Y llawysgrifau
Ceir copi o’r gerdd hon mewn 16 llawysgrif. Fel y gwelir yn y stema rhoir ystyriaeth i dri phrif destun, sef Pen 99, X¹ ac X² (cwpled cyntaf y gerdd yn unig a geir yn llaw John Jones Gellilyfdy yn Pen 221, ac ni oroesodd copi cyflawn o’r gerdd yn ei law ef). Mae ôl llaw copïwyr diweddarach i’w weld ar bob un o’r tri, ond mae’n amlycach yn nhestun Pen 99, lle diwygiwyd darlleniadau yn llinellau 9 a 61 a llinell gyfan yn achos 16 (gw. y nodiadau isod). Mae’n ddiffygiol hefyd yn llinellau 1, 18 a 31. Fodd bynnag, mae’n eglur ei fod yn ategu darlleniadau cywir a geir yn un o’r ddau destun arall yn llinellau 7, 10 Gwynedd, 13 ym Nudd, 33, 39, 42, 45, 52 moledau, 53, 54 tri, 59, 65, 66 a 67. At hynny, lle ceir anghytundeb rhwng X¹ ac X² heb fodd o bwys i wahaniaethu rhyngddynt defnyddir tystiolaeth Pen 99 i dorri’r ddadl (11, 13 iach, 22, 23, 26, 41, 43, 50 a 52 fy nheml). Noder bod testun X¹ yn ddiffygiol yn llinellau 10 Gwynedd, 13 ym Nudd, 39, 52 moledau, 54 tri, 65 a 67, a thestun X² yn llinellau 7, 33, 42, 45, 53, 59 a 66.

Trawsysgrifiadau: LlGC 17114B, Pen 77 a Pen 99.

Stema

Teitl
O ran y rhodd gellid dilyn ffurf lawn yr hyn a geir yn nheitlau mwyafrif y llawysgrifau ac yn llinell 43 ’sglatys (gw. y nodyn), sef ysglatys (cf. GGl 256 ‘ysglâts’). Ond noder yr hyn a geir mewn llaw ddiweddarach yn Gwyn 4 cerrig teils. Sylwer mai fel teils yr enwir y rhodd yn llinellau 6 a 17, ac, er hwylustod, defnyddir y gair hwnnw yn y golygiad presennol gan y bernir ei fod yn air mwy cyfarwydd heddiw nac ysglatys.

1 Rhoi tŷ’r wyf fry ar y fron  Dilynir X¹. Gthg. X² Rhoi tŷ yr wyf fry ar fron. Ceir y ddau ddarlleniad gwahanol ynghyd yn Pen 99 Rhoi ty yr wy fry ar y fron. Bernir mai tyr neu tvyr a geid yn y gynsail ac y dehonglwyd y darlleniad hwnnw fel ty yr yn Pen 99 ac X², gan achosi i gopïydd X² hepgor y fannod er mwyn sicrhau llinell seithsill (cf. 7n). Mae’n sicr yn haws dod i’r casgliad hwnnw na chymryd bod y fannod wedi ei hychwanegu yn Pen 99 ac X¹.

7 tŷ a siambr  Dilynir Pen 99 ac X¹. Gthg. X² to siambr, lle’r ymddengys na sylweddolwyd bod sy ym yn cywasgu ac yr hepgorwyd a er mwyn sicrhau llinell seithsill, gan roi to yn lle ty i greu synnwyr (cf. 1n).

8 Aberogwen  Cf. LlGC 17114B aber ogwaen (gw. Owen and Morgan 2007: 354; Williams 1962: 43–4).

9 cyfrio  Gthg. Pen 99 kerfio. Er na ellir diystyru’r darlleniad yn llwyr o safbwynt y gynghanedd, bernir mai diwygiad ydyw gan gopïydd a oedd yn anghyfarwydd â darlleniad y golygiad.

10 Gwynedd  Dilynir Pen 99 ac X². Gthg. X¹ gwynion. Ymddengys Gwynedd rywfaint yn fwy synhwyrol yma.

10 gaened  Gthg. y ffurf gysefin caened ym mhob llawysgrif, ond nid ymddengys y gellir cyfiawnhau’r darlleniad hwnnw’n hawdd iawn o safbwynt ystyr. Cymerir bod kaened yn y gynsail yn sgil y calediad ac na sylweddolodd copïwyr diweddarach mai’r ffurf dreigledig a ddisgwylid.

11 mastr  Dilynir Pen 99 ac X². Gthg. darlleniad GGl yn X¹ meistr (cf. 58.5n (testunol)).

13 ym Nudd  Dilynir Pen 99 ac X². Gthg. gwall copïo yn X¹ mi Nudd.

13 iach  Dilynir y ffurf a geir yn Pen 99 ac X². Gthg. darlleniad GGl yn X¹ ach (gw. GPC² 17 d.g. ach⁵).

15 o Ronwy  Gall mai o Oronwy a olygid ac y ceid cywasgiad, ond ni cheir ateg i hynny yn y llawysgrifau.

16 A Deuddwr, unwaed oeddym  Dilynir X¹ ac X². Gthg. Pen 99 o dewdwr vn waed ydym. Fel y trafodir yn y nodyn ar Syr Gruffudd ab Einion nid yw ei ach yn gwbl eglur ac ni ellir cynnig darlleniad hyderus ar gyfer y llinell hon ar sail yr wybodaeth achyddol yn unig. Mae’n bosibl y gallai Syr Gruffudd gyfrif Tewdwr Mawr ymhlith ei hynafiaid, ond ni cheir sicrwydd. Ar y llaw arall, mae ei gyswllt posibl â chwmwd Deuddwr hyd yn oed yn fwy annelwig. Bernir, felly, ei bod yn fwy tebygol y troid devddwr, neu, yn gywirach, devδwr, yn dewdwr wrth gopïo, ac y diwygid ail hanner y llinell yn ei dro er mwyn cwblhau’r gynghanedd.

18 tŷ  Gthg. Pen 77 a Pen 99 tai. Bernir mai camgymeriad ydyw am tvy (gw. GPC 3668 d.g. tŷ).

22 ond y  Dilynir Pen 99 ac X¹. Gthg. X² neb ond (darlleniad GGl).

23 chynhonwr  Dilynir Pen 99 ac X². Gthg. X¹ chanhonwr (er mai darlleniad y golygiad a geir yn LlGC 3049D; ymhellach, gw. 58.9n (testunol)). Ni cheir GGl chanonwr yn y llawysgrifau a drafodir yma.

26 Deinioel  Dilynir Pen 99 ac X¹. Gthg. darlleniad tebygol X² denioel.

27 Gwyrfái  Gthg. Pen 77 gwrvai (cf. 58.4n Gwyrfái (testunol)).

30 Iarddur  Collwyd i- mewn rhai llawysgrifau, ond ni cheir amheuaeth mai Iarddur a geid yn y gynsail (cf. Trearddur ym Môn, sef tref + Iarddur; gw. Owen and Morgan 2007: 463).

31 Efô’n fyr, ni chaf un fwy  Dilynir X¹. Gthg. Pen 99 evro /n/ fyr ni chawn^{ir} vn vwy ac X² ni chae hvn vwy. Y tebyg yw bod ôl camgopïo ar y ddau: camddehonglwyd evo neu euo yn ffynhonnell Pen 99 ac yna fe’i diwygiwyd yn euro, a gall mai chavvn yn y gynsail a barodd yr amrywio yn ail hanner y llinell.

32 ar draws  Gthg. BL 14969 o dra^ws. Dilynir mwyafrif y llawysgrifau. Dilynwyd diwygiad Pen 152 ar^o draws yn GGl.

33 dean  Dilynir Pen 99 ac X¹. Gthg. X² deon. Prawf y gynghanedd mai dean a geir yn llinell 61.

39 ddengmil  Gthg. X¹ ddeugeinmil, sy’n rhoi llinell wythsill a chynghanedd sain wannach. Ffrwyth camddehongli ddeng- fel ddeug- ydyw yn ôl pob tebyg.

41 nis cyrhaeddai  Dilynir Pen 99 ac X¹. Gthg. X² ni chyrhaeddai.

42 rhôi  Gthg. darlleniad cynganeddol wallus X² kae, sef ffrwyth camgopïo k- yn lle R- yn ôl pob tebyg.

43 ’sglatys  Dilynir, yn rhannol, Pen 99 ac X¹ ysglatys. Nid yw’n gwbl eglur beth a geid yn X²: ceir darlleniad y golygiad yn LlGC 17114B ac ysglats yn BL 14969, ac ysglats eto yn nheitl y gerdd yn y ddau. Gellid dilyn yr olaf (lle syrth yr acen ar yr ail sillaf), sef yr unig ddarlleniad sy’n rhoi llinell seithsill, a chymryd mai cynghanedd drychben a geid yn y llinell hon. Ond mae -ys ym mhob darlleniad arall, ynghyd â 98.62 Ysglatys o’r wisg g’letaf, yn awgrymu mai y- ar ddechrau’r gair y dylid ei hepgor (ar y ffurfiau, gw. GPC 3243 d.g. sglats).

45 cotarmur  Gthg. darlleniad rhyfedd X² kwotharmvr, na cheir unrhyw sail iddo yn y Saesneg coat-armour (gw. OED Online s.v.).

46 côp  Dilynir mwyafrif y llawysgrifau. Gthg. BL 14969 kob. Gall mai’r darlleniad hwnnw a geid yn wreiddiol ac mai’r ffurf dan ddylanwad y calediad -b + c- a geir yn y llawysgrifau eraill (gw. CD 214; cf. 10n gaened). Fel y saif rhaid cymryd bod y calediad hwnnw’n digwydd yn esgob capusgain er mwyn sicrhau cynghanedd sain (ceir esgop yn Gwyn 4 a LlGC 17114B). Ar y ffurfiau, gw. GPC 523 d.g. cob.

46 Côp, cap esgob capusgain  Gthg. Gwyn 4 cop cap^cwmp escop campuscain.

48 ungraig  Ni cheir darlleniad GGl wengraig yn y llawysgrifau a drafodir yma.

50 phinnau  Dilynir Pen 99 ac X². Gthg. X¹ phiniau (darlleniad GGl). Ar y ffurfiau, gw. GPC 2805 d.g. pìn¹.

52 moledau  Gthg. darlleniad gwallus X¹ moldiau.

52 fy nheml  Dilynir Pen 99 ac X¹. Gthg. X² ynhemyl.

53 yn  Dilynir Pen 99 ac X¹. Gthg. darlleniad GGl yn X² ail. Bernir bod darlleniad y golygiad yn rhagori o ran llif yr ystyr yn llinellau 53–6.

54 tri  Dilynir darlleniad anos (o bosibl) Pen 99 ac X². Gthg. darlleniad GGl yn X¹ tir. Sylwer y ceir tir elfydd yng nghopi Llst 119, 26, o’r gerdd chwedlonol ‘Cadair Aur Taliesin’, ond tri elfydd ym mhob copi neu fersiwn arall o’r gerdd (gw. Gruffudd 1997: 158–64). Ymhellach, gw. 61.54n (esboniadol).

54 elfydd  Sylwer ar ychwanegiad William Salesbury yn Gwyn 4 eⁱlvydd (gw. GPC 1205 d.g. elfydd²; Williams 1950: 198).

58 Llion  Gthg. BL 14969 lleon (darlleniad GGl).

59 cyfalle  Dilynir, yn rhannol, X¹ cyfallau a darlleniad gwreiddiol Pen 99 kafallv. Gthg. darlleniad GGl yn X² gryfellau/grafellau, sy’n ddigon derbyniol o safbwynt ystyr (gw. GPC 576 d.g. crafell ‘rhawlech, offeryn hirgoes neu wialen a estynnir gan bobydd i’r ffwrn i’w glanhau a symud y torthau a’r teisennau; llafn, tafell’). Ond gall fod yn ddadlennol i gopïydd diweddarach geisio rhoi’r darlleniad hwnnw yn lle’r darlleniad gwreiddiol yn Pen 99. Bernir mai kyfalle a geid yn y gynsail: dehonglodd copïydd X¹ y llythyren olaf fel -au lluosog ac fe’i camgopïwyd yn Pen 99 (cf. bore → borau, gw. GPC 301 d.g.; ond dylid nodi’r posibilrwydd mai cyfallu a geid yn ffynhonnell y llawysgrif honno; gw. GPC 676 d.g. ‘gallu, grym; cyfartaledd’).

61 rhwyddlan  Gthg. Pen 99 rhwyddgan.

63 Degeingl  Dilynir BL 14969. Gthg. Degaingl yn y llawysgrifau eraill fel yn GGl, ond ni cheir tystiolaeth o blaid y ffurf honno yn ArchifMR. Y tebyg yw mai amrywiad orgraffyddol ydyw (ymhellach, gw. 70.32n (testunol)).

65 am  Gthg. darlleniad gwallus X¹ vn.

66 Y mae’r glod pe mwy’r gludair  Dilynir Pen 99 ac X¹. Collwyd y gair cyntaf yn X². Dilynodd GGl ddiwygiad BL 14969 mae r glod pe bai mwyr glvda[ir].

67 o’i  Yn Gwyn 4 yn unig y ceir y rhagenw yng ngrŵp X¹.

Llyfryddiaeth
Gruffudd, G.F. (1997), ‘Cerddi Taliesin Ben Beirdd y Gorllewin’ (Ph.D. Cymru [Bangor])
Owen, H.W. and Morgan, R. (2007), Dictionary of the Place-names of Wales (Llandysul)
Williams, I. (1950), ‘elfydd “tebyg” ’, B xiii: 197–8
Williams, I. (1962), Enwau Lleoedd (ail arg., Lerpwl)

Cywydd i ofyn teils to yw hwn a ganwyd i Risiart Cyffin, deon Bangor, ar ran ei berthynas, Syr Gruffudd ab Einion o Henllan ger Dinbych. Mae’r gerdd yn enghraifft wych o gywydd gofyn lle mae’r bardd yn ‘ymabsenoli’n llwyr’ ac yn cymryd arno bersona’r eirchiad o’r cychwyn cyntaf (gw. Huws 1998: 143). Llais Syr Gruffudd a glywir gydol y gerdd, mewn gwirionedd, er y gellid dadlau mai llais Guto a glywir yn llinellau 35–6 ac yn y fendith a roir yn gyfnewid am y to yn y cwpled olaf. Yn ddiddorol ddigon nid yw’r cywydd yn dilyn strwythur arferol genre y cywydd gofyn. Gan amlaf annerchid y darpar roddwr, cyflwynid y cais am rodd a’i dyfalu cyn cloi’r gerdd (gw. ibid. 87, 89). Yn y gerdd hon cyflwynir y cais am rodd yn gyntaf (llinellau 1–10) ac yna’r eirchiad (11–16) cyn moli’r darpar roddwr (17–34), disgrifio’r rhodd (35–64) a dwyn y gerdd i ben gyda bendith (65–8).

Dyddiad
Penodwyd Rhisiart Cyffin yn ddeon Bangor rywdro rhwng 1474 a 1478 a bu farw, yn ôl pob tebyg, yn 1492. Ymddengys yn ddiogel tybio bod y gerdd hon wedi ei chanu rhwng c.1480 a 1492. A chymryd bod Guto’n rhy hen i glera y tu hwnt i gyffiniau abaty Glyn-y-groes erbyn c.1490, cynigir y canwyd y gerdd hon rywdro yn ystod wythdegau’r ganrif. Ni cheir dim gwybodaeth am yr eirchiad, Syr Gruffudd ab Einion, a allai fod o fudd wrth geisio pennu dyddiad manylach ar gyfer y gerdd.

Golygiad blaenorol
GGl cerdd XCVIII.

Mesur a chynghanedd
Cywydd, 68 llinell.
Cynghanedd: croes 56% (38 llinell), traws 22% (15 llinell), sain 22% (15 llinell), dim llusg.

1 y fron  Gall fod yn enw priod, ond ni ddaethpwyd o hyd i fryn amlwg o’r enw hwnnw yng nghyffiniau Henllan.

2 caer uchel rhag gwreichion  Cred Lake (GSH 13.52n) mai at y sêr y cyfeirir yma, a gellid cynnig ‘caer uchel o flaen sêr gwib’ fel aralleiraid. Ond yng nghyd-destun y cwpled nesaf ymddengys ystyron mwy uniongyrchol gwreichion yn fwy perthnasol (gw. GPC 1703 d.g. ‘gronyn(nau) bychan (bychain) o dân’). Dywed Guto fod gan feini fantais dros wellt rhyg mawr, a’r tebyg yw mai natur fflamadwy gwellt sydd ganddo mewn golwg. O safbwynt y cwpled cyntaf gall gwreichion, yng nghyd-destun ystyr arferol y gair, olygu ‘dinistr’ yn gyffredinol. Byddai safle uchel llys Syr Gruffudd yn sicrhau ei fod yn rhydd o wreichion tanau a ddefnyddid i ddinistrio trefi ar lawr gwlad, ac mae’r ffaith fod gwreichion yn bethau bach iawn yn mawrygu’r llys ymhellach.

8 To brig tai Aberogwen  Mae’n demtasiwn deall brig fel ansoddair yma, er na ellir ei ddeall felly yn ôl GPC 324 d.g. Gall mai ‘safon rhagoriaeth’ yw’r ystyr yn fras yma, neu ‘mwyaf rhagorol’ mewn perthynas â thai Aberogwen (gw. 8n isod), ond gall hefyd mai at frig toeon tai neu dŷ arbennig yn Aberogwen y cyfeirir.

8 Aberogwen  Ffermdy heddiw ar lannau dwyreiniol aber afon Ogwen yng nghwmwd Arllechwedd Uchaf yng Ngwynedd (nis rhestrir yn WATU). Gall mai at Landygái neu Dal-y-bont ymhellach i fyny’r afon y cyfeirir, ond ceir nifer o gyfeiriadau eraill at Aberogwen yn benodol mewn cyswllt â’r diwydiant llechi cynnar. Cf. disgrifiad Siôn Tudur o’r teils yn y gerdd a ganodd i’w gofyn gan ddeon Bangor ar ran Tudur ap Rhobert, gw. GST 81.71–2 Brethyn aur yn britho nen, / Brigawndr o Aberogwen. Mae’n ddigon posibl hefyd mai o Aberogwen y cludwyd y teils a ganodd Siôn ap Hywel i’w gofyn gan Wiliam ap Wiliam o Gochwillan ar ran Huw ap Rhys o Fôn (gw. GSH 13.73–4 a 151n): Doir â’i long i dir y wlad; / O’u dwyn, llaw Dduw amdanad! Yn ôl Lindsay (1974: 19–20) mae’n bosibl mai ar long o Aberogwen y cludwyd teils i doi rhannau o gastell Conwy yn y drydedd ganrif ar ddeg, ac mae’n sicr mai oddi yno y’u cludwyd pan aildowyd y castell yn 1525 (ibid. 20). Cyfeirir at weithgarwch tebyg yn 1544 (ibid. 27) pan gloddwyd am lechi ym mhlwyf Llandygái a’u hwylio o Aberogwen neu Abercegin (sef yr hen enw ar Borth Penrhyn ger Bangor). Rhwng 1358 a 1360 cludwyd dros ugain mil o deils i Gaer o ‘Ogwen’ er mwyn toi stablau’r castell yno (ibid. 20).

10 Gwynedd  Gw. 26n.

10 craig  Gall mai’r graig yn Eryri y tynnwyd y teils ohoni a olygir, ynteu, a chymryd bod cryn dipyn o gerrig ym muriau tŷ newydd Syr Gruffudd (gw. 45 y mur main), y tŷ ei hun.

10 caened  Yn GPC 383 d.g. caened² deellir yr enghraifft hon o’r gair fel ansoddair, sef ‘llwyd’, ond bernir mai enw ydyw mewn gwirionedd, sef ‘math o frethyn llwyd’ (gw. ibid.). Ni raid ystyried caened¹, ‘gwisg, gorchudd’ (gw. ibid. d.g.), gan y gwrthodwyd yr unig enghraifft gynnar o’r gair yn yr ystyr honno yn GLlG 4.22n.

11 mastr Risiart  Sef Rhisiart Cyffin, deon Bangor a’r rhoddwr yn y gerdd hon. Mae’r teitl mastr yn cyfeirio at ei ddysg.

12 mi yw ei nai  Nid o reidrwydd nai yn ystyr lythrennol y gair (er ei bod yn bosibl fod cyswllt teuluol agos rhwng Rhisiart a Syr Gruffudd nas cofnodwyd), eithr yn syml berthynas iau o’r un teulu (gw. Syr Gruffudd).

13 Nudd  Ynghyd â Mordaf Hael a Rhydderch Hael roedd Nudd Hael fab Senyllt yn un o Dri Hael Ynys Prydain (gw. TYP³ 5–7 a 464–6).

13–14 Syr Gruffudd ... / fab Einion  Mae’n debygol iawn mai Syr Gruffudd ab Einion ap Tudur yw’r eirchiad yn y gerdd hon.

15 Gronwy Fychan  Fel y trafodir yn y nodyn ar Syr Gruffudd, nid yw’n eglur pwy yw’r gŵr hwn, ai Goronwy ab Ednyfed Fychan neu Oronwy Fychan ap Tudur Fychan, dau o hynafiaid posibl Syr Gruffudd o deulu enwog Penmynydd ym Môn, neu ryw Oronwy Fychan arall anhysbys.

16 Deuddwr  Cwmwd ym Mhowys (gw. WATU 57 a 264). Ni ellir ond casglu bod gan Syr Gruffudd gyswllt teuluol anhysbys â’r ardal.

22 y Cyffin  Rhisiart Cyffin.

26 côr Deinioel  Sef eglwys Deiniol fab Dunawd fab Pabo Post Prydyn, sant a drigai yn y chweched ganrif ac a gysylltir â Bangor Is-coed yng nghwmwd Maelor Saesneg ac, yn bennaf, â Bangor yn Arfon (gw. 27n). Ef oedd esgob cyntaf a sylfaenydd y fynachlog yno (gw. LBS ii: 325–31; ODCC³ 468; Lewis 1943: 7; DNB Online s.n. Deiniol.

26 dwy Wynedd  Ymrannai hen deyrnas Gwynedd yn ddau gantref, sef Gwynedd Is Conwy a Gwynedd Uwch Conwy (gw. WATU 85).

27 Beuno  Sant a fu farw c.642 ac a gysylltir â gogledd Cymru ac yn arbennig â Chlynnog Fawr (gw. Henken 1987: 74–88; LBS i: 208–21; ODCC³ 198; GGMD iii 2.2n; GSRh 7.19n).

27 Gwyrfái  Dynodai afon Gwyrfai yng Ngwynedd ffin gynt rhwng cymydau Is Gwyrfai ac Uwch Gwyrfai yng nghantref Arfon (gw. WATU 86 a 237). At yr afon neu at gwmwd Is Gwyrfai y cyfeirir yma (ymhellach, gw. 58.4n Gwyrfái (esboniadol)).

27 Bangor  Bangor Fawr yn Arfon (gw. WATU 9).

28 Llanddwyn  Llanddwyn neu Landdwynwen, eglwys a phlwyf yng nghwmwd Menai ym Môn (gw. WATU 113 a 320). Roedd Rhisiart yn berson eglwys Llanddwyn a gosododd ddelw o Santes Dwynwen mewn ffenestr liw yn yr eglwys ym Mangor (gw. Rhisiart Cyffin).

30 Iarddur  Sef Iarddur ap Cynddelw, yn ôl pob tebyg, un o hynafiaid enwocaf Rhisiart Cyffin (gw. 11n; 100.6n; GGMD iii 147).

30 urddol  Sef Rhisiart Cyffin (gw. GPC 3719 d.g. ‘clerigwr ordeiniedig’).

31 efô’n fyr  Cyfeiriad at daldra Rhisiart. Cyferbynnir y ffaith ei fod yn ŵr byr yn gorfforol â’r ffaith na chaiff Guto un fwy yng Ngwynedd na dyn uwch na hwy’i lên na’i haelioni (31–4). Cf. Llywelyn ap Gutun mewn dau gywydd dychan i Risiart, gw. GLlGt 8.63–4 N’ad, fy ngwen, er a genais, / I gwd byr godi dy bais, 9.63 Ceiliog byr mewn clog o bân.

32 Gwynedd  Gw. 26n dwy Wynedd.

32 Conwy  Tref ac afon yng Ngwynedd (gw. WATU 48 d.g. Conway). Y tebyg yw mai at yr afon y cyfeirir yma ac at y ffaith y’i defnyddid i wahaniaethu rhwng Gwynedd Is ac Uwch Conwy (gw. 26n).

35 Bangor  Gw. 27n Bangor.

36 braich môr  Y Fenai.

37 Gwynedd  Gw. 26n.

39 Rhoi’n bumil ddengmil ydd wyf  Diau mai’r modd y rhennid y llechi a ddisgrifir yma. Hanerid y cyfanswm o ddeng mil ar gyfer toi dwy ochr y to (cf. dyblig ‘plyg’ yn y llinell nesaf).

43 clytiau  Gw. GPC 513 d.g. clwt 1 (b) ‘darn o garreg wedi ei hollti â chŷn brasollt o flocyn o’r graig mewn chwarel ac yn barod i’w hollti drachefn yn rhyw 16 o lechi’.

44 croesty  Ymddengys fod cartref Syr Gruffudd yn adeilad a chanddo adain groes. Ar y math hwn o adeilad, gw. Suggett 2005: 112–26; cf. 90.66n.

46 côp  Gw. GPC 523 d.g. cob ‘hugan neu ŵn hirllaes dilewys a wisgir gan glerigwyr, mantell, clogyn’. Ond gall mai cop ydyw, sef amrywiad ar copa, ‘brig, crib, top’ (gw. GPC 553 d.g.).

46 capusgain  Capus ‘cwfl, cwcwll’ + cain (gw. GPC 421 d.g. capus ‘bnth. Ffr. capuce, capuche “cwfl clogyn”’).

47 fal lliw’r ddraig  Y tebyg yw mai disgrifiad arall o ddisgleirdeb y teils a geir yma (cf. 48 ariangrys, 62 [t]eirs arian), ond noder bod lliw llechi’n amrywio o ardal i ardal. Gw. Lindsay 1974: 17 ‘In the Penrhyn area the colours are: “green; purplish blue; grey; grey-mottled; mottled and striped; and blue”’ (dyfynnir naill ai o Davies (1878: 30–1) neu o Richards (1933: 3)); porffor yw lliw llechi’r Penrhyn yn ôl Bennett and Pinion (1948: 5).

50 gwasg â phinnau  Gall mai gwasg a phinnau a olygir: ‘Rhof we, gwasgfa a phinnau uwchben fy nghaer’. Ond bernir bod darlleniad y golygiad yn fwy perthnasol gan yr hoelid y teils yn sownd wrth bren y to (ar y grefft, nad yw wedi newid rhyw lawer yn ei hanfod hyd heddiw, gw. Bennett and Pinion 1948: 20–1, 25, 52–3).

52 moledau  Gw. GPC 2480 d.g. moled¹ ‘cadach neu ddilledyn i’w roddi am y pen, y gwddf, neu’r ysgwyddau’.

53 main cowri  Sef Côr y Cewri, neu Stonehenge, ger dinas Salisbury (53n Salbri) yn Wiltshire. Yn ôl Koch (2006: 1630) mae’n debygol y cafwyd cor y kevri ym Mrut y Brenhinedd wrth geisio cyfieithu chorea gigantum o Historia Regum Britanniae Sieffre o Fynwy (gw. BD 128, 266; Reeve and Wright 2007: 172–3). Adroddir yn y Brut y gred mai o Iwerddon y daethai’r cerrig yn wreiddiol ac mai drwy allu anghyffredin Myrddin y llwyddwyd i’w cludo i Brydain. Y tebyg yw mai yn sgil y gred iddynt gael eu cludo dros fôr y cyfeirir atynt yma, gan mai ar long y cludwyd y teils o Aberogwen i Ruddlan. Cyfeirir at yr un gred, yn ôl pob tebyg, gan Siôn ap Hywel yn ei gywydd i ofyn teils gan Wiliam ap Wiliam ar ran Huw ap Rhys (gw. GSH 13.67–8). Ymhellach ar Gôr y Cewri, gw. Koch 2006: 1629–31.

53 cowri  Ffurf luosog ar cawr (gw. GPC 443 d.g.).

53 Salbri  Sef dinas Salisbury yn Wiltshire yn Lloegr. Fe’i henwir yma mewn cyswllt â Chôr y Cewri a saif ychydig dros wyth milltir i’r gogledd ohoni (gw. y nodyn uchod ar main cowri).

54 Main treulfawr mewn tri elfydd  Bernir mai’r ystyr yw ‘meini helaethwych mewn tair gwlad’. Hynny yw, roedd meini Côr y Cewri (gw. 53n main cowri) yn fawr eu bri yng Nghymru, yn Lloegr ac yn yr Alban, sef ym Mhrydain benbaladr, ac felly hefyd y teils ar do Syr Gruffudd (gw. TYP³ 246, 254).

56 y main obry  Gall mai at y meini’n syth islaw’r llechi y cyfeirir, sef y meini ym muriau’r llys (cf. 45 Cotarmur ar y mur main), ond ymddengys yn fwy priodol ei ystyried yn gyfeiriad at y main cowri (gw. 53n) ymhell i’r de o Henllan yn Wiltshire.

57 Rhufain  Enwir y ddinas enwog mewn cyswllt â chwedl Breuddwyd Macsen Wledig, lle adroddir sut y cludwyd daear o Rufain i godi llys yng Nghaernarfon ac yna yng Nghaerllion (58n) ac yng Nghaerfyrddin (gw. BrM² 8): Ac ena e dewissaud [Macsen] wneithur e gaer uchaf en Arvon idi [= Elen], ac e ducpwyt gweryt Ruvein hyt eno hyt pan vei yachussach e’r amperauder y gysgu ac y eisted ac y orymdeith endi. Odena e gwnaethpwyt idi e dwy gaer ereill, nyt amgen Caer Llion a Chaer Verdin. Noder bod Macsen yn ei lys newydd yng Nghaerllion pan dderbyniodd lythyr o Rufain gan yr ymherawdr a gipiodd ei le (gw. ibid. 9). Dros fôr hefyd y cludwyd y teils o Aberogwen i Ruddlan, ond nid yw’n gwbl eglur pam y dewisodd Guto gyfeirio at Gaerllion yn hytrach na Chaernarfon yng Ngwynedd (ai am mai mawrygu Bangor oedd ei nod yn y cywydd hwn?). Mae’n debygol mai at yr un stori y cyfeirir gan Siôn ap Hywel yn ei gywydd i ofyn teils gan Wiliam ap Wiliam ar ran Huw ap Rhys (gw. GSH 13.65–6).

58 Caer Llion  Sef Caerllion ar gyrion dinas Casnewydd ar lannau gogleddol afon Wysg. Safai yng nghwmwd Edeligion (gw. WATU 26 d.g. Caerleon). Yn ôl chwedl Breuddwyd Macsen Wledig cludwyd daear yno o Rufain gan Facsen er mwyn adeiladu’r gaer (gw. 57n).

60 Bangor  Gw. 27n.

61 y dean  Sef y deon Rhisiart Cyffin.

62 teirs  Gw. GGl d.g. 357 ‘Ai lluosog tors, S. torch? Ai llu. targe? Gwell synnwyr o’r ail.’ Fe’i dyfynnir, yn betrus, yn GPC 3469 d.g. teirs ‘? rhyw fath o orchudd(ion) (?disglair)’. Dilynir GGl yn GLM XV.22 am d’air, sant, nog am deirs aur (gw. 400n), a dilynir GLM yn GOLlM 8.38 a 23.22 (gw. 67n). Cynigir ‘ffagl’ yn GLD 137.

63 Tegeingl  Cantref yng ngogledd-ddwyrain eithaf Cymru a gynhwysai gymydau Cwnsyllt, Prestatyn a Rhuddlan (gw. WATU 212 a 324; Richards 1998: 31). Fe’i henwir yma mewn cyswllt â thref Rhuddlan (gw. 64n).

64 Rhuddlan  Tref yng nghwmwd Rhuddlan yng nghantref Tegeingl ar lannau dwyreiniol afon Clwyd (gw. 63n; WATU 190). Yn 1277 cyflogwyd nifer fawr o ddynion gan Edward I i unioni cwrs yr afon er mwyn sicrhau y gellid cyrraedd castell y dref o’r môr (gw. Smith 1998: 427). Cludwyd y teils i Ruddlan ar long o Aberogwen (8n), fel y gwnaethpwyd yn achos cais am deils gan Siôn ap Tudur ar ran Tudur ap Rhobert yn ystod ail hanner yr unfed ganrif ar bymtheg.

64 Henllan  Pentref a phlwyf yng nghwmwd Is Aled yng nghantref Rhufoniog (gw. WATU 90). Saif oddeutu dwy filltir i’r gogledd-orllewin o dref Dinbych. Rywle yng nghyffiniau’r fan cododd Syr Gruffudd ei lys newydd ar y fron (1n).

Llyfryddiaeth
Bennett, F.E. and Pinion, A. (1948), Roof Slating and Tiling (London)
Davies, D.C. (1878), Slate and Slate Quarrying (London)
Gruffudd, G.F. (1997), ‘Cerddi Taliesin Ben Beirdd y Gorllewin’ (Ph.D. Cymru [Bangor])
Henken, E.R. (1987), Traditions of the Welsh Saints (Cambridge)
Huws, B.O. (1998), Y Canu Gofyn a Diolch, c.1350–c.1630 (Caerdydd)
Koch, J.T. (2006) (ed.), Celtic Culture: A Historical Encyclopedia (Oxford)
Lewis, H. (1943), Yr Elfen Ladin yn yr Iaith Gymraeg (Caerdydd)
Lindsay, J. (1974), A History of the North Wales Slate Industry (Newton Abbot)
Richards, M. (1998), Enwau Tir a Gwlad (Caernarfon)
Richards, W.M. (1933), ‘A General Survey of the Slate Industry of Caernarvonshire and Merionethshire’ (Ph.D. Liverpool)
Reeve, M.D. and Wright, N. (2007) (eds. and trans.), Geoffrey of Monmouth: The History of the Kings of Britain (Woodbridge)
Smith, J.B. (1998), Llywelyn ap Gruffudd: Prince of Wales (Cardiff)
Suggett, R. (2005), Houses and History in the March of Wales: Radnorshire 1400–1800 (Aberystwyth)

Guto addressed this request poem for roof slates to Rhisiart Cyffin, dean of Bangor, on behalf of his relative, Sir Gruffudd ab Einion of Henllan near Denbigh. It is a supreme example of a request poem where the poet assumes the requester’s persona from the outset (see Huws 1998: 143). It is Sir Gruffudd’s voice that is heard throughout, although it could be argued that it is Guto himself who speaks in lines 35–6 and in the blessing given in the last couplet in exchange for the gift. Interestingly, the poem is structured differently from most poems of the request genre, which usually begin by greeting the prospective giver, detailing the request and describing the gift itself before concluding (see ibid. 87, 89). The present poem opens with a formal request (lines 1–10), the requester is introduced (11–16) and then the giver, who is praised (17–34), before extensively describing the gift itself (35–64) and concluding with a blessing (65–8).

Date
Rhisiart Cyffin was appointed dean of Bangor between 1474 and 1478 and died, in all likelihood, in 1492. It seems likely that this poem was composed between c.1480 and 1492. Assuming that Guto was too old to travel far from the vicinity of Valle Crucis abbey by c.1490, this poem was probably composed during the 1480s. There is no information concerning Sir Gruffudd ab Einion that could aid the dating of this poem.

The manuscripts
A copy of this poem has survived in 16 manuscripts. The edition is based on the evidence of three manuscripts, namely Pen 99 and two lost sources which are represented primarily by Pen 77 and LlGC 17114B respectively. The texts of all three manuscripts are deficient in part, yet together they form the basis for a reliable edition of the poem.

Stemma

Previous edition
GGl poem XCVIII.

Metre and cynghanedd
Cywydd, 68 lines.
Cynghanedd: croes 56% (38 lines), traws 22% (15 lines), sain 22% (15 lines), no llusg.

1 y fron  Possibly a place name (Y Fron ‘the hill’), yet there is no prominent hill of this name in the vicinity of Henllan.

2 caer uchel rhag gwreichion  Lake (GSH 13.52n) argues that Guto is referring to the stars: ‘a lofty fort before shooting stars’. Yet in view of the next couplet it seems that gwreichion should be understood in a literal sense (see GPC 1703 s.v. ‘spark(s), sparkle(s), spark or glimmer of fire’). Guto states that main ‘stones’ are superior to gwellt rhyg mawr ‘large rye thatch’, and it is almost certain that he is alluding to the fact that thatch is flammable. In the present line gwreichion ‘sparks’ could also refer to destruction in general, as Sir Gruffudd’s court fry ‘on high’ on the side of a hill would be safe from the sparks of fires that so often consumed lowland towns in times of strife. Furthermore, the relative smallness of sparks in comparison with Sir Gruffudd’s court would be a further means of glorifying his abode.

8 To brig tai Aberogwen  It is tempting to understand brig as an adjective (‘high’ or ‘exalted’), yet it is noted as a noun only in GPC 324 s.v. It is therefore understood as ‘standard of excellence’ or ‘most splendid’ in relation to the houses of Aberogwen (see 8n below), although it is also possible that brig refers to the ‘top’ of a specific house or houses in Aberogwen.

8 Aberogwen  Today only a farmhouse bears this name on the east bank of the estuary of the river Ogwen, which would have been situated in Guto’s time in the commote of Arllechwedd Uchaf in Gwynedd (it is not referred to in WATU). Guto could be referring to a place further up-river near Llandygái or Tal-y-bont, yet there are other references to Aberogwen as a specific place in relation to the early slate trade in Gwynedd. Cf. the poet Siôn Tudur’s description of the slates he requested in a poem for the dean of Bangor on behalf of Tudur ap Rhobert, see GST 81.71–2 Brethyn aur yn britho nen, / Brigawndr o Aberogwen ‘A gold cloth speckling the sky, a brigandine from Aberogwen’. It is also possible that slates requested by the poet Siôn ap Hywel from Wiliam ap Wiliam of Cwchwillan on behalf of Huw ap Rhys of Anglesey were shipped from Aberogwen (see GSH 13.73–4 and 151n): Doir â’i long i dir y wlad; / O’u dwyn, llaw Dduw amdanad! ‘His ship is brought to the country’s land; after taking them [= the slates], may God’s hand support you!’. A ship from Aberogwen bore slates to roof Conwy castle in 1525, and Lindsay (1974: 19–20) argues that Aberogwen was used again to roof parts of the castle during the thirteenth century. Similar activity is recorded in 1544 (ibid. 27) when slates were quarried in the parish of Llandygái and shipped from Aberogwen or Abercegin (which was the old name for Porth Penrhyn near Bangor). From 1358 to 1360 over twenty thousand slates were transported from ‘Ogwen’ to Chester in order to roof the castle stables there (ibid. 20).

10 Gwynedd  See 26n.

10 craig  Either literally the ‘rock’ in Snowdonia (Eryri) from which the slates were quarried, or figuratively Sir Gruffudd’s house (presuming its walls were of stone, see 45 y mur main ‘the stone wall’).

10 caened  In GPC 383 s.v. caened² this example of the word is understood as an adjective, ‘grey’, yet it is more likely that it is a noun, ‘a kind of grey cloth, kennet’ (see ibid.). Another meaning, caened¹ ‘dress, covering’ (see ibid. s.v.), is now invalid as the only early example of the word in this meaning was dismissed in GLlG 4.22n.

11 mastr Risiart  Rhisiart Cyffin, dean of Bangor and the giver in this poem. The title mastr refers to his learning.

12 mi yw ei nai  Nai should not be understood literally as ‘nephew’ (although evidence of close family ties between Sir Gruffudd and Rhisiart may have been lost), but simply as a younger relation (see Sir Gruffudd).

13 Nudd  Along with Mordaf Hael and Rhydderch Hael, Nudd Hael fab Senyllt was one of the ‘Tri Hael Ynys Prydain’ (‘Three Generous Men of the Island of Britain’; see TYP³ 5–7 and 464–6).

13–14 Syr Gruffudd ... / fab Einion  In all likelihood Sir Gruffudd ab Einion ap Tudur, the requester in this poem.

15 Gronwy Fychan  As is discussed in the note on Sir Gruffudd, it is not clear who this man is. He could be either Goronwy ab Ednyfed Fychan or Goronwy Fychan ap Tudur Fychan, two of Sir Gruffudd’s ancestors who were members of the prominent Penmynydd family on Anglesey, or another unidentified Goronwy Fychan.

16 Deuddwr  A commote in Powys (see WATU 57 and 264). Nothing is known of Sir Gruffudd’s connection with the region.

22 y Cyffin  Rhisiart Cyffin.

26 côr Deinioel  The ‘chancel’ of the church of St Deiniol fab Dunawd fab Pabo Post Prydyn, a saint who lived during the sixth century and who is associated with Bangor in Arfon (see 27n) and, to a lesser extent, with Bangor Is-coed in the commote of Maelor Saesneg. He founded a monastery at Bangor and was its first bishop (see LBS ii: 325–31; ODCC³ 468; Lewis 1943: 7; DNB Online s.n. Deiniol.

26 dwy Wynedd  The old kingdom that contained two regions, namely Gwynedd Is Conwy and Gwynedd Uwch Conwy (‘below’ and ‘above’ the river Conwy respectively; see WATU 85).

27 Beuno  St Beuno, who died c.642 and is associated mainly with north Wales and specifically with Clynnog Fawr (see Henken 1987: 74–88; LBS i: 208–21; ODCC³ 198; GGMD iii 2.2n; GSRh 7.19n).

27 Gwyrfái  The river Gwyrfai in Gwynedd marked the boundary between commotes Is Gwyrfai and Uwch Gwyrfai (‘below’ and ‘above’ the river respectively) in the cantref of Arfon (see WATU 86 and 237). Guto is referring either to the river or the commote of Is Gwyrfai (see further 58.4n Gwyrfái).

27 Bangor  Bangor Fawr in Arfon (see WATU 9).

28 Llanddwyn  Llanddwyn (or Llanddwynwen), a church and parish in the commote on Menai on Anglesey (see WATU 113 and 320) where Rhisiart was rector. A window dedicated to St Dwynwen was placed by him in the church in Bangor (see Rhisiart Cyffin).

30 Iarddur  In all likelihood Iarddur ap Cynddelw, one of Rhisiart’s most prominent ancestors (see 11n; 100.6n; GGMD iii 147).

30 urddol  A reference to Rhisiart Cyffin (see GPC 3719 s.v. ‘ordained cleric’).

31 efô’n fyr  A reference to Rhisiart’s small stature, which is contrasted with the fact that Guto will not find un fwy ‘a greater man’ in Gwynedd nor dyn uwch ‘a higher man’ nor one hwy’i lên na’i haelioni ‘greater his learning or generosity’ (31–4). Cf. the poet Llywelyn ap Gutun in two satirical poems to Rhisiart, see GLlGt 8.63–4 N’ad, fy ngwen, er a genais, / I gwd byr godi dy bais ‘Don’t allow, my girl, because of what I sang, a short pouch to lift your skirt’, 9.63 Ceiliog byr mewn clog o bân ‘A short cockerel in a mantle of fur’.

32 Gwynedd  See 26n dwy Wynedd.

32 Conwy  A town and river in Gwynedd (see WATU 48 s.v. Conway). In all likelihood Guto is referring to the river as it was used to distinguish between Gwynedd Is Conwy and Gwynedd Uwch Conwy (see 26n).

35 Bangor  See 27n Bangor.

36 braich môr  ‘An arm of sea’, namely the Menai Strait.

37 Gwynedd  See 26n.

39 Rhoi’n bumil ddengmil ydd wyf  Guto is describing how the slates were arranged. The total of ‘ten thousand’ slates was halved in order to roof both sides of the house (cf. dyblig ‘wrap’ in the next line).

43 clytiau  See GPC 513 s.v. clwt 1 (b) ‘a reduced block in slate quarries prepared for splitting into slates’.

44 croesty  It seems that Sir Gruffudd’s home was a crosswise house. On this type of house, see Suggett 2005: 112–26; cf. 90.66n.

46 côp  See GPC 523 s.v. cob ‘cope, robe, mantle, cloak, coat’. Yet cop, a variant form of copa ‘top, summit, apex’, is also possible (see GPC 553 s.v.).

46 capusgain  Capus ‘hood’ + cain ‘fine’ (see GPC 421 s.v. capus, borrowed from the French word capuce, capuche ‘a mantle’s hood’).

47 fal lliw’r ddraig  In all likelihood another description of the brightness of the slates (cf. 48 ariangrys ‘silver shirt’, 62 [t]eirs arian ‘silver coverings’), but note that the colour shades of slates vary from region to region. See Lindsay 1974: 17 ‘In the Penrhyn area the colours are: “green; purplish blue; grey; grey-mottled; mottled and striped; and blue”’ (the quotation is either from Davies (1878: 30–1) or Richards (1933: 3)); slates from Penrhyn are shaded purple according to Bennett and Pinion (1948: 5).

50 gwasg â phinnau  Gwasg a phinnau is possible: ‘I’ll place a web, a compression and pins above my fort’. Yet the chosen reading is more appropriate as the slates were fixed to timber on the roof (on the craft, which has changed little to this day, see Bennet and Pinion 1948: 20–1, 25, 52–3).

52 moledau  See GPC 2480 s.v. moled¹ ‘kerchief, coif, wimple’.

53 main cowri  A reference to Stonehenge (Côr y Cewri ‘the giants’ circle’) near Salisbury (53n Salbri) in Wiltshire. According to Koch (2006: 1630) cor y kevri in ‘Brut y Brenhinedd’ is probably an attempted translation of chorea gigantum from Geoffrey of Monmouth’s Historia Regum Britanniae (see Reeve and Wright 2007: 172–3; BD 128, 266). Geoffrey states that the stones were transported to Britain from Ireland with Merlin’s assistance, and it is likely that Guto’s main interest in the legend here is the fact that the stones were shipped to the island. The slates were also transported over sea from Aberogwen to Rhuddlan. It seems that the poet Siôn ap Hywel alluded to the same legend in a poem to request slates from Wiliam ap Wiliam on behalf of Huw ap Rhys (see GSH 13.67–8). On Stonehenge, see further Koch 2006: 1629–31.

53 cowri  A plural form of cawr ‘giant’ (see GPC 433 s.v.).

53 Salbri  Salisbury in Wiltshire is named in connection with Stonehenge, which is situated a little over eight miles to the north of the city (see the note above on main cowri).

54 Main treulfawr mewn tri elfydd  It seems that the meaning is ‘magnificent stones in three realms’, i.e. the stones in Stonehenge were renowned in the three realms of Britain, namely Wales, England and Scotland, therefore in all Britain, and so too were the stones on Sir Gruffudd’s roof (see TYP³ 246, 254).

56 y main obry  ‘The stones down below’, possibly the stones directly below the slates, namely the stone walls of the house (cf. 45 Cotarmur ar y mur main ‘coat-armour on the stone wall’), yet it is more likely that Guto is referring to the main cowri ‘giants’ stones’ (see 53n) far south of Henllan in Wiltshire.

57 Rhufain  Rome is referred to in connection with the legend of ‘Breuddwyd Macsen Wledig’ (‘Macsen Wledig’s Dream’), where earth from the famous city was transported by sea to Wales in order to build forts at Caernarfon, Caerleon (see 58n) and Carmarthen (see BrM² 8). Macsen received news of an usurpation against him in Rome when he was at his new court at Caerleon (see ibid. 9). The slates for Sir Gruffudd’s house were also transported by sea from Aberogwen to Rhuddlan, yet it is unclear why Guto chose to mention Caerleon and not Caernarfon in Gwynedd (was it because he wished to glorify Rhisiart’s home at Bangor?). It seems that the poet Siôn ap Hywel refers to the same story in his poem to request slates from Wiliam ap Wiliam on behalf of Huw ap Rhys (see GSH 13.65–6).

58 Caer Llion  Caerleon (Caerllion) on the outskirts of Newport on the north side of the river Usk. It was included in the commote of Edeligion (see WATU 26 s.v. Caerleon). According to the legend of ‘Breuddwyd Macsen Wledig’, earth was transported by Macsen from Rome to Caerleon in order to build a fort (see 57n).

60 Bangor  See 27n.

61 y dean  Rhisiart Cyffin, dean of Bangor.

62 teirs  See GGl 357, where Ifor Williams suggests that teirs is a plural form either of tors, which derives from the English word ‘torch’, or of the English word ‘targe’ (‘shield’). He notes that he prefers the second suggestion, which is tentatively followed in GPC 3469 s.v. teirs ‘some kind of (?bright) covering(s)’. Williams is also followed in GLM XV.22 am d’air, sant, nog am deirs aur ‘for your word, saint, than for gold coverings’ (see 400n), and GLM is followed in GOLlM 8.38 and 23.22 (see 67n). GLD 137 suggests ‘ffagl’ (‘flame’ or ‘firebrand’).

63 Tegeingl  A cantref in the far north-east corner of Wales that contained the commotes of Cwnsyllt, Prestatyn and Rhuddlan (see WATU 212 and 324; Richards 1998: 31). It is named in connection with the town of Rhuddlan (see 64n).

64 Rhuddlan  A town in the commote of Rhuddlan in the cantref of Tegeingl on the east bank of the river Clwyd (see 63n; WATU 190). In 1277, a large number of men were hired by Edward I to straighten the course of the river so that ships could access Rhuddlan castle from the sea (see Smith 1998: 427). The slates for Sir Gruffudd’s house were shipped from Aberogwen (8n) to Rhuddlan, as were slates for Tudur ap Rhobert (requested from Wiliam ap Wiliam on his behalf by the poet Siôn ap Tudur) during the second half of the sixteenth century.

64 Henllan  A village and parish in the commote of Is Aled in the cantref of Rhufoniog (see WATU 90). It is located about two miles north-west of the town of Denbigh. Sir Gruffudd built his new house ar y fron (see 1n) somewhere in its vicinity.

Bibliography
Bennett, F.E. and Pinion, A. (1948), Roof Slating and Tiling (London)
Davies, D.C. (1878), Slate and Slate Quarrying (London)
Gruffudd, G.F. (1997), ‘Cerddi Taliesin Ben Beirdd y Gorllewin’ (Ph.D. Cymru [Bangor])
Henken, E.R. (1987), Traditions of the Welsh Saints (Cambridge)
Huws, B.O. (1998), Y Canu Gofyn a Diolch, c.1350–c.1630 (Caerdydd)
Koch, J.T. (2006) (ed.), Celtic Culture: A Historical Encyclopedia (Oxford)
Lewis, H. (1943), Yr Elfen Ladin yn yr Iaith Gymraeg (Caerdydd)
Lindsay, J. (1974), A History of the North Wales Slate Industry (Newton Abbot)
Richards, M. (1998), Enwau Tir a Gwlad (Caernarfon)
Richards, W.M. (1933), ‘A General Survey of the Slate Industry of Caernarvonshire and Merionethshire’ (Ph.D. Liverpool)
Reeve, M.D. and Wright, N. (2007) (eds. and trans.), Geoffrey of Monmouth: The History of the Kings of Britain (Woodbridge)
Smith, J.B. (1998), Llywelyn ap Gruffudd: Prince of Wales (Cardiff)
Suggett, R. (2005), Houses and History in the March of Wales: Radnorshire 1400–1800 (Aberystwyth)

Stema fwy