Y llawysgrifau
Ceir copi o’r gerdd hon mewn wyth llawysgrif. Gan law anhysbys yn LlGC 3051D yn unig y diogelwyd tri chwpled ar ddeg agoriadol y cywydd. Ceir llinellau 27–54 yn y llawysgrif honno hefyd ac yn LlGC 3057D a Pen 99, ond yn y ddwy olaf rhoed y llinellau hynny wrth gwt llinellau 1–34 cywydd anolygedig i’r un noddwr (yn ôl pob tebyg) gan Robin Ddu ap Siencyn Bledrydd (ar y bardd, gw. CLC² 634). Digwyddodd yr un camgymeriad yn achos cerdd 56 (gw. y nodiadau testunol) a ganodd Guto i Wiliam Fychan, lle rhoddwyd llinellau 27–68 y gerdd honno wrth gwt llinellau 1–14 cywydd arall i Wiliam gan Dudur Penllyn. Gall mai cof datgeiniad a fu ar fai, ond mae’n fwy tebygol mai camgymeriad copïo a geid yn y ddau achos. Amheuir yn gryf fod y gynsail goll naill ai’n gasgliad neu’n cynnwys casgliad o gerddi i aelodau o deulu’r Penrhyn a gopïwyd yn eu crynswth yn LlGC 3051D (tt. 493–596). Noder bod y llawysgrif honno’n cynnwys y pedair cerdd a enwyd uchod o fewn ychydig dudalennau i’w gilydd. Gall fod trefn y cerddi yn LlGC 3051D naill ai’n waith y copïydd neu’n adlewyrchu’r drefn a geid yn y gynsail, ac felly hefyd lawysgrif goll X yn wreiddiol (gw. y stema). Ond mae’n bur debygol mai casgliad o dudalennau heb eu rhwymo a geid yn y llawysgrif honno a bod tudalennau cyfain wedi eu colli ohoni ac wedi newid o ran trefn, efallai, erbyn eu copïo yn LlGC 3057D a Pen 99. Ni sylweddolodd copïwyr y llawysgrifau hynny, felly, eu bod yn copïo darnau o gerddi gan wahanol feirdd.

Amheuir bod copïydd anhysbys X yn gofnodwr digon blêr a chanddo flys newid y testun yma a thraw (gw. nodiadau 27, 31, 34, 38, 41, 46, 47, 49 a 51). Cydnabyddir y gall fod Pen 99 yn gopi o LlGC 3057D ac mai copïydd y llawysgrif honno, yn hytrach na chopïydd X, a fu’n esgeulus wrth gopïo o’r gynsail, ond mae rhai darlleniadau’n awgrymu na cheid perthynas uniongyrchol rhyngddynt. Er nad yw testun LlGC 3051D heb ei fai (gw. nodiadau 13, 21, 23 ac, o bosibl, 30 a 38), mae’n dda iawn amdano o ran y llinellau a gollwyd yn X a nifer o ddarlleniadau eraill. Noder y gall fod lle i amau awduraeth y gerdd hon gan ei bod yn absennol o gasgliadau cynnar eraill.

Trawsysgrifiadau: LlGC 3051D a LlGC 3057D.

Stema

Teitl
Ni cheir teitlau i’r gerdd yn y llawysgrifau a drafodir uchod ac eithrio i’r gwr or penrhyn mewn llaw ddiweddarach yn Pen 99, sy’n adlewyrchu’n deg yr aneglurder a geir yn y cywydd ei hun ynghylch pwy yn union yw ei gwrthrych. Ond fel y trafodir yn y nodiadau esboniadol, diau mai Wiliam Fychan ap Gwilym a’i noddodd. Noder, fodd bynnag, nad Wiliam Fychan eithr Wiliam yn unig yw ei enw yn y cywydd hwn. Ni cheir sail yn y testun i’r enw yn nheitl GGl Wiliam Gruffudd.

Ni ellir gwahaniaethu rhwng y cywydd hwn a’r cywydd arall a ganodd Guto i Wiliam o ran natur hanfodol y mawl a gyflwynir ynddynt. Fodd bynnag, er eglurder tynnir sylw yn nheitl y gerdd hon at y ffaith y ceir cryn dipyn o sylw ynddi i’r tair ardal yng Ngwynedd lle roedd gan Wiliam diroedd a dylanwad helaeth, sef Môn, Arfon ac Arllechwedd.

1–26  Ni cheid y llinellau hyn yn X (gw. y nodyn uchod).

6 rhod  Gthg. diwygiad GGl rhend, sy’n bosibl, ond tybed a oes gwir ei angen? Bernir mai n berfeddgoll a geir yn hanner cyntaf y llinell a bod rhod yn bosibl o ran ystyr (gw. y nodyn esboniadol ar y llinell hon).

12 ywch  Diwygir darlleniad LlGC 3051D vwch (cf. GGl iwch), a allai fod yn ffurf amrywiol ar ddarlleniad y golygiad (cf. 27.6n a 9n (testunol)).

13 Eryri  Cf. LlGC 3051D yryryri, sef ffrwyth camgopïo yryri yn ôl pob tebyg, a ddehonglid weithiau fel yr Yri (cf. GRhGE 1, 2.80, 8.7 ac 11.46; 56.26n (testunol)).

17 a  Dilynir LlGC 3051D. Nis ceir yn GGl, er mwyn adfer sillaf, o bosibl, ond bernir fod ceseilio ar waith.

21 hyn  Diwygir darlleniad LlGC 3051D ynn er mwyn y gynghanedd. Gall mai teirgwlatynn a geid yn y gynsail.

23 sew  Gthg. diwygiad GGl sedd er mwyn cwblhau’r gynghanedd (gw. 23n sy).

23 thir  Gthg. GGl [thir], ond pam? Nid yw’r darlleniad yn aneglur.

23 sy  Gthg. LlGC 3051D sydd. Fe’i diwygir er mwyn y gynghanedd.

27 welwyd  Dilynir LlGC 3051D. Gthg. LlGC 3057D weled a Pen 99 welid.

30 fonedd aeth  Gthg. LlGC 3057D a aeth (cf. 17n).

31 O ’Dnyfed hyd y nefoedd  Dilynir LlGC 3051D. Gthg. Pen 99 ednyfed aed i nefoedd (collwyd y llinell hon, ac eithrio’r gair olaf, yn LlGC 3057D yn sgil rhwygo’r ddalen) a GGl Ednyfed hyd y nefoedd.

34 oes d’einioes  Ansicr. Dilynir LlGC 3051D. Gthg. X oes Deinioel. Nid yw’r un darlleniad yn taro deuddeg, ond bernir bod llai o’i le ar ddarlleniad y golygiad.

35 urddasol  Cf. Pen 99 vrddasawl. Ni cheir digon o dystiolaeth o’i blaid.

36 a  Dilynir LlGC 3051D, er hwylustod. Gthg. X ac.

38 wyrion  Dilynir X yn betrus. Gthg. LlGC 3051D eraill. Y tebyg yw bod darlleniad y golygiad yn cyd-daro’n well â phatrwm y cymariaethau yn y tri chwpled nesaf, lle darlunir Wiliam fel mynydd, afon a choeden mewn cymhariaeth â bryniau, nentydd a mangoed. Gallai’r cymariaethau hyn fod yn berthnasol o ran perthynas Wiliam ag uchelwyr eraill yng Ngwynedd, ond efallai ei bod yn fwy priodol eu hystyried o ran ei berthynas â’i ddisgynyddion. Rhaid cymryd, felly, fod copïydd anhysbys LlGC 3051D wedi diwygio darlleniad y gynsail wrth gopïo.

41 y sy fwy o faint  Gthg. darlleniad gwallus X sy fwy yn no saint. Mae’n bosibl fod y copïydd wedi cymryd mai cynghanedd sain gadwynog a geid yma, ond go brin y gellir dadlau o’i blaid ar y sail hwnnw (gthg. 15 Dy ardreth fu y dreth fawr).

42 no  Dilynir LlGC 3057D, er mai na a geir yn y ddwy lawysgrif arall (ac yn y gynsail, o bosibl). Cf. 44n.

44 no  Dilynir Pen 99. Cf. 42n.

46 sy  Dilynir LlGC 3051D, a chymryd fod n berfeddgoll yn ail hanner y llinell (cf. 6n). Gthg. darlleniad GGl yn X sy’n, sef diwygiad, fe dybir, yn sgil y goddefiad hwnnw.

47 Troi, Wiliam, i’r tair aelwyd  Dilynir LlGC 3051D. Gthg. LlGC 3057D trof wiliam y tair aylwyd a Pen 99 tro wiliam y tair aelwyd.

49 teiroes o  Dilynir LlGC 3051D. Gthg. X tair oes a.

51 ynn  Dilynir LlGC 3051D. Gthg. darlleniad GGl yn X yn.

52 Eudaf  Cf. LlGC 3051D evda.

Cywydd mawl yw hwn i Wiliam Fychan ap Gwilym o’r Penrhyn ym mhlwyf Llandygái (am gywydd arall gan Guto i Wiliam, gw. cerdd 56). Er na cheir y geiriau Wiliam ap Gwilym neu fab Gwilym yn y testun ceir ynddo ddigon o dystiolaeth i gredu mai Wiliam yw’r gwrthrych, yn hytrach na’i fab, sef Wiliam arall. Bu’r Wiliam ap Wiliam hwnnw’n siambrlen Gwynedd, swydd a enwir yn llinell 45, ac yn ôl y cofnodion swyddogol ni bu ei dad ond yn ddirprwy i’r siambrlen. Ond, fel y dangosir yn y nodyn ar y llinell honno, disgrifir Wiliam y tad fel siambrlen gan nifer o feirdd eraill, a’r tebyg yw iddo naill ai ddal y swydd rywdro neu fod y beirdd wedi ei ddyrchafu i’r swydd yn eu gorawydd i foliannu. At hynny, enwir tad y Wiliam hynaf, sef Gwilym ap Gruffudd, yn llinellau 5 a 45, fel y disgwylid mewn cywydd i’w fab.

Ar weithgarwch Wiliam ar y Fenai y canolbwyntir ar ddechrau’r gerdd (llinellau 1–2), sef ei reolaeth ar y fferi a gludai deithwyr dros yr afon. Byddai symbolaeth y rheolaeth honno’n eglur i’r gynulleidfa gan fod y fferi’n allweddol bwysig i’r beirdd ac i bob math o bobl eraill a fynnai elwa ar fuddiannau Môn neu’r tir mawr. At hynny, safai tair man yr oedd gan Wiliam gyswllt agos â hwy ar lannau’r afon, sef y Penrhyn ger Bangor, castell Caernarfon a llys Plasnewydd ym Môn (gw. y nodyn isod ar y teirgwlad da). Cyfeirir at y rhwydd hynt a gâi Guto i fynnu nawdd yn ei lys cyn mynd ati i foliannu ei linach anrhydeddus a’i haelioni mawr (3–20). Sylwer yn arbennig ar y modd y cymherir statws uchel y noddwr a’i dad ag uchelder llythrennol mynyddoedd Eryri (fel y gwneir yn y cywydd arall a ganodd Guto i Wiliam, gw. 56.26n). Mae Wiliam yn Ector o frig y tir fry sy’n rhoi [p]ob rhodd uchel, ac roedd Gwilym ei dad yn ymgorfforiad o uchelder mynyddoedd Gwynedd. Byddai’r arddodiad ywch, hyd yn oed, yn dwyn i gof y radd gymharol uwch wrth ei datgan ar lafar.

Yn rhan nesaf y gerdd rhoir sylw i lys Wiliam a’i haelioni yno, gan ddisgrifio’r lluniaeth a ddarparai cyn rhoi mwy o sylw i’w ach (21–36). Ond byrdwn llinellau 37–46 yw dadlau na allai disgynyddion Wiliam ddal cannwyll iddo o ran mawredd, a chyflwynir cyfres o drosiadau trawiadol i ddangos maint ei rym: mae Wiliam fel mynyddoedd y Berwyn wrth ymyl bryniau mân ac fel môr grymus a Menai fyrlymus wrth gornentydd bychain, ac eto clamp o dderwen ydyw a chanddo geinciau sy’n fwy na mangoed. Cloir y gerdd â phedwar cwpled cywrain a glymir gan gymeriad llythrennol (a geiriol yn y ddau olaf), lle pwysleisir grym a dylanwad Wiliam mewn rhannau o Wynedd ar ddwy ochr y Fenai lle roedd ganddo diroedd helaeth (47–54).

‘Y teirgwlad da’
Mae natur driphlyg y tir a oedd ym meddiant Wiliam yn rhan bwysig o’r cywydd hwn. Fe’i gelwir y teirgwlad deirgwaith (3, 21 a 50), yn [d]eirsir (49) ac yn [d]eirbro Wynedd (54), a chyfeirir at y tair aelwyd (47), y teirtref (48) ac at [d]rychanpunt (22) o incwm a gâi, fe ymddengys, ohonynt. Mae’n eglur oddi wrth linell olaf y gerdd fod y tiroedd hyn yng Ngwynedd, a’r tebyg yw bod gan Wiliam gartref ym mhob un ohonynt. Mae’n sicr mai’r Penrhyn (6n) oedd ei brif lys, a safai yng nghwmwd Arllechwedd Uchaf yng nghantref Arllechwedd. Enwir Môn yn llinell gyntaf y gerdd yn rhinwedd cyswllt Wiliam â fferi Porthaethwy, ac fe’i henwir eto ar ddiwedd y gerdd (53). Etifeddodd diroedd helaeth ar yr ynys (gw. Carr 1990: 13–14), ond efallai y dylid tynnu sylw penodol at ei dir yng nghwmwd Menai lle adeiladodd lys Plasnewydd c.1470 (gw. 1n). Mae’n debygol mai dyna’r ail gartref, ond ymhle roedd y trydydd? Gelwir Wiliam yn siambrlen (45), swydd a weinyddid o gastell Caernarfon, a chyfeirir at y fan honno’n benodol ar ddiwedd y gerdd fel Tir Eudaf tyrau Edwart yn [nh]ir Arfon. Ceir ateg mewn cywydd a ganodd Tudur Penllyn i Wiliam pan oedd yn siambrlen lle molir y gaer yn Arfon, y llys yn y Penrhyn a chyswllt Wiliam â Môn, gan ei alw’n arglwydd i deirgwlad a [th]air talaith (gw. GTP 5.11, 50; cf. cyfeiriadau tebyg mewn dau gywydd iddo gan Gynwrig ap Dafydd Goch, gw. LlGC 3051D, 496 a 542).

Os felly’r tair aelwyd, beth am y teirgwlad? Safai’r tair man ar lannau’r Fenai ond mewn cymydau gwahanol o fewn tri chantref gwahanol, ac felly gall mai cymydau Arllechwedd Uchaf, Menai ac Is Gwyrfai a olygir, ynteu gantrefi Arllechwedd, Rhosyr ac Arfon (gw. WATU 229). Gan mai’r olaf yn unig a enwir yn y cywydd (53), gall fod yn fwy diogel tybio mai at y cantrefi y cyfeirir. Ac eto mae’r ffaith yr enwir Môn ar ddechrau ac ar ddiwedd y gerdd yn awgrymu’n gryf mai’r teirgwlad a oedd ym meddwl Guto oedd Arllechwedd, Arfon a Môn.

Dyddiad
Yn llinell 45 gelwir Wiliam yn siambrlen. Ni cheir tystiolaeth swyddogol fod Wiliam wedi dal swydd siambrlen Gwynedd, eithr gwyddys iddo fod yn ddirprwy siambrlen i John, arglwydd Dudley. Y tebyg yw mai at y swydd honno y cyfeirir yma (gw. 45n). Deil Bowen (2002: 76) ei fod yn ddirprwy siambrlen rhwng 1457 a 1463, ond yn anffodus ni nodir ffynhonnell yr wybodaeth honno. Fodd bynnag, yn absenoldeb unrhyw wybodaeth arall amdano, awgrymir y gall fod y gerdd hon wedi ei chanu rhwng 1457 a 1463, er nad yw’n amhosibl ei bod yn perthyn i gyfnod diweddarach rhwng 1463 a marwolaeth Wiliam yn 1483. Os oedd Plasnewydd ym Môn yn un o’r tair aelwyd (gw. y nodyn uchod) efallai y dylid dyddio’r gerdd wedi c.1470, pan adeiladwyd y llys hwnnw.

Golygiad blaenorol
GGl cerdd XX.

Mesur a chynghanedd
Cywydd, 54 llinell.
Cynghanedd: croes 56% (30 llinell), traws 18% (10 llinell), sain 26% (14 llinell), dim llusg.

1 Môn  Cyfeirir at yr ynys yma’n bennaf am fod gan Wiliam reolaeth dros y fferi a gludai deithwyr ar draws y Fenai (gw. 2n), ond roedd ganddo hefyd diroedd yno ac adeiladodd lys Plasnewydd ger Porthaml yng nghwmwd Menai c.1470 (gw. Haslam et al. 2009: 152–6; RCAHM (Anglesey) 56; Bowen 2002: 77). Canodd Owain ap Llywelyn ab y Moel gywydd ar achlysur codi’r tŷ newydd (gw. GOLlM cerdd 23).

2 Wrth osod ei phorthwysion  Cf. cwpled agoriadol cywydd Dafydd Trefor i fferi Porthaethwy, gw. Ifans 2007: 174 Y fferi fawr i ffair Fôn / Wrth osod ei phorthwysion. Mae’n amlwg fod Davies (1942: 329) wedi cymysgu rhwng Wiliam a’i fab, Wiliam (yn wahanol i’r hyn a nodir gan Rowlands 1953: 256), ond mae’n bur eglur mai’r tad a enwir (Davies 1942: 46) fel ffermwr fferi Porthaethwy yn 1453 a 1454. At hynny, mae’n bosibl mai ei fam, Sioned ferch Syr William Stanley, a enwir (ibid. 46–7) fel deiliad y fferi am ddeuddeng mlynedd o 1454 ymlaen (gyda chymorth ei mab ac eraill). Enwir Wiliam eto mewn cyswllt â’r fferi yn 1459 yn rhinwedd ei swydd fel dirprwy siambrlen Gwynedd (ibid. 47), ond roedd yn ddeiliad eto yn 1476 (a’r blynyddoedd nesaf, fe ymddengys) ac yn 1482 (ibid. 48). Er y bu farw Wiliam yn 1483, nodir bod y rhent ar gyfer y fferi’n ddyledus ganddo ef a Wiliam ei fab yn 1485–6 (ibid.). Ceid cyswllt hir eto rhwng ei fab, Wiliam, a’r fferi (gw. ibid. 48–50, 52–6, passim).

2 porthwysion  Gw. GPC 2858 d.g. ‘badwyr ar fferi neu ysgraff, cychwyr’. Ymhellach, gw. Ifans 2007: 179 a 184.

3 y teirgwlad  Fel y dadleuir yn y nodyn cefndir uchod, mae’n debygol mai at Fôn a chantrefi Arfon ac Arllechwedd y cyfeirir yma. Ymddengys y cyfeirir at dair ardal wahanol gan Rys Goch Eryri yn ei gywydd marwnad i dad Wiliam, Gwilym ap Gruffudd, sef siroedd Meirionnydd, Caernarfon a Môn (gw. GRhGE 3.18n). Ni cheir lle i gredu bod gan Wiliam dir ym Meirionnydd, chwaethach unrhyw gartref.

4 y gaer  Sef y Penrhyn (gw. 6n), yn ôl pob tebyg, ond ni ddylid diystyru’r posibilrwydd mai yng nghastell Caernarfon y datganwyd y cywydd hwn gyntaf (gw. 47n a 52n).

5 aelwyd Gwilym  Sef y Penrhyn (gw. 6n). Cyfeirir at dad Wiliam, sef Gwilym ap Gruffudd. Disgwylid treiglad i’r enw priod yma yn dilyn enw benywaidd unigol (gw. TC 105), ac ni ellir ond nodi mai eithriad i’r rheol a geir yma, o bosibl yn sgil y gynghanedd.

6 Penrhyn dŵr  ‘Tŵr Penrhyn’, er bod ‘penrhyn wrth ddŵr môr’ yn bosibl. Saif castell y Penrhyn ar safle’r hen lys hyd heddiw ar lannau’r Fenai i’r dwyrain o Fangor rhwng afonydd Cegin ac Ogwen. Adeiladwyd y llys gwreiddiol gan dad Wiliam, Gwilym ap Gruffudd, rhwng 1410 a 1431, a chanodd Rhys Goch Eryri ac Ieuan ap Gruffudd Leiaf gywyddau mawl i’r adeilad (gw. Haslam et al. 2009: 398–404; Carr 1990: 16–17; GRhGE cerdd 2; Bowen 2002: 75–6). Yn ôl Bowen (ibid. 78) cafodd mam Wiliam, sef Sioned ferch Syr William Stanley, a’i thrydydd gŵr, John Pykmere o Gaernarfon, ‘drwydded gan Harri VI yn 1438 i godi twred a thŵr murfylchog yn y Penrhyn’ (fe’i hategir gan Davies 1942: 47n1; Smith 1975: 136).

6 rhod  Ansicr. Mae ‘tarian (gron)’ yn bosibl fel disgrifiad o Wiliam fel amddiffynnydd. Yn ôl GPC 3083 d.g. rhod¹ (c), ni cheir enghraifft o rhod yn yr ystyr honno wedi dechrau’r drydedd ganrif ar ddeg, ac er ei bod yn debygol fod rhod yn air anghyffredin yn yr ystyr honno erbyn y bymthegfed ganrif, gall fod Guto’n gwneud defnydd bwriadol ohono fel gair hynafiaethol (cf. ei gywydd i Faredudd ap Hywel, 95.23–4 Arthur a rôi wrth ei raid / Er y dewraf rod euraid; Day 2010: 480–1). Fodd bynnag, ymddengys mai ‘ymladdwr troellog, ffyrnig’ yw ystyr rhod mewn cywydd a ganodd Guto i ofyn cyllell hela gan Ruffudd ap Rhys o Iâl, a gall mai’r un ystyr a geir yma (gw. 76.20 Rhod ar Ysgòt rhydraws gynt). Posibilrwydd arall yw mai ‘cylchdaith, rhediad’ a olygir (gw. GPC 3084 d.g. rhod¹ (e); ‘pwy arall sy’n achosi i mi’r un math o daith ddidramgwydd?’). Cf. hefyd Rhys Goch Eryri mewn cywydd i lys Gwilym ap Gruffudd yn y Penrhyn, GRhGE 2.59n treisiad rod ‘neuadd gŵr nerthol’.

7 Plaid fawr yw epil dy fam  Mam Wiliam oedd Sioned ferch Syr William Stanley (33n) o Hooton yn swydd Gaer, sef ail wraig Gwilym ap Gruffudd. Gall mai yn 1413 y bu’r briodas (gw. Carr 1990: 10). Yn ôl yr achresi cafodd ddau blentyn arall gyda Gwilym, sef Elen ac Elsbeth (sef gwraig Robert Trefor a elwir merch Wilym yn 105.52), ac felly mawr yn yr ystyr mawreddog a olygir yma’n ôl pob tebyg, yn hytrach nag o ran maint.

8 Wiliam  Sef Wiliam Fychan, noddwr y gerdd.

9 Ector  Sef Hector o Gaerdroea, un o arwyr Iliad Homer a oedd yn enwog am ei gryfder (gw. TYP³ 337–8; OCD³ 673; RB 13–17). Cyfeiriodd Rhys Goch Eryri ato yn ei gywydd marwnad i dad Wiliam, Gwilym ap Gruffudd (gw. GRhGE 3.90 nawnerth Ector).

13 Eryri  Mynyddoedd uchaf Cymru yng Ngwynedd (gw. CLC² 237; Williams 1962: 19–20). Ar y modd y cyffelybir yr ucheldir i deulu’r Penrhyn, gw. y nodyn cefndir uchod.

14 eich haeldad  Sef Gwilym ap Gruffudd, tad Wiliam (gw. 5n).

15 ardreth  ‘Treth’ (gw. GPC² 424 d.g.), ond tybed a geir ystyr wahanol iddo mewn perthynas â’r dreth fawr yn ail hanner y llinell? Dilynir ibid. 406 d.g. ar- ‘uwchben, goruwch, ychwanegol’ a chymryd mai peth tebyg i ‘surplus’ yw ardreth yma, sef yr incwm a rôi Wiliam i bob rhai a ddêl (11) mewn gwrthgyferbyniad â’r incwm a wariai arno ef ei hun.

16 Gwynedd  Yr hen deyrnas a ymrannai’n ddau gantref, sef Gwynedd Is Conwy a Gwynedd Uwch Conwy (gw. WATU 85). Yng Ngwynedd Uwch Conwy y safai tiroedd Wiliam ym Môn ac yng nghantrefi Arllechwedd ac Arfon (gw. 3n).

16 yr Ionawr  Adeg gŵyl yr Ystwyll ym mis Ionawr y canwyd y gerdd hon (gw. 17–18n).

17–18 dengwyl / Duw Ystwyll  Sef ‘deg gŵyl dydd gŵyl Ystwyll’, a’r tebyg yw mai rhif delfrydol yw de[g] yma. Dethlir gŵyl yr Ystwyll ar 6 Ionawr (cf. 16n) i goffáu ymddangosiad Crist i’r doethion o’r Dwyrain (gw. GPC 3868 d.g. Ystwyll).

19 rhoddud  Ffurf ail unigol amherffaith mynegol y ferf (cf. DG.net 89.33).

21 tref dy dad  Aralleiriad o’r gair treftad (gw. GPC 3573 d.g. tref). ‘Cartref dy dad’ yw’r ystyr lythrennol, ond mae etifeddiaeth Wiliam yr un mor berthnasol.

21 y teirgwlad  Gw. 3n.

22 trychanpunt  Swm delfrydol o arian i adlewyrchu’r incwm a gâi Wiliam gan y teirgwlad a oedd yn ei feddiant (gw. 3n).

22 eich impyn  Cyfeirir at fab cyntaf ac etifedd Wiliam, yn ôl pob tebyg, sef Syr Wiliam Gruffudd (Hen), yr unig blentyn a nodir yn yr achau o’i briodas ag Alis ferch Syr Richard Dalton o Althrop yn swydd Northampton.

24 sawdwyr y gaer  Disgrifiad dychmygus, yn ôl pob tebyg, o drigolion y Penrhyn, ond nid yw’n amhosibl mai milwyr castell Caernarfon a olygir (gw. 47n a 52n).

28 Gwynedd  Gw. 16n.

31 ’Dnyfed  Roedd Wiliam yn un o ddisgynyddion Ednyfed Fychan ap Cynwrig, a fu’n ddistain i Lywelyn ab Iorwerth yn y drydedd ganrif ar ddeg ac yn un o hynafiaid amlycaf teulu mwyaf dylanwadol Môn yn y bedwaredd ganrif ar ddeg.

33 llwyth Ystanlai  Cyfeirir at deulu Syr William Stanley o Hooton yn swydd Gaer, sef taid Wiliam ar ochr ei fam, Sioned.

35 y ddwysir  Ansicr yw ystyr y ddwysir yn sgil y cyfeirio mynych at dair ardal neu ranbarth yng Ngwynedd (gw. 3n), ond y tebyg yw mai at sir Gaernarfon a swydd Gaer y cyfeirir yma (roedd mam Wiliam yn ferch i Syr William Stanley o swydd Gaer, gw. 33n).

37 tad ar nawmil  Rhif delfrydol yw naw- yma yn ôl pob tebyg, ond sylwer mai naw o blant a nodir i Wiliam yn yr achau, sef un mab o’i briodas ag Alis ferch Syr Richard Dalton, pedair merch a thri mab o’i berthynas â Gwenllian ferch Iorwerth ac un ferch nad yw’n eglur pwy oedd ei mam (am yr achres, gw. Wiliam Fychan).

38 Rhag wyrion yn rhagori  Ar y cyfuniad rhagori rhag/ar, gw. GPC 2998 d.g. rhag 2.

40 Berwyn  Cwyd mynyddoedd y Berwyn o gyrion Llandrillo yn Edeirnion i Langollen yn y dwyrain ac i’r de hyd at ddyffryn Tanad, ac mae’n sicr y byddai Guto’n gyfarwydd iawn â hwy. Ac ystyried pwysigrwydd tiroedd Wiliam yng Ngwynedd yn y cywydd hwn, mae cyfeirio at fynyddoedd a gysylltid yn bennaf â hen deyrnas Powys yn annisgwyl, oni theimlai Guto ei fod eisoes wedi gwneud defnydd priodol o Eryri yn rhan agoriadol y gerdd (gw. 13n). Noder i Gutun Owain ei gymharu â mynydd arall: Vwch wyd, ŵr o iachav da, / No’r mynydd yn Armenia (gw. GO LIV.43–4). Diau bod Wiliam yn ŵr tal.

42 Menai  Sef afon Menai rhwng Môn a’r tir mawr (gw. Williams 1962: 56). Saif castell y Penrhyn ar ei glannau (gw. 6n) a rhentiai Wiliam y fferi a gludai deithwyr ar ei thraws (gw. 2n).

43 mesbren  Gw. GPC 2439 d.g. ‘coeden sy’n dwyn mes, yn arbennig derwen’.

45 siambrlen  Gelwir Wiliam yn siambrlen yn y cywydd arall a ganodd Guto iddo (gw. 56.12n) a chan Lewys Glyn Cothi (gw. GLGC 223.2, 28), Rhobin Ddu (gw. LlGC 3051D, 498 y siambrlen vwch benn y byd) a Thudur Penllyn (gw. GTP 5.28). Sylwer y gelwir Wiliam yn siambrlen yn nheitl nifer o destunau o’r cywydd a ganodd Rhys Goch Eryri iddo (gw. GRhGE 64), ffaith a nodwyd yn IGE² 390 (felly hefyd yn achos cywydd a ganodd Gutun Owain iddo, gw. GO cerdd 54). Fel y sylwodd Davies (1942: 47–8) ni cheir tystiolaeth swyddogol i Wiliam fod yn siambrlen eithr ei fod yn ddirprwy siambrlen i John, arglwydd Dudley, yn 1459, swydd a ddaliodd, yn ôl Bowen (2002: 76), o 1457 i 1463. Bu ei fab, Wiliam, yn siambrlen o 1483 i 1490 (gw. Davies 1942: 48), ond nid iddo ef y canwyd y gerdd hon. Ar y naill law, gall fod yr hyn a ddywed y beirdd yn dystiolaeth fod Wiliam y tad yntau wedi dal swydd siambrlen Gwynedd, ond ar y llaw arall gall fod y pum bardd uchod wedi peidio â thrafferthu gwahaniaethu rhwng swydd y siambrlen ac eiddo’i ddirprwy er dibenion eu mawl. Yr ail sydd fwyaf tebygol gan ei bod yn annhebygol iawn y treuliai’r siambrlen John, arglwydd Dudley, ei holl amser yng Ngwynedd, a siawns nad Wiliam ei ddirprwy a gyflawnai’r dyletswyddau o ddydd i ddydd.

45 Gwilym  Sef tad Wiliam, Gwilym ap Gruffudd.

46 Gwynedd  Gw. 16n.

47 y tair aelwyd  Dadleuir yn y nodyn cefndir uchod mai tri chartref Wiliam a olygir, sef y Penrhyn, Plasnewydd a Chaernarfon.

48 y teirtref  Gw. 47n.

49 teirsir  Gw. 3n.

50 teirgwlad  Gw. 3n.

51 tir meibion Dôn  Roedd Dôn yn famdduwies Geltaidd a enwir yn chwedlau’r Mabinogi mewn cyswllt â’i phlant niferus a’i brawd, Math fab Mathonwy. Cyfeirir yn y chwedlau at ei phedwar mab yn bennaf, sef Gwydion, Gilfaethwy, Amaethon a Gofannon, ac at ei merch, Arianrhod, ac fe’u cysylltir oll â Gwynedd (gw. EWGT 90; MacKillop 1998: 130; TYP³ 330; WCD 204; Gruffydd 1933–5).

52 tir Eudaf  Cyfeirir at Eudaf Hen (neu Oediog) ap Caradog, brenin Prydain a thad Elen yn ‘Breuddwyd Macsen’ (gw. BrM² 7–8, passim; WCD 257; BD 70–5, 228–9). Ond nid Prydain yw ei dir yn y cyd-destun hwn, eithr Gwynedd gan mai yng Nghaernarfon (gw. 52n isod) y daeth Macsen o hyd iddo.

52 tyrau Edwart  Sef tyrau castell Caernarfon a adeiladwyd gan Edward I yn dilyn y goncwest yn 1282. Ceir oddeutu deg prif dŵr yn y castell, yn cynnwys Tŵr enwog yr Eryr yn ei fur gorllewinol y cyfeiriodd Rhys Goch Eryri ato yn ei gywydd i lys newydd tad Wiliam, Gwilym ap Gruffudd, yn y Penrhyn (gw. GRhGE 2.21–2n; RCAHM (Caernarvonshire) ii, 124–50). Yng nghastell Caernarfon y byddai pencadlys Wiliam fel dirprwy siambrlen Gwynedd, ac nid yw’n amhosibl mai yno y canwyd y gerdd hon.

53 Arfon  Cantref yng Ngwynedd a rennid yn ddau gwmwd, sef Is Gwyrfai ac Uwch Gwyrfai (gw. WATU 7). Yn y cyntaf y safai castell Caernarfon, lle roedd Wiliam yn siambrlen (gw. 45n a 47n).

53 Môn  Gw. 1n.

54 teirbro Wynedd  Gw. 3n.

Llyfryddiaeth
Bowen, D.J. (2002), ‘Y Canu i Gwilym ap Gruffudd (m. 1431) o’r Penrhyn a’i fab Gwilym Fychan (m. 1483)’, Dwned, 8: 59–78
Carr, A.D. (1990), ‘Gwilym ap Gruffydd and the Rise of the Penrhyn Estate’, Cylchg HC 15: 1–20
Davies, H.R. (1942), A Review of the Records of the Conway and the Menai Ferries (Cardiff)
Day, J.P. (2010), ‘Arfau yn yr Hengerdd a Cherddi Beirdd y Tywysogion’ (Ph.D. Cymru [Aberystwyth])
Gruffydd, W.J. (1933–5), ‘Donwy’, B vii: 1–4
Haslam, R., Orbach, J. and Voelcker, A. (2009), The Buildings of Wales: Gwynedd (London)
Ifans, Rh. (2007), ‘ “Y fferi fawr i ffair Fôn”: Cywydd Syr Dafydd Trefor “I Fferi Porthaethwy” ’, Dwned, 13: 169–84
MacKillop, J. (1998), Dictionary of Celtic Mythology (Oxford)
Rowlands, E.I. (1952–3), ‘Tri Wiliam Gruffudd’, LlCy 2: 256–7
Smith, P. (1975), Houses of the Welsh Countryside (London)
Williams, I. (1962), Enwau Lleoedd (ail arg., Lerpwl)

This is a poem of praise for Wiliam Fychan of Penrhyn in the parish of Llandygái (for Guto’s other poem to Wiliam, see poem 56). Although the patron is not explicitly named Wiliam ap Gwilym or mab Gwilym (‘son of Gwilym’), it is almost certain that it is Wiliam ap Gwilym who is addressed and not his son, who is also named Wiliam. The patron is called siambrlen (see 45n), and Wiliam’s son, Wiliam ap Wiliam, was indeed chamberlain of Gwynedd while his father, according to the surviving records, was merely deputy chamberlain under John, lord Dudley. Yet, the poets routinely call Wiliam siambrlen and it is highly likely that he was either appointed chamberlain or zealously promoted so by the poets themselves. Furthermore, Wiliam’s father, Gwilym ap Gruffudd, is named in lines 5 and 45, as befits a poem addressed to Gwilym’s son.

The poem’s opening lines are concerned with Wiliam’s authority on and around the Menai Straits (lines 1–2), where he controlled a ferry between Anglesey and the mainland. The poem’s original audience would have immediately recognised the ferry’s importance as the poets’ and almost every other traveller’s only means of crossing the Menai’s treacherous waters. Wiliam also had a close connection with lands on both sides of the river, namely in Penrhyn near Bangor, Caernarfon castle and the court of Plasnewydd on Anglesey (see the note below). Guto extols the free passage that Wiliam grants him to seek patronage in his court and then praises his honourable lineage and his generosity (3–20). He likens Wiliam and his father’s mighty status to the literal magnitude of the mountains of Snowdonia (Eryri), a comparison also found in the other poem that Guto composed for Wiliam (see 56.26n). Wiliam is Ector o frig y tir fry ‘Hector from the heights of the land above’ who gives [p]ob rhodd uchel ‘every high [= exalted] gift’, and his father Gwilym was the embodiment of the mountains of Gwynedd’s uchelder ‘pinnacle’. Even the preposition ywch ‘yours’ would have echoed the comparative degree uwch ‘higher’ when recited.

Next, Wiliam’s court is praised and the generosity that he shows there, then Guto describes the food that Wiliam provides and praises his lineage yet again (21–36). Yet Guto argues in lines 37–46 that Wiliam’s descendants could not compete with him in terms of greatness, as is demonstrated in a series of striking metaphors: Wiliam is like the Berwyn mountains compared with bryniau mân ‘small hills’, like a mighty sea and fast flowing river Menai compared with little brooks and, finally, like a great oak with single boughs that are larger than mangoed ‘small trees’. The poem is concluded with four couplets beginning with the letter t- (the same word is repeated in the last two lines) where Guto emphasizes Wiliam’s power and influence in Gwynedd on both sides of the Menai Straits, where he owned extensive lands (47–54).

‘Y teirgwlad da’
The threefold nature of the lands that Wiliam owned is an integral part of this poem. His lands are called y teirgwlad ‘the three lands’ (3, 21 and 50), teirsir ‘three shires’ (49) and teirbro Wynedd ‘Gwynedd’s three lands’ (54), and Guto also refers to y tair aelwyd ‘the three homes’ (47), to y teirtref ‘the three dwellings’ (48) and to trychanpunt ‘three hundred pounds’ (22) that Wiliam presumably received from those three separate lands. The last line of the poem shows that these lands were in Gwynedd and it is likely that Wiliam had a court in each land. Penrhyn was certainly his main residence (see 6n), situated in the commote of Arllechwedd Uchaf in the cantref of Arllechwedd. Anglesey is mentioned in the first line because of Wiliam’s control of the ferry at Porthaethwy and the island is mentioned again at the end of the poem (53). Wiliam inherited substantial lands in Anglesey (see Carr 1990: 13–14) and Guto may be referring specifically to his lands in the commote of Menai where he built a court at Plasnewydd c.1470 (see 1n). It seems likely that this is the second court that Guto refers to, but what of the third? Wiliam is called siambrlen ‘chamberlain’ (see 45n), a post situated at the castle of Caernarfon, and the castle is mentioned at the end of the poem as Tir Eudaf tyrau Edwart ‘Eudaf’s land for Edward’s towers’ in tir Arfon ‘land of Arfon’. The poet Tudur Penllyn also composed a poem for Wiliam when he was siambrlen, where the poet praises Caernarfon castle and the court at Penrhyn and mentions Wiliam’s connections with Anglesey. Tudur calls him arglwydd i deirgwlad and tair talaith ‘lord of three lands’ and ‘three regions’ (see GTP 5.11, 50; cf. similar remarks in two poems to Wiliam by the poet Cynwrig ap Dafydd Goch, see LlGC 3051D, 496 and 542).

But what of y teirgwlad ‘the three lands’? These three courts were situated on the banks of the river Menai in three different commotes within three different cantrefs, therefore Guto could be referring to either the three commotes of Arllechwedd Uchaf, Menai and Is Gwyrfai or alternatively the three cantrefs of Arllechwedd, Rhosyr and Arfon (see WATU 229). As it is only Arfon that is mentioned in the poem itself (53), it is possible that Guto has the three cantrefs in mind. Yet the fact that Anglesey is mentioned at the beginning and at the end of the poem suggests that he is thinking of Arllechwedd, Arfon and Anglesey.

Date
In line 45, Wiliam is called siambrlen ‘chamberlain’. There is no official evidence that Wiliam was appointed chamberlain of Gwynedd, only that he served as deputy chamberlain under John, lord Dudley. It is this office, in all likelihood, that is referred to here (see 45n). Bowen (2002: 76) states that Wiliam was deputy chamberlain from 1457 to 1463, but unfortunately no source is noted for this information. Nevertheless, in the absence of any other information regarding Wiliam in this capacity it is certainly possible that this poem was sung between 1457 and 1463, although a date between 1463 and Wiliam’s death in 1483 cannot be ruled out. If it is correct to identify one of the tair aelwyd ‘three homes’ with Plasnewydd on Anglesey (see the note above) the poem was composed after c.1470, when Wiliam built his court there.

The manuscripts
A copy of the poem has survived in eight manuscripts. The first 26 lines of the poem have survived in one manuscript only, namely LlGC 3051D. Lines 24–54 are also found in this manuscript and in every other, yet in the other manuscripts these lines are attached to the first 34 lines of a poem (probably to the same patron) by Rhobin Ddu ap Siencyn Bledrydd (on the poet, see NCLW 654). A similar error occurred with the other poem that Guto composed for Wiliam (poem 56), and it seems likely that a series of scribal errors were made in some lost manuscript that contained a collection of poems to patrons from Penrhyn. It is likely that the original source of the poem was a manuscript that contained a collection of Penrhyn poems which were copied en masse in LlGC 3051D and on unbound pages in the lost source. A number of pages seem to have been lost or misplaced in this source by the time it was copied by the scribes of LlGC 3057D and Pen 99, who were unaware that they were copying fragments of poems by different poets. Although the text found in LlGC 3051D is not without its problems, the present edition is based mainly on its readings. The texts of LlGC 3057D and Pen 99 seem to suggest that their lost source’s scribe was copying from memory, and was therefore prone to changing some readings. Yet they were also consulted and occasionally provided valuable readings. It is worth noting that the absence of this poem from early collections of Guto’s work could shed doubt on its authorship.

Stemma

Previous edition
GGl poem XX.

Metre and cynghanedd
Cywydd, 54 lines.
Cynghanedd: croes 56% (30 lines), traws 18% (10 lines), sain 26% (14 lines), no llusg.

1 Môn  Anglesey is mentioned primarily in connection with Wiliam’s control of the Menai ferry (see 2n), although he also owned lands on the island and built the court of Plasnewydd near Porthaml in the commote of Menai c.1470 (see Haslam et al. 2009: 152–6; RCAHM (Anglesey) 56; Bowen 2002: 77). The poet Owain ap Llywelyn ab y Moel composed a poem of praise for the new court (see GOLlM poem 23).

2 Wrth osod ei phorthwysion  Cf. the exact same line in the opening couplet of Dafydd Trefor’s poem to the Porthaethwy ferry, see Ifans 2007: 174 Y fferi fawr i ffair Fôn / Wrth osod ei phorthwysion ‘The great ferry to the Anglesey fair / providing her ferrymen’. Although it seems that Davies (1942: 329) was unable to differentiate between Wiliam and his son, also named Wiliam (contrary to what is stated by Rowlands 1953: 256), it is almost certain that it is Wiliam the father who is named (Davies 1942: 46) as the farmer of Porthaethwy ferry in 1453 and 1454. It is also possible that his mother, Sioned daughter of Sir William Stanley, is named (ibid. 46–7) as having control of the ferry for twelve years from 1454 (with the support of her son and others). Wiliam is named again in connection with the ferry in 1459 as the deputy chamberlain of Gwynedd (ibid. 47) and he was ‘occupier’ of the ferry in 1476 (and the following years, it seems) and in 1482 (ibid. 48). Although Wiliam died in 1483 the rent owed by him and his son, Wiliam, remained outstanding in 1485–6 (ibid.). Wiliam his son maintained the family’s control of the ferry (see ibid. 48–50, 52–6, passim).

2 porthwysion  See GPC 2858 s.v. ‘ferry-men, boatmen’; Ifans 2007: 179 and 184.

3 y teirgwlad  As discussed in the note above it is likely that ‘the three lands’ refers to Anglesey and the commotes of Arfon and Arllechwedd. It seems likely that three different lands or regions are referred to by the poet Rhys Goch Eryri in his elegy for Wiliam’s father, Gwilym ap Gruffudd, namely Merionethshire, Caernarfonshire and Anglesey (see GRhGE 3.18n). On the basis of the present poem Wiliam had very little connection with Merionethshire, and he certainly did not own a court there.

4 y gaer  In all likelihood the court of Penrhyn (see 6n), described as ‘the fort’, although it is not altogether impossible that Guto is referring to Caernarfon castle and that the poem was performed there before Wiliam (see 47n and 52n).

5 aelwyd Gwilym  ‘Gwilym’s home’ was Penrhyn (see 6n), and Gwilym was Wiliam’s father, Gwilym ap Gruffudd. A proper name is usually mutated following a singular feminine noun (see TC 105), yet aelwyd Gwilym seems to be an exception to the rule, possibly in order to reinforce the cynghanedd.

6 Penrhyn dŵr  ‘Penrhyn tower’ or, less likely, ‘promontory near water’. The present castle at Penrhyn was built on the site of the old court on the banks of the Menai to the east of Bangor between the rivers Cegin and Ogwen. The original house was built by Wiliam’s father, Gwilym ap Gruffudd, between 1410 and 1431, and the poets Rhys Goch Eryri and Ieuan ap Gruffudd Leiaf sang the building’s praise (see Haslam et al. 2009: 398–404; Carr 1990: 16–17; GRhGE poem 2; Bowen 2002: 75–6). According to Bowen (ibid. 78) Wiliam’s mother, Sioned daughter of Sir William Stanley, and her third husband, John Pykmere of Caernarfon, received a licence from Henry VI in 1438 to build a turret and tower at Penrhyn (confirmed by Davies 1942: 47n1; Smith 1975: 136).

6 rhod  The meaning is uncertain. ‘(Round) shield’ is possible as a description of Wiliam as a brave protector. According to GPC 3038 s.v. rhod¹ (c), there is no evidence of its use after the thirteenth century, and although it is unlikely that rhod was widely used with this meaning by the fifteenth century, Guto may have used it intentionally for its antiquarianism (cf. his poem for Maredudd ap Hywel, 95.23–4 Arthur a rôi wrth ei raid / Er y dewraf rod euraid ‘Arthur gave according to need a shield of gold to the bravest’; Day 2010: 480–1). Nonetheless, the meaning ‘fierce fighter’ is given to rhod in a poem that Guto composed to request a hunting knife from Gruffudd ap Rhys of Yale, and the same may be relevant here (see 76.20 Rhod ar Ysgòt rhydraws gynt ‘a fierce fighter against the unruly Scots’). Other possibilities include ‘course, circuit’ (see GPC 3084 s.v. rhod¹ (e); ‘who else provides for me such an unimpeded journey?’). Cf. also the poet Rhys Goch Eryri in his poem of praise to Gwilym ap Gruffudd’s court at Penrhyn, see GRhGE 2.59n treisiad rod ‘a mighty man’s hall’.

7 Plaid fawr yw epil dy fam  Wiliam’s mother was Sioned daughter of Sir William Stanley (see 33n) from Hooton in Cheshire, Gwilym ap Gruffudd’s second wife (they may have married in 1413, see Carr 1990: 10). According to the genealogical tables she had two other children with Gwilym, namely Elen and Elsbeth (who was married to Robert Trefor and whom Guto calls merch Wilym ‘Gwilym’s daughter’ in 105.52), and therefore mawr should probably be understood as ‘great’, and not ‘large’.

8 Wiliam  Wiliam Fychan, the patron.

9 Ector  Hector of Troy, one of the heroes of Homer’s Iliad who was well known for his strength (see TYP³ 337–8; OCD³ 673; RB 13–17). The poet Rhys Goch Eryri also mentioned him in his elegy for Wiliam’s father, Gwilym ap Gruffudd (see GRhGE 3.90 nawnerth Ector ‘one with Hector’s strength ninefold’).

13 Eryri  Wales’s highest mountain range in Gwynedd (see NCLW 224; Williams 1962: 19–20). Its grandeur in relation to Wiliam’s family is discussed above.

14 eich haeldad  Wiliam’s ‘generous father’, Gwilym ap Gruffudd (see 5n).

15 ardreth  ‘Income’ (see GPC² 424 s.v.), but a more specific meaning is required, possibly, in relation to y dreth fawr ‘the great income’ in the second part of the line. Ibid. 406 s.v. ar- ‘above, over, additional’ suggests that ardreth signifies ‘surplus’, the income that Wiliam gave i bob rhai a ddêl (11 ‘to everyone who might come’) in contrast with the personal income that he spent as he wished.

16 Gwynedd  The old kingdom that contained two cantrefs, namely Gwynedd Is Conwy and Gwynedd Uwch Conwy (‘below’ and ‘above’ the river Conwy respectively; see WATU 85). Wiliam’s lands on Anglesey were situated in Gwynedd Uwch Conwy and his lands in Gwynedd proper in the cantrefs of Arllechwedd and Arfon (see 3n).

16 yr Ionawr  This poem was performed during the feast-day of Epiphany in January (see 17–18n).

17–18 dengwyl / Duw Ystwyll  ‘The feast-day of Epiphany’s ten feasts’, where de[g] is in all likelihood an ideal number. Epiphany is celebrated on 6 January (cf. 16n) to commemorate Christ’s visitation to the wise men (see GPC 3868 s.v. Ystwyll).

21 tref dy dad  A paraphrase of the word treftad ‘inheritance’ (see GPC 3573 s.v. tref). The literal meaning is ‘your father’s dwelling’, although Wiliam’s inheritance is also relevant.

21 y teirgwlad  On ‘the three lands’, see 3n.

22 trychanpunt  ‘Three hundred pounds’, an ideal sum of money based on the threefold nature of the lands that Wiliam owned (see 3n).

22 eich impyn  A reference to Wiliam’s heir, Sir Wiliam Gruffudd (Hen), his only son, according to the archives, from his marriage with Alis daughter of Sir Richard Dalton of Althrop in Northamptonshire.

24 sawdwyr y gaer  ‘The fort’s soldiers’, in all likelihood an imaginative description of the numerous people who lived at Penrhyn, although it could also be a literal reference to soldiers of Caernarfon castle (see 47n and 52n).

28 Gwynedd  See 16n.

31 ’Dnyfed  An abbreviated form of Ednyfed. Wiliam was descended from Ednyfed Fychan ap Cynwrig, Llywelyn Fawr ab Iorwerth’s steward in the thirteenth century and patriarch of one of Anglesey’s most powerful families.

33 llwyth Ystanlai  This is a reference to Sir William Stanley’s family from Hooton in Cheshire, Wiliam’s grandfather on his mother’s side.

35 y ddwysir  The implication of ‘the two shires’ is uncertain against the frequent references to ‘three’ lands that Wiliam owned in Gwynedd (see 3n). As Wiliam’s mother was a daughter of Sir William Stanley of Hooton, Guto could be referring to Caernarfonshire and Cheshire (see 33n).

37 tad ar nawmil  In all likelihood naw- ‘nine’ is an ideal number, yet it is noteworthy that the genealogical tables show that Wiliam had a total of nine children, namely one son from his marriage with Alis daughter of Sir Richard Dalton, four daughters and three sons from his marriage with Gwenllian daughter of Iorwerth and one daughter with another unnamed woman (see Wiliam Fychan).

40 Berwyn  A range of mountains situated between Llandrillo in Edeirnion, Llangollen in the east and the Tanat Valley in the south. Guto’s activity in the valleys surrounding the Berwyn shows that he would have been very familiar with its terrain. A reference to a mountain range primarily connected with the old kingdom of Powys seems at odds with the fact that Wiliam owned lands adjacent to the mountains of Snowdonia in Gwynedd. Nonetheless, Guto may have felt that he had already made adequate use of Eryri in line 13 (see the note). The poet Gutun Owain compared Wiliam with another mountain: Vwch wyd, ŵr o iachav da, / No’r mynydd yn Armenia ‘You’re higher, a man of good lineage, / than the mountain in Armenia’ (see GO LIV.43–4). It is quite possible that Wiliam was a tall man.

42 Menai  The river Menai between Anglesey and the mainland (see Williams 1962: 56). Wiliam’s court at Penrhyn stood on its banks (see 6n) and he rented the ferry that linked the island with Gwynedd (see 2n).

45 siambrlen  Wiliam is called a ‘chamberlain’ in the other poem that Guto composed for him (see 56.12n) and by Lewys Glyn Cothi (see GLGC 223.2, 28), Rhobin Ddu (see LlGC 3051D, 498 y siambrlen vwch benn y byd ‘the chamberlain above the whole world’) and Tudur Penllyn (see GTP 5.28). As noted in IGE² 390 he is also connected with this office in the title given in a few copies of a poem composed for him by Rhys Goch Eryri (see GRhGE 64) and also in the title of a poem by Gutun Owain (see GO poem 54). As noted above in the discussion on the date of the poem there is no evidence that he was chamberlain of Gwynedd, only that he served as deputy chamberlain under John, lord Dudley, possibly from 1457 to 1463. His son, Wiliam Gruffudd, was appointed chamberlain from 1483 to 1490 (see Davies 1942: 48), yet he was not the patron of this poem. The poets’ insistence on calling Wiliam siambrlen could be interpreted as evidence that he was indeed appointed chamberlain, but it is also possible that the poets chose not to differentiate between the office of chamberlain and his deputy in order to praise Wiliam. Indeed, it is very unlikely that John, lord Dudley spent much time in Gwynedd and it is reasonable to presume that it was Wiliam who fulfilled his duties from day to day.

45 Gwilym  Wiliam’s father, Gwilym ap Gruffudd.

46 Gwynedd  See 16n.

47 y tair aelwyd  As discussed in the note above Guto is in all likelihood referring to Wiliam’s three courts, namely Penrhyn, Plasnewydd and Caernarfon.

48 y teirtref  On ‘the three dwellings’, see 47n.

49 teirsir  On ‘three shires’, see 3n.

50 teirgwlad  On ‘three lands’, see 3n.

51 tir meibion Dôn  Dôn was a Celtic mother-goddess who is named in the tales of the Mabinogi in connection with her numerous children and her brother, Math fab Mathonwy. The tales are concerned chiefly with the exploits of her four sons, Gwydion, Gilfaethwy, Amaethon and Gofannon, and her daughter, Arianrhod, all of whom are situated in Gwynedd (see EWGT 90; MacKillop 1998: 130; TYP³ 330; WCD 204; Gruffydd 1933–5).

52 tir Eudaf  A reference to Eudaf Hen (or Oediog, ‘the Old’) ap Caradog, king of Britain and father of Elen in ‘Breuddwyd Macsen’ (‘Maxen’s Dream’) (see BrM² 7–8, passim; WCD 257; BD 70–5, 228–9). It is not his pre-eminence as the king of Britain that is referred to here, rather the fact that Macsen found him at Caernarfon (see 52n below) in Gwynedd.

52 tyrau Edwart  The ‘towers’ of Caernarfon castle, built by Edward I following his conquest of Wales in 1282. The castle has approximately ten main towers, including the renowned ‘Tŵr yr Eryr’ (Eagle’s Tower) in its western wall that was mentioned by the poet Rhys Goch Eryri in his poem of praise to the court at Penrhyn (see GRhGE 2.21–2n; RCAHM (Caernarvonshire) ii, 124–50). Wiliam would have been a frequent visitor at the castle as deputy chamberlain of Gwynedd, and it is possible that the present poem was recited there in his presence.

53 Arfon  A cantref in Gwynedd containing two commotes, namely Is Gwyrfai and Uwch Gwyrfai (‘below’ and ‘above’ the river Gwyrfai respectively; see WATU 7). Caernarfon castle, where Wiliam was deputy chamberlain, was situated in the first commote (see 45n and 47n).

53 Môn  See 1n.

54 teirbro Wynedd  On ‘Gwynedd’s three regions’, see 3n.

Bibliography
Bowen, D.J. (2002), ‘Y Canu i Gwilym ap Gruffudd (m. 1431) o’r Penrhyn a’i fab Gwilym Fychan (m. 1483)’, Dwned, 8: 59–78
Carr, A.D. (1990), ‘Gwilym ap Gruffydd and the Rise of the Penrhyn Estate’, Cylchg HC 15: 1–20
Davies, H.R. (1942), A Review of the Records of the Conway and the Menai Ferries (Cardiff)
Day, J.P. (2010), ‘Arfau yn yr Hengerdd a Cherddi Beirdd y Tywysogion’ (Ph.D. Cymru [Aberystwyth])
Gruffydd, W.J. (1933–5), ‘Donwy’, B vii: 1–4
Haslam, R., Orbach, J. and Voelcker, A. (2009), The Buildings of Wales: Gwynedd (London)
Ifans, Rh. (2007), ‘ “Y fferi fawr i ffair Fôn”: Cywydd Syr Dafydd Trefor “I Fferi Porthaethwy” ’, Dwned, 13: 169–84
MacKillop, J. (1998), Dictionary of Celtic Mythology (Oxford)
Rowlands, E.I. (1952–3), ‘Tri Wiliam Gruffudd’, LlCy 2: 256–7
Smith, P. (1975), Houses of the Welsh Countryside (London)
Williams, I. (1962), Enwau Lleoedd (ail arg., Lerpwl)

Stema fwy