a patron’s house, e.g. GGLl 14.66 uwchlaw’r graig ‘above the rock’ (a description of Nannau). The combination with llwyn here could refer to the location of Llannerch above a grove of wood and rock. Llwyngraig may also be a place name. Listed in ArchifMR s.v. Llwyn-y-graig is a place near Cilcain in Flintshire, but even though the Pulestons, Elen’s family, came from north-west Wales, I have found no connection between them and Cilcain.

62 ffynnodd ei phannu  Pannu is the process of cleansing and thickening cloth by beating and washing it. The process ensures that the material is felted and therefore remains waterproof. Guto claims that this process had been ‘successful’ in the case of his mantle.

63 cyd  Cyd could be interpreted as ‘although, even though’, see GPC 658 s.v. cyd3, or ‘as long’, see GPC 744; the second is more suitable here.

65 pân  Pân is borrowed from the Old French pan(n)e, see GPC 2678, ‘to line (clothes &c.) with fur, cover with fur’. Cf. GLGC 154.17–18.

Bibliography
Bartrum, P.C. (1965–6), ‘Arthuriana from the Genealogical Manuscripts’, Cylchg LlGC xiv: 242–3
Breeze, A. (2000), ‘An Irish Etymology for Chaucer’s Falding’, The Chaucer Review, 35: 112–14
Charles, R.A. (1972–3), ‘Noddwyr y Beirdd yn Sir y Fflint’, LlCy 12: 3–44
Evans, D.H. (1986), ‘Ieuan Du’r Bilwg (fl. c.1471)’, B xxxiii: 101–19
Jenkins, D. (1970), Cyfraith Hywel: Rhagarweiniad i Gyfraith Gynhenid Cymru’r Oesau Canol (Llandysul)
Jones, A.M. (2007), ‘Gwisgoedd ac Ategolion yn Llenyddiaeth yr Oesoedd Canol c.700–c.1600’ (Ph.D. Cymru [Aberystwyth])
Jones, A.M. (2009), ‘ “Val y gwydel am y ffalling”: Beirdd y Bymthegfed Ganrif a’r Fantell Wyddelig’, LlCy 32: 85–100
Linthicum, M.C. (1935), ‘ “Fadyng” and “Medlee” ’, Journal of English and Germanic Philology, 34: 39–41
Norris, H. (1999), Medieval Costume and Fashion (New York)
Rowlands, E.I. (1960–1), ‘Adolygiad’, LlCy 6: 222–47
Rowlands, E.I. (1976) (ed.), Poems of The Cywyddwyr: A Selection of Cywyddau c.1375–1525 (Dublin)
Stacey, R.C. (2000), ‘Clothes Talk from Medieval Wales’, T.M. Charles-Edwards et al. (eds.), The Welsh King and his Court (Cardiff), 338–46
Thomas, G.C.G. (1970–2), ‘Chwedlau Tegau Eurfron a Thristfardd, Bardd Urien Rheged’, B xxiv: 1–9

Cliciwch ar rif llinell i weld amrywiadau
Image Dialog
Elen ferch Robert Pilstwn o’r Llannerch, 1400–50

Elen ferch Robert Pilstwn o’r Llannerch, fl. c.1400–50

Top

Cywydd Guto i ofyn am ffaling yw’r unig gerdd i Elen ferch Robert Pilstwn o’r Llannerch yn Llŷn (gw. cerdd 53). Rhoes disgynyddion Elen nawdd i Hywel Rheinallt ac i Lewys Daron (GLD cerddi 1–3 a thudalen 92).

Achres
Seiliwyd yr achres isod ar WG1 ‘Puleston’, ‘Bleddyn ap Cynfyn’ 5 a ‘Meirion Goch’ 2. Tanlinellir enwau noddwyr Guto.

lineage
Achres Elen ferch Robert Pilstwn o’r Llannerch

Un o blant Robert Pilstwn o Emral a Lowri ferch Gruffudd Fychan o Lyndyfrdwy oedd Elen Pilstwn (fe’i gelwir hefyd yn Elin ac Eleanor Puleston, gw. WG1 ‘Puleston’). Derbyniodd un o’i chyndeidiau, Syr Roger de Puleston, dir gan Edward I ar ddiwedd y drydedd ganrif ar ddeg, ac erbyn y bymthegfed ganrif roedd teulu’r Pilstyniaid yn un o deuluoedd mwyaf awdurdodol a phwerus y gogledd-ddwyrain. Priododd aelodau o’r teulu i mewn i deuluoedd brodorol grymus, megis tad Elen, Robert Pilstwn, a briododd Lowri, chwaer i Owain Glyndŵr.

Rhoir dyddiad geni Elen tua 1370 yn achresi Bartrum. Roedd yn briod â’i hail ŵr, Gruffudd ap Llywelyn, pan ganodd Guto ei gywydd iddi (am ei gŵr cyntaf, Gronw ab Ieuan o’r Gwynfryn yn Llŷn, gw. Gresham 1973: 19). Ymgartrefodd gyda Gruffudd yn y Llannerch ym mhlwyf Llannor (hi oedd ei drydedd wraig). Ni wyddom lawer amdano ac eithrio ei fod yn ddisgynnydd i Feirion Goch, arglwydd y Rhiw a Chastellmarch yn Llŷn (WG1 ‘Meirion Goch’ 2). Ganwyd iddynt dair merch, sef Annes, Marged a Chatrin. Roedd Marged yn briod â Madog ap Ieuan o Flodfel (WG1 ‘Gollwyn’ 5). Roedd Elen yn chwaer yng nghyfraith i Edward ap Dafydd o Fryncunallt, a briododd ei chwaer, Angharad; roedd Elen hefyd yn fodryb i Rosier ap Siôn Pilstwn ac i Siôn ap Madog Pilstwn.

Llyfryddiaeth
Gresham, C.A. (1973), Eifionydd: A Study in Landownership from the Medieval Period to the Present Day (Cardiff)


Top
  • AASTAnglesey Antiquarian Society and Field Club Transactions, 1913- ŷŵ
  • ActauActauyr Apostolion yn y Testament Newydd
  • ActsThe Acts of the Apostles in the New Testament
  • APD.Gwenallt Jones (gol.), Yr Areithiau Pros (Caerdydd,1934)
  • Arch CambArchaeologia Cambrensis, 1846
  • ArchifMRCronfa Ddata Enwau Lleoedd: Archif Melville Richards / Archif Melville Richards Place-name Database
  • <http://www.e-gymraeg.co.uk/enwaulleoedd/amr>
  • Arm PIfor Williams (gol.), Armes Prydein o Lyfr Taliesin (Caerdydd, 1955)
  • Arm P2Ifor Williams (ed.), Armes Prydain from the Book of Taliesin, English version by Rachel Bromwich (Dublin, 1972)
  • ASCentM. Paul Bryant-Quinn (gol.), Apocrya Sin Cent (Aberystwyth, 2004)
  • BBwletin y Bwrdd Gwybodau Celtaidd, 1921-93
  • BaLlawysgrif yng nghasgliad Prifysgol Cymru, Bangor
  • Ba(M)Llawysgrif yng nghasgliad Bangor (Mostyn) ym Mhrifysgol Cymru, Bangor
  • BarnwyrLlyfry Barnwyr yn yr Hen Destament
  • BDHenry Lewis (gol.), Brut Dingestow (Caerdydd, 1942)
  • BDeD.Simon Evans, Buchedd Dewi (Caerdydd, 1959)
  • BDGOwen Jones a William Owen (goln.), Barddoniaeth Dafydd ab Gwilym (Llundain, 1789)
  • BeirnJ. Morris Jones, Y Beirniad (1911-20)
  • BettisfieldCasgliad Bettisfield yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / The Bettisfield collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • BLLlawysgrifau Ychwanegol yngnghasgliad y Llyfrgell Brydeinig, Llundain / The Additional Manuscripts in the British Library, London
  • BlBGCC Marged Haycock (gol.), Blodeugerdd Barddas o Ganu Crefyddol Cynnar (Llandybe, 1994)
  • Bl BXIV Dafydd Johnston (gol.), Blodeugerdd Barddas o'r Bedwaredd Ganrif arDdeg (Llandybe, 1989)
  • BodLlawysgrif yng nghasgliad Bodewryd, ynLlyfrgell Genedlaethol Cymru, Abersytwyth / A manuscript in the Bodewryd collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • BodWLlawysgrif Gymreig yng nghasgliadLlyfrgell Bodley, Rhydychen / A Welsh manuscript in the Bodleian Library, Oxford
  • 1 BrenhinoeddLlyfr Cyntaf y Brenhinoedd yn yr Hen Desatement
  • 2 BrenhinoeddAil Lyfr y Brenhinoedd yn yr Hen Destament
  • BrenSaesThomas Jones (gol.), Brenhinedd y Saesson (Caerdydd, 1971)
  • BritishHOBritish History Online http://www.british-history.ac.uk>
  • BrMIfor Williams (gol.), Breuddwyd Maxen (Bangor,1908)
  • BrM2Brynley F. Roberts (ed.), Breudwyt Maxen Wledic (Dublin, 2005)
  • BrogLlawysgrif yng nghasgliad Brogyntyn, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Brogyntyn collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • BRhMelville Richards (gol.), Breudwyt Ronabwy (Caerdydd, 1948)
  • BTThomasJones (gol.), Brut y Tywysogyon PeniarthMs. 20 (Caerdydd, 1941)
  • BYThomas Jones (gol.), Y Bibyl Ynghymraec (Caerdydd, 1940)
  • ByCyY Bywgraadur Cymreig hyd 1940(Llundain, 1953)
  • ByCy Ar-leinY Bywgraffiadur Ar-lein
  • <http://yba.llgc.org.uk/cy/index.html>
  • CLlawysgrifyn Llyfrgell Ganolog Caerdydd / A manuscript in Cardiff Central Library
  • CAIfor Williams (gol.), Canu Aneirin, (Caerdydd, 1938)
  • CAMBMCatalogueof Additions to the Manuscripts in the British Museum
  • CCJ. Fisher (ed.), The Cefn Coch MSS (Liverpool, 1889)
  • CCRCalendarof the close rolls preserved in the Public Record Office [12721509] (London,1900-63)
  • CDJohn Morris-Jones, Cerdd Dafod (Rhydychen, 1925)
  • CFGMelville Richards, Cystrawen y Frawddeg Gymraeg (ail arg.,Caerdydd, 1970)
  • CLC2Meic Stephens (gol.), Cydymaith i Lenyddiaeth Cymru (ailarg., Caerdydd, 1997)
  • CLlHIfor Williams (gol.), Canu Llywarch Hen (Caerdydd, 1935)
  • CLlLlBrynley F. Roberts (ed.), CyfrancLludd a Llefelys (Dublin, 1975)
  • CMLlawysgrif yng nghasgliad Cwrtmawr, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Cwrtmawrcollection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • CMCSCambridge Medieval Celtic Studies,19811993; Cambrian Medieval CelticStudies, 1993
  • CMOC2Dafydd Johnston (gol.), Canu Maswedd yr Oesoedd Canol (ailarg., Pen-y-bont ar Ogwr, 1998)
  • CO3 Rachel Bromwich a D. Simon Evans(goln.) gyda chymorth D.H. Evans Culhwchac Olwen (Caerdydd, 1997)
  • CPRCalendar of Patent Rolls preserved in the Record Office (London, 18911986)
  • CSTBP.J.Donovan (gol.), Cywyddau Serch y Tri Bedo(Caerdydd, 1982)
  • CTIfor Williams (gol.), Canu Taliesin (Caerdydd, 1960)
  • CTCCatrin T. Beynon Davies, `Cerddir TaiCrefydd (M.A. Cymru [Bangor], 1973)
  • CyY Cymmrodor, The Magazine of the HonourableSociety of Cymmrodorion, 18771951
  • CylchgCHSFeirCylchgrawn Cymdeithas Hanes a Chofnodion Sir Feirion (n)ydd, 1949
  • CylchgHCCylchgrawnHanes Cymru, 1960
  • Cylchg LlGC Cylchgrawn Llyfrgell Genedlaethol Cymru,1939
  • ChOIfor Williams (gol.), Chwedleu Odo (Wrecsam, 1926)
  • 1 Chronicles The First Book of the Chronicles in the Old Testament
  • 2 Chronicles The Second Book of the Chronicles in the Old Testament
  • Datguddiad`Datguddiad Ioan' yn y Testament Newydd
  • DBHenry Lewis a P. Diverres (goln.), Delwy Byd (Caerdydd, 1928)
  • DEThomas Roberts (gol.), Gwaith Dafydd ab Edmwnd (Bangor, 1914)
  • DGAHelenFulton (ed.), Selections from the Dafyddap Gwilym Apocrypha (Llandysul, 1996)
  • DGG Ifor Williams a TRoberts (goln.), Cywyddau Dafydd ap Gwilym ai Gyfoeswyr (Bangor, 1914)
  • DGG2Ifor Williams a T. Roberts (goln.), Cywyddau Dafydd ap Gwilym a'i Gyfoeswyr(ail arg., Caerdydd, 1935)
  • DG.netDafydd ap Gwilym.net <http://www.dafyddapgwilym.net>
  • DNThomasRoberts and Ifor Williams (eds.), ThePoetical Works of Dafydd Nanmor (Cardi and London, 1923)
  • DNB2H.C.G. Matthew and B. Harrison (eds.), Oxford Dictionary of National Biography (Oxford, 2004)
  • DNBOnlineOxford Dictionary of National Biography <http://www.oxforddnb.com/>
  • DWBWelsh Biography Online
  • <http://yba.llgc.org.uk/en/index.html>
  • DWHMichael Powell Siddons, The Development of Welsh Heraldry (3vols., Aberystwyth, 19913)
  • L.Dwnn: HVS.R. Meyrick (ed.), Heraldic Visitations of Wales (Llandovery,1846)
  • EANCR.J. Thomas, Enwau Afodyn a Nentydd Cymru Caerdydd, 1938)
  • EEWT.H. Parry-Williams, The English Element in Welsh (Londons, 1923)
  • tudesÉtudes celtiques, 1936
  • EVWM.E. Griths, Early Vaticination in Welsh with English Parallels (Cardi, 1937)
  • EWGTP.C. Bartrum (ed.), Early Welsh Genealogical Tracts (Cardiff, 1966)
  • GJ. Lloyd-Jones (gol.), Geirfa Barddoniaeth Gynnar Gymraeg(Caerdydd, 1931-63)
  • GazMFEWGazetter of Markets and fairs in England and Wales to 1516 <http://www.history.ac.uk/cmh/gaz/gazweb2.html>
  • GBDdGwaith Bleddyn Ddu, gol. R. Iestyn Daniel (Aberystwyth, 1994)
  • GBFRhian M. Andrews et al. (goln.), Gwaith Bleddyn Fardd a Beirdd Eraill AilHanner y Drydedd Ganrif ar Ddeg (Caerdydd, 1996)
  • GCR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Casnodyn (Aberystwyth, 1999)
  • GCBMiNerys Ann Jones ac Ann Parry Owen (goln.), Gwaith Cynddelw Brydydd Mawr,i (Caerdydd, 1991)
  • GCBMiiNerys Ann Jones ac Ann Parry Owen (goln.), Gwaith Cynddelw Brydydd Mawr,ii (Caerdydd, 1995)
  • GDBN.G. Costigan (Bosco) et al. (goln.), Gwaith Dafydd Benfras ac Eraill o FeirddHanner Cyntaf y Drydedd Ganrif ar Ddeg (Caerdydd, 1995)
  • GDCR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Dafydd y Coed a beirdd eraill o LyfrCoch Hergest (Aberystwyth, 2002)
  • GDEpOwen Thomas (gol.), Gwaith Dafydd Epynt (Aberystwyth, 2002)
  • GDG Thomas Parry (gol.), Gwaith Dafydd ap Gwilym(Caerdydd, 1952)
  • GDG3 Thomas Parry (gol.), Gwaith Dafydd ap Gwilym (trydydd arg., Caerdydd, 1979)
  • GDGorErwain H. Rheinallt (gol.), Gwaith Dafydd Gorlech (Aberystwyth,1997)
  • GDIDA.Eleri Davies (gol.), Gwaith Deio ab Ieuan Du a Gwilym ab Ieuan Hen (Caerdydd, 1992)
  • GDLlW. Leslie Richards (gol.), Gwaith Dafydd Llwyd o Fathafarn(Caerdydd, 1964)
  • Genesis`Llyfr Genesis' yn yr Hen Destament
  • GenesisThe Book of Genesis in the Old Testament
  • GEOR. Geraint Gruydd a Rhiannon Ifans(goln.), Gwaith Einion Oeiriad a Dafydd Ddu o Hiraddug, gol. (Aberystwyth, 1997)
  • GGDTN.G. Costigan (Bosco) et al. (goln.), Gwaith Gruudd ap Dafydd ap Tudur, Gwilym Ddu o Arfon, Trahaearn Brydydd Mawr ac Iorwerth Beli (Aberystwyth, 1995)
  • GGHD.J. Bowen (gol.), Gwaith Gruudd Hiraethog (Caerdydd, 1990)
  • GGGrBarry J. Lewis ac Eurig Salisbury (goln.), Gwaith Gruffudd Gryg(Aberystwyth 2010)
  • GGlJ. Llywelyn Williams ac Ifor Williams (goln.), Gwaith Gutor Glyn (Caerdydd, 1939)
  • GGl2 J. Llywelyn Williams ac Ifor Williams(goln.), Gwaith Guto'r Glyn (ail arg., Caerdydd, 1961)
  • GGLlRhiannon Ifans (gol.), Gwaith Gruudd Llwyd ar Llygliwiaid Eraill(Aberystwyth, 2000)
  • GGMDiBarry J. Lewis (gol.), Gwaith Gruudd ap Maredudd ap Dafydd, i, Canu i deulu Penmynydd (Aberystwyth, 2003)
  • GGMD iiBarry J. Lewis (gol.), Gwaith Gruudd ap Maredudd ap Dafydd, ii, Canu Crefyddol (Aberystwyth, 2005)
  • GGMDiiiAnn Parry Owen (gol.), Gwaith Gruudd ap Maredudd ap Dafydd, iii, Canu Amrywiol (Aberystwyth, 2007)
  • GGrGRhiannon Ifans, Ann Parry Owen,W. Dyfed Rowlands ac Erwain H. Rheinallt (goln.), Gwaith Gronw Gyriog, Iorwerth ab y Cyriog, Mab Clochyddyn, Gruudd ap Tudur Goch ac Ithel Ddu (Aberystwyth, 1997)
  • GHCIslwyn Jones (gol.), Gwaith Hywel Cilan (Caerdydd, 1963)
  • GHCEMHuw Ceiriog Jones (gol.), Gwaith Huw Ceiriog ac Edward Maelor(Caerdydd, 1990)
  • GHDA.Cynfael Lake (gol.), Gwaith Huw ap Dafyddap Llywelyn ap Madog (Aberystwyth, 1995)
  • GHSDylanFoster Evans (gol.), Gwaith Hywel Swrdwala'i deulu (Aberystwyth, 2000)
  • GIBHGwaithIeuan Brydydd Hir (gol.), M. Paul Bryant-Quinn (Aberystwyth, 2000)
  • GIFHowell L. Jones ac E.I. Rowlands(gol.), Gwaith Iorwerth Fynglwyd(Caerdydd, 1975)
  • GIGD.R. Johnston (gol.), Gwaith Iolo Goch (Caerdydd, 1988)
  • GILlFM. Paul Bryant-Quinn (gol.), Gwaith Ieuan ap Llywelyn Fychan, Ieuan Llwyd Brydydd a Lewys Aled (Aberystwyth, 2003)
  • GIRhR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Ieuan ap Rhydderch (Aberystwyth,2003)
  • GLDA. Cynfael Lake (gol.), Gwaith Lewys Daron (Caerdydd, 1994)
  • GLGCDafydd Johnston (gol.), Gwaith Lewys Glyn Cothi (Caerdydd,1995)
  • GLMEurys I. Rowlands, Gwaith Lewys Mn (Caerdydd, 1975)
  • GLMorgA. CynfaelLake (gol.), Gwaith Lewys Morgannwg (dwy gyfrol, Aberystwyth, 2004)
  • GLlR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Llawdden (Aberystwyth, 2006)
  • GLlBHAnn Parry Owen a Dylan Foster Evans(gol.), Gwaith Llywelyn Brydydd Hoddnant, Dafydd ap Gwilym, Hillyn ac eraill (Aberystwyth, 1996)
  • GLlFKathleen Anne Bramley et al. (gol.), Gwaith Llywelyn Fardd I ac Eraill o Feirdd y Ddeuddegfed Ganrif (Caerdydd, 1994)
  • GLlGDafydd Johnston (gol.), Gwaith Llywelyn Goch ap Meurig Hen(Aberystwyth, 1998)
  • GLlLlElin M. Jones (gol.), Gwaith Llywarch ap Llywelyn `Prydydd y Moch' (Caerdydd, 1989)
  • GMBJ.E. Caerwyn Williams et al. (gol.), Gwaith Meilyr Brydydd a'i Ddisgynyddion (Caerdydd, 1994)
  • GMBrA. Cynfael Lake (gol.), Gwaith Mathau Brwmld (Aberystwyth,2002)
  • GMDHuw Meirion Edwards (gol.), Gwaith Madog Dwygraig (Aberystwyth,2006)
  • GMRhEnid Roberts (gol.), Gwaith Mareduddap Rhys ai Gyfoedion (Aberystwyth, 2003)
  • GMWD. Simon Evans, A Grammar of Middle Welsh (Dublin, 1964)
  • GMWLTimothy Lewis, A Glossary of Mediaeval Welsh Law (Manchester,1913)
  • GOE. Bachellery (d.), Loeuvre potique de Gutun Owain(Paris, 19501)
  • GOLlMEurys Rolant (gol.), Gwaith Owain ap Llywelyn ab y Moel(Caerdydd, 1984)
  • GP G.J. Williams ac E.J. Jones (gol.), Gramadegaur Penceirddiaid (Caerdydd,1934)
  • GPBHuw Meirion Edwards (gol.), Gwaith Prydydd Breuan, Rhys ap Dafydd ab Einion, Hywel Ystorm, a cherddi dychan dienw o Lyfr Coch Hergest (Aberystwyth,2000)
  • GPCGeiriadur Prifysgol Cymru (Caerdydd, 1950)
  • GPC2Geiriadur Prifysgol Cymru (ail argraad, Caerdydd, 2003)
  • GPhEM.Paul Bryant-Quinn (gol.), Gwaith Syr Phylib Emlyn, Syr Lewys Meudwy a Mastr Harri ap Hywel (Aberystwyth, 2001)
  • GRhBEurys I. Rowlands (gol.), Gwaith Rhys Brydydd a Rhisiart ap Rhys (Caerdydd,1976)
  • GRhGEDylan Foster Evans (gol.), Gwaith Rhys Goch Eryri (Aberystwyth, 2007)
  • GSCA.Cynfael Lake (gol.), Gwaith Sin Ceri (Aberystwyth, 1996)
  • GSCyfR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Dafydd Bach ap Madog Wladaidd 'Sypyn Cyfeiliog a Llywelyn ab y Moel (Aberystwyth, 1998)
  • GSDTRhiannon Ifans (gol.), Gwaith Syr Dafydd Trefor (Aberystwyth, 2005)
  • GSHA.Cynfael Lake (gol.), Gwaith Sin ap Hywel (Aberystwyth, 1999)
  • GSRhNerys Ann Jones ac Erwain Haf Rheinallt(gol.), Gwaith Sefnyn, Rhisierdyn,Gruudd Fychan ap Gruudd ab Ednyfed a Llywarch Bentwrch (Aberystwyth,1995)
  • GSTEnid Roberts (gol.), Gwaith Sin Tudur (2 gyf., Caerdydd,1980)
  • GTPThomas Roberts (gol.), Gwaith Tudur Penllyn ac Ieuan ap TudurPenllyn, gol. (Caerdydd, 1958)
  • GwynLlawysgrif yng nghasgliad J. Gwyneddon Davies, yn Llyfrgell Prifysgol Cymru, Bangor
  • GyBDafydd Johnston (gol.), Galar y Beirdd: Marwnadau Plant/Poets'Grief: Medieval Welsh Elegies for Children (Caerdydd, 1993)
  • HCLlLeslie Harries (gol.), Gwaith Huw Cae Llwyd ac Eraill(Caerdydd, 1953)
  • HPEHistoriaPeredur vab Efrawc, gol. Glenys Witchard Goetinck (Caerdydd, 1976)
  • HPFJ.Y.W. Lloyd, The History of Powys Fadog, (6 vols., London, 18817)
  • IDIfor Williams (gol.), Casgliad o Waith Ieuan Deulwyn (Bangor,1909)
  • IGEHenry Lewis, Thomas Roberts ac IforWilliams (gol.), Cywyddau Iolo Goch acEraill (Bangor, 1925)
  • IGE2Henry Lewis, Thomas Roberts ac IforWilliams (gol.), Cywyddau Iolo Goch acEraill (ail arg., Caerdydd, 1937)
  • IGPDafydd Johnston (ed.), Iolo Goch: Poems (Llandysul, 1993)
  • Ioan`Yr Efengyl yn l Sant Ioan' yn y Testament Newydd
  • JMHRSJournalof the Merioneth Historical and Record Society, 1949
  • JohnThe Gospel according to John in theNew Testament
  • JudgesThe Book of Judges in the Old Testament
  • KAA 2Patricia Williams (gol.), Kedymdeithyas Amlyn ac Amic (Caerdydd,1982)
  • 1 KingsThe First Book of the Kings in the Old Testament
  • 2 KingsThe Second Book of the Kings in the Old Testament
  • LBSS. Baring-Gould and J. Fisher, The Lives of the British Saints (4vols., London, 190713)
  • Luc`Yr Efengyl yn l Sant Luc' yn yTestament Newydd
  • LukeThe Gospel according to Luke in theNew Testament
  • LlAJ. Morris Jones and John Rhŷs (eds.), The Elucidarium from Llyvyr Agkyr Llandewivrevi (Oxford, 1894)
  • LlBS.J. Williams a J.E. Powell (gol.), Cyfreithiau Hywel Dda yn l Llyfr Blegywryd(Caerdydd, 1942)
  • LlCyLlnCymru, 1950
  • LlGCLlawysgrif yng nghasgliad Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the collection of theNational Library of Wales, Aberystwyth
  • LlIAled Rhys Wiliam (ed.), Llyfr Iorwerth (Cardi, 1960)
  • LlstLlawysgrif yng nghasgliad Llanstephan, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Llanstephan collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • Marc`Yr Efengyl yn l Sant Marc' yn y Testament Newydd
  • MarkThe Gospel according to Mark in the New Testament
  • Mathew`Yr Efengyl yn l Sant Mathew' yn y Testament Newydd
  • MatthewThe Gospel according to Matthew in the New Testament
  • MCFY Mynegai i Farddoniaeth Gymraeg y Llawysgrifau / The Index to Welsh Poetry inManuscript
  • <http://maldwyn.llgc.org.uk>
  • MEDMiddle English Dictionary (Michigan, 1963)
  • MonWMonastic Wales <http://www.monasticwales.org>
  • MontCollCollections Historical and Archaeological... by the Powysland Club, 1868
  • MosLlawysgrif yng nghasgliad Mostyn, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Mostyn collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • MWMDaniel Huws, Medieval Welsh Manuscripts (Cardiand Aberystwyth, 2000)
  • NCENewCatholic Encyclopaedia (New York, 1967-79)
  • NCLWMeic Stephens (ed.), The New Companion to the Literature of Wales(Cardiff, 1998)
  • NLWJNational Library of Wales Journal, 1939
  • OBWVThomasParry (ed.), The Oxford Book of Welsh Verse (Oxford, 1976)
  • OCD3Simon Hornblower and Antony Spawforth(eds.), The Oxford Classical Dictionary(third ed., Oxford, 1996)
  • ODCC3F.L. Cross and E.A. Livingstone (eds.), The Oxford Dictionary of the Christian Church (third ed., Oxford, 1967, revised 2005)
  • OED2The Oxford English Dictionary (second ed., Oxford, 1989)
  • OED OnlineThe Oxford English Dictionary
  • <http://www.oed.com>
  • PACFJ.E. Griffith, Pedigrees of Anglesey and Carnarvonshire Families (Bangor, 1914)
  • PenLlawysgrif yng nghasgliad Peniarth, ynLlyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Peniarth collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • Peniarth49E. Stanton Roberts a W.J. Gruffydd (gol.), Peniarth 49 (Caerdydd, 1929)
  • Peniarth67E. Stanton Roberts a W.J. Gruffydd (ed.), Peniarth 67 (Cardiff, 1918)
  • Peniarth76E. Stanton Roberts a W.J. Gruffydd (gol.), Peniarth 76 (Caerdydd, 1927)
  • PKM Ifor Williams (gol.), Pedeir Keinc y Mabinogi (Caerdydd, 1930)
  • PsalsmThe Psalms in the Old Testament
  • RBJohn Rhs and J. Gwenogvryn Evans(eds.), The Text of the Bruts from the Red Book of Hergest (Oxford, 1890)
  • RCAHM (Anglesey)An Inventory of the Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire: Anglesey (London, 1937)
  • RCAHM (Caernarvonshire) An Inventory of the Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire: Caernarvonshire (3 vols.,London, 1956, 1960, 1964)
  • RCAHM (Flint)An Inventory of the Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire, Vol II: County of Flint (London, 1912)
  • RCAHM (Merionethshire) An Inventory of Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire: Merionethshire (London, 1921)
  • RepWMDaniel Huws, Repertory of Welsh Manuscripts (iw gyhoeddi)
  • RevelationThe Revelation to John in the New Testament
  • RMJohn Rhs and J. Gwenogvryn Evans(eds.), The Text of the Mabinogion from the Red Book of Hergest(Oxford, 1887)
  • RWMJ. Gwenogvryn Evans (ed.), Report on Manuscripts in the Welsh Language(London, 18981910)
  • SalmauLlyfr y Salmau yn yr Hen Destament
  • SCStudiaCeltica, 1966
  • SoldierLMEThe Soldier in later Medieval England
  • <http://www.medievalsoldier.org>
  • StoweLlawysgrif o gasgliad Stowe yn yLlyfrgell Brydeinig
  • TAT. Gwynn Jones (gol.), Gwaith Tudur Aled (Caerdydd, 1926)
  • TCT.J.Morgan, Y Treigladau au Cystrawen (Caerdydd,1952)
  • TCHSTransactionsof the Caernarvonshire Historical Society, 1939
  • TCHSDdTrafodionCymdeithas Hanes Sir Ddinbych, 1952
  • TCHSGTrafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon,1939
  • TDHSTransactionsof the Denbighshire Historical Society, 1952
  • THSCTheTransactions of the Honourable Society of Cymmrodorion, 1892/3
  • TLlMG.J. Williams, Traddodiad Llenyddol Morgannwg (Caerdydd, 1948)
  • TYP3Rachel Bromwich (ed.), Trioedd Ynys Prydein: The Triads of the Island of Britain (third ed., Cardi, 2006)
  • WATU Melville Richards, Welsh Administrative and TerritorialUnits (Cardi, 1969)
  • WBOnlineWelsh Biography Online <http://yba.llgc.org.uk/en/index.html>
  • WCDP.C. Bartrum, A Welsh Classical Dictionary: People in History and Legend up to about A.D. 1000 (Aberystwyth, 1993)
  • WGJ. Morris Jones, A Welsh Grammar (Oxford, 1913)
  • WG1P.C.Bartrum, Welsh Genealogies AD 300-1400 (Cardiff, 1974)
  • WG2P.C. Bartrum, Welsh Genealogies AD 1400-1500 (Aberystwyth, 1983)
  • WHRThe Welsh History Review, 1960-
  • WMJ. Gwenogvryn Evans (ed.), The White Book Mabinogion (Pwllheli,1907; adargraffiad, Caerdydd, 1973)
  • WyLlawysgrif yng nghasgliad Wynnstay, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Wynnstay collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • YBJ.E. Caerwyn Williams (gol.), Ysgrifau Beirniadol, (Dinbych, 1965 )
  • YBHMorgan Watkin (gol.),Ystorya Bown de Hamtwn, (Caerdydd, 1958)
  • YCM2Stephen J. Williams (gol.), Ystorya de Carolo Magno (ail arg.,Caerdydd, 1968)
  • YER. Iestyn Daniel (gol.), Ymborth yr Enaid (Caerdydd, 1995)
  • YEPWCGruffydd Aled Williams (gol.), Ymryson Edmwnd Prys a Wiliam Cynwal (Caerdydd, 1986)
  • YGIVGwilymLloyd Edwards (gol.), Ystorya Gwlat Ieuan Vendigeit (Caerdydd, 1999)
  • YMThA.O.H. Jarman (gol.), Ymddiddan Myrddin a Thaliesin (Caerdydd, 1951)