Chwilio uwch
 
60 – Gofyn gwalch gan Huw Bwlclai ap Wiliam Bwlclai o Fiwmares ar ran Rhisiart Cyffin ab Ieuan Llwyd, deon Bangor
Golygwyd gan Alaw Mai Edwards


1Milwr a gâr moli’r gwŷdd,
2Merch a chŵn, meirch a chynydd,
3Meistr Huw yn mwstrio heol,
4Môn a dwy Arfon yn d’ôl.
5Hywel wyd, Huw o Ladin,
6Haela’ o’r gwŷr, heiliwr gwin.
7Huw Bwlclai, Walchmai wedd,
8Hwya’ un Huw o Wynedd.
9Barwn o dygwn dy iach,
10Brigyn ni bu rywiogach;
11Bôn derwen benadurwaed,
12Bwlclai o Stanlai, nos daed!
13Bonedd holl Wynedd a’i lles,
14Bwa mawr o’r Biwmares.
15Llin barwniaid, llonaid llys,
16Llin henieirll, llew o’n hynys.
17Cwnstabl wyd, cynnwys dy blaid,
18Caer Gonwy, carw ac enaid.
19Y sydd o ferch, a’i swydd fu,
20O’r saith gaer sy i’th garu.
21Fo’th gâr Cymru faith i gyd,
22Fy llew cryf, a Lloegr hefyd.
23Ni bu lai clod Bwlclai Hen
24Uwch law derw no chlod Urien.
25Gwreiddiau y gŵr a wyddwn
26A gado hil gwedy hwn.
27Da wyd fyth o du dy fam,
28Doeth ar ôl d’ewythr Wiliam.
29Dewr ar farch, alarch elin,
30Dewr ar draed o doir i’r drin;
31Dewr ar fôr â dur arf wyd,
32A drudach ar dir ydwyd.
33Od anturi, edn tiriawn,
34Griffwnd wyd o gorff a dawn.
35Dy arfer, fab awdurfin,
36Dofi’r gweilch a difa’r gwin.

37Mae i chwi yma â chywydd
38Gâr hael hael a gâr hely hydd,
39A phe câi walch â phig cam,
40Ffawcner gorau hyd Ffecnam,
41Meistr Risiart, dad art a’i dyd,
42Cyffin, gwn caiff hwn gennyd:
43Y gosawg mae’n ei geisiaw,
44O’r perc a droes i’r parc draw.
45Ar fwlch tŵr a fu walch teg
46Fwy ei ’winedd ar faneg?
47Ewin y mab a wna ’m Môn
48Waed i’r gwellt adar gwylltion:
49Y bwn neu ŵydd byw ni ad,
50Na chrŷr, na chyw yr hwyad.
51Pig a llaw debig, lle dêl,
52I grafanc gŵr o ryfel.
53Dau bigog a dybygwn,
54Dwrn Huw a’r aderyn hwn.
55Edn dewr i’r deon o daw
56Oedd grynllwyth gŵr a’i unllaw.
57Dod walch, da y’i diolchai,
58Diolch gwerth deuwalch a gai.
59Uwch dy glod no choed y Glyn,
60Uwch d’air no chwe aderyn.
61Cynnal a wnai, canlyn oes,
62Clod deuwr, cael yt dwyoes:
63Cael gair Wiliam Bwlclai gall,
64Cael euro Bwlclai arall.

1Milwr sy’n caru moliannu’r coed,
2merch a chŵn, meirch a heliwr,
3Meistr Huw sy’n cynnull milwyr ar y ffordd,
4rhai Môn a dwy ran o Arfon yn dy ddilyn.
5Hywel yw dy enw, Huw yn Lladin,
6yr haelaf o’r gwŷr, un sy’n darparu gwin.
7Huw Bwlclai, un tebyg ei wedd i Walchmai,
8yr Huw talaf un o Wynedd.
9Barwn wyt os olrheiniwn dy ach,
10ni chafwyd cangen burach;
11bôn y dderwen a ddaw o waed pendefig,
12Bwlclai o linach Stanley, noswaith dda i ti!
13Uchelwriaeth Gwynedd gyfan a’i buddiannau,
14bwa pwerus o Fiwmares.
15O linach barwniaid, llond neuadd ohonynt,
16o linach hen ieirll, llew wyt o’n hynys.
17Cwnstabl wyt, croesawu dy gefnogwyr a wnei,
18castell Conwy, anwylddyn a charw.
19Mae pob merch, a’i swydd fu,
20o’r saith gaer yn dy garu.
21Mae Cymru faith i gyd yn dy garu,
22fy llew cryf, a Lloegr hefyd.
23Ni bu clod Bwlclai Hen yn llai
24uwchlaw coed derw na chlod Urien.
25Roeddwn yn adnabod gwreiddiau y gŵr
26a bod hil wedi ei gadael ar ei ôl.
27Gwych wyt yn dragwyddol ar ochr dy fam,
28doeth ar ôl d’ewythr Wiliam.
29Dewr wyt ar farch, siâp fel alarch,
30dewr ar draed os deuir i frwydr;
31rwyt yn ddewr ar fôr gydag arf dur,
32ac yn ddewrach ar dir.
33Os ei ar antur, aderyn tirion,
34rwyt yn riffwn o ran corff a gallu.
35Dy arfer, fab â llais awdurdodol,
36yw dofi’r gweilch a gorffen y gwin.

37Mae i chi yma gyda chywydd
38berthynas hael iawn a gâr hela hydd,
39a phe bai’n cael gwalch â phig cam,
40yr heliwr ffalcon gorau hyd at Feckenham,
41Meistr Rhisiart Cyffin, bydd tad celfyddyd yn ei roi,
42gwn y bydd yn cael hwn gennyt:
43y gosog y mae’n ei erchi
44a aeth o’r glwyd i’r parc draw.
45A fu erioed walch teg ar fwlch y tŵr
46ag ewinedd mwy ar faneg?
47Ewin y mab a wna i waed adar gwylltion
48lifo i’r gwellt ym Môn:
49ni chaniatâ i aderyn y bwn neu ŵydd fyw,
50na chrëyr, na chyw’r hwyaden.
51Pig a llaw yn debyg, lle bynnag y daw,
52i grafanc rhyfelwr.
53Dau beth pigog a gymharwn,
54dwrn Huw a’r aderyn hwn.
55Os daw’r aderyn dewr i’r deon,
56byddai’n llwyth trwm i’r gŵr a’i un llaw.
57Dyro walch, byddai ef yn diolch yn dda amdano,
58diolch cyfwerth â diolch am ddau walch a gei.
59Bydd dy glod yn uwch na choed y Glyn,
60bydd dy air yn uwch na chwe aderyn.
61Meddiannu bri dau ŵr a wnei,
62dilyn oes a derbyn ohonot ddwy oes:
63derbyn enw da Wiliam Bwlclai doeth,
64cael urddo Bwlclai arall.

60 – Request for a hawk from Huw Bulkeley ap Wiliam Bulkely of Beaumaris on behalf of Rhisiart Cyffin ab Ieuan Llwyd, dean of Bangor

1A soldier loves to praise the wood,
2a girl and hounds, horses and a huntsman,
3Master Huw mustering soldiers on the road,
4the men of Anglesey and the two parts of Arfon are behind you.
5Your name is Hywel, Huw in Latin,
6the most generous of men, dispenser of wine.
7Huw Bulkeley, with the countenance of Gwalchmai,
8the tallest Huw from Gwynedd.
9You are a baron if we trace your lineage,
10the branch has never been purer;
11the trunk of the oak of the blood of a ruler,
12a Bulkeley from a Stanley, good evening to you!
13The nobility of all of Gwynedd and its welfare,
14a powerful bow from Beaumaris.
15From a lineage of barons, a court full of them,
16from a lineage of old earls, you are a lion from our island.
17You are the constable, you welcome your supporters,
18of Conwy castle, a cherished one and a stag.
19Girls from seven castles love you,
20that was their role.
21All of wide Wales loves you,
22my strong lion, and England too.
23The praise of Old Bulkeley
24above the oak was not less than the praise of Urien.
25I knew the roots of the man
26and that he left descendants after him.
27Your lineage is forever excellent on your mother’s side,
28you are wise following your uncle Wiliam.
29You are brave on your horse, a curve like a swan,
30brave on your feet if you come to battle;
31brave on the sea with a steel weapon,
32and even more brave on land.
33If you venture, gentle bird,
34you are a griffin in terms of body and ability.
35Your custom, young man of powerful speech,
36is to tame the hawks and finish the wine.

37There’s a very generous relative here with a cywydd
38who loves to hunt stags,
39and if he should receive a hawk with a crooked beak,
40he would be the best falconer as far as Feckenham,
41Master Rhisiart Cyffin, the father of learning will give,
42I know that he will get this from you:
43the goshawk that he is requesting
44has gone from the perch to the park yonder.
45Was there ever a fine hawk on the crest of the tower
46with larger claws on a glove?
47The claw of the lad will make blood of wild birds
48to flow on to the grass in Anglesey:
49a bittern or a goose, he will not let them live,
50nor a heron nor a chick of a duck.
51His beak and hand are similar, wherever he comes,
52to a warrior’s claw.
53We can compare two pointed objects,
54Huw’s fist and that of this bird.
55If a brave bird should come to the dean,
56it would be a heavy load on a man’s single hand.
57Give a hawk, he would thank you well for it,
58you will receive thanks as if for two hawks.
59Your praise will be higher than the forest of Glyn,
60your fame will be higher than six birds.
61You will sustain the praise of two men
62and it will follow you forever, you will have two lifetimes:
63you will receive the good name of wise Wiliam Bulkeley,
64and another Bulkeley will be gilded.

Y llawysgrifau
Ceir y cywydd hwn mewn 15 llawysgrif. Fersiwn sy’n cynnwys 64 llinell a geir ym mhob copi ac eithrio BL 14976 sy’n cynnwys 62 llinell. Ni cheir gwahaniaethau mawr rhwng y testunau a bernir eu bod oll yn tarddu o’r un gynsail yn y pen draw. Dyddiad y copi hynaf yw tua 1570, sef llawysgrif Wy 1 a gopïwyd gan Thomas Wiliems. Ymddengys iddo gamgopïo llinell 10 yn llwyr a darllen breichwyn ni bu wr wychach; mae’r darlleniad brigyn ni bu wr rywiogach yn rhagori o ran ystyr, gw. 10n. Ymddengys iddo wneud camgymeriad gan iddo nodi’r darlleniad ‘cywir’ uwchben y llinell.

Perthyn BL 14978, Pen 104 a Llst 122 i’r un grŵp, sef X1 yn y stema. Dyma dair llawysgrif gyda chysylltiadau â Môn (arwyddocaol, o bosibl, o gofio mai Môn oedd cartref y noddwr, Huw Bwlclai). Ar y cyfan, bychan iawn yw’r amrywiadau a gellir eu hystyried yn wallau copïo (e.e. 14, 33, 53 a 56). Nid oes digon o dystiolaeth, fodd bynnag, i ddangos fod y naill yn gopi o’r llall er mai BL 14978 sydd â’r testun cynharaf o’r gerdd.

Ar sail eu darlleniadau o linellau 5, 17, 38 a 43 awgrymir bod BL 14894 a Brog I.6 yn rhannu’r un ffynhonnell, sef X2 yn y stema, a bod LlGC Mân Adnau 1206D yn gopi o Brog I.6. Ni cheir gwahaniaethau amlwg a gellir gweld mai ymgais i estyn hyd y llinell neu i arbed sillaf yw’r prif reswm dros yr amrywiadau. Ymddengys i gopïydd anhysbys BL 14894 ddilyn ambell i ddarlleniad mwy unigryw yn ei destun ef, gw. 4 a 45. Mae’n debygol ei fod yn dibynnu ar ei gof gan fod ei ddarlleniad o 4 yn debyg iawn i linell mewn cerdd gan Lewys Môn i’r un noddwr.

Ar yr olwg gyntaf, mae’n amlwg fod fersiwn BL 14976 dipyn yn wahanol i’r testunau uchod. Ni cheir y cwpled 39–40 ac mae’r amrywiadau yn fwy niferus, gw. 2, 23, 30, 38, 50, 61 a 64. Fodd bynnag, ‘cywirwyd’ darlleniadau allweddol llinellau 2, 30, 33 a 61, o bosibl gan law ddiweddarach, ac ymddengys fod y darlleniadau gwreiddiol yn agosach at ddarlleniad gweddill y llawysgrifau. Dilynir y ‘cywiriadau’ hynny’n ddeddfol gan gopïydd Pen 152, sy’n dangos ei fod yn copïo o BL 14976, ac mae’n debygol mai BL 14976 yw sail testun GGl. Saif J 137 hefyd ar wahân, ond mae’n cytuno weithiau â darlleniadau BL 14976, yn arbennig yn achos 1, 7, 19, 23, 34 a 61. Cynhwysir y llinellau coll o destun BL 14976 yn J 137, a chan fod J 137 yn hŷn na thestun BL 14976 awgrymir eu bod yn tarddu o’r un ffynhonnell, sef X3, ond i BL 14976 golli’r cwpled.

Trawsysgrifiadau: Wy 1, BL 14978 a J 137.

stema
Stema

1 moli’r gwŷdd  Sef darlleniad pob llawysgrif ac eithrio X3 moli gwydd. Awgryma’r gynghanedd fod angen cynnwys y fannod yma.

2 merch a chŵn  Ceir peth amrywio yn nhrefn y geiriau oherwydd y tebygrwydd rhwng y geiriau merch a meirch. Dilynir X1 ac X2 sy’n darllen merch yma, gthg. meirch yn Wy 1 a BL 14976.

4 Môn a dwy Arfon  Unigryw yw’r llinell hon yn BL 14894 sef meinwr chwyrn mon ar ych ol. Mae’n bosibl iawn i’r copïydd gymysgu â llinell o waith Lewys Môn a ganodd i’r un noddwr, gw. GLM I.4 Môn ar eich ôl, meinwr chwyrn.

5 Huw o Ladin  Darlleniad X2 yw hy o Ladin ond gellir awgrymu i’r copïydd gamddeall y ffurf fel talfyriad o’r enw priod Huw ac i hynny arwain at y darlleniad llwgr hy.

7 Huw Bwlclai, Walchmai wedd  Ymddengys i hyd y llinell achosi problemau i’r copïwyr yma ac i’r amrywiadau canlynol ddigwydd, o bosibl, oherwydd mai chwesill oedd hyd y llinell yn y gynsail (drwy nam, efallai). Camddeallwyd yr ystyr yn X1 sy’n cynnwys y cysylltair yn huw a bwlklai ac yn BL 14894 sef huw ap bwlklai, gthg. Huw Bwlklai yn y gweddill. O ran ail hanner y llinell, ni chefnogir y darlleniad o wedd yn Wy 1 nac vn wedd yn BL 14976 gan weddill y llawysgrifau sydd oll yn darllen walchmai wedd. Cesglir felly mai llinell chwesill oedd hon yn y gynsail.

10  Ceir llinell go wahanol yma gan Wy 1, sef breichwyn ni bv wr wychach. Ond mae’r darlleniad cywir wedi ei nodi uwchben y llinell, a hynny, fe ymddengys, gan yr un llaw.

11 benadurwaed  Sef darlleniad Wy 1, X1 a BL 14894. Mae Brog I.6 yn darllen ben awdyrwaed ac X3 yn rhoi benn awdyrwayd (J 137) a bennawdvr waed (BL 14976). Ymddengys fod yr ystyr penadur ‘pennaeth’ a gwaed yn fwy synhwyrol, sef disgrifiad o Huw Bwlclai fel un o waed uchelwr.

14 o’r Biwmares  Dilynir X2 ac X3 sy’n darllen or yma, gthg. ir yn Wy 1 ac y yn X1.

16 henieirll, llew o’n  Sef darlleniad Wy 1 ac X3, gthg. heiniar lleon yn X1 ac X2.

17 Cwnstabl wyd, cynnwys dy blaid  Mae’r llinell hon yn wythsill yn X2 sy’n darllen wyd yn. Cymysglyd yw’r darlleniad sy’n perthyn i X3, sef J 137 wyd yn ond gthg. wyd yn BL 14978 a rhydd X1 hefyd y darlleniad wyd gan hepgor yn. Tybed felly i’r llinell hon fod yn wythsill yn y gynsail?

19 Y sydd o ferch, a’i swydd fu  Dilynir darlleniad Wy 1, X1 ac X2 a darllen y sydd. Dyma hefyd ddarlleniad X3, fe ymddengys, a dilynir hynny gan J 137, ond gthg. BL 14976 sy’n darllen sydd o ferch, a’i swydd a fu (sef darlleniad GGl).

20 o’r saith  Dilynir darlleniad X2 ac X3 yma sy’n darllen or saith, gthg. o saith yn Wy 1 ac ai saith yn X1. Dilynir mwyafrif y llawysgrifau yma felly.

23 Ni bu lai clod Bwlclai Hen  Dyma ddarlleniad Wy 1, J 137, X1 ac X2 (gyda’r cywiriad nibvlai yn BL 14978 a ni bxfvxlai klod bwcklai od hen yn J 137). BL 14976 yw’r unig gopi felly gyda’r darlleniad nid llai clod hardd Fwcleiod hen (sef yr hyn a geir yn GGl). Profir hefyd mai’r ffurf Bwlclai yn hytrach na Bwclai yw cyfenw’r noddwr yn y gerdd.

25 gwreiddiau y gŵr  Ceir darlleniad cymysglyd gan Wy 1: a gwreiddie ry gwr a wyddwn.

30 o doir i’r drin  Sef darlleniad Wy 1, J 137, X1 (ac eithrio Llst 122) ac X2. Ceid ambell i amrywiad e.e. doy ir yn X2: ymgais, o bosibl, i geisio ‘gwella’ y gynghanedd. Rhydd BL 14976 ddarlleniad unigryw od dair ir drin (a derbynnir y ‘cywiriad’ yn Pen 152 a GGl).

33 edn  Sef darlleniad Wy 1, X2 ac X3. Rhydd X1 y gair dyn ond mae edn ‘aderyn’ yn drosiad cyffredin am y noddwr yn enwedig mewn cywydd gofyn am walch.

37 mae i chwi  Nid yw’r gynghanedd yn gywir yn Wy 1 sy’n darllen mae yma i chwi a chywydd, ac mae’r llinell yn rhy hir gan X2.

38 gâr  Ymranna’r llawysgrifau: mae Wy 1 a BL 14976 yn darllen gar hael hael a gar hely hydd ac X1 ac X2 yn darllen gar hael a gar hela hydd. At hynny, ceir mân amrywiadau eraill, e.e. mae BL 14894 yn darllen gŵr hael a J 137 yn rhoi’r darlleniad ansicr gar hael haelhael a gar hel hydd. Mae’r gynghanedd o blaid darlleniad Wy 1 a BL 14976 er bod hynny’n ailadrodd hael a gâr o fewn yr un llinell. Yn ychwanegol, unsill yw hely ond efallai i’r copïwyr ei ddiwygio a darllen hela ac, o ganlyniad, fod arnynt angen arbed sillaf yn rhan gyntaf y llinell. Dilynir Wy 1 a BL 14976 yma, felly.

39–40  Ni cheir y cwpled hwn yn BL 14976 (ac nid yw’r llinellau wedi eu cynnwys yn GGl) ond mae’r cwpled ym mhob copi arall. O ran dilyniant, nid yw hepgor y cwpled yn amharu ar yr ystyr gan fod y bardd yn cyfeirio at Rhisiart Cyffin yn y cwpled blaenorol a’r un dilynol. Ond mae’r disgrifiad o’r aderyn fel un â phig cam yn ddigon ystyrlon ac mae’r ffaith fod y llawysgrifau hynaf yn cynnwys y cwpled yn profi fod y cwpled yn y gynsail.

41 dad art a’i dyd  Mae’r llinell hon yn rhy fyr ym mhob llawysgrif: yn sgil hynny, ynghyd ag ystyr y cwpled, awgrymir bod angen diwygio’r llinell a chynnwys a’i. Deellir dad art yn ddisgrifiad o Rhisiart Cyffin a dyd yn ffurf trydydd unigol presennol mynegol y ferf ‘dodi’.

43 y gosawg  Rhydd X2 y cysylltair a ar ddechrau’r llinell hon.

45 ar fwlch  Darlleniad pob llawysgrif ac eithrio BL 14894 sy’n darllen eurwalch.

50 na chyw  Dilynir darlleniad J 137, X1 ac X2; BL 14976 yn unig sy’n darllen na chryr hoew. Ymddengys i Wy 1 gamgopïo yma: rhydd y darlleniad anystyrlon o na chorieirchryr na chyw ryr hwyad.

53 dau bigog  Darlleniad Wy 1, X2 ac X3; rhydd X1 ddarlleniad unigryw yma, sef dwy bigod. Ni cheir pigod yn GPC ond efallai ei fod yn amrywiad ar pigoden, gw. GPC 2801 d.g. pigyn1.

56 a’i unllaw  Mae BL 14894 ac X3 yn darllen a’i unllaw, gthg. X1 sy’n darllen o’i unllaw a Wy 1 ar vnllaw.

61 canlyn oes  Awgryma’r llawysgrifau mai calyn oedd yn y gynsail yma: dyma ddarlleniad X1 ac X2, ond mae’r gynghanedd yn anghywir. Diddorol mai darlleniad gwreiddiol J 137 hefyd oedd calyn ond cafodd ei newid gan law ddiweddarach: kalyn{kai yn ol} a cheir peth dryswch hefyd gan gopïydd BL 14976 kai /n/ xlxxxs ol oes, ymgais, o bosibl, i geisio ‘cywiro’ y llinell. Mae’r ddwy ffurf, calyn a canlyn yn digwydd ym marddoniaeth y cyfnod a chan fod y llawysgrif hynaf, Wy 1, yn darllen canlyn, derbynnir hynny yma.

64 euro  Ni chynhwysir y fannod yn y llawysgrifau hynaf, sef Wy 1, J 137 ac X2 a dilynir hynny yma, gthg. X1 a BL 14976 sy’n darllen euro’r.

Cywydd a ganwyd i Huw Bwlclai, dirprwy gwnstabl castell Conwy, ar ran Rhisiart Cyffin, deon Bangor, i ofyn am walch yw hwn. Roedd rhoi aderyn, megis hebog neu walch, yn gyffredin iawn rhwng uchelwyr a’i gilydd yn ystod y bymthegfed ganrif, gw. Huws 1998: 54 a Diddordebau Uchelwyr: Hela: Heboca. Geilw Guto yr aderyn yn osawg unwaith ac yn walch deirgwaith ond nid yw’r beirdd yn gyson o gwbl wrth enwi’r adar hyn a rhaid dibynnu ar y disgrifiad i ganfod ai’r gwalch Marthin neu’r hebog tramor a erchir (gw. Williams 2009: 60 a Jenkins 2000: 256–7). Yn ôl Guto, mae’r aderyn i’w weld ar ben tŵr, fel yr hebog tramor (44–5), a gall y pwyslais ar faintioli ewinedd yr aderyn (46, 47) awgrymu mai hebog tramor a ddarlunnir. Medd Oggins (2004: 11) am ddull yr hebog o ladd: ‘a falcon’s foot is more like a fist to deliver a terrible blow, the short-wing’s feet are like great ice-tongs with semicircular claws nearly an inch long.’ Gellir ystyried hefyd mai mewn ardal heb lawer o goed ynddi y byddai’r hebog tramor yn hoff o gynefino, tebyg iawn i Ynys Môn yn y cyfnod hwn lle’r oedd cartref Huw Bwlclai (hoffwn ddiolch i A.H. Williams am ei sylwadau wrth geisio canfod y math o aderyn a erchir yn y cywydd hwn). Ond mae disgrifiad Guto, ar y cyfan, yn un hynod o fyr, a phrif nod y cywydd yw canmol milwriaeth a gallu rhyfelgar Huw Bwlclai (am ddisgrifiadau gan feirdd eraill sy’n gofyn am weilch, gw. 39n, 49n a 56n).

Canolbwyntir yn y rhan gyntaf ar allu milwrol Huw Bwlclai, ei achau a’i gysylltiadau teuluol pwysig. Yn ôl Guto, roedd gan Huw luoedd o filwyr yn ei ddilyn, o Fôn a dwy Arfon. Datgelir ei statws uchel o linell 17 ymlaen wrth iddo nodi mai Huw yw dirprwy gwnstabl castell Conwy. Molir ei achau hefyd, yn gyntaf ar ochr ei dad ac yna ar ochr ei fam, gan nodi’r cysylltiad ag Wiliam Fychan ap Gwilym o’r Penrhyn (ewythr i Huw ac un o noddwyr Guto, gw. cerddi 56 a 57 a’r nodyn ar Wiliam Fychan ap Gwilym). Hanai teulu Huw o barwniaid (15) a henieirll (16), fel y dywed y bardd, sy’n ei wneud ef yn brigyn (10) o fôn derwen ac iddi sail gadarn iawn o ran statws a chyfoeth. Cloir y rhan hon trwy ganmol ei ddewrder wrth ryfela, boed hynny ar farch neu ar droed, ar dir neu ar fôr. Digon cyffredin ym marddoniaeth y cyfnod yw trosi’r noddwr yn wahanol adar: caiff Huw yma ei alw’n edn tiriawn (33) ac yn griffwnd (34), rhagflas o’r hyn sydd i ddod yn y rhan nesaf.

Cyflwynir Rhisiart Cyffin ar ddechrau’r rhan nesaf (37–42). Mae’n perthyn i Huw trwy waed, mae’n debyg, gan y gelwir ef yn gâr iddo. Wedyn canolbwyntir ar y gwalch. Ei grafangau anferth a ddisgrifir yn gyntaf, crafangau a all hela pob math o adar: aderyn y bwn, gwyddau, y crëyr a chyw yr hwyaden. Â’r bardd rhagddo i ddyfalu’r aderyn a rhoi nodweddion dynol iddo: mae’n ddewr, mae ganddo law ac ewinedd ac fe’i cymherir i grafanc rhyfelwr. Yn wir, cymherir Huw â’r aderyn: mae’r ddau yn deg ac yn dirion, yn fawr o ran maint ac yn ddewr. Mae hyd yn oed eu dull o ladd ac ymosod yn debyg yn ôl y bardd (51–4). Yr hyn a gaiff Huw yn gyfnewid am y rhodd yw’r pwynt nesaf: byddai’n derbyn clod uchel iawn ac am gyfnod hir pe bai’n cyflwyno’r gwalch yn rhodd i Risiart, yn ôl y bardd. Y clod mwyaf, fe ymddengys, fyddai derbyn yr un statws â Wiliam Bwlclai, a oedd yn deilwng o fod yn farchog.

Dyddiad
Gellir dyddio’r gerdd i’r cyfnod y bu Huw Bwlclai yn ddirprwy gwnstabl castell Conwy, sef o tua 1482 hyd at o leiaf 1490.

Golygiad blaenorol
GGl cerdd XCVII.

Mesur a chynghanedd
Cywydd, 64 llinell.
Cynghanedd: croes 77% (49 llinell), traws 9% (6 llinell), sain 14% (9 llinell).

1 gwŷdd  Ceir sawl ystyr i gwŷdd yn GPC 1753: gall olygu coed, llinach neu waywffyn. Oherwydd y cyfeiriadau eraill at goed a hela yma, cymerir mai coed, hynny yw y goedwig neu’r fforest lle helid gyda gweilch a hebogau, a olygir yma.

2 cynydd  Sef heliwr neu geidwad y cŵn, gw. GPC 803 d.g. cynydd. Ef a ganai’r corn hela, cf. 99.45–6 O bydd cynydd a’i cano / Organ fawr i gŵn yw fo. Ymhellach, gw. Diddordebau Uchelwyr: Hela: Helgwn.

3 Meistr Huw  Huw Bwlclai, mab i Wiliam Bwlclai. Gall meistr olygu person ifanc. Roedd meistr hefyd yn derm am noddwr secwlar, cf. 41 lle mae’r bardd yn galw Rhisiart Cyffin hefyd yn feistr (eglwysig).

3 mwstrio heol  Benthyciad o’r Saesneg muster yw mwstrio, gw. GPC 2514 d.g. mwstrio ‘cynnull (milwyr), i’w harolygu neu i’w trefnu i’r frwydr’. Gall mwstrio heol gyfeirio’n syml at allu Huw Bwlclai i drefnu milwyr i frwydro ar yr heolydd. Neu, yn fwy penodol, gall heol fod yn gyfeiriad at glos neu gwrt: cwrt castell Conwy, o bosibl, lle roedd Huw yn ddirprwy gwnstabl.

4 Môn a dwy Arfon  Sef Môn a chantref Arfon gan fod Arfon yn ymrannu’n ddau gwmwd, sef Is Gwyrfai ac Uwch Gwyrfai, gw. WATU 7. Roedd tad Huw yn ddirprwy gwnstabl castell Biwmares ac yn meddu ar diroedd helaeth ym Môn. Roedd ei fam yn ferch i Wilym ap Gruffudd o’r Penrhyn, teulu â thiroedd yn y ddwy sir, cf. 57.53 Tir Arfon, tir Môn, tai’r medd (i Wiliam Gruffudd o’r Penrhyn).

5 Hywel  Ymddengys fod yr enwau Hywel a Huw yn cael eu harfer am yr un dyn, cf. TA XXXVIII.71–2 a GHD cerdd 3.

7 Huw Bwlclai  Ymddengys i Huw Bwlclai ddilyn ei dad gan ddefnyddio’r enw Bwlclai fel cyfenw. Cafwyd sawl amrywiad o ran sillafu’r enw yn y bymthegfed ganrif a mabwysiedir y ffurf hon ar sail tystiolaeth y llawysgrifau, ymhellach gw. 23n (testunol).

7 Gwalchmai  Sef Gwalchmai fab Gwyar, un o farchogion y brenin Arthur, gw. TYP3 367–71 a WCD 303–5.

8 Gwynedd  Nodir cyswllt Huw â Gwynedd yma ac yn 13. Nid yw’n syndod fod Guto eisiau pwysleisio llinach frodorol ei fam a hanai o Wynedd.

11 penadurwaed  Sef cyfuniad o penadur ‘rheolwr, pennaeth, arglwydd, uchelwr’ a gwaed, gw. GPC 2729–30. Un o waed uchelwyr, felly.

12 Stanlai  Ail wraig Gwilym ap Gruffudd o’r Penrhyn oedd Jonet, neu Sioned, merch Syr William Stanley o Hooton, yn swydd Gaer. Roedd Elen, mam Huw, yn ferch iddynt, gw. Bowen 2002: 60 a Huw Bwlclai.

12 nos daed  Amrywiad ar y cyfarchiad nos da neu noswaith dda.

14 Biwmares  Hanai’r Bwlcleiaid o Cheadle yn swydd Gaer yn wreiddiol, gan ymgartrefu ym Miwmares tua 1452–3 pan ddaeth Wiliam Bwlclai yn ddirprwy gwnstabl castell Biwmares. Enw eu cartref ym Miwmares oedd yr Hen-blas (gw. Edwards 1937: clviii–clxii). Roedd yn dŷ neuadd sylweddol a adeiladwyd, fe ymddengys, yn chwarter olaf y bymthegfed ganrif ac mae peth o’r olion i’w gweld hyd heddiw. Symudodd y teulu i’r plasty enwog o’r enw Baron Hill yn yr ail ganrif ar bymtheg ac aeth yr Hen-blas yn adfail.

16 llew  Trosiad i bwysleisio dewrder y noddwr yw llew yma ac yn 22 isod (yn hytrach na chyfeiriad herodrol).

17–18 cwnstabl / Caer Gonwy  Gelwir Huw Bwlclai yn gwnstabl yma, ond fe ymddengys mai dirprwy gwnstabl ydoedd. Roedd Huw wedi ei benodi’n ddirprwy gwnstabl castell Conwy erbyn 1482, gw. Huw Bwlclai a Jones 1961: 5.

23 Bwlclai Hen  Sef tad Huw, Wiliam Bwlclai Hen, cf. GLM 1.15 Wiliam hen.

24 Urien  Sef Urien Rheged, brenin yn yr Hen Ogledd yn y chweched ganrif.

28 d’ewythr Wiliam  Ewythr Huw Bwlclai ar ochr ei fam oedd Wiliam Fychan ap Gwilym o’r Penrhyn. Roedd yn is-siambrlen Gwynedd o 1457 i 1463 a bu farw ychydig cyn mis Medi yn 1483.

29 alarch elin  Trosiad am y march yw alarch elin yma. Mae cymharu march i alarch yn ddelwedd gyffredin gan y Cywyddwyr a’r ergyd yma yw bod osgo pen yr anifail yn y ffrwyn wrth ei dynnu’n ôl fel siâp alarch.

34 griffwnd  Sef anifail chwedlonol, benthyciad o’r Saesneg Canol griffun, gw. OED Online s.v. griffin. Fel arfer roedd ganddo ben, gylfin, adenydd a chrafangau eryr, ond corff llew. Mae’n drosiad cymharol gyffredin am ‘ymladdwr grymus’, gw. DN 159–61 a cf. GSC 35.3n.

35 awdurfin  Cyfuniad o awdur, sef ‘creawdwr, lluniwr; noddwr, arweinydd’, a min ‘gwefus, ceg’; cyfeirir at awdurdod lleisiol ei noddwr yn sgil ei swydd fel dirprwy gwnstabl.

38 câr  Ymddengys fod Rhisiart Cyffin yn gefnder i Wiliam ap Gruffudd ap Robin o Gochwillan. Roedd Elen, mam Huw, yn nith i Robin, gw. Huw Bwlclai. Mae’n debygol, felly, fod câr yma yn golygu perthynas trwy waed.

39 pig cam  Disgrifiad cyffredin o’r aderyn yn y cywyddau gofyn am weilch, cf. cywydd gofyn gosog i Huw Lewis o Brysaeddfed gan Ieuan Deulwyn, gw. ID 40 Ei big cam fel bwa y’i cair, / Ac ewinedd fel genwair.

40 ffawcner  Nis ceir yn GPC. Ymddengys ei fod yn fenthyciad o’r Saesneg ‘falconer’, sef un sy’n hela gyda gweilch neu un sy’n ymwneud â hebogyddiaeth, gw. OED Online s.v. falconer. Mae’n bosibl fod hyn yn cadarnhau mai hebog tramor a ddisgrifir yma.

40 Ffecnam  Ymddengys mai enw lle yn Lloegr a feddylir yma, sef Feckenham yn swydd Gaerwrangon lle roedd coedwig enwog yn ystod yr Oesoedd Canol, gw. British History Online.

41–2 Meistr Risiart … / Cyffin  Rhisiart Cyffin, deon Bangor (gw. 55n) o bosibl mor gynnar â 1474, a hyd at 1492. Yn ogystal â’r gerdd hon cadwyd pedair cerdd arall iddo o waith Guto, sef cerddi 58, 59, 61 a 108, oll yn gerddi gofyn neu ddiolch. Canodd beirdd eraill gerddi dychan iddo hefyd.

41 tad art  Disgrifiad o Risiart Cyffin fel un a oedd yn awdurdod ar ddysg yr ysgolion neu, yn fwy penodol, y saith gelfyddyd freiniol a ddysgid yn ysgolion yr Oesoedd Canol, gw. GPC 211. At hynny, caiff ei alw’n Meistr Rhisiart yma hefyd, sy’n ategu’r awgrym ei fod yn ŵr dysgedig (cf. 58.5, 59.3, 24, 61.11).

41 dyd  Trydydd unigol presennol mynegol ‘dodi’, sef ‘datgan’ neu ‘roi allan’, fe ymddengys, gw. GPC 1069 d.g. dodaf.

43 gosawg  Benthyciad o’r Saesneg, gw. OED Online s.v. goshawk. Dyma un o’r enwau a ddefnyddia’r bardd yn y cywydd hwn am yr aderyn; caiff ei alw hefyd yn walch (39, 45 a 57). Y gwahaniaeth mwyaf rhwng y ddau yw bod gan y gosawg adenydd byrion a’r gwalch adenydd main a hir. Dengys Williams 2009: 65 nad oedd y beirdd yn gyson o hyd ynglŷn â’r amrywiol enwau ar yr adar hyn gan ei gwneud yn anodd i ni wahaniaethu rhyngddynt.

44 perc  Benthyciad o’r Saesneg perch yn ôl GPC 2768, sef ‘clwyd adar, esgynbren, cawell’, cf. DG.net 44.57 Mawr yw’r secl yt a berclwyd (am yr ehedydd). Byddai disgwyl i gastell fel castell Conwy feddu ar yr hyn a elwir yn Saesneg yn ‘mews’, sef stablau arbennig i’r adar ysglyfaethus. Oddi mewn i’r stablau hyn yn aml roedd perciaid (perches) i’r adar, sef math o glwydi i’r adar orffwyso arnynt (Oggins 2004: 22).

45 bwlch tŵr  Er ei bod hi’n bosibl fod y bardd yn chwarae gyda’r ymadrodd Saesneg ‘hawk of the tower’, sef math o hediad a wneir wrth hela, gw. OED Online s.v. tower, n.1 a Cummins 1988: 187–8, mwy tebygol yw bod y bardd yn cyfeirio at un o dyrau’r castell yma.

46 maneg  Gwisgid maneg drwchus ar un llaw wrth heboga i atal crafangau’r aderyn rhag brifo’r llaw. Yn ôl cyfraith Hywel Dda byddai’r hebogydd yn derbyn croen yr hydd yn yr hydref a chroen yr ewig yn y gwanwyn i wneud maneg, gw. Jenkins 2000: 267–8.

48 gwaed i’r gwellt  Topos a gysylltir yn bennaf â’r byd rhyfelgar gan y Cynfeirdd a’r Gogynfeirdd, gw. e.e. CLlH XI.52 Ar wyneb y gwellt y gwaet (Canu Heledd) a GMB 11.39 nid heb waed ar wellt (Gwalchmai ap Meilyr). Defnyddia’r bardd ddelweddau arwrol wrth ddisgrifio’r aderyn, gw. 51–4n.

49–50 y bwn neu ŵydd … / … crŷr, na chyw yr hwyad  Dyma’r adar gwylltion y mae’r gwalch yn eu hela er mwyn i’r hebogydd eu bwyta, cf. GOLlM 44.22, 33–4, 39–40, 55–6 a GLl 24.44–9.

51–4  Yma mae’r bardd yn cymharu pig a llaw neu grafanc y gwalch i law rhyfelwr. Mae’n bosibl mai siâp maneg milwr a feddylir yma gan y byddai maneg felly’n crymu ychydig fel pig ac fel ewinedd yr aderyn. Digon cyffredin oedd delweddu’r aderyn fel arfwisg, cf. GOLlM 2.51–2 Tritho dur yn ei lurig; / trwyn cam yn trywanu cig. Ond dichon mai prif nod y gymhariaeth (a estynnir yn y cwpled nesaf) yw tebygrwydd yr aderyn i law rhyfelwr pan fo’r naill yn lladd mewn helfa a’r llall mewn brwydr. Hynny yw, mae dwrn Huw, sef ei arf wrth iddo ryfela, yn debyg i big a chrafanc yr aderyn, sef arfau’r gwalch pan fo’n lladd adar gwylltion.

52 gŵr o ryfel  Delweddir yr aderyn fel rhyfelwr yma sy’n ddelwedd gyffredin iawn yn y cywyddau gofyn am weilch, cf. GLl 24.22 Marchog yw mawr uwch y gwynt.

54 dwrn Huw  Gw. 51–4n.

55 deon  Sef Rhisiart Cyffin a oedd yn ddeon Bangor o c.1472 i 1492.

56 Oedd grynllwyth gŵr a’i unllaw  Cynrychioli pwysau a maint mawr yr aderyn a wneir gyda crynllwyth, cf. ID 41 os gossawg heb ysgyssaw / a gaf yn llwyth ar gefn llaw; TA CXIV.76 …llwyth fy llaw.

59 coed y Glyn  Mae’n bosibl iawn fod y bardd yn cyfeirio at goedwig neu barc penodol yma, un cyfagos i’r fan lle datganwyd y cywydd. Ond gan ei fod yn enw mor gyffredin, nid yw’n hawdd gwybod yn union pa un sy’n arwyddocaol i’r noddwyr neu i’r bardd.

62 clod deuwr  Er y gall hwn fod yn gyfeiriad cyffredinol, mae’n bosibl fod y bardd yn sôn o hyd am ddau ŵr arbennig sydd eisoes wedi eu crybwyll yn y cywydd, sef Wiliam ap Gwilym, ewythr Huw Bwlclai (gw. 28n) a Wiliam Bwlclai, ei dad.

63–4 gair Wiliam Bwlclai … / euro Bwlclai arall  Mynegir dymuniad yma i weld Huw Bwlclai yn cael ei urddo’n farchog. Rhydd arall yr argraff yma bod Wiliam ei dad wedi derbyn yr anrhydedd hwnnw, ond ni cheir unrhyw dystiolaeth fod yr un o Fwlcleiaid y bymthegfed ganrif a oedd yn byw yng Nghymru wedi ei urddo’n farchog. Er enghraifft, pan enwir ef yn 1488–9 (sef blwyddyn cyn ei farwolaeth) yn CPR (Edward IV, 121), nodir ei enw fel ‘William de Bulkeley senior’, heb roi statws marchog iddo.

Llyfryddiaeth
Bowen, D.J. (2002), ‘Y Canu i Gwilym ap Gruffudd (m. 1431) o’r Penrhyn a’i fab Gwilym Fychan (m. 1483)’, Dwned, 8: 59–78
Cummins, J. (1988), The Hound and the Hawk: The Art of Medieval Hunting (London)
Edwards, J.G. (1937), An Inventory of the Ancient Monuments in Anglesey (London)
Huws, B.O. (1998), Y Canu Gofyn a Diolch c.1350–c.1630 (Caerdydd)
Jenkins, D. (2000), ‘Hawk and Hound: Hunting in the Laws of Court’, T.M. Charles-Edwards et al. (eds.), The Welsh King and his Court (Cardiff), 255–80
Jones, D.C. (1961), ‘The Bulkeleys of Beaumaris, 1440–1547’, AAST: 1–20
Oggins, R.S. (2004), The Kings and their Hawks, Falconry in Medieval England (Yale)
Williams, A.H. (2009), ‘Y Cywyddwyr a’r Gweilch’, Dwned, 15: 67–92

This is a cywydd for Huw Bulkeley, the deputy constable of Conwy castle, requesting a hawk on behalf of Rhisiart Cyffin, dean of Bangor. The gift of a hawk or a falcon was a familiar gift among the gentry during the fifteenth century, see Huws 1998: 54 and Noblemen’s Interests: Hunting: Falconry. Guto calls the bird a gosawg once and a gwalch three times, but the poets are very inconsistent in naming these birds and it is necessary to rely on their descriptions to distinguish between a goshawk (Accipiter gentilis) and a peregrine falcon (Falco peregrinus) (see Williams 2009: 60 and Jenkins 2000: 256–7). According to Guto the bird is seen on top of a tower, as expected with the peregrine falcon (44–55), and the emphasis on the size of its claws (46–7) also suggests that it is a falcon. Oggins (2004: 11) describes how the falcon kills other birds: ‘a falcon’s foot is more like a fist to deliver a terrible blow, the short-wing’s feet are like great ice-tongs with semicircular claws nearly an inch long.’ Furthermore, the peregrine falcon is most likely to inhabit an area lacking trees, an area similar to Anglesey in this period, the home of Huw Bulkeley (I would like to thank A.H. Williams for his comments while trying to uncover the type of bird in question in this poem). However, in general, Guto’s description of the bird is very short and the main focus is on Huw Bulkeley’s skills as a military hero (for similar descriptions by other poets in poems to request a hawk or a falcon, see 39n, 49n and 56n).

The focus of the first section is on Huw Bulkeley’s skills as a solider, his lineage and his important family connections. According to Guto, Huw has an army of soldiers under him, from Môn (‘Anglesey’) and from dwy Arfon (‘the two parts of Arfon’). His high position is revealed from line 17 onwards when Guto notes that Huw is the deputy constable of Conwy castle. His lineage is also praised, first on his father’s side and then on his mother’s side, noting the connection with Wiliam Fychan ap Gwilym of Penrhyn (Huw’s uncle and one of Guto’s patrons, see poems 56 and 57 and Wiliam Fychan ap Gwilym). Huw’s stock derives from ‘barons’ and ‘old earls’, which makes him a ‘branch’ from the trunk of an oak, with a solid foundation in terms of status and wealth. Lastly, Guto gives praise to Huw’s bravery and military ability, be it on horse or on foot, on land or on water. A common metaphor is to portray the patron as a bird: he is a ‘gentle bird’ (33) and a ‘griffin’, a foretaste of what will come in the next section.

Guto addresses Rhisiart Cyffin in the next section (37–42), who is, presumably, a blood relative of Huw Bulkeley (câr; see 38n), before concentrating on the hawk. The first description is of its huge claws, claws that could hunt all sorts of wild birds: a bittern, a goose, a heron, a chick and a duck. He goes on to endow the bird with human features: the hawk is brave, with hands and nails as big as a soldier’s ‘claw’. Indeed, Guto seems to compare the bird’s qualities with those of Huw Bulkeley: each is praised for their fairness, gentleness and bravery. Even their method of killing is similar according to the poet (51–4). Guto’s promise to Huw Bulkeley – if he will give the hawk to Rhisiart – is everlasting fame. Of course, the greatest fame of all, as Guto notes, would be to receive the same fame as Huw’s father, Wiliam Bulkeley, who was worthy of being knighted.

Date
This poem can be dated to the period when Huw Bulkeley was the deputy constable of Conwy castle from around 1482 until at least 1490.

The manuscripts
This poem occurs in 15 manuscripts. The earliest copy appears in Wy 1 by Thomas Wiliems which seems to be a good copy of the poem and possibly the closest one to the earliest version of the poem. BL 14978, Pen 104 and Llst 122 are manuscripts which have connections with Anglesey and are very similar to each other. The connection with Anglesey could be significant as Beaumaris in Anglesey was the home of the patron. However, there are some transcribing errors which have unfortunately affected some of the readings. BL 14894 and Brog I.6 seem to derive from the same source. There are no clear variations in comparison to the other copies, but in BL 14894 there are some readings which might have been influenced by a copyist who depended on his memory. BL 14976 is very different to the manuscripts already mentioned. Lines 39–40 are lost and there are much more variant readings, presumably added by a later hand. However, on closer inspection, the original readings behind these later ‘corrections’ appear to be in agreement with the other copies. J 137 also derives from the same source but seems to be a better copy than BL 14976 (there are no lost lines).

stema
Stemma

Previous edition
GGl poem XCVII.

Metre and cynghanedd
Cywydd, 64 lines.
Cynghanedd: croes 77% (49 lines), traws 9% (6 lines), sain 14 % (9 lines).

1 gwŷdd  There are several meanings to gwŷdd in GPC 1753: ‘wood’, ‘lineage’ or ‘spears’. In regards to the other references to trees and hunting at the beginning of this poem, ‘wood’ or ‘trees’ is the most likely meaning.

2 cynydd  A huntsman, see GPC 803 s.v. cynydd, and one who blows the hunting horn, cf. 99.45–6 O bydd cynydd a’i cano / Organ fawr i gŵn yw fo ‘If a huntsman should blow it / he’s the dogs’ great organ’; see also Noblemen’s Interests: Hunting: Hounds.

3 Meistr Huw  Huw Bulkeley, son of Wiliam Bulkeley. The title meistr ‘master’ could mean a young lad. Meistr was also a term for a secular patron, cf. 41 where the poet calls Rhisiart Cyffin a meistr for other reasons.

3 mwstrio heol  A borrowing from the English muster, see GPC 2514 s.v. mwstrio and OED Online s.v. muster, n.1, ‘An act of calling together soldiers, sailors, prisoners.’ The phrase mwstrio heol ‘mustering soldiers on the road’ could simply mean that Huw Bulkeley was able to gather men or soldiers to fight on the roads. More specifically, the poet could be referring to a close or a court, quite possibly the court of Conwy castle where Huw was a deputy constable.

4 Môn a dwy Arfon  Anglesey and the two commotes of Arfon, Is Gwyrfai and Uwch Gwyrfai, see WATU 7. Wiliam Bulkeley was the deputy constable of Beaumaris castle and owned many lands in Anglesey. Huw Bulkeley’s mother was also a daughter of a wealthy landowner: Gwilym ap Gruffudd of Penrhyn, a family with lands in the two shires, cf. 57.53 Tir Arfon, tir Môn, tai’r medd ‘land of Arfon, land of Anglesey, the mead houses’ (to Wiliam Gruffudd of Penrhyn).

5 Hywel  ‘Hywel’ and ‘Huw’ seem to be used interchangeably, cf. TA XXXVIII.71–2 and GHD poem 3.

7 Huw Bwlclai  It is probable that Huw Bulkeley copied his father in using ‘Bulkeley’ as a surname. There are many different spellings of the name in the fifteenth century; this form is adopted here on the evidence of the manuscripts.

7 Gwalchmai  Gwalchmai son of Gwyar, one of King Arthur’s knights, see TYP3 367–71 and WCD 303–5.

8 Gwynedd  Huw’s connection with Gwynedd is noted here and below (13). Unsurprisingly, Guto wants to highlight the lineage of Huw’s mother who was a descendant of a native family of Gwynedd.

11 penadurwaed  For penadur ‘ruler, chief, lord, nobleman’, see GPC 2729–30. One of noble blood.

12 Stanlai  The second wife of Gwilym ap Gruffudd of Penrhyn was Jonet, or Sioned, daughter of Sir William Stanley of Hooton, Cheshire. Elen, Huw’s mother, was their daughter, see Bowen 2002: 60 and Huw Bulkeley.

12 nos daed  A variant on the greeting nos da ‘good night’ or noswaith dda‘good evening’.

14 Biwmares  The Bulkeleys originally came from Cheadle in Cheshire and settled in Beaumaris in about 1452–3 when Wiliam Bulkeley became the deputy constable of Beaumaris castle. Their home at Beaumaris was a house called Hen-blas (see Edwards 1937: clviii–clxii). It was a grand hall-house built in the second quarter of the fifteenth century and some of its remains are still visible today. In the seventeenth century, the Bulkeleys moved to the famous manor house, Baron Hill, and Hen-blas became a derelict.

16 llew  The metaphor llew ‘lion’ is used here and in line 22 to emphasize the patron’s bravery (rather than being a heraldic reference).

17–18 cwnstabl / Caer Gonwy  Huw Bulkeley is called a ‘constable’ here, although he was actually only a deputy constable. By 1482, Huw was appointed the deputy constable of Conwy castle, see Huw Bulkeley and Jones 1961: 5.

23 Bwlclai Hen  The father of Huw was Wiliam Bulkeley Hen or ‘Senior’, cf. GLM 1.15 Wiliam hen ‘old Bulkeley’.

24 Urien  Urien Rheged, a king in the Old North in the sixth century.

28 d’ewythr Wiliam  Huw Bulkeley’s uncle on his mother’s side was Wiliam Fychan ap Gwilym of Penrhyn. He was the sub-chamberlain of Gwynedd from 1457 to 1463 and he died a couple of months before September in 1483.

29 alarch elin  A metaphor for the horse. Comparing a horse to a swan is a frequent image by the Cywyddwyr. Here the poet compares the shape of the horse with its head held back by the bridle to the shape of a swan.

34 griffwnd  A borrowing from the Middle English griffun, see OED Online s.v. griffin ‘A fabulous animal usually represented as having the head and wings of an eagle and the body and hind quarters of a lion’. In Welsh poetry it is a familiar metaphor for a strong fighter, see DN 159–61 and cf. GSC 35.3n.

35 awdurfin  A combination of awdur ‘creator, maker; patron, leader’ and min ‘lips, mouth’. Guto refers to the authoritative voice of his patron (being a deputy constable).

38 câr  It is possible that Rhisiart Cyffin was a cousin of Wiliam ap Gruffudd ap Robin of Cochwillan. Elen, Huw’s mother, was Robin’s niece, see Huw Bulkeley. It is likely, therefore, that câr here could mean a blood relative.

39 pig cam  Poets requesting a hawk often describe the crooked beak, cf. the poem to request a goshawk for Huw Lewis of Prysaeddfed by Ieuan Deulwyn, ID 40 Ei big cam fel bwa y’i cair, / Ac ewinedd fel genwair ‘His crooked beak is like a bow, / and his claws are like a fishing-rod.’

40 ffawcner  Presumably, this is borrowed from the English ‘falconer’, see OED Online s.v. falconer ‘one who hunts with falcons, one who follows hawking as a sport’. This could suggest that the bird being described in this poem is a peregrine falcon.

40 Ffecnam  A place name called Feckenham in the county of Worcester where there was once a famous forest in the Middle Ages, see British History Online.

41–2 Meistr Risiart … / Cyffin  Rhisiart Cyffin, dean of Bangor (see 55n), possibly as early as 1474 and until 1492, he died on 13 August 1502. Guto composed four other poems to him: poems 58, 59, 61 and 108, which are all request poems or poems of thanks.

41 tad art  A description of Rhisiart Cyffin as a tad ‘father’ of art, one who had learned the seven subjects forming the trivium (grammar, logic and rhetoric) and the more advanced quadrivium (arithmetic, geometry, music and astronomy) in the Middle Ages, see OED Online s.v. art n.1 and GPC 211. He is also called mastr Rhisiart, another indication that he was well educated (cf. 58.5, 59.3, 24, 61.11).

43 gosawg  Borrowed from the English, see OED Online s.v. goshawk ‘a large short-winged hawk’. This is one of the names that the poet uses in this poem for the bird; it is also called a gwalch (39, 45 and 57). The main difference between the two species are the short wings of the goshawk and the long, narrow wings of the falcon. In his article, Williams (2009: 65) demonstrates how the poets are very inconsistent in naming the two birds, which makes it very difficult to distinguish between them.

44 perc  See OED Online s.v. perch ‘a horizontal bar provided as a resting place for a hawk, domestic fowl, or tame bird’, cf. DG.net 44.57 (‘The Skylark’) Mawr yw’r secl yt a berclwyd ‘The firmament is your great perch.’ Presumably, Conwy castle would have had special stables called ‘mews’ for birds of prey and inside these there would have been perches for the birds to rest (Oggins 2004: 22).

45 bwlch tŵr  Although this may be a play on the English term ‘hawk of the tower’, namely a kind of flight the bird would make when hunting, see OED Online s.v. tower, n.1 and Cummins 1988: 187–8, it is more likely that Guto is referring to one of the castle’s towers here.

46 maneg  In falconry a thick glove is worn on one hand to stop the bird’s claws from hurting it. According to the laws of Hywel Dda, the falconer would receive the hide of a stag in the autumn and the hide of a hart in the spring from which to make gloves, see Jenkins 2000: 267–8.

48 gwaed i’r gwellt  A topos which is usually associated with fighting in the works of the Cynfeirdd and Gogynfeirdd, see e.g. CLlH XI.52 and GMB 11.39. The poet deliberately uses heroic images to describe the bird, see 51–4n.

49 y bwn neu ŵydd … /… crŷr, na chyw yr hwyad  Guto lists wild birds hunted by the hawk, cf. GOLlM 44.22, 33–4, 39–40, 55–6 and GLl 24.44–9.

51–4  Here the poet compares the beak and the claw of the hawk to the hand of a soldier. It is possible that this comparison was inspired by the shape of a soldier’s glove (the gauntlet) which was curved like a beak or claw. A very familiar image was to compare the bird with armour, cf. GOLlM 2.51–2. However, the main point of the comparison here (which is extended in the next couplet) is the similarity between the hawk’s method of killing while hunting and the soldier’s method of killing in battle. That is, Huw’s fist (or weapon) is similar to the weapons used by the hawk when killing wild birds, i.e. the beak and the claw.

52 gŵr o ryfel  There are numerous images of falcons and hawks as warriors or fighters in poems to request and to give thanks for birds, cf. GLl 24.22 Marchog yw mawr uwch y gwynt ‘he is a great knight above the wind’.

54 dwrn Huw  See 51–4n.

55 deon  Rhisiart Cyffin was the dean of Bangor from c.1472 to 1492.

56 Oedd grynllwyth gŵr a’i unllaw  The weight and size of the bird is represented by the word crynllwyth, cf. ID 41 yn llwyth ar gefn llaw ‘a load on the back of my hand’; TA CXIV.76 llwyth fy llaw ‘load on my hand’.

59 coed y Glyn  It is quite possible that the poet is referring to a nearby forest or park here, or somewhere significant to either Rhisiart Cyffin, Huw Bulkeley or even the poet himself. However, being such a common name it is impossible to suggest a location.

62 clod deuwr  This is most likely a general reference, although the poet could still be thinking of two special men that he has already mentioned, Wiliam ap Gwilym, Huw Bulkeley’s uncle (see 28n), and Wiliam Bulkeley, his father.

63–4 gair Wiliam Bwlclai … / euro Bwlclai arall  The poet expresses the common wish to see his patron, Huw Bwlclai, knighted. The adjective arall ‘other’ seems to suggest that his father had received that honour, but there is no evidence that any of the Welsh Bulkeleys had been knighted in the fifteenth century. For example, when Wiliam Bulkeley is named in 1488–9 (the year before his death) in CPR (Edward IV, 121) he is referred to as ‘William de Bulkeley senior’, without giving him the status of a knight.

Bibliography
Bowen, D.J. (2002), ‘Y Canu i Gwilym ap Gruffudd (m. 1431) o’r Penrhyn a’i fab Gwilym Fychan (m. 1483)’, Dwned, 8: 59–78
Charles-Edwards et al. (eds.), The Welsh King and his Court (Cardiff), 255–80
Cummins, J. (1988), The Hound and the Hawk: The Art of Medieval Hunting (London)
Edwards, J.G. (1937), An Inventory of the Ancient Monuments in Anglesey (London)
Huws, B.O. (1998), Y Canu Gofyn a Diolch c.1350–c.1630 (Caerdydd)
Jenkins, D. (2000), ‘Hawk and Hound: Hunting in the Laws of Court’, T.M. Charles-Edwards et al. (eds.), The Welsh King and his Court (Cardiff), 255–80
Jones, D.C. (1961), ‘The Bulkeleys of Beaumaris, 1440–1547’, AAST: 1–20
Oggins, R.S. (2004), The Kings and their Hawks, Falconry in Medieval England (Yale)
Williams, A.H. (2009), ‘Y Cywyddwyr a’r Gweilch’, Dwned, 15: 67–92

Cliciwch ar rif llinell i weld amrywiadau
Image Dialog
Huw Bwlclai ap Wiliam Bwlclai o Fiwmares, 1482–m. 1504Rhisiart Cyffin ab Ieuan Llwyd, deon Bangor, 1470–m. 1492

Huw Bwlclai ap Wiliam Bwlclai o Fiwmares, fl. c.1482–m. 1504

Top

Canodd Guto gywydd gofyn am walch i Huw Bwlclai ar ran Rhisiart Cyffin, deon Bangor (cerdd 60). Canwyd yr unig gerdd arall iddo gan Lewys Môn, sef cerdd fawl (GLM cerdd I). Canwyd y ddwy gerdd pan oedd Huw yn ddirprwy gwnstabl castell Conwy.

Achres
Seiliwyd yr achres isod ar WG1 ‘Bulckley’ 2, ‘Marchudd’ 6, WG2 ‘Iarddur’ 5D, E; L. Dwnn: HV ii: 91–2. Tanlinellir enwau noddwyr Guto.

lineage
Achres Huw Bwlclai o Fiwmares

Drwy ei fam, Elen ferch Gwilym o’r Penrhyn, roedd Huw’n perthyn i nifer fawr o noddwyr Guto yng Ngwynedd. Roedd yn nai i Wiliam Fychan o’r Penrhyn ac i Robert Trefor o’r Waun, ac yn gyfyrder i Wiliam ap Gruffudd o Gochwillan ac i Risiart Cyffin, deon Bangor. At hynny, drwy briodas ei chwaer, Sioned, roedd yn frawd yng nghyfraith i Huw Lewys o Brysaeddfed. Nid yw enw ei wraig yn hysbys.

Ei yrfa
Roedd Huw Bwlclai’n byw ym Miwmares ym Môn, ond hanai’r teulu a’r cyfenw o Cheadle yn swydd Gaer (60.14n). Ymgartrefodd y teulu ar yr ynys oddeutu 1452–3 pan benodwyd tad Huw, Wiliam Bwlclai, yn ddirprwy gwnstabl castell Biwmares (Carr 1982: 218; ByCy 51–2). Priododd Wiliam Elen ferch Gwilym o’r Penrhyn, yr uchelwr mwyaf grymus yn ei ddydd yng Ngwynedd, a bu’r uniad yn allweddol o ran sefydlu awdurdod teulu’r Bwlcleiod yng Nghymru (Jones 1961: 3).

Goroesodd rhywfaint o wybodaeth am feibion Wiliam ac Elen, sef Rhisiart, Roland a Huw. Penodwyd Rhisiart yn archddiacon Môn tua’r flwyddyn 1500 a daliodd y swydd honno hyd ei farwolaeth yn 1525, a phenodwyd Roland (fl. c.1460 hyd at 10 Gorffennaf 1537) yn gwnstabl castell Biwmares ar 4 Gorffennaf 1502 (Breese and Wynne 1873: 122). Cyfeiria Guto a Lewys Môn at Huw Bwlclai fel dirprwy gwnstabl castell Conwy (60.17; GLM I.45–6). Yn wahanol i Harlech, cadwodd y Goron reolaeth ar gastell Conwy drwy gydol Rhyfeloedd y Rhosynnau. Yn 1482 enwir Huw Bwlclai yn ddirprwy gwnstabl i’r cwnstabl Edward Woodville mewn dogfen yng nghasgliad castell y Waun (‘Chirk Castle’ rhif 10744). Gall mai’r un oedd yr Edward hwnnw â brawd Elizabeth Woodville, gwraig Edward IV (y ddogfen honno yw’r unig dystiolaeth mai ef oedd cwnstabl y castell yn 1482). Lai na blwyddyn yn ddiweddarach ymddengys ei enw mewn llythyr a anfonwyd at Wiliam Bwlclai gan gyngor y Goron, lle gofynnir i Wiliam geisio dwyn perswâd ar ei fab, Huw, i drosglwyddo’r castell i ofal dug Buckingham (Jones 1961: 5; Evans 1995: 121). Ond nid oedd Huw am gydymffurfio â’r drefn newydd, ac ar 16 Mai 1483 penodwyd dug Buckingham yn gwnstabl newydd y castell gan Richard III. Yn ei gerdd i Huw, mae Lewys Môn yn awgrymu bod yr anghydfod hwnnw wedi parhau am [d]air blynedd mewn trwbl ennyd (GLM I.30). Fodd bynnag, mae’n debygol fod Huw wedi cadw ei swydd fel dirprwy gwnstabl y castell hyd tua 1490. Bu farw ei dad y flwyddyn honno a nodir statws Huw fel dirprwy gwnstabl Conwy yn ei ewyllys (Carr 1982: 220). Yn wir, awgryma Jones (1961: 6) iddo gyflawni’r swydd hyd ei farwolaeth yn 1504.

Llyfryddiaeth
Breese, E. and Wynne, W.W.E. (1873), Kalendars of Gwynedd (London)
Carr, A.D. (1982), Medieval Anglesey (Llangefni)
Evans, H.T. (1995), Wales and the Wars of the Roses (second ed., Stroud)
Jones, D.C. (1961), ‘The Bulkeleys of Beaumaris, 1440–1547’, AAST: 1–20

Rhisiart Cyffin ab Ieuan Llwyd, deon Bangor, fl. c.1470–m. 1492

Top

Diogelwyd yn y llawysgrifau gyfanswm nid ansylweddol o ddeunaw cerdd i Risiart Cyffin gan saith o feirdd. Canodd Guto chwe chywydd iddo: diolch am bwrs (cerdd 58); diolch am baderau (cerdd 59); gofyn gwalch gan Huw Bwlclai ap Wiliam Bwlclai o Fiwmares ar ran Rhisiart (cerdd 60); gofyn teils gan Risiart ar ran Syr Gruffudd ab Einion o Henllan (cerdd 61); gofyn wyth ych ar ran Rhisiart gan yr Abad Dafydd ab Ieuan o Lyn-y-groes, Siôn Trefor ab Edward o Bentrecynfrig, Siôn Edward o’r Waun a Dafydd Llwyd ap Tudur o Fodidris (cerdd 108); diolch i’r Abad Dafydd ab Ieuan o Lyn-y-groes ac i Risiart am wella briw (cerdd 109). Diogelwyd pedair cerdd i Risiart gan Dudur Aled: awdl fawl, TA cerdd VIII; cywydd i ofyn meini melin gan Risiart ar ran gŵr a elwir ‘y Meistr Hanmer o Faelor’, ibid. cerdd CXX; englynion dychan i Risiart ac i’w feirdd, yn cynnwys Rhys Pennardd, Ieuan Llwyd a Lewys Môn, ibid. cerdd CXLI; englyn mawl i Risiart a dychan i’w olynydd, ibid. cerdd CXLV. Canwyd tri chywydd dychan i Risiart gan Lywelyn ap Gutun: cystadlu am Alswn o Fôn a dychan i Risiart, GLlGt cerdd 8; dychan i Risiart yn ymwneud â chardota ŵyn, ibid. cerdd 9; dychan i Risiart ynghylch Alswn ac i’w feirdd, lle enwir Rhys Pennardd, Hywel Rheinallt a Lewys Môn, ibid. cerdd 10. Diogelwyd dau gywydd iddo gan Lewys Môn: ateb i’r cywydd cyntaf uchod o waith Llywelyn ap Gutun, lle amddiffynnir Rhisiart ynghylch Alswn o Fôn, GLM cerdd XV; marwnad, ibid. cerdd XVII. Ceir hefyd rai cerddi unigol i Risiart gan feirdd eraill: cywydd mawl gan Hywel Rheinallt i Santes Dwynwen lle molir Rhisiart fel person eglwys a gysegrwyd iddi yn Llanddwyn ym Môn; cywydd gofyn am ychen gan Ieuan Deulwyn i’r Abad Dafydd Llwyd o Aberconwy, Rhisiart a Wiliam ap Gruffudd o Gochwillan ar ran Syr Rhys ap Tomas o Abermarlais, ID cerdd XXIV; cywydd mawl i Risiart gan Syr Siôn Leiaf, lle dychenir Guto, Hywel Grythor a Gwerful Mechain, Salisbury 2011: 101–18. At hynny, canodd Lewys Daron gywydd i ofyn march gan un o feibion Rhisiart, Dafydd Conwy, ar ran Siôn Wyn ap Maredudd (GLD cerdd 22).

Achres
Seiliwyd y goeden achau isod ar Salisbury 2011: 73–77. Tanlinellir enwau noddwyr Guto.

lineage
Achres Rhisiart Cyffin ab Ieuan Llwyd, deon Bangor

Roedd Rhisiart yn gefnder i Wiliam ap Gruffudd o Gochwillan ac mae’n bosibl ei fod yn perthyn o bell i Syr Gruffudd ab Einion o Henllan.

Ei yrfa
Y tebyg yw fod Rhisiart wedi dechrau ei yrfa eglwysig fel person eglwys blwyf y Gyffin yng nghwmwd Arllechwedd Isaf ym mis Mai 1470 (codwyd yr holl wybodaeth o Salisbury 2011). Cafodd Rhisiart ei ddyrchafu’n ddeon Bangor rywdro rhwng y dyddiad hwnnw a 12 Mai 1478, sef dyddiad y cofnod cynharaf lle gelwir ef yn ddeon. Bu’n ddeon gydol wythdegau’r bymthegfed ganrif a bu farw, yn ôl pob tebyg, ar 13 Awst 1492, a’i gladdu yng nghorff yr eglwys.

Fel deon y cyfarchai’r beirdd Risiart ymron ym mhob cerdd, ond gwnaeth y beirdd yn fawr hefyd o’r ffaith ei fod yn berson eglwys Llanddwyn ym Môn. At hynny, dengys rhannau o’r cerddi a ganwyd iddo gan Guto iddo fod yn weithgar yn ailadeiladu rhannau o’r eglwys a’r esgopty ym Mangor (58.7–10; 59.3–14). Yn sgil ei gefnogaeth i Harri Tudur derbyniodd arian er mwyn adeiladu siantri wedi ei gysegru i Santes Catrin yng nghorff yr eglwys. Rhoes hefyd ffenestr liw ac ynddi ddarluniau o Santes Catrin a Santes Dwynwen ym mur de-ddwyreiniol y gangell. Ar waelod y ffenestr honno ceid enw Rhisiart gyda’r teitl Magistri o’i flaen, teitl a adleisir yn hoffter y beirdd o gyfeirio ato fel mastr Rhisiart. Ymddengys ei fod yn ŵr gradd yn y gyfraith ganon.

Roedd cyfraniad Rhisiart i fywyd diwylliannol ei ddydd yn sylweddol. Rhoes fwy o nawdd i feirdd nag unrhyw ŵr crefyddol arall a ddaliodd swydd yn un o bedair esgobaeth Cymru yn ystod yr Oesoedd Canol. At hynny, o safbwynt genre ceir amrywiaeth eang iawn yn y cerddi a ganwyd iddo neu ar ei gais, oherwydd canwyd iddo ddigon o fawl confensiynol, yn ôl y disgwyl, ond canwyd hefyd lawer o gerddi ysgafn neu ddychanol. Awgrym cryf y cerddi yw ei fod gyda’r iachaf ei hiwmor o’r noddwyr oll.

Llyfryddiaeth
Salisbury, E. (2011), ‘Rhisiart Cyffin ab Ieuan Llwyd, Deon Bangor’, Dwned, 17: 73–118


Top
  • AASTAnglesey Antiquarian Society and Field Club Transactions, 1913- ŷŵ
  • ActauActauyr Apostolion yn y Testament Newydd
  • ActsThe Acts of the Apostles in the New Testament
  • APD.Gwenallt Jones (gol.), Yr Areithiau Pros (Caerdydd,1934)
  • Arch CambArchaeologia Cambrensis, 1846
  • ArchifMRCronfa Ddata Enwau Lleoedd: Archif Melville Richards / Archif Melville Richards Place-name Database
  • <http://www.e-gymraeg.co.uk/enwaulleoedd/amr>
  • Arm PIfor Williams (gol.), Armes Prydein o Lyfr Taliesin (Caerdydd, 1955)
  • Arm P2Ifor Williams (ed.), Armes Prydain from the Book of Taliesin, English version by Rachel Bromwich (Dublin, 1972)
  • ASCentM. Paul Bryant-Quinn (gol.), Apocrya Sin Cent (Aberystwyth, 2004)
  • BBwletin y Bwrdd Gwybodau Celtaidd, 1921-93
  • BaLlawysgrif yng nghasgliad Prifysgol Cymru, Bangor
  • Ba(M)Llawysgrif yng nghasgliad Bangor (Mostyn) ym Mhrifysgol Cymru, Bangor
  • BarnwyrLlyfry Barnwyr yn yr Hen Destament
  • BDHenry Lewis (gol.), Brut Dingestow (Caerdydd, 1942)
  • BDeD.Simon Evans, Buchedd Dewi (Caerdydd, 1959)
  • BDGOwen Jones a William Owen (goln.), Barddoniaeth Dafydd ab Gwilym (Llundain, 1789)
  • BeirnJ. Morris Jones, Y Beirniad (1911-20)
  • BettisfieldCasgliad Bettisfield yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / The Bettisfield collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • BLLlawysgrifau Ychwanegol yngnghasgliad y Llyfrgell Brydeinig, Llundain / The Additional Manuscripts in the British Library, London
  • BlBGCC Marged Haycock (gol.), Blodeugerdd Barddas o Ganu Crefyddol Cynnar (Llandybe, 1994)
  • Bl BXIV Dafydd Johnston (gol.), Blodeugerdd Barddas o'r Bedwaredd Ganrif arDdeg (Llandybe, 1989)
  • BodLlawysgrif yng nghasgliad Bodewryd, ynLlyfrgell Genedlaethol Cymru, Abersytwyth / A manuscript in the Bodewryd collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • BodWLlawysgrif Gymreig yng nghasgliadLlyfrgell Bodley, Rhydychen / A Welsh manuscript in the Bodleian Library, Oxford
  • 1 BrenhinoeddLlyfr Cyntaf y Brenhinoedd yn yr Hen Desatement
  • 2 BrenhinoeddAil Lyfr y Brenhinoedd yn yr Hen Destament
  • BrenSaesThomas Jones (gol.), Brenhinedd y Saesson (Caerdydd, 1971)
  • BritishHOBritish History Online http://www.british-history.ac.uk>
  • BrMIfor Williams (gol.), Breuddwyd Maxen (Bangor,1908)
  • BrM2Brynley F. Roberts (ed.), Breudwyt Maxen Wledic (Dublin, 2005)
  • BrogLlawysgrif yng nghasgliad Brogyntyn, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Brogyntyn collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • BRhMelville Richards (gol.), Breudwyt Ronabwy (Caerdydd, 1948)
  • BTThomasJones (gol.), Brut y Tywysogyon PeniarthMs. 20 (Caerdydd, 1941)
  • BYThomas Jones (gol.), Y Bibyl Ynghymraec (Caerdydd, 1940)
  • ByCyY Bywgraadur Cymreig hyd 1940(Llundain, 1953)
  • ByCy Ar-leinY Bywgraffiadur Ar-lein
  • <http://yba.llgc.org.uk/cy/index.html>
  • CLlawysgrifyn Llyfrgell Ganolog Caerdydd / A manuscript in Cardiff Central Library
  • CAIfor Williams (gol.), Canu Aneirin, (Caerdydd, 1938)
  • CAMBMCatalogueof Additions to the Manuscripts in the British Museum
  • CCJ. Fisher (ed.), The Cefn Coch MSS (Liverpool, 1889)
  • CCRCalendarof the close rolls preserved in the Public Record Office [12721509] (London,1900-63)
  • CDJohn Morris-Jones, Cerdd Dafod (Rhydychen, 1925)
  • CFGMelville Richards, Cystrawen y Frawddeg Gymraeg (ail arg.,Caerdydd, 1970)
  • CLC2Meic Stephens (gol.), Cydymaith i Lenyddiaeth Cymru (ailarg., Caerdydd, 1997)
  • CLlHIfor Williams (gol.), Canu Llywarch Hen (Caerdydd, 1935)
  • CLlLlBrynley F. Roberts (ed.), CyfrancLludd a Llefelys (Dublin, 1975)
  • CMLlawysgrif yng nghasgliad Cwrtmawr, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Cwrtmawrcollection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • CMCSCambridge Medieval Celtic Studies,19811993; Cambrian Medieval CelticStudies, 1993
  • CMOC2Dafydd Johnston (gol.), Canu Maswedd yr Oesoedd Canol (ailarg., Pen-y-bont ar Ogwr, 1998)
  • CO3 Rachel Bromwich a D. Simon Evans(goln.) gyda chymorth D.H. Evans Culhwchac Olwen (Caerdydd, 1997)
  • CPRCalendar of Patent Rolls preserved in the Record Office (London, 18911986)
  • CSTBP.J.Donovan (gol.), Cywyddau Serch y Tri Bedo(Caerdydd, 1982)
  • CTIfor Williams (gol.), Canu Taliesin (Caerdydd, 1960)
  • CTCCatrin T. Beynon Davies, `Cerddir TaiCrefydd (M.A. Cymru [Bangor], 1973)
  • CyY Cymmrodor, The Magazine of the HonourableSociety of Cymmrodorion, 18771951
  • CylchgCHSFeirCylchgrawn Cymdeithas Hanes a Chofnodion Sir Feirion (n)ydd, 1949
  • CylchgHCCylchgrawnHanes Cymru, 1960
  • Cylchg LlGC Cylchgrawn Llyfrgell Genedlaethol Cymru,1939
  • ChOIfor Williams (gol.), Chwedleu Odo (Wrecsam, 1926)
  • 1 Chronicles The First Book of the Chronicles in the Old Testament
  • 2 Chronicles The Second Book of the Chronicles in the Old Testament
  • Datguddiad`Datguddiad Ioan' yn y Testament Newydd
  • DBHenry Lewis a P. Diverres (goln.), Delwy Byd (Caerdydd, 1928)
  • DEThomas Roberts (gol.), Gwaith Dafydd ab Edmwnd (Bangor, 1914)
  • DGAHelenFulton (ed.), Selections from the Dafyddap Gwilym Apocrypha (Llandysul, 1996)
  • DGG Ifor Williams a TRoberts (goln.), Cywyddau Dafydd ap Gwilym ai Gyfoeswyr (Bangor, 1914)
  • DGG2Ifor Williams a T. Roberts (goln.), Cywyddau Dafydd ap Gwilym a'i Gyfoeswyr(ail arg., Caerdydd, 1935)
  • DG.netDafydd ap Gwilym.net <http://www.dafyddapgwilym.net>
  • DNThomasRoberts and Ifor Williams (eds.), ThePoetical Works of Dafydd Nanmor (Cardi and London, 1923)
  • DNB2H.C.G. Matthew and B. Harrison (eds.), Oxford Dictionary of National Biography (Oxford, 2004)
  • DNBOnlineOxford Dictionary of National Biography <http://www.oxforddnb.com/>
  • DWBWelsh Biography Online
  • <http://yba.llgc.org.uk/en/index.html>
  • DWHMichael Powell Siddons, The Development of Welsh Heraldry (3vols., Aberystwyth, 19913)
  • L.Dwnn: HVS.R. Meyrick (ed.), Heraldic Visitations of Wales (Llandovery,1846)
  • EANCR.J. Thomas, Enwau Afodyn a Nentydd Cymru Caerdydd, 1938)
  • EEWT.H. Parry-Williams, The English Element in Welsh (Londons, 1923)
  • tudesÉtudes celtiques, 1936
  • EVWM.E. Griths, Early Vaticination in Welsh with English Parallels (Cardi, 1937)
  • EWGTP.C. Bartrum (ed.), Early Welsh Genealogical Tracts (Cardiff, 1966)
  • GJ. Lloyd-Jones (gol.), Geirfa Barddoniaeth Gynnar Gymraeg(Caerdydd, 1931-63)
  • GazMFEWGazetter of Markets and fairs in England and Wales to 1516 <http://www.history.ac.uk/cmh/gaz/gazweb2.html>
  • GBDdGwaith Bleddyn Ddu, gol. R. Iestyn Daniel (Aberystwyth, 1994)
  • GBFRhian M. Andrews et al. (goln.), Gwaith Bleddyn Fardd a Beirdd Eraill AilHanner y Drydedd Ganrif ar Ddeg (Caerdydd, 1996)
  • GCR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Casnodyn (Aberystwyth, 1999)
  • GCBMiNerys Ann Jones ac Ann Parry Owen (goln.), Gwaith Cynddelw Brydydd Mawr,i (Caerdydd, 1991)
  • GCBMiiNerys Ann Jones ac Ann Parry Owen (goln.), Gwaith Cynddelw Brydydd Mawr,ii (Caerdydd, 1995)
  • GDBN.G. Costigan (Bosco) et al. (goln.), Gwaith Dafydd Benfras ac Eraill o FeirddHanner Cyntaf y Drydedd Ganrif ar Ddeg (Caerdydd, 1995)
  • GDCR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Dafydd y Coed a beirdd eraill o LyfrCoch Hergest (Aberystwyth, 2002)
  • GDEpOwen Thomas (gol.), Gwaith Dafydd Epynt (Aberystwyth, 2002)
  • GDG Thomas Parry (gol.), Gwaith Dafydd ap Gwilym(Caerdydd, 1952)
  • GDG3 Thomas Parry (gol.), Gwaith Dafydd ap Gwilym (trydydd arg., Caerdydd, 1979)
  • GDGorErwain H. Rheinallt (gol.), Gwaith Dafydd Gorlech (Aberystwyth,1997)
  • GDIDA.Eleri Davies (gol.), Gwaith Deio ab Ieuan Du a Gwilym ab Ieuan Hen (Caerdydd, 1992)
  • GDLlW. Leslie Richards (gol.), Gwaith Dafydd Llwyd o Fathafarn(Caerdydd, 1964)
  • Genesis`Llyfr Genesis' yn yr Hen Destament
  • GenesisThe Book of Genesis in the Old Testament
  • GEOR. Geraint Gruydd a Rhiannon Ifans(goln.), Gwaith Einion Oeiriad a Dafydd Ddu o Hiraddug, gol. (Aberystwyth, 1997)
  • GGDTN.G. Costigan (Bosco) et al. (goln.), Gwaith Gruudd ap Dafydd ap Tudur, Gwilym Ddu o Arfon, Trahaearn Brydydd Mawr ac Iorwerth Beli (Aberystwyth, 1995)
  • GGHD.J. Bowen (gol.), Gwaith Gruudd Hiraethog (Caerdydd, 1990)
  • GGGrBarry J. Lewis ac Eurig Salisbury (goln.), Gwaith Gruffudd Gryg(Aberystwyth 2010)
  • GGlJ. Llywelyn Williams ac Ifor Williams (goln.), Gwaith Gutor Glyn (Caerdydd, 1939)
  • GGl2 J. Llywelyn Williams ac Ifor Williams(goln.), Gwaith Guto'r Glyn (ail arg., Caerdydd, 1961)
  • GGLlRhiannon Ifans (gol.), Gwaith Gruudd Llwyd ar Llygliwiaid Eraill(Aberystwyth, 2000)
  • GGMDiBarry J. Lewis (gol.), Gwaith Gruudd ap Maredudd ap Dafydd, i, Canu i deulu Penmynydd (Aberystwyth, 2003)
  • GGMD iiBarry J. Lewis (gol.), Gwaith Gruudd ap Maredudd ap Dafydd, ii, Canu Crefyddol (Aberystwyth, 2005)
  • GGMDiiiAnn Parry Owen (gol.), Gwaith Gruudd ap Maredudd ap Dafydd, iii, Canu Amrywiol (Aberystwyth, 2007)
  • GGrGRhiannon Ifans, Ann Parry Owen,W. Dyfed Rowlands ac Erwain H. Rheinallt (goln.), Gwaith Gronw Gyriog, Iorwerth ab y Cyriog, Mab Clochyddyn, Gruudd ap Tudur Goch ac Ithel Ddu (Aberystwyth, 1997)
  • GHCIslwyn Jones (gol.), Gwaith Hywel Cilan (Caerdydd, 1963)
  • GHCEMHuw Ceiriog Jones (gol.), Gwaith Huw Ceiriog ac Edward Maelor(Caerdydd, 1990)
  • GHDA.Cynfael Lake (gol.), Gwaith Huw ap Dafyddap Llywelyn ap Madog (Aberystwyth, 1995)
  • GHSDylanFoster Evans (gol.), Gwaith Hywel Swrdwala'i deulu (Aberystwyth, 2000)
  • GIBHGwaithIeuan Brydydd Hir (gol.), M. Paul Bryant-Quinn (Aberystwyth, 2000)
  • GIFHowell L. Jones ac E.I. Rowlands(gol.), Gwaith Iorwerth Fynglwyd(Caerdydd, 1975)
  • GIGD.R. Johnston (gol.), Gwaith Iolo Goch (Caerdydd, 1988)
  • GILlFM. Paul Bryant-Quinn (gol.), Gwaith Ieuan ap Llywelyn Fychan, Ieuan Llwyd Brydydd a Lewys Aled (Aberystwyth, 2003)
  • GIRhR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Ieuan ap Rhydderch (Aberystwyth,2003)
  • GLDA. Cynfael Lake (gol.), Gwaith Lewys Daron (Caerdydd, 1994)
  • GLGCDafydd Johnston (gol.), Gwaith Lewys Glyn Cothi (Caerdydd,1995)
  • GLMEurys I. Rowlands, Gwaith Lewys Mn (Caerdydd, 1975)
  • GLMorgA. CynfaelLake (gol.), Gwaith Lewys Morgannwg (dwy gyfrol, Aberystwyth, 2004)
  • GLlR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Llawdden (Aberystwyth, 2006)
  • GLlBHAnn Parry Owen a Dylan Foster Evans(gol.), Gwaith Llywelyn Brydydd Hoddnant, Dafydd ap Gwilym, Hillyn ac eraill (Aberystwyth, 1996)
  • GLlFKathleen Anne Bramley et al. (gol.), Gwaith Llywelyn Fardd I ac Eraill o Feirdd y Ddeuddegfed Ganrif (Caerdydd, 1994)
  • GLlGDafydd Johnston (gol.), Gwaith Llywelyn Goch ap Meurig Hen(Aberystwyth, 1998)
  • GLlLlElin M. Jones (gol.), Gwaith Llywarch ap Llywelyn `Prydydd y Moch' (Caerdydd, 1989)
  • GMBJ.E. Caerwyn Williams et al. (gol.), Gwaith Meilyr Brydydd a'i Ddisgynyddion (Caerdydd, 1994)
  • GMBrA. Cynfael Lake (gol.), Gwaith Mathau Brwmld (Aberystwyth,2002)
  • GMDHuw Meirion Edwards (gol.), Gwaith Madog Dwygraig (Aberystwyth,2006)
  • GMRhEnid Roberts (gol.), Gwaith Mareduddap Rhys ai Gyfoedion (Aberystwyth, 2003)
  • GMWD. Simon Evans, A Grammar of Middle Welsh (Dublin, 1964)
  • GMWLTimothy Lewis, A Glossary of Mediaeval Welsh Law (Manchester,1913)
  • GOE. Bachellery (d.), Loeuvre potique de Gutun Owain(Paris, 19501)
  • GOLlMEurys Rolant (gol.), Gwaith Owain ap Llywelyn ab y Moel(Caerdydd, 1984)
  • GP G.J. Williams ac E.J. Jones (gol.), Gramadegaur Penceirddiaid (Caerdydd,1934)
  • GPBHuw Meirion Edwards (gol.), Gwaith Prydydd Breuan, Rhys ap Dafydd ab Einion, Hywel Ystorm, a cherddi dychan dienw o Lyfr Coch Hergest (Aberystwyth,2000)
  • GPCGeiriadur Prifysgol Cymru (Caerdydd, 1950)
  • GPC2Geiriadur Prifysgol Cymru (ail argraad, Caerdydd, 2003)
  • GPhEM.Paul Bryant-Quinn (gol.), Gwaith Syr Phylib Emlyn, Syr Lewys Meudwy a Mastr Harri ap Hywel (Aberystwyth, 2001)
  • GRhBEurys I. Rowlands (gol.), Gwaith Rhys Brydydd a Rhisiart ap Rhys (Caerdydd,1976)
  • GRhGEDylan Foster Evans (gol.), Gwaith Rhys Goch Eryri (Aberystwyth, 2007)
  • GSCA.Cynfael Lake (gol.), Gwaith Sin Ceri (Aberystwyth, 1996)
  • GSCyfR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Dafydd Bach ap Madog Wladaidd 'Sypyn Cyfeiliog a Llywelyn ab y Moel (Aberystwyth, 1998)
  • GSDTRhiannon Ifans (gol.), Gwaith Syr Dafydd Trefor (Aberystwyth, 2005)
  • GSHA.Cynfael Lake (gol.), Gwaith Sin ap Hywel (Aberystwyth, 1999)
  • GSRhNerys Ann Jones ac Erwain Haf Rheinallt(gol.), Gwaith Sefnyn, Rhisierdyn,Gruudd Fychan ap Gruudd ab Ednyfed a Llywarch Bentwrch (Aberystwyth,1995)
  • GSTEnid Roberts (gol.), Gwaith Sin Tudur (2 gyf., Caerdydd,1980)
  • GTPThomas Roberts (gol.), Gwaith Tudur Penllyn ac Ieuan ap TudurPenllyn, gol. (Caerdydd, 1958)
  • GwynLlawysgrif yng nghasgliad J. Gwyneddon Davies, yn Llyfrgell Prifysgol Cymru, Bangor
  • GyBDafydd Johnston (gol.), Galar y Beirdd: Marwnadau Plant/Poets'Grief: Medieval Welsh Elegies for Children (Caerdydd, 1993)
  • HCLlLeslie Harries (gol.), Gwaith Huw Cae Llwyd ac Eraill(Caerdydd, 1953)
  • HPEHistoriaPeredur vab Efrawc, gol. Glenys Witchard Goetinck (Caerdydd, 1976)
  • HPFJ.Y.W. Lloyd, The History of Powys Fadog, (6 vols., London, 18817)
  • IDIfor Williams (gol.), Casgliad o Waith Ieuan Deulwyn (Bangor,1909)
  • IGEHenry Lewis, Thomas Roberts ac IforWilliams (gol.), Cywyddau Iolo Goch acEraill (Bangor, 1925)
  • IGE2Henry Lewis, Thomas Roberts ac IforWilliams (gol.), Cywyddau Iolo Goch acEraill (ail arg., Caerdydd, 1937)
  • IGPDafydd Johnston (ed.), Iolo Goch: Poems (Llandysul, 1993)
  • Ioan`Yr Efengyl yn l Sant Ioan' yn y Testament Newydd
  • JMHRSJournalof the Merioneth Historical and Record Society, 1949
  • JohnThe Gospel according to John in theNew Testament
  • JudgesThe Book of Judges in the Old Testament
  • KAA 2Patricia Williams (gol.), Kedymdeithyas Amlyn ac Amic (Caerdydd,1982)
  • 1 KingsThe First Book of the Kings in the Old Testament
  • 2 KingsThe Second Book of the Kings in the Old Testament
  • LBSS. Baring-Gould and J. Fisher, The Lives of the British Saints (4vols., London, 190713)
  • Luc`Yr Efengyl yn l Sant Luc' yn yTestament Newydd
  • LukeThe Gospel according to Luke in theNew Testament
  • LlAJ. Morris Jones and John Rhŷs (eds.), The Elucidarium from Llyvyr Agkyr Llandewivrevi (Oxford, 1894)
  • LlBS.J. Williams a J.E. Powell (gol.), Cyfreithiau Hywel Dda yn l Llyfr Blegywryd(Caerdydd, 1942)
  • LlCyLlnCymru, 1950
  • LlGCLlawysgrif yng nghasgliad Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the collection of theNational Library of Wales, Aberystwyth
  • LlIAled Rhys Wiliam (ed.), Llyfr Iorwerth (Cardi, 1960)
  • LlstLlawysgrif yng nghasgliad Llanstephan, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Llanstephan collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • Marc`Yr Efengyl yn l Sant Marc' yn y Testament Newydd
  • MarkThe Gospel according to Mark in the New Testament
  • Mathew`Yr Efengyl yn l Sant Mathew' yn y Testament Newydd
  • MatthewThe Gospel according to Matthew in the New Testament
  • MCFY Mynegai i Farddoniaeth Gymraeg y Llawysgrifau / The Index to Welsh Poetry inManuscript
  • <http://maldwyn.llgc.org.uk>
  • MEDMiddle English Dictionary (Michigan, 1963)
  • MonWMonastic Wales <http://www.monasticwales.org>
  • MontCollCollections Historical and Archaeological... by the Powysland Club, 1868
  • MosLlawysgrif yng nghasgliad Mostyn, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Mostyn collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • MWMDaniel Huws, Medieval Welsh Manuscripts (Cardiand Aberystwyth, 2000)
  • NCENewCatholic Encyclopaedia (New York, 1967-79)
  • NCLWMeic Stephens (ed.), The New Companion to the Literature of Wales(Cardiff, 1998)
  • NLWJNational Library of Wales Journal, 1939
  • OBWVThomasParry (ed.), The Oxford Book of Welsh Verse (Oxford, 1976)
  • OCD3Simon Hornblower and Antony Spawforth(eds.), The Oxford Classical Dictionary(third ed., Oxford, 1996)
  • ODCC3F.L. Cross and E.A. Livingstone (eds.), The Oxford Dictionary of the Christian Church (third ed., Oxford, 1967, revised 2005)
  • OED2The Oxford English Dictionary (second ed., Oxford, 1989)
  • OED OnlineThe Oxford English Dictionary
  • <http://www.oed.com>
  • PACFJ.E. Griffith, Pedigrees of Anglesey and Carnarvonshire Families (Bangor, 1914)
  • PenLlawysgrif yng nghasgliad Peniarth, ynLlyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Peniarth collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • Peniarth49E. Stanton Roberts a W.J. Gruffydd (gol.), Peniarth 49 (Caerdydd, 1929)
  • Peniarth67E. Stanton Roberts a W.J. Gruffydd (ed.), Peniarth 67 (Cardiff, 1918)
  • Peniarth76E. Stanton Roberts a W.J. Gruffydd (gol.), Peniarth 76 (Caerdydd, 1927)
  • PKM Ifor Williams (gol.), Pedeir Keinc y Mabinogi (Caerdydd, 1930)
  • PsalsmThe Psalms in the Old Testament
  • RBJohn Rhs and J. Gwenogvryn Evans(eds.), The Text of the Bruts from the Red Book of Hergest (Oxford, 1890)
  • RCAHM (Anglesey)An Inventory of the Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire: Anglesey (London, 1937)
  • RCAHM (Caernarvonshire) An Inventory of the Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire: Caernarvonshire (3 vols.,London, 1956, 1960, 1964)
  • RCAHM (Flint)An Inventory of the Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire, Vol II: County of Flint (London, 1912)
  • RCAHM (Merionethshire) An Inventory of Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire: Merionethshire (London, 1921)
  • RepWMDaniel Huws, Repertory of Welsh Manuscripts (iw gyhoeddi)
  • RevelationThe Revelation to John in the New Testament
  • RMJohn Rhs and J. Gwenogvryn Evans(eds.), The Text of the Mabinogion from the Red Book of Hergest(Oxford, 1887)
  • RWMJ. Gwenogvryn Evans (ed.), Report on Manuscripts in the Welsh Language(London, 18981910)
  • SalmauLlyfr y Salmau yn yr Hen Destament
  • SCStudiaCeltica, 1966
  • SoldierLMEThe Soldier in later Medieval England
  • <http://www.medievalsoldier.org>
  • StoweLlawysgrif o gasgliad Stowe yn yLlyfrgell Brydeinig
  • TAT. Gwynn Jones (gol.), Gwaith Tudur Aled (Caerdydd, 1926)
  • TCT.J.Morgan, Y Treigladau au Cystrawen (Caerdydd,1952)
  • TCHSTransactionsof the Caernarvonshire Historical Society, 1939
  • TCHSDdTrafodionCymdeithas Hanes Sir Ddinbych, 1952
  • TCHSGTrafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon,1939
  • TDHSTransactionsof the Denbighshire Historical Society, 1952
  • THSCTheTransactions of the Honourable Society of Cymmrodorion, 1892/3
  • TLlMG.J. Williams, Traddodiad Llenyddol Morgannwg (Caerdydd, 1948)
  • TYP3Rachel Bromwich (ed.), Trioedd Ynys Prydein: The Triads of the Island of Britain (third ed., Cardi, 2006)
  • WATU Melville Richards, Welsh Administrative and TerritorialUnits (Cardi, 1969)
  • WBOnlineWelsh Biography Online <http://yba.llgc.org.uk/en/index.html>
  • WCDP.C. Bartrum, A Welsh Classical Dictionary: People in History and Legend up to about A.D. 1000 (Aberystwyth, 1993)
  • WGJ. Morris Jones, A Welsh Grammar (Oxford, 1913)
  • WG1P.C.Bartrum, Welsh Genealogies AD 300-1400 (Cardiff, 1974)
  • WG2P.C. Bartrum, Welsh Genealogies AD 1400-1500 (Aberystwyth, 1983)
  • WHRThe Welsh History Review, 1960-
  • WMJ. Gwenogvryn Evans (ed.), The White Book Mabinogion (Pwllheli,1907; adargraffiad, Caerdydd, 1973)
  • WyLlawysgrif yng nghasgliad Wynnstay, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Wynnstay collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • YBJ.E. Caerwyn Williams (gol.), Ysgrifau Beirniadol, (Dinbych, 1965 )
  • YBHMorgan Watkin (gol.),Ystorya Bown de Hamtwn, (Caerdydd, 1958)
  • YCM2Stephen J. Williams (gol.), Ystorya de Carolo Magno (ail arg.,Caerdydd, 1968)
  • YER. Iestyn Daniel (gol.), Ymborth yr Enaid (Caerdydd, 1995)
  • YEPWCGruffydd Aled Williams (gol.), Ymryson Edmwnd Prys a Wiliam Cynwal (Caerdydd, 1986)
  • YGIVGwilymLloyd Edwards (gol.), Ystorya Gwlat Ieuan Vendigeit (Caerdydd, 1999)
  • YMThA.O.H. Jarman (gol.), Ymddiddan Myrddin a Thaliesin (Caerdydd, 1951)