Chwilio uwch
 
79 – Moliant i Syr Rosier Cinast ap Gruffudd o’r Cnwcin
Golygwyd gan R. Iestyn Daniel


1Awst y llas fy nghastell i,
2Iarll ar benbryn llawr Banbri;
3Ar dduw Pasg, arwydd paham,
4Y dialodd Duw Wiliam.
5Llyna faes, llawen fu ynn,
6Lladd rhus a llwyddo Rhosyn,
7Duw ac Edward a’i gydwaed
8Yn dwyn y drin dan ei draed.
9Syr Rosier, a’i niferoedd,
10Cinast, o’u blaen, cwnstabl oedd,
11Dewrfab nid hawdd ei darfu,
12Derfel y ddwy fatel fu.

13Od aeth rhai er da (o thrig)
14Y tu arall at Warwig,
15Nid âi Ginast digonwr,
16Ond aros dyn dros y dŵr.
17Ni ddug ef, pan ddôi gyfarth,
18Na ffon rag na phen yr arth;
19Dwyn rhos, blodeuyn yr haf,
20Dwyn haul a wnâi’r dyn haelaf.

21Pan ddoeth Edwart, llewpart llys,
22Frenin, i gneifio’r ynys,
23Cynta gŵr, Cent a gurwyd,
24Cywir i’r llew fu’r carw llwyd.
25Ymwel a wnaeth ymlaen neb
26Â’i frenin gyfair wyneb,
27Rewart gan Edwart gnawdwyn
28Yw rhuddo gwar yr hydd gwyn;
29Rhoi dan glust y rhydain glân
30Rhos aur lle bu rhes arian.
31Llwyddid Duw, llywiodd hyd hyn,
32Lle mae’r aur lliw maroryn.

33Mastr Rosier ysgwïer gynt,
34Mil yna a’i moliennynt;
35Marchog cywaethog weithian,
36Meirch a chlych mawrwych achlân.
37Melwas y glêr, maels ei glog,
38Mesbren Melwern a Maesbrog,
39Ystiwart Powys dawel
40A deunaw swydd dan ei sêl.
41Arglwydd fydd, rhyglyddai fod,
42Ym mreichiau Cymry uchod;
43Cynnar yn iarll cawn ar naid,
44Cawn ustus o’r Cinastiaid.

45Urddol yw a rydd i lawr
46Y trafaelfyd rhyfelfawr.
47Gwarae â’i wayw a’i guras
48Y bu’r gŵr a bwrw ei gas.
49Ni fedrai iarll pan fu drin
50Warae cnocell â’r Cnwcin;
51Gwarae a wnaeth ein gŵr nod
52Towlbwrdd gwŷr duon Talbod,
53Gwarae bars â’r Mars y mae,
54Eithr y gŵr aeth â’r gwarae.

55Canu acw ’n y Cnwcin
56Y bu bawb wrth y bib win,
57Moli Cinast mal Cynan
58Mae’r beirdd am ei aur a’i bân.
59Ar odde canu’r oeddwn
60A gado gwŷr ergyd gwn,
61Ond bod y tafod mewn tid
62Yn aros oni eurid.
63Euro’i wregis cyn mis Mai,
64Euro’i gledd a ryglyddai.
65Euro ei draed ar y drin
66Y bu’r ynys a’r brenin,
67Eurlliw yw gwar y llew gwyn,
68Iarll Maelor fo’r llew melyn!
69A Mair a ad fy marwn
70A merch iarll ym mreichiau hwn.

1Mis Awst y lladdwyd fy amddiffynfa i,
2iarll ar ben bryn maes Banbri;
3ar ddydd y Pasg, arwydd pam,
4y dialodd Duw gam Wiliam.
5Dyna faes, daeth llawenydd i ni,
6difa ofn a pheri llwyddiant i blaid y Rhosyn,
7Duw ac Edward a’i gâr
8yn ennill y frwydr dan ei draed.
9Bu Syr Rosier Cinast, a’i niferoedd
10o’u blaenau, cwnstabl oedd,
11gŵr dewr nid hawdd ei ddychryn,
12bu’n Dderfel y ddwy frwydr.

13Os aeth rhai er mantais (os erys)
14i’r ochr arall at iarll Warwick,
15nid aeth Cinast y gorchfygwr,
16ond disgwyl a wnaeth am y dyn a oedd yr ochr arall i’r dŵr.
17Ni wisgodd ef, pan aeth yn frwydr,
18na ffon garpiog na phen yr arth;
19gwisgo rhosyn, blodeuyn yr haf,
20gwisgo haul a wnâi’r dyn mwyaf urddasol.

21Pan ddaeth Edward Frenin, llewpart llys,
22i anrheithio’r ynys,
23y carw llwyd, curwyd Cent,
24fu’r gŵr cyntaf i fod yn ffyddlon i’r llew.
25Ymweld a wnaeth o flaen neb
26â’i frenin wyneb yn wyneb,
27gwobr gan Edward gwyn ei gnawd
28yw cochi gwar yr hydd gwyn;
29rhoi dan glust y carw ifanc pur
30rosyn aur lle bu rhes arian.
31Llwydded Duw, llywiodd hyd yma,
32lle mae’r aur lliw marwor.

33A Mastr Rosier yn ysgwïer gynt,
34roedd mil yn ei glodfori bryd hynny;
35marchog goludog ydyw bellach,
36meirch a chlychau ysblennydd sydd ganddo.
37Melwas y beirdd, dur yw ei glogyn,
38derwen Melwern a Maesbrog,
39stiward Powys dawel
40a deunaw tiriogaeth dan ei awdurdod.
41Bydd yn arglwydd, haeddai fod,
42yn serch Cymru uchod;
43cawn ef yn iarll yn gynnar mewn dim o dro,
44cawn ustus o blith y Cinastiaid.

45Marchog urddol yw a fydd yn gwastrodi’r
46byd helbulus llawn rhyfel.
47Chwarae â’i waywffon a’i guras
48y bu’r rhyfelwr a bwrw ei elyn.
49Ni fedrai iarll pan fu’n frwydr
50chwarae cis â’r mab o’r Cnwcin;
51chwarae a wnaeth ein rhyfelwr hynod
52dawlbwrdd gwŷr duon Talbod,
53chwarae bars â’r Mers y mae,
54ond y rhyfelwr a enillodd y gêm.

55Canu draw yn y Cnwcin
56y bu pawb wrth y bibell win,
57moli Cinast fel Cynan
58am ei aur a’i ermin y mae’r beirdd.
59Roeddwn yn bwriadu canu
60a gadael y gwŷr ergyd gwn,
61serch bod y tafod megis wrth gadwyn
62yn disgwyl nes ei euro.
63Haeddai euro’i wregys cyn mis Mai,
64ac euro’i gledd.
65Euro ei draed yn y frwydr
66y bu’r ynys a’r brenin,
67lliw aur yw gwar y llew gwyn,
68boed y llew melyn yn iarll Maelor!
69A bydd Mair yn gadael fy marwn
70a merch iarll ym mreichiau hwn.

79 – In praise of Sir Roger Kynaston ap Gruffudd of Knockin

1In August my fortress was slain,
2an earl on a hilltop on the ground of Banbury;
3on Easter day, indication why,
4God avenged William.
5What a field that was, joy came our way,
6fear extinguished and success for the party of the Roses,
7God and Edward and his kinsman
8winning the battle underfoot.
9Sir Roger Kynaston, his hosts
10in front of them, he was a constable,
11a brave man not to be cowed,
12he was the St Derfel of the two battles.

13If some crossed for gain (if it lasts)
14over to the earl of Warwick on the other side,
15Kynaston the conquerer did not,
16but waited for the man who was over the waters.
17He did not bear, when battle was in progress,
18either a ragged staff or a bear’s head;
19he wore a rose, a summer flower,
20the most noble man wore a sunburst.

21When King Edward, leopard of the court, came
22to raze the island,
23the grey stag, Kent was beaten,
24was the first man loyal to the lion.
25Before anyone else he visited
26his king face to face,
27the reddening of the white stag’s nape
28is a reward from white-fleshed Edward;
29placing beneath the ear of the goodly young deer
30a golden rose where there had been a silver series.
31May God, he has guided so far,
32grant success where the ember-coloured gold is.

33When Master Roger was formerly a squire,
34a thousand praised him at the time;
35he is now a knight of substance,
36splendid steeds and bells are his.
37Melwas of bards, his cloak is of mail,
38oak tree of Melverley and Maesbrook,
39stewart of tranquil Powys
40with eighteen territories under his authority.
41He will be a lord, he would deserve to be,
42in the affection of Wales above;
43we shall soon have him as earl in a stroke,
44we shall have a justice from among the Kynastons.

45He is a dubbed knight who will subdue
46the troubled, war-ridden world.
47The warrior played with his spear and cuirass
48and toppled his foe.
49When battle was in progress an earl could not
50play tip with the man from Knockin;
51our distinguished warrior played
52the board game of Talbot’s black men,
53he is playing chevy with the March,
54but it was the warrior who won the game.

55Everyone yonder at Knockin
56has been singing by the wine pipe,
57the poets are praising Kynaston like Cynan
58for his gold and ermine.
59I was intending to sing
60and to leave the gunshot warriors,
61except that my tongue as if bound
62was waiting until his gilding.
63He deserved to have his belt
64and sword gilded before May.
65The island and the king
66gilded his feet in the battle,
67golden-hued is the white lion’s nape,
68may the golden lion be earl of Maelor!
69And Mary will leave my baron
70and an earl’s daughter in this man’s arms.

Y llawysgrifau
Ceir y cywydd hwn, yn gyflawn neu’n anghyflawn, mewn 35 o lawysgrifau sy’n dyddio o ail chwarter yr unfed ganrif ar bymtheg hyd y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Ni cheir amrywio mawr yn eu darlleniadau ond ni cheir llinellau 63–4 yn nhestunau X1 (gw. stema) ac awgryma safon eu cynnwys mai oherwydd eu colli yng nghynsail y grŵp hwn y bu hynny yn hytrach na bod y cwpled wedi ei ychwanegu yn ddiweddarach (gw. y nodiadau perthnasol). Ar wahân i hyn, yr un yw trefn sylfaenol y llinellau, gyda rhai amrywiadau. Sylwer yn arbennig ar y canlynol: yn X3 dilyna’r cwpled uchod linell 66; yn Pen 87, yn llaw Owain Gwynedd, ceir pedair llinell yn dilyn 40 nas ceir yn yr un o’r testunau eraill (ac sy’n perthyn i gerdd 75) ac mae 49–62 yn eisiau; mae 67–8 yn eisiau yn CM 21 a drylliau yn unig yw Pen 221, LlGC 1579C a LlGC 1559B; hefyd, mae diwedd llawer o linellau Pen 69 yn eisiau gan mai enghraifft ydyw o destun a ysgrifennwyd gan fardd (Rhys Cain) oddi ar ei gof.

Er bod Pen 99 yn gyflawn, eto tebycach yw ei ddarlleniadau eraill i eiddo X1, ac amlwg fod John Davies yn hyn o beth wedi defnyddio ffynonellau amrywiol. Tipyn o gymysgedd yw Pen 87 ac anodd gweld beth yw ei berthynas â’r gweddill. Nid oes modd gwybod ychwaith i ba grŵp y mae Pen 221 yn perthyn.

Sylwer bod tri o’r testunau yn llaw beirdd, sef Pen 69 (Rhys Cain), Pen 87 (Owain Gwynedd) a C 2.617 (Huw Machno), ffaith sy’n awgrymu bod y gerdd efallai o ddiddordeb mwy na’r cyffredin i’r frawdoliaeth honno.

Ac eithrio Stowe 959, mae llawysgrifau’r gerdd yn dwyn cyswllt â gogledd a chanolbarth Cymru.

O destunau X1, ceir y darlleniadau gorau yn BL 14967. O’r testunau eraill, nid oes yr un yn rhagori’n amlwg ar ei gilydd ond ceir rhai darlleniadau da yn Pen 84 a BL 14975.

Trawsysgrifiadau: BL 14967, Pen 84, BL 14975.

stema
Stema

2 iarll  Felly X1, Pen 87, X3. Gthg. oll a geir yn y llawysgrifau eraill (cf. GGl). Rhydd y darlleniad hwnnw synnwyr ond haws fuasai newid iarll yn oll (efallai er mwyn dileu’r r wreiddgoll) nag oll yn iarll, a mwy boddhaol yw iarll gan mai Wiliam (4) Herbert, iarll Penfro, sydd dan sylw.

6 rhus  Fe’i sillefir rhys neu Rhys yn yr holl lawysgrifau, fel pe bai’n enw personol, ond nid yw hynny’n addas i’r cyd-destun.

9 Rosier  Ceir amrywiol ffurfiau yn y llawysgrifau: roeser, roes(s)ier, Roesr, Roetsier, Roedsier, Redsier, Ros(s)ier, ros(s)er.

11 nid hawdd  Felly y rhan fwyaf o’r llawysgrifau. Gthg. anodd X1, Pen 87, Pen 99. Gellid bod wedi troi nid hawdd yn anodd trwy ddibynnu ar y cof, mewn cyd-destun llafar.

13 er da (o thrig)  Felly BL 14866, BL 14978 (cf. Pen 69 er da o), BL 14975. Agos i’r darlleniad hwn yw eiddo X3 yda o thric / thrig ond llwgr yw Pen 87 adwyth a drig. Ond pur wahanol yw darlleniad BL 14967, X2 o daw a thric, sef ‘trwy fudandod ac ystryw’, fe ymddengys, a byddai hynny’n briodol yn y cyd-destun. Yr anhawster gydag er da o thrig yw’r newid o ferf yn yr amser gorffennol (aeth) i ferf yn yr amser presennol o fewn yr un llinell. Fodd bynnag, gall hynny roi i’r darlleniad statws y lectio difficilior, a gellir deall o thrig fel sylw moesolaidd neu wirebol (ymhellach, gw. 13n (esboniadol)). Mae tystiolaeth y llawysgrifau hefyd yn gryfach o’i blaid. Ni cheir GGl er da a thric yn y llawysgrifau.

14 y  Darlleniad Pen 69, BL 14866, X3, BL 14975, Pen 87 (a cf. GGl). Gthg. X1, Pen 99 Ir, BL 14978 or. Cyfwerth o ran ystyr yw amrywiadau o’r fath a thebyg mai trosglwyddiad llafar sy’n cyfrif amdanynt.

14 Warwig  Yn X1, darllenir warwic lle mae’r gytsain olaf yn galed er mwyn odli â thric (gw. y nodyn ar er da (o thrig)).

17 ddôi  Felly yr holl lawysgrifau ac eithrio Pen 99 sy’n darllen oedd (cf. GGl).

23 gŵr  Dyma ddarlleniad y rhan fwyaf o’r llawysgrifau. Gthg. gwyr X2, Pen 87 nad yw’n taro cystal i’r cyd-destun.

25 wnaeth  Felly X1, Pen 87, X3, Pen 99. Gthg. Pen 69, BL 14978, BL 14866, BL 14975 wnai. Gellir derbyn y naill ddarlleniad neu’r llall; cf. 51n.

30 rhos … rhes  Felly X1, Pen 69, BL 14866, BL 14978, BL 14975. Gthg. BL 14967 rros … rros, X3 rres … Ros, Ros … Ros, Pen 87 rres … rres. Hawdd gweld sut y gellid ailadrodd un o’r geiriau hyn neu gymysgu eu trefn.

31 llywiodd  Felly X1, Pen 99. Mae’r llawysgrifau eraill yn darllen llwyddodd ond cymysg yw darlleniadau X3, gyda Pen 84 yn darllen llywiodd ond Stowe 959 llowydd a LlGC 6471B llwyddodd. Mwy boddhaol yw llywiodd gan nad ailadroddir y ferf llwyddid nac dd yn ail hanner y gynghanedd, a haws fuasai ysgrifennu llwyddodd am llywiodd nag fel arall.

33 mastr  Ceir y ffurf hon yn llawer o’r llawysgrifau. Gthg. BL 14967 Maestr, X3, BL 14975, Pen 99 meistr. Gallai Llst 168 mr gynrychioli unrhyw un o’r ffurfiau hyn.

38 Maesbrog  Dyma ddarlleniad X1 a’r llawysgrifau eraill ond nid X2 lle darllenir maelog. Dengys y gynghanedd mai Maesbrog sy’n gywir.

40 swydd  Felly Pen 69, BL 14866, X3, BL 14978, BL 14975, Pen 87 (cf. GGl). Gthg. sir a geir yn y llawysgrifau eraill (X1, Pen 99). Mwy priodol yw swydd yn y cyd-destun (gw. 40n (esboniadol)).

40  Yn Pen 87 dilynir y llinell hon gan ddau gwpled, nid rry falch natvr fy ior / nid milain enaid melor / vn yw /r/gwr ai enwi ir gart / vn ir gwyr ynx yw /r/ gwrarart. Maent yn perthyn yn 75.45–7.

44 cawn  Diddorol yw sylwi ar yr amrywiad cain a geir yn BL 14866 yn unig.

46 trafaelfyd  Rhyfedd yw gweld colli’r ail f yn nau o destunau X2 (LlGC 3049D a Gwyn 4) ond nid yn nhestunau eraill y grŵp hwnnw. Yn GGl darllenir tryfaelfyd ond ni cheir y ffurf hon yn y llawysgrifau.

49 iarll  Felly X1, X3, BL 14978 a Pen 99. Ceir ieirll yn y llawysgrifau eraill ond gw. 49n (esboniadol).

50 warae cnocell â’r  Dengys y gynghanedd mai dyma’r darlleniad cywir. Llwgr yw darlleniadau X3 gware kokl ar y (Pen 84), gware knoker a (Stowe 959), gware knockel ar (LlGC 6471B). Anghywir hefyd yw LlGC 3049D chware knokell a.

51 wnaeth  Dyma ddarlleniad y llawysgrifau (gwallus yw Gwyn 4 wneth) ac eithrio Pen 99 lle ceir wnai. Gallai’r amser gorffennol a’r amherffaith ymgyfnewid yn hawdd ond mae’r dystiolaeth yn gryf o blaid wnaeth yma; cf. 25n.

61 mewn  Felly BL 14866, BL 14975, Pen 99 (cf. GGl). Gthg. X1, BL 14978 ac X3 mal / val. Pa ddarlleniad bynnag a ddewisir, yr un syniad sylfaenol a fynegir.

63–4  Ni cheir y cwpled hwn yn X1. Yn X3 dilyna’r un cwpled linell 66 (gw. uchod).

69 a ad  Felly X1, BL 14978; gthg. i ado a geir yn y llawysgrifau eraill. Gwahanol braidd yw X3 lle ceir y ad (Pen 84), atto (Stowe 959) ac ai ad (LlGC 6471B). Rhydd a ad a i ado ill dau synnwyr boddhaol.

Cywydd moliant yn dathlu urddo Syr Rosier Cinast ap Gruffudd ap Siôn Cinast o’r Cnwcin yn farchog yw’r gerdd hon. Dichon mai yn neuadd Rosier Cinast yn y Cnwcin y datganwyd y gerdd. Diddorol hefyd yw sylwi bod gan Evan Evans ‘Ieuan Brydydd Hir’, yn ei gopi o’r gerdd yn LlGC 1996B, 25–43, sylwebaeth ar gefndir hanesyddol y gerdd.

Gellir crynhoi cynnwys y gerdd fel a ganlyn. Gorfoledda Guto am fod buddugoliaethau brwydrau Barnet a Tewkesbury wedi unioni’r cam a wnaed pan laddwyd Wiliam Herbert, iarll Penfro, ar ôl colli brwydr Banbri, diolch i’r brenin, ei frawd a Syr Rosier (llinellau 1–12). Yn lle cefnu ar Edward ac ymuno ag iarll Warwick, fel y gwnaethai rhai, arhosodd Syr Rosier yn deyrngar nes i’w frenin ddychwelyd dros y môr (13–20). Wedi iddo ddychwelyd a churo ei elynion, aeth Rosier ato a chael ei urddo’n farchog (21–32). Ceir disgrifiad yn awr o esgyniad Syr Rosier yn ei yrfa hyd ei farchwriaeth a mynegir y gobaith y caiff ei wneud yn iarll ac yn ustus hefyd (33–44). Datgenir hyder yng ngallu Syr Rosier i heddychu’r byd helbulus gan gyfeirio at ei orchestion milwrol (45–54). Sonia Guto nesaf am yr holl lawenhau yn y Cnwcin a moliant y beirdd, ac esbonia y gallai yntau fod wedi canu clodydd Cinast ond bod yn well ganddo aros nes ei fod wedi ei urddo’n farchog. Dymuna i Ginast ddod yn iarll Maelor a gofyn i’r Forwyn Fair ei ymgeleddu ef a’i wraig (55–70).

Dyddiad
Nid yn gynharach na brwydr Tewkesbury, 4 Mai 1471 – efallai tua diwedd mis Mehefin yn y flwyddyn honno.

Golygiad blaenorol
GGl cerdd LV.

Mesur a chynghanedd
Cywydd, 70 llinell.
Cynghanedd: croes 62% (43 llinell), traws 24% (17 llinell), sain 10% (7 llinell), llusg 4% (3 llinell).

1 Awst y llas fy nghastell i  Diddorol sylwi bod cywydd ansicr ei awduraeth sy’n honni bod yn farwnad i Einion ap Seisyll o Fathafarn, GGrG Atodiad i, yn dechrau â’r un llinell yn union. Cf. hefyd 40.26–8n.

1–2 Awst … / Banbri  Cyfeirir at frwydr Banbri (neu Edgecote, fel y cyfeirir ati gan amlaf yn Saesneg), 24 Gorffennaf 1469. Lladdwyd llawer o bendefigion Cymru a oedd yn gefnogwyr plaid Iorc, gan gynnwys Wiliam Herbert, iarll cyntaf Penfro, sef yr iarll (2), a’i frawd Rhisiart, ac ystyrid y frwydr a’i chanlyniadau yn drychineb lwyr gan y beirdd; gw. Evans 1995: pennod 8; CLC2 33; cerdd 24. (Ar union ddyddiad y frwydr, gw. Lewis 1982: 194–6.) Dienyddiwyd Wiliam Herbert ar 27 Gorffennaf, felly braidd yn ddiweddar yw dyddiad Guto yn Awst ar gyfer yr achlysur.

2 penbryn  Awgrymir yn Rees 2008: 147 mai bryn Calfaria a olygir a bod Guto’n cyffelybu marwolaeth Herbert yn sgil brwydr Banbri i eiddo Crist pan groeshoeliwyd ef (gw. hefyd 3–4n).

3–4 Ar dduw Pasg … / Y dialodd Duw  Cyfeirir at frwydr Barnet, 14 Ebrill 1471, Dydd y Pasg, pan laddwyd Richard Neville, iarll Warwick (cf. 14 Warwig), gw. Evans 1995: 114. Os yw penbryn yn y llinell flaenorol yn dynodi bryn Calfaria (gw. y nodyn), gellir dal bod Guto, trwy gyfeirio at ddydd y Pasg, hefyd yn cyffelybu buddugoliaeth Edward IV ar yr iarll i fuddugoliaeth Crist yn codi o blith y meirw.

4 Wiliam  Wiliam Herbert, iarll cyntaf Penfro, gw. 1–2n.

6 llwyddo Rhosyn  Sef llwyddiant plaid Iorc.

7 cydwaed  Tebyg mai George, dug Clarence a brawd Edward IV, a olygir. Ar ôl cefnu gyda Richard Neville, iarll Warwick, ac eraill ar Edward, daethai drosodd i ochr y brenin erbyn brwydr Barnet, gw. Evans 1995: 114.

10 cwnstabl oedd  Bu Syr Rosier Cinast yn gwnstabl Dinbych yn 1454, ac, yn ddiweddarach, yn gwnstabl Harlech yn 1473, gw. Evans 1995: 63, 163.

12 Derfel  Sef Derfel Gadarn, sant o’r chweched ganrif a fu, yn ôl y traddodiad, yn filwr ym mrwydr Camlan, gw. LBS ii: 333–6; CLC2 189.

12 y ddwy fatel  Yr ail frwydr oedd honno yn Tewkesbury ar 4 Mai 1471. Trechodd Edward IV y Lancastriaid, gan gipio’u harweinydd, Margaret o Anjou, gwraig Harri VI, gw. Evans 1995: 114.

13 o thrig  Yr awgrym, fe ymddengys, yw nad yw’r math o dda a geisiwyd yn un y gellir dibynnu arno. Posibilrwydd arall yw nad yw’r da hwnnw o ddim gwerth mwyach.

13–16 Od aeth rhai … / at Warwig, / … / … aros dyn dros y dŵr  Buasai Richard Neville, iarll Warwick, yn ffyddlon i Edward IV i ddechrau, ond pan welodd y brenin yn cyfyngu ar ei bwerau, cefnodd arno a chydag eraill ailorseddodd Harri VI ym mis Medi 1470. O ganlyniad i hynny, ffoes Edward i’r Iseldiroedd a dychwelyd i Loegr ym mis Mawrth 1471, gw. Evans 1995: 113–14; DNB Online s.n. Edward IV. Cyferbynnir gwrthgiliad iarll Warwick a’i ddilynwyr â ffyddlondeb Rosier Cinast.

18 Na ffon rag na phen yr arth  Yn ôl Boutell 1899: 228, ‘The ragged staff … and the bear, both of them Badges of the Beauchamps, Earls of Warwick, were sometimes united to form a single Badge, and by the successors of that great family the “bear and ragged staff” were generally borne as a single device.’

19–20 rhos, blodeuyn yr haf, / … haul  Dyma un o fathodynnau Edward IV. Fe’i disgrifir yn Boutell 1899: 236 fel ‘A White Rose en Soleil’.

22 i gneifio’r ynys  Cyfeirir at ddychweliad Edward o’r Iseldiroedd, gw. 13–16n. Ar ynys, cf. 66n.

23 gŵr  Sef Syr Rhosier Cinast.

25 ymwel  Ffurf amrywiol ar y berfenw ymweld, gw. GPC 3808.

27–8 Rewart … / … gwyn  Urddwyd Rosier Cinast yn farchog ar faes brwydr Tewkesbury, Evans 1995: 114; cf. 63–4.

30 Rhos aur … rhes arian  Perthyn y lliw cyntaf i farchog urddol, yr ail i ysgwier, a oedd yn is ei statws, megis Cinast gynt (gw. 33). Nid yw’n eglur beth a olygir wrth y rhes – cadwyn neu batrwm?

31 llwyddid  Ar y ffurf yn -id ar drydydd person unigol y gorchmynnol sy’n llai cyffredin yn y cyfnod, gw. GMW 129.

33 ysgwïer  Gw. 30n.

37 Melwas  Arwr traddodiadol annelwig braidd y ceid storïau amdano fel hudol ac fel cipiwr Gwenhwyfar, gwraig y Brenin Arthur; gw. GDG3 496–7; TYP3 379–80; DG.net 65.19n.

38 Melwern a Maesbrog  Dau bentref nid nepell o’r Cnwcin yn swydd Amwythig, Saesneg Melverley a Maesbrook.

39 Ystiwart Powys dawel  Mae’n ansicr at ba swydd o eiddo Rosier y cyfeirir ond bu’n siryf swydd Amwythig yn 1461–3, gan sicrhau diogelwch yn lleol, gw. Ebrington 1979: 75. Dichon iddo, felly, yn y cyswllt hwnnw fod yn cadw llygad ar Bowys dros y ffin. Ai dyna a awgrymir gan dawel?

40 deunaw swydd  Anodd gwybod sut i ddehongli’r geiriau hyn. Ar swydd, a allai olygu ‘tiriogaeth’ hefyd, gw. GPC 3370, ond efallai mai rhif confensiynol yw deunaw yma ac na olygir mwy na bod Cinast yn dal llawer o swyddi.

49 iarll  Diau mai iarll Warwick a olygir. Yn rhaglith Gwyn 3 i’r gerdd dywedir Cywydd ir Cinastr a laddodd iarll warwick yn y maes y marnet saith milltir tu yma i lundain. Os gwir hyn, dygir i gof ladd ffigur pwysig arall, sef yr Arglwydd Audley, ym mrwydr Blore Heath, gw. Syr Rosier Cinast.

50 chwarae cnocell  Yn GGl 342 cymherir y geiriau â’r ymadrodd chwarae cis ‘play tip’; GPC 842 ‘to play touch, play tig or tick’. Efallai mai’r hyn a olygir yw nad yw Cinast yn ŵr y gellir disgwyl ergydion ysgafn ganddo ond rhai trwm.

50 Cnwcin  Pentref Knockin ger Croesoswallt.

51–2 Gwarae … / Towlbwrdd gwŷr duon Talbod  Cf. GLGC 104.49–50 tawlbwrdd gwŷr duon Talbod, / tros y bwrdd gwnaed Rhys eu bod; Headley 1938: 51.43–4 Ni bu dros wŷr, bedwar Sul / duon Talbod ond helbul. Yn ôl Tegid and Mechain 1837–9: 85, cyfeiria enghraifft Lewys Glyn Cothi at hanes am gapten llong, Siôn Talbod, yn cael gwared â rhai o’i forwyr yn dilyn gwrthryfel. Bwriwyd coelbrenni i weld pa rai a gâi fyw neu farw ond trefnodd Talbod trwy dwyll mai’r pymtheg dyn du a fwrid i’r môr fel yr arbedid y pymtheg dyn gwyn.

53 gwarae bars  Sef ‘prisoner’s base’ neu ‘chevy’, GGl 342; GPC 256 d.g. bar1 (4). Ymrannai’r chwaraewyr yn ddwy blaid, pob un yn ei wersyll ei hun, a byddai unrhyw un a ddelid yn crwydro o’i wersyll yn cael ei ymlid gan rywun o’r ochr arall ac, o’i ddal, yn cael ei garcharu.

57 Cynan  Tebyg mai Cynan Meiriadog a olygir. Yn y canu brud disgwylid iddo ef a Chadwaladr Fendigaid ddychwelyd ryw ddydd i arwain y Cymry i adennill eu sofraniaeth dros Brydain oddi wrth y Saeson, gw. TYP3 320–1; cf. GLGC 14.88, 93.

60 A gado gwŷr ergyd gwn  Aneglur yw arwyddocâd y llinell hon ond mae’r geiriau ergyd gwn yn dwyn i gof farwnad Gutun Owain i Guto’r Glyn lle dywed, GGl CXXIV.11–12, A’i foliant a ddyfalwn, / I ddyrnod o geudod gwn.

63 cyn mis Mai  Sef ar ôl brwydr Barnet, 14 Ebrill 1471.

63–5 wregis … / … gledd … / draed  Roedd y rhain i gyd yn bethau a ‘eurid’ yn y ddefod o urddo dyn yn farchog.

65 ei draed  Gw. 27–8n. Fel y dywedir yn GGl 342, ystyr y cyfeiriad at draed yw bod ysbardun aur marchog wedi ei roi wrthynt.

65–6 Euro … / brenin  Cyfeiriad at urddo Cinast ym mrwydr Tewkesbury, 4 Mai 1471, yn farchog ar y maes.

66 ynys  Sef Ynys Prydain; cf. 22.

68 iarll Maelor  Roedd Maelor Gymraeg a Maelor Saesneg yn ffinio â swydd Amwythig. Ymddengys fod Guto yn dymuno i nawdd Syr Rosier ymestyn yno.

70 merch iarll  Sef Elsabeth, gwraig Rosier Cinast a merch Henry Grey, iarll Tancerville.

70 hwn  Sef Syr Rosier Cinast.

Llyfryddiaeth
Boutell, C. (1899), English Heraldry (sixth ed., London)
Ebrington, C.R. (1979) (ed.), A History of Shropshire, vol. iii (Oxford)
Evans, H.T. (1995), Wales and the Wars of the Roses (second ed., Stroud)
Headley, M.G. (1938), ‘Barddoniaeth Llawdden a Rhys Nanmor’ (M.A. Cymru)
Lewis, W.G. (1982), ‘The Exact Date of the Battle of Banbury, 1469’, Bulletin of the Institute of Historical Research, lv: 194–6
Rees, E.A. (2008), A Life of Guto’r Glyn (Talybont)
Tegid, I., and Mechain, G. (1837–9) (eds.), The Poetical Works of Lewis Glyn Cothi (Oxford)

This poem is a cywydd of praise to celebrate the knighting of Sir Roger Kynaston ap Siôn Kynaston of Knockin. It may have been presented at the hall of Roger Kynaston in Knockin. It is interesting also to note that Evan Evans ‘Ieuan Brydydd Hir’ has in his copy of the poem in LlGC 1996B, 25–43, a commentary on its historical background.

The content may be summarized as follows. Guto rejoices that the victories obtained at the battles of Barnet and Tewkesbury have made good the injustice committed when William Herbert, earl of Pembroke, was slain following his defeat at the battle of Banbury, thanks to the king, his brother and Sir Roger (lines 1–12). Instead of turning his back on Edward and joining the earl of Warwick, as some had done, Sir Roger remained faithful until his king returned over the sea (13–20). After he had returned and defeated his enemies, Roger approached him and was knighted (21–32). There now follows a description of Sir Roger’s ascent in his career till his knighthood and the hope is expressed that he will be made an earl and justice too (33–44). Confidence is expressed in Sir Roger’s ability to pacify the troubled world and reference is made to his military exploits (45–54). Guto then mentions all the rejoicing in Knockin and the praise of the poets, and explains that he too could have sung Kynaston’s praises but that he prefers to wait until he has been dubbed a knight. He wishes Kynaston to become earl of Maelor and asks the Virgin Mary to succour him and his wife (55–70).

Date
Sometime not earlier than the battle of Tewkesbury, 4 May 1471 – perhaps about the end of June of that year.

The manuscripts
The poem has been preserved, complete or incomplete, in 35 manuscripts dating from the second quarter of the sixteenth century to the nineteenth century. The texts do not vary greatly in their readings and the basic line sequence is the same, with some variations. With the exception of Stowe 959, the manuscripts have links with north and mid Wales. The texts fall into five main types; it’s not possible to determine the relationship of a few manuscripts with the rest, but they all seem to derive from the same source. Some of the best readings are to be found in BL 14967, Pen 84 and BL 14975, otherwise the texts generally exhibit a fairly even quality. It is interesting to note that three of them are in the autograph of poets – Pen 69 (Rhys Cain), Pen 87 (Owain Gwynedd) and C 2.617 (Huw Machno) – which suggests that the poem was of greater than usual significance to that fraternity. BL 14967, Pen 84 and BL 14975 serve as the basis of the editorial text.

stema
Stemma

Previous edition
GGl poem LV.

Metre and cynghanedd
Cywydd, 70 lines.
Cynghanedd: croes 62% (43 lines), traws 24% (17 lines), sain 10% (7 lines), llusg 4% (3 lines).

1 Awst y llas fy nghastell i  It is interesting that a cywydd of uncertain authorship claiming to be an elegy for Einion ap Seisyll of Mathafarn, GGrG Atodiad i, begins with the same line exactly. Cf. also 40.26–8n.

1–2 Awst … / Banbri  An allusion to the battle of Banbury (or Edgecote, as it is most frequently called in English), 24 July 1469. Many of the Welsh aristocracy who were supporters of the Yorkists were killed, including William Herbert, first earl of Pembroke – the iarll (2) – and his brother Richard, and the battle and its consequences were considered a complete catastrophe by the poets; see Evans 1995: chapter 8; NCLW 31; poem 24. (On the exact date of the battle, see Lewis 1982: 194–6.) William Herbert was executed on 27 July, so Guto’s date of Awst is rather late for the occasion.

2 penbryn  It is suggested in Rees 2008: 147 that the hill of Calvary is meant and that Guto is comparing Herbert’s death in the aftermath of the battle of Banbury to that of Christ at his crucifixion (see also 3–4n).

3–4 Ar dduw Pasg … / Y dialodd Duw  A reference to the battle of Barnet, 14 April 1471, Easter day, when Richard Neville, earl of Warwick (cf. 14 Warwig) was killed, see Evans 1995: 114. If penbryn in the preceding line denotes the hill of Calvary (see note), it can be held that Guto, by referring to Easter day, is also likening Edward IV’s victory over the earl to the victory of Christ rising from the dead.

4 Wiliam  William Herbert, first earl of Pembroke, see 1–2n.

6 llwyddo Rhosyn  I.e., the success of the Yorkists.

7 cydwaed  Probably George, duke of Clarence and the brother of Edward IV, is meant. After he had, with Richard Neville, earl of Warwick, and others, deserted Edward, he came over to the king’s side by the battle of Barnet, see Evans 1995: 114.

10 cwnstabl oedd  Sir Roger Kynaston was constable of Denbigh in 1454, and, later on, constable of Harlech in 1473, see Evans 1995: 63, 163.

12 Derfel  Derfel Gadarn, a sixth-century saint who, according to tradition, was a soldier at the battle of Camlan, see LBS ii, 333–6; NCWL 176.

12 y ddwy fatel  The second battle was that at Tewkesbury on 4 May 1471. Edward IV defeated the Lancastrians, capturing their leader, Margaret of Anjou, wife of Henry VI, see Evans 1995: 114.

13 o thrig  The implication, apparently, is that the kind of da sought is not one that can be relied upon. Another possibility is that it is of no further use.

13–16 Od aeth rhai … / at Warwig, / … / … aros dyn dros y dŵr  Richard Neville, earl of Warwick, had been loyal to Edward IV initially but, on seeing the king restricting his powers deserted him and with others re-enthroned Henry in September 1470. Consequently Edward fled to the Netherlands and returned to England in March 1471, see Evans 1995: 113–14; DNB Online s.n. Edward IV. The defection of the earl of Warwick and his followers is contrasted with Roger Kynaston’s fidelity.

18 Na ffon rag na phen yr arth  According to Boutell 1899: 228, ‘The ragged staff … and the bear, both of them Badges of the Beauchamps, Earls of Warwick, were sometimes united to form a single Badge, and by the successors of that great family the “bear and ragged staff” were generally borne as a single device.’

19–20 rhos, blodeuyn yr haf, / … haul  This was one of Edward IV’s medals. It is described in Boutell 1899: 236 as ‘A White Rose en Soleil’.

22 i gneifio’r ynys  An allusion to Edward’s return from the Netherlands, see 13–16n. On ynys, cf. 66n.

23 gŵr  Sir Roger Kynaston.

25 ymwel  An alternative form of the verbal noun ymweld, see GPC 3808.

27–8 Rewart … / … gwyn  Roger Kynaston was knighted at the battle of Tewkesbury on the field, Evans 1995: 114; cf. 63–4.

30 Rhos aur … rhes arian  The first colour pertains to a dubbed knight, the second to a squire, who was lower in status, like Kynaston formerly (see 33). It is not clear what is meant by the rhes – a chain or a pattern?

31 llwyddid  On the form in -id of the third person singular of the imperative, which is less common in the period, see GMW 129.

33 ysgwïer  See 30n.

37 Melwas  A traditional, somewhat obscure, hero about whom existed stories of him as a wizard and abductor of Gwenhwyfar, wife of King Arthur; see GDG3 496–7; TYP3 379–80; DG.net 65.19n.

38 Melwern a Maesbrog  Melverley and Maesbrook, two villages not far from Knockin in Shropshire.

39 Ystiwart Powys dawel  It is uncertain which post of Roger’s is meant but he was sheriff of Shropshire in 1461–3, safeguarding peace locally, see Ebrington 1979: 75. In this capacity he may therefore have kept an eye on Powys over the border. Is that the import of tawel?

40 deunaw swydd  It is difficult to know how to interpret these words. On swydd, which could mean ‘territory’ as well, see GPC 3370, but deunaw may be a conventional number here meaning no more than that Kynaston holds many posts.

49 iarll  No doubt the earl of Warwick. In the preface to the poem in the Gwyn 3 manuscript it is stated Cywydd ir Cinastr a laddodd iarll warwick yn y maes y marnet saith milltir tu yma i lundain ‘A cywydd to Kynaston who killed the earl of Warwick on the field at Barnet seven miles this side of London.’ If this is correct, one is reminded of the killing of another important figure, namely Lord Audley, at the battle of Blore Heath, see Sir Roger Kynaston.

50 chwarae cnocell  In GGl 342 the words are compared with the expression chwarae cis ‘play tip’; GPC 842 ‘to play touch, play tig or tick’. Perhaps what is meant is that Kynaston is not a man from whom one can expect light blows but heavy ones.

50 Cnwcin  Knockin, a village near Oswestry.

51–2 Gwarae … / Towlbwrdd gwŷr duon Talbod  Cf. GLGC 104.49–50 tawlbwrdd gwŷr duon Talbod, / tros y bwrdd gwnaed Rhys eu bod ‘let Rhys move Talbot’s board game black men over the board’; Headley 1938: 51.43–4 Ni bu dros wŷr, bedwar Sul / duon Talbod ond helbul ‘There has been nothing, four Sundays, but trouble because of Talbot’s black men.’ According to Tegid and Mechain 1837–9: 85, Lewys Glyn Cothi’s example alludes to an anecdote about a ship captain, John Talbot, getting rid of some of his sailors after a mutiny. Lots were cast to see who would be allowed to live or die but Talbot deceitfully arranged for the fifteen black men to be cast into the sea so that the fifteen white men would be saved.

53 gwarae bars  Namely ‘prisoner’s base’ or ‘chevy’, GGl 342; GPC 256 s.v. bar1 (4). The players divided into two groups, each in their own camp, and anyone caught wandering from his camp would be pursued by someone from the other side and, if caught, imprisoned.

57 Cynan  Probably Cynan Meiriadog. In vaticinatory poetry he and Cadwaladr Fendigaid were expected to return some day to lead the Welsh to regain their sovereignty over Britain from the English, see TYP3 320–1; cf. GLGC 14.88, 93.

60 A gado gwŷr ergyd gwn  The import of this line is not clear but the words ergyd gwn bring to mind Gutun Owain’s elegy to Guto’r Glyn where he says, GGl CXXIV.11–12, A’i foliant a ddyfalwn, / I ddyrnod o geudod gwn ‘and his praise I would compare / to a blow from the belly of a gun.’

63 cyn mis Mai  I.e., after the battle of Barnet, 14 April 1471.

63–5 wregis … / … gledd … / draed  These were all things that were ‘gilded’ in the ritual of knighting a man.

65 ei draed  See 27–8n. As pointed out in GGl 342, the meaning of the reference to traed is that a knight’s golden spur has been placed on them.

65–6 Euro … / brenin  A reference to the knighting of Kynaston at the battle of Tewkesbury, 4 May 1471, on the field.

66 ynys  Ynys Prydain ‘The Isle of Britain’; cf. 22.

68 iarll Maelor  Maelor Gymraeg and Maelor Saesneg bordered on Shropshire. It appears that Guto wished that Sir Roger’s patronage should extend there.

70 merch iarll  Namely Elsabeth, wife of Roger Kynaston and daughter of Henry Grey, earl of Tancerville.

70 hwn  Sir Roger Kynaston.

Bibliography
Boutell, C. (1899), English Heraldry (sixth ed., London)
Ebrington, C.R. (1979) (ed.), A History of Shropshire, vol. iii (Oxford)
Evans, H.T. (1995), Wales and the Wars of the Roses (second ed., Stroud)
Headley, M.G. (1938), ‘Barddoniaeth Llawdden a Rhys Nanmor’ (M.A. Cymru)
Lewis, W.G. (1982), ‘The Exact Date of the Battle of Banbury, 1469’, Bulletin of the Institute of Historical Research, lv: 194–6
Rees, E.A. (2008), A Life of Guto’r Glyn (Talybont)
Tegid, I., and Mechain, G. (1837–9) (eds.), The Poetical Works of Lewis Glyn Cothi (Oxford)

Cliciwch ar rif llinell i weld amrywiadau
Image Dialog
Syr Rosier Cinast ap Gruffudd o’r Cnwcin, 1454–m. 1495/6

Syr Rosier Cinast ap Gruffudd o’r Cnwcin, fl. c.1454–m. 1495/6

Top

Cadwyd un cywydd mawl gan Guto i Syr Rosier Cinast ap Gruffudd o’r Cnwcin (cerdd 79). Eiddo Lewys Glyn Cothi yw’r unig gerdd arall iddo a oroesodd a’r gerdd gynharaf i aelod o deulu’r Cinastiaid, sef cywydd i ofyn arfwisg ganddo ef a’i ail wraig, Elisabeth ferch Henry Grey, ar ran Edward ap Dafydd o Erbistog (GLGC cerdd 207). Diogelwyd dwy gerdd i blant Rosier, sef cywydd mawl gan Dudur Penllyn i Fari ferch Syr Rosier Cinast ac i’w gŵr, Hywel ap Siancyn o Ynysymaengwyn (GTP cerdd 6), a chywydd gan Gutun Owain i ofyn bwcled gan Ruffudd ap Hywel ar ran Wmffre ap Syr Rosier Cinast (GO cerdd XV). Molwyd ei ddisgynyddion a Chinastiaid eraill gan nifer o feirdd: Gruffudd Hiraethog, Huw Arwystl, Rhys Cain, Lewys Powys, Wiliam Llŷn, Ieuan Llafar ac Edward Maelor.

Achres
Seiliwyd yr achres isod ar WG1 ‘Bleddyn ap Cynfyn’ 1, 37, 38; WG2 ‘Bleddyn ap Cynfyn’ 38 A1, A3.

lineage
Achres Syr Rosier Cinast o’r Cnwcin

Roedd gan Rosier frodyr a chwiorydd, sef Siancyn, Phylib, Wiliam, Lucy ac Ann. Ceid cysylltiadau niferus iawn rhwng plant Rosier a noddwyr Guto, rhy niferus, yn wir, i’w dangos ar ffurf achres. Gwraig gyntaf Wmffre oedd Elisabeth ferch Maredudd ap Hywel o Groesoswallt, a’i ail wraig oedd Marged ferch Wiliam ap Gruffudd o Gochwillan. Priododd Marged (merch Rosier) â Rhisiart ap Gruffudd Hanmer, nai i Siôn Hanmer ap Siôn Hanmer o Halchdyn a’r Llai. Roedd gŵr Ermin, Siôn Eutun, yn orwyr i Siôn Eutun ap Siâms Eutun o Barc Eutun. Perthynai gŵr cyntaf Mari, Hywel ap Siancyn o Ynysymaengwyn, i deulu’r Cryniarth, ac roedd ei thad yng nghyfraith, Siancyn ab Iorwerth, yn nai i Ieuan ab Einion. At hynny, cafodd Mari berthynas â Syr Rhys ap Tomas o Abermarlais. Yn olaf, priododd un o’r ddwy Siân ag Ieuan, mab i Ddafydd Llwyd ap Gruffudd o Abertanad.

Ei yrfa
Cymerodd Rosier ei gyfenw oddi wrth dref Kynaston ym mhlwyf Kinnerley yn swydd Amwythig, ac fe’i cysylltir â phentrefi Cnwcin nid nepell oddi yno a Hordley ymhellach i’r gogledd. Disgleiriodd fel gweinyddwr ac fel milwr ac roedd yn gefnogwr i blaid Iorc yn Rhyfeloedd y Rhosynnau. Bu’n gwnstabl Dinbych yn 1454 ac yn gwnstabl Harlech yn 1473 (Evans 1995: 63, 163). Ymladdodd ym mrwydr Blore Heath yn 1459, lle lladdodd yr Arglwydd Audley, ac yna ym mrwydr Ludford yn yr un flwyddyn, ac roedd Edward IV yn fawr ei ymddiried ynddo (Evans 1995: 62–4; Ebrington 1979: 75). O 1461 hyd 1463 bu’n siryf swydd Amwythig, y gŵr cyntaf i Edward ei benodi i’r swydd honno (Ebrington 1979: 75). Ar 28 Awst 1467 fe’i gwysiwyd gerbron y brenin a danfonwyd Wiliam Herbert ac eraill i’w ymofyn, ond nid yw’n eglur pam y gwnaethpwyd hynny (CPR). Erbyn 1473 fe’i gwnaed yn siryf sir Feirionnydd am ei oes (Evans 1995: 163). Yn 1471, fel yr adroddir yng nghywydd Guto i Rosier, ymladdodd ym mrwydr Barnet (14 Ebrill), ac yna ym mrwydr Tewkesbury (4 Mai), lle dywedir iddo ladd iarll Warwick (79.49n). Ar yr ail achlysur, fe’i gwnaed yn farchog ar y maes hefyd. Atega cerdd Guto yn llwyr yr hyn sy’n hysbys amdano o ffynonellau eraill, ac yn enwedig ei allu milwrol a’r ymddiried amlwg a oedd rhyngddo ac Edward IV. Bu farw yn 1495/6.

Llyfryddiaeth
Ebrington, C.R. (1979) (ed.), A History of Shropshire, vol. iii (Oxford)
Evans, H.T. (1995), Wales and the Wars of the Roses (second ed., Stroud)


Top
  • AASTAnglesey Antiquarian Society and Field Club Transactions, 1913- ŷŵ
  • ActauActauyr Apostolion yn y Testament Newydd
  • ActsThe Acts of the Apostles in the New Testament
  • APD.Gwenallt Jones (gol.), Yr Areithiau Pros (Caerdydd,1934)
  • Arch CambArchaeologia Cambrensis, 1846
  • ArchifMRCronfa Ddata Enwau Lleoedd: Archif Melville Richards / Archif Melville Richards Place-name Database
  • <http://www.e-gymraeg.co.uk/enwaulleoedd/amr>
  • Arm PIfor Williams (gol.), Armes Prydein o Lyfr Taliesin (Caerdydd, 1955)
  • Arm P2Ifor Williams (ed.), Armes Prydain from the Book of Taliesin, English version by Rachel Bromwich (Dublin, 1972)
  • ASCentM. Paul Bryant-Quinn (gol.), Apocrya Sin Cent (Aberystwyth, 2004)
  • BBwletin y Bwrdd Gwybodau Celtaidd, 1921-93
  • BaLlawysgrif yng nghasgliad Prifysgol Cymru, Bangor
  • Ba(M)Llawysgrif yng nghasgliad Bangor (Mostyn) ym Mhrifysgol Cymru, Bangor
  • BarnwyrLlyfry Barnwyr yn yr Hen Destament
  • BDHenry Lewis (gol.), Brut Dingestow (Caerdydd, 1942)
  • BDeD.Simon Evans, Buchedd Dewi (Caerdydd, 1959)
  • BDGOwen Jones a William Owen (goln.), Barddoniaeth Dafydd ab Gwilym (Llundain, 1789)
  • BeirnJ. Morris Jones, Y Beirniad (1911-20)
  • BettisfieldCasgliad Bettisfield yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / The Bettisfield collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • BLLlawysgrifau Ychwanegol yngnghasgliad y Llyfrgell Brydeinig, Llundain / The Additional Manuscripts in the British Library, London
  • BlBGCC Marged Haycock (gol.), Blodeugerdd Barddas o Ganu Crefyddol Cynnar (Llandybe, 1994)
  • Bl BXIV Dafydd Johnston (gol.), Blodeugerdd Barddas o'r Bedwaredd Ganrif arDdeg (Llandybe, 1989)
  • BodLlawysgrif yng nghasgliad Bodewryd, ynLlyfrgell Genedlaethol Cymru, Abersytwyth / A manuscript in the Bodewryd collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • BodWLlawysgrif Gymreig yng nghasgliadLlyfrgell Bodley, Rhydychen / A Welsh manuscript in the Bodleian Library, Oxford
  • 1 BrenhinoeddLlyfr Cyntaf y Brenhinoedd yn yr Hen Desatement
  • 2 BrenhinoeddAil Lyfr y Brenhinoedd yn yr Hen Destament
  • BrenSaesThomas Jones (gol.), Brenhinedd y Saesson (Caerdydd, 1971)
  • BritishHOBritish History Online http://www.british-history.ac.uk>
  • BrMIfor Williams (gol.), Breuddwyd Maxen (Bangor,1908)
  • BrM2Brynley F. Roberts (ed.), Breudwyt Maxen Wledic (Dublin, 2005)
  • BrogLlawysgrif yng nghasgliad Brogyntyn, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Brogyntyn collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • BRhMelville Richards (gol.), Breudwyt Ronabwy (Caerdydd, 1948)
  • BTThomasJones (gol.), Brut y Tywysogyon PeniarthMs. 20 (Caerdydd, 1941)
  • BYThomas Jones (gol.), Y Bibyl Ynghymraec (Caerdydd, 1940)
  • ByCyY Bywgraadur Cymreig hyd 1940(Llundain, 1953)
  • ByCy Ar-leinY Bywgraffiadur Ar-lein
  • <http://yba.llgc.org.uk/cy/index.html>
  • CLlawysgrifyn Llyfrgell Ganolog Caerdydd / A manuscript in Cardiff Central Library
  • CAIfor Williams (gol.), Canu Aneirin, (Caerdydd, 1938)
  • CAMBMCatalogueof Additions to the Manuscripts in the British Museum
  • CCJ. Fisher (ed.), The Cefn Coch MSS (Liverpool, 1889)
  • CCRCalendarof the close rolls preserved in the Public Record Office [12721509] (London,1900-63)
  • CDJohn Morris-Jones, Cerdd Dafod (Rhydychen, 1925)
  • CFGMelville Richards, Cystrawen y Frawddeg Gymraeg (ail arg.,Caerdydd, 1970)
  • CLC2Meic Stephens (gol.), Cydymaith i Lenyddiaeth Cymru (ailarg., Caerdydd, 1997)
  • CLlHIfor Williams (gol.), Canu Llywarch Hen (Caerdydd, 1935)
  • CLlLlBrynley F. Roberts (ed.), CyfrancLludd a Llefelys (Dublin, 1975)
  • CMLlawysgrif yng nghasgliad Cwrtmawr, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Cwrtmawrcollection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • CMCSCambridge Medieval Celtic Studies,19811993; Cambrian Medieval CelticStudies, 1993
  • CMOC2Dafydd Johnston (gol.), Canu Maswedd yr Oesoedd Canol (ailarg., Pen-y-bont ar Ogwr, 1998)
  • CO3 Rachel Bromwich a D. Simon Evans(goln.) gyda chymorth D.H. Evans Culhwchac Olwen (Caerdydd, 1997)
  • CPRCalendar of Patent Rolls preserved in the Record Office (London, 18911986)
  • CSTBP.J.Donovan (gol.), Cywyddau Serch y Tri Bedo(Caerdydd, 1982)
  • CTIfor Williams (gol.), Canu Taliesin (Caerdydd, 1960)
  • CTCCatrin T. Beynon Davies, `Cerddir TaiCrefydd (M.A. Cymru [Bangor], 1973)
  • CyY Cymmrodor, The Magazine of the HonourableSociety of Cymmrodorion, 18771951
  • CylchgCHSFeirCylchgrawn Cymdeithas Hanes a Chofnodion Sir Feirion (n)ydd, 1949
  • CylchgHCCylchgrawnHanes Cymru, 1960
  • Cylchg LlGC Cylchgrawn Llyfrgell Genedlaethol Cymru,1939
  • ChOIfor Williams (gol.), Chwedleu Odo (Wrecsam, 1926)
  • 1 Chronicles The First Book of the Chronicles in the Old Testament
  • 2 Chronicles The Second Book of the Chronicles in the Old Testament
  • Datguddiad`Datguddiad Ioan' yn y Testament Newydd
  • DBHenry Lewis a P. Diverres (goln.), Delwy Byd (Caerdydd, 1928)
  • DEThomas Roberts (gol.), Gwaith Dafydd ab Edmwnd (Bangor, 1914)
  • DGAHelenFulton (ed.), Selections from the Dafyddap Gwilym Apocrypha (Llandysul, 1996)
  • DGG Ifor Williams a TRoberts (goln.), Cywyddau Dafydd ap Gwilym ai Gyfoeswyr (Bangor, 1914)
  • DGG2Ifor Williams a T. Roberts (goln.), Cywyddau Dafydd ap Gwilym a'i Gyfoeswyr(ail arg., Caerdydd, 1935)
  • DG.netDafydd ap Gwilym.net <http://www.dafyddapgwilym.net>
  • DNThomasRoberts and Ifor Williams (eds.), ThePoetical Works of Dafydd Nanmor (Cardi and London, 1923)
  • DNB2H.C.G. Matthew and B. Harrison (eds.), Oxford Dictionary of National Biography (Oxford, 2004)
  • DNBOnlineOxford Dictionary of National Biography <http://www.oxforddnb.com/>
  • DWBWelsh Biography Online
  • <http://yba.llgc.org.uk/en/index.html>
  • DWHMichael Powell Siddons, The Development of Welsh Heraldry (3vols., Aberystwyth, 19913)
  • L.Dwnn: HVS.R. Meyrick (ed.), Heraldic Visitations of Wales (Llandovery,1846)
  • EANCR.J. Thomas, Enwau Afodyn a Nentydd Cymru Caerdydd, 1938)
  • EEWT.H. Parry-Williams, The English Element in Welsh (Londons, 1923)
  • tudesÉtudes celtiques, 1936
  • EVWM.E. Griths, Early Vaticination in Welsh with English Parallels (Cardi, 1937)
  • EWGTP.C. Bartrum (ed.), Early Welsh Genealogical Tracts (Cardiff, 1966)
  • GJ. Lloyd-Jones (gol.), Geirfa Barddoniaeth Gynnar Gymraeg(Caerdydd, 1931-63)
  • GazMFEWGazetter of Markets and fairs in England and Wales to 1516 <http://www.history.ac.uk/cmh/gaz/gazweb2.html>
  • GBDdGwaith Bleddyn Ddu, gol. R. Iestyn Daniel (Aberystwyth, 1994)
  • GBFRhian M. Andrews et al. (goln.), Gwaith Bleddyn Fardd a Beirdd Eraill AilHanner y Drydedd Ganrif ar Ddeg (Caerdydd, 1996)
  • GCR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Casnodyn (Aberystwyth, 1999)
  • GCBMiNerys Ann Jones ac Ann Parry Owen (goln.), Gwaith Cynddelw Brydydd Mawr,i (Caerdydd, 1991)
  • GCBMiiNerys Ann Jones ac Ann Parry Owen (goln.), Gwaith Cynddelw Brydydd Mawr,ii (Caerdydd, 1995)
  • GDBN.G. Costigan (Bosco) et al. (goln.), Gwaith Dafydd Benfras ac Eraill o FeirddHanner Cyntaf y Drydedd Ganrif ar Ddeg (Caerdydd, 1995)
  • GDCR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Dafydd y Coed a beirdd eraill o LyfrCoch Hergest (Aberystwyth, 2002)
  • GDEpOwen Thomas (gol.), Gwaith Dafydd Epynt (Aberystwyth, 2002)
  • GDG Thomas Parry (gol.), Gwaith Dafydd ap Gwilym(Caerdydd, 1952)
  • GDG3 Thomas Parry (gol.), Gwaith Dafydd ap Gwilym (trydydd arg., Caerdydd, 1979)
  • GDGorErwain H. Rheinallt (gol.), Gwaith Dafydd Gorlech (Aberystwyth,1997)
  • GDIDA.Eleri Davies (gol.), Gwaith Deio ab Ieuan Du a Gwilym ab Ieuan Hen (Caerdydd, 1992)
  • GDLlW. Leslie Richards (gol.), Gwaith Dafydd Llwyd o Fathafarn(Caerdydd, 1964)
  • Genesis`Llyfr Genesis' yn yr Hen Destament
  • GenesisThe Book of Genesis in the Old Testament
  • GEOR. Geraint Gruydd a Rhiannon Ifans(goln.), Gwaith Einion Oeiriad a Dafydd Ddu o Hiraddug, gol. (Aberystwyth, 1997)
  • GGDTN.G. Costigan (Bosco) et al. (goln.), Gwaith Gruudd ap Dafydd ap Tudur, Gwilym Ddu o Arfon, Trahaearn Brydydd Mawr ac Iorwerth Beli (Aberystwyth, 1995)
  • GGHD.J. Bowen (gol.), Gwaith Gruudd Hiraethog (Caerdydd, 1990)
  • GGGrBarry J. Lewis ac Eurig Salisbury (goln.), Gwaith Gruffudd Gryg(Aberystwyth 2010)
  • GGlJ. Llywelyn Williams ac Ifor Williams (goln.), Gwaith Gutor Glyn (Caerdydd, 1939)
  • GGl2 J. Llywelyn Williams ac Ifor Williams(goln.), Gwaith Guto'r Glyn (ail arg., Caerdydd, 1961)
  • GGLlRhiannon Ifans (gol.), Gwaith Gruudd Llwyd ar Llygliwiaid Eraill(Aberystwyth, 2000)
  • GGMDiBarry J. Lewis (gol.), Gwaith Gruudd ap Maredudd ap Dafydd, i, Canu i deulu Penmynydd (Aberystwyth, 2003)
  • GGMD iiBarry J. Lewis (gol.), Gwaith Gruudd ap Maredudd ap Dafydd, ii, Canu Crefyddol (Aberystwyth, 2005)
  • GGMDiiiAnn Parry Owen (gol.), Gwaith Gruudd ap Maredudd ap Dafydd, iii, Canu Amrywiol (Aberystwyth, 2007)
  • GGrGRhiannon Ifans, Ann Parry Owen,W. Dyfed Rowlands ac Erwain H. Rheinallt (goln.), Gwaith Gronw Gyriog, Iorwerth ab y Cyriog, Mab Clochyddyn, Gruudd ap Tudur Goch ac Ithel Ddu (Aberystwyth, 1997)
  • GHCIslwyn Jones (gol.), Gwaith Hywel Cilan (Caerdydd, 1963)
  • GHCEMHuw Ceiriog Jones (gol.), Gwaith Huw Ceiriog ac Edward Maelor(Caerdydd, 1990)
  • GHDA.Cynfael Lake (gol.), Gwaith Huw ap Dafyddap Llywelyn ap Madog (Aberystwyth, 1995)
  • GHSDylanFoster Evans (gol.), Gwaith Hywel Swrdwala'i deulu (Aberystwyth, 2000)
  • GIBHGwaithIeuan Brydydd Hir (gol.), M. Paul Bryant-Quinn (Aberystwyth, 2000)
  • GIFHowell L. Jones ac E.I. Rowlands(gol.), Gwaith Iorwerth Fynglwyd(Caerdydd, 1975)
  • GIGD.R. Johnston (gol.), Gwaith Iolo Goch (Caerdydd, 1988)
  • GILlFM. Paul Bryant-Quinn (gol.), Gwaith Ieuan ap Llywelyn Fychan, Ieuan Llwyd Brydydd a Lewys Aled (Aberystwyth, 2003)
  • GIRhR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Ieuan ap Rhydderch (Aberystwyth,2003)
  • GLDA. Cynfael Lake (gol.), Gwaith Lewys Daron (Caerdydd, 1994)
  • GLGCDafydd Johnston (gol.), Gwaith Lewys Glyn Cothi (Caerdydd,1995)
  • GLMEurys I. Rowlands, Gwaith Lewys Mn (Caerdydd, 1975)
  • GLMorgA. CynfaelLake (gol.), Gwaith Lewys Morgannwg (dwy gyfrol, Aberystwyth, 2004)
  • GLlR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Llawdden (Aberystwyth, 2006)
  • GLlBHAnn Parry Owen a Dylan Foster Evans(gol.), Gwaith Llywelyn Brydydd Hoddnant, Dafydd ap Gwilym, Hillyn ac eraill (Aberystwyth, 1996)
  • GLlFKathleen Anne Bramley et al. (gol.), Gwaith Llywelyn Fardd I ac Eraill o Feirdd y Ddeuddegfed Ganrif (Caerdydd, 1994)
  • GLlGDafydd Johnston (gol.), Gwaith Llywelyn Goch ap Meurig Hen(Aberystwyth, 1998)
  • GLlLlElin M. Jones (gol.), Gwaith Llywarch ap Llywelyn `Prydydd y Moch' (Caerdydd, 1989)
  • GMBJ.E. Caerwyn Williams et al. (gol.), Gwaith Meilyr Brydydd a'i Ddisgynyddion (Caerdydd, 1994)
  • GMBrA. Cynfael Lake (gol.), Gwaith Mathau Brwmld (Aberystwyth,2002)
  • GMDHuw Meirion Edwards (gol.), Gwaith Madog Dwygraig (Aberystwyth,2006)
  • GMRhEnid Roberts (gol.), Gwaith Mareduddap Rhys ai Gyfoedion (Aberystwyth, 2003)
  • GMWD. Simon Evans, A Grammar of Middle Welsh (Dublin, 1964)
  • GMWLTimothy Lewis, A Glossary of Mediaeval Welsh Law (Manchester,1913)
  • GOE. Bachellery (d.), Loeuvre potique de Gutun Owain(Paris, 19501)
  • GOLlMEurys Rolant (gol.), Gwaith Owain ap Llywelyn ab y Moel(Caerdydd, 1984)
  • GP G.J. Williams ac E.J. Jones (gol.), Gramadegaur Penceirddiaid (Caerdydd,1934)
  • GPBHuw Meirion Edwards (gol.), Gwaith Prydydd Breuan, Rhys ap Dafydd ab Einion, Hywel Ystorm, a cherddi dychan dienw o Lyfr Coch Hergest (Aberystwyth,2000)
  • GPCGeiriadur Prifysgol Cymru (Caerdydd, 1950)
  • GPC2Geiriadur Prifysgol Cymru (ail argraad, Caerdydd, 2003)
  • GPhEM.Paul Bryant-Quinn (gol.), Gwaith Syr Phylib Emlyn, Syr Lewys Meudwy a Mastr Harri ap Hywel (Aberystwyth, 2001)
  • GRhBEurys I. Rowlands (gol.), Gwaith Rhys Brydydd a Rhisiart ap Rhys (Caerdydd,1976)
  • GRhGEDylan Foster Evans (gol.), Gwaith Rhys Goch Eryri (Aberystwyth, 2007)
  • GSCA.Cynfael Lake (gol.), Gwaith Sin Ceri (Aberystwyth, 1996)
  • GSCyfR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Dafydd Bach ap Madog Wladaidd 'Sypyn Cyfeiliog a Llywelyn ab y Moel (Aberystwyth, 1998)
  • GSDTRhiannon Ifans (gol.), Gwaith Syr Dafydd Trefor (Aberystwyth, 2005)
  • GSHA.Cynfael Lake (gol.), Gwaith Sin ap Hywel (Aberystwyth, 1999)
  • GSRhNerys Ann Jones ac Erwain Haf Rheinallt(gol.), Gwaith Sefnyn, Rhisierdyn,Gruudd Fychan ap Gruudd ab Ednyfed a Llywarch Bentwrch (Aberystwyth,1995)
  • GSTEnid Roberts (gol.), Gwaith Sin Tudur (2 gyf., Caerdydd,1980)
  • GTPThomas Roberts (gol.), Gwaith Tudur Penllyn ac Ieuan ap TudurPenllyn, gol. (Caerdydd, 1958)
  • GwynLlawysgrif yng nghasgliad J. Gwyneddon Davies, yn Llyfrgell Prifysgol Cymru, Bangor
  • GyBDafydd Johnston (gol.), Galar y Beirdd: Marwnadau Plant/Poets'Grief: Medieval Welsh Elegies for Children (Caerdydd, 1993)
  • HCLlLeslie Harries (gol.), Gwaith Huw Cae Llwyd ac Eraill(Caerdydd, 1953)
  • HPEHistoriaPeredur vab Efrawc, gol. Glenys Witchard Goetinck (Caerdydd, 1976)
  • HPFJ.Y.W. Lloyd, The History of Powys Fadog, (6 vols., London, 18817)
  • IDIfor Williams (gol.), Casgliad o Waith Ieuan Deulwyn (Bangor,1909)
  • IGEHenry Lewis, Thomas Roberts ac IforWilliams (gol.), Cywyddau Iolo Goch acEraill (Bangor, 1925)
  • IGE2Henry Lewis, Thomas Roberts ac IforWilliams (gol.), Cywyddau Iolo Goch acEraill (ail arg., Caerdydd, 1937)
  • IGPDafydd Johnston (ed.), Iolo Goch: Poems (Llandysul, 1993)
  • Ioan`Yr Efengyl yn l Sant Ioan' yn y Testament Newydd
  • JMHRSJournalof the Merioneth Historical and Record Society, 1949
  • JohnThe Gospel according to John in theNew Testament
  • JudgesThe Book of Judges in the Old Testament
  • KAA 2Patricia Williams (gol.), Kedymdeithyas Amlyn ac Amic (Caerdydd,1982)
  • 1 KingsThe First Book of the Kings in the Old Testament
  • 2 KingsThe Second Book of the Kings in the Old Testament
  • LBSS. Baring-Gould and J. Fisher, The Lives of the British Saints (4vols., London, 190713)
  • Luc`Yr Efengyl yn l Sant Luc' yn yTestament Newydd
  • LukeThe Gospel according to Luke in theNew Testament
  • LlAJ. Morris Jones and John Rhŷs (eds.), The Elucidarium from Llyvyr Agkyr Llandewivrevi (Oxford, 1894)
  • LlBS.J. Williams a J.E. Powell (gol.), Cyfreithiau Hywel Dda yn l Llyfr Blegywryd(Caerdydd, 1942)
  • LlCyLlnCymru, 1950
  • LlGCLlawysgrif yng nghasgliad Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the collection of theNational Library of Wales, Aberystwyth
  • LlIAled Rhys Wiliam (ed.), Llyfr Iorwerth (Cardi, 1960)
  • LlstLlawysgrif yng nghasgliad Llanstephan, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Llanstephan collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • Marc`Yr Efengyl yn l Sant Marc' yn y Testament Newydd
  • MarkThe Gospel according to Mark in the New Testament
  • Mathew`Yr Efengyl yn l Sant Mathew' yn y Testament Newydd
  • MatthewThe Gospel according to Matthew in the New Testament
  • MCFY Mynegai i Farddoniaeth Gymraeg y Llawysgrifau / The Index to Welsh Poetry inManuscript
  • <http://maldwyn.llgc.org.uk>
  • MEDMiddle English Dictionary (Michigan, 1963)
  • MonWMonastic Wales <http://www.monasticwales.org>
  • MontCollCollections Historical and Archaeological... by the Powysland Club, 1868
  • MosLlawysgrif yng nghasgliad Mostyn, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Mostyn collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • MWMDaniel Huws, Medieval Welsh Manuscripts (Cardiand Aberystwyth, 2000)
  • NCENewCatholic Encyclopaedia (New York, 1967-79)
  • NCLWMeic Stephens (ed.), The New Companion to the Literature of Wales(Cardiff, 1998)
  • NLWJNational Library of Wales Journal, 1939
  • OBWVThomasParry (ed.), The Oxford Book of Welsh Verse (Oxford, 1976)
  • OCD3Simon Hornblower and Antony Spawforth(eds.), The Oxford Classical Dictionary(third ed., Oxford, 1996)
  • ODCC3F.L. Cross and E.A. Livingstone (eds.), The Oxford Dictionary of the Christian Church (third ed., Oxford, 1967, revised 2005)
  • OED2The Oxford English Dictionary (second ed., Oxford, 1989)
  • OED OnlineThe Oxford English Dictionary
  • <http://www.oed.com>
  • PACFJ.E. Griffith, Pedigrees of Anglesey and Carnarvonshire Families (Bangor, 1914)
  • PenLlawysgrif yng nghasgliad Peniarth, ynLlyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Peniarth collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • Peniarth49E. Stanton Roberts a W.J. Gruffydd (gol.), Peniarth 49 (Caerdydd, 1929)
  • Peniarth67E. Stanton Roberts a W.J. Gruffydd (ed.), Peniarth 67 (Cardiff, 1918)
  • Peniarth76E. Stanton Roberts a W.J. Gruffydd (gol.), Peniarth 76 (Caerdydd, 1927)
  • PKM Ifor Williams (gol.), Pedeir Keinc y Mabinogi (Caerdydd, 1930)
  • PsalsmThe Psalms in the Old Testament
  • RBJohn Rhs and J. Gwenogvryn Evans(eds.), The Text of the Bruts from the Red Book of Hergest (Oxford, 1890)
  • RCAHM (Anglesey)An Inventory of the Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire: Anglesey (London, 1937)
  • RCAHM (Caernarvonshire) An Inventory of the Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire: Caernarvonshire (3 vols.,London, 1956, 1960, 1964)
  • RCAHM (Flint)An Inventory of the Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire, Vol II: County of Flint (London, 1912)
  • RCAHM (Merionethshire) An Inventory of Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire: Merionethshire (London, 1921)
  • RepWMDaniel Huws, Repertory of Welsh Manuscripts (iw gyhoeddi)
  • RevelationThe Revelation to John in the New Testament
  • RMJohn Rhs and J. Gwenogvryn Evans(eds.), The Text of the Mabinogion from the Red Book of Hergest(Oxford, 1887)
  • RWMJ. Gwenogvryn Evans (ed.), Report on Manuscripts in the Welsh Language(London, 18981910)
  • SalmauLlyfr y Salmau yn yr Hen Destament
  • SCStudiaCeltica, 1966
  • SoldierLMEThe Soldier in later Medieval England
  • <http://www.medievalsoldier.org>
  • StoweLlawysgrif o gasgliad Stowe yn yLlyfrgell Brydeinig
  • TAT. Gwynn Jones (gol.), Gwaith Tudur Aled (Caerdydd, 1926)
  • TCT.J.Morgan, Y Treigladau au Cystrawen (Caerdydd,1952)
  • TCHSTransactionsof the Caernarvonshire Historical Society, 1939
  • TCHSDdTrafodionCymdeithas Hanes Sir Ddinbych, 1952
  • TCHSGTrafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon,1939
  • TDHSTransactionsof the Denbighshire Historical Society, 1952
  • THSCTheTransactions of the Honourable Society of Cymmrodorion, 1892/3
  • TLlMG.J. Williams, Traddodiad Llenyddol Morgannwg (Caerdydd, 1948)
  • TYP3Rachel Bromwich (ed.), Trioedd Ynys Prydein: The Triads of the Island of Britain (third ed., Cardi, 2006)
  • WATU Melville Richards, Welsh Administrative and TerritorialUnits (Cardi, 1969)
  • WBOnlineWelsh Biography Online <http://yba.llgc.org.uk/en/index.html>
  • WCDP.C. Bartrum, A Welsh Classical Dictionary: People in History and Legend up to about A.D. 1000 (Aberystwyth, 1993)
  • WGJ. Morris Jones, A Welsh Grammar (Oxford, 1913)
  • WG1P.C.Bartrum, Welsh Genealogies AD 300-1400 (Cardiff, 1974)
  • WG2P.C. Bartrum, Welsh Genealogies AD 1400-1500 (Aberystwyth, 1983)
  • WHRThe Welsh History Review, 1960-
  • WMJ. Gwenogvryn Evans (ed.), The White Book Mabinogion (Pwllheli,1907; adargraffiad, Caerdydd, 1973)
  • WyLlawysgrif yng nghasgliad Wynnstay, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Wynnstay collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • YBJ.E. Caerwyn Williams (gol.), Ysgrifau Beirniadol, (Dinbych, 1965 )
  • YBHMorgan Watkin (gol.),Ystorya Bown de Hamtwn, (Caerdydd, 1958)
  • YCM2Stephen J. Williams (gol.), Ystorya de Carolo Magno (ail arg.,Caerdydd, 1968)
  • YER. Iestyn Daniel (gol.), Ymborth yr Enaid (Caerdydd, 1995)
  • YEPWCGruffydd Aled Williams (gol.), Ymryson Edmwnd Prys a Wiliam Cynwal (Caerdydd, 1986)
  • YGIVGwilymLloyd Edwards (gol.), Ystorya Gwlat Ieuan Vendigeit (Caerdydd, 1999)
  • YMThA.O.H. Jarman (gol.), Ymddiddan Myrddin a Thaliesin (Caerdydd, 1951)