Y llawysgrifau
Cadwyd ymryson Guto’r Glyn a Hywel Dafi mewn 49 o lawysgrifau. Mae’r copïau’n amrywio’n sylweddol ac yn aml nid oes arweiniad clir i’w gael yn y llawysgrifau. Defnyddiwyd y copïau a ganlyn wrth lunio testun y cywydd hwn: LlGC 3056D, LlGC 17114B, LlGC 3051D, Pen 103, C 2.114, Ba (M) 5, Pen 63, Pen 83, BL 14882, Brog I.2, CM 5, C 3.37, CM 27, BL 14971, BL 31061, C 2.68, Brog I.1, LlGC 3057D, J 137, Llst 155, Stowe 959, LlGC 16964A, pum copi Llywelyn Siôn (Llst 134, C 2.630, C 5.44, LlGC 6511B, LlGC 970E), Pen 86 a Llst 55. O’r rhain, mae LlGC 17114B, LlGC 3051D, Pen 103, CM 5, BL 14971 a C 2.68 yn ffurfio grŵp; mae Ba (M) 5, J 137, BL 14882 a LlGC 3057D yn ffurfio grŵp arall; copïau o gynsail gyffredin yw C 3.37 a CM 27; ceir perthynas bosibl rhwng Pen 83 a LlGC 16964A; ac mae pum copi Llywelyn Siôn bron yn unffurf â’i gilydd. Mae’r stema a gynigir yn arbennig o betrus ac ansicr gan yr ymddengys fod cryn groesffrwythloni wedi bod ar waith. Mae’r llawysgrifau nas defnyddiwyd wrth lunio’r golygiad yn tarddu o’r llawysgrifau a ddefnyddiwyd.

Fel yn achos cywydd Guto, mae’r dewisiadau a wnaed yn GGl braidd yn anfoddhaol yn achos y gerdd hon, gydag enghreifftiau niferus o ddilyn un llawysgrif yn erbyn tystiolaeth lethol y lleill, a hyd yn oed o gyflwyno darlleniadau nad oes unrhyw sail iddynt yn y llawysgrifau.

Collwyd 1–14 yn Brog I.1. Collwyd popeth ond 1–8 yn Llst 155. Pytiau byrion yn unig a geir yn Llst 55. 55–66 yn unig a geir yn Pen 86. Collwyd y cywydd hwn o LlGC 5282B.

Trawsysgrifiadau: Pen 103, LlGC 3057D, LlGC 17114B, LlGC 3051D, LlGC 3056D, Pen 63.

Stema

1 ydiw arfeddyd  Llwgr iawn yn C 2.114: yw ar Rvw feddfyd.

1 ydiw  CM 5, Pen 103, Ba (M) 5 a J 137 ydiwr, LlGC 17114B ydiw yr, C 2.68 fv draw, Llst 155, LlGC 16964A, Llywelyn Siôn a Pen 83 ydiw /n/.

1 arfeddyd  LlGC 17114B, BL 14882, C 2.68, LlGC 3057D a J 137 arfeddfyd, CM 5 rafeddfyd, C 3.37 a CM 27 orfeddfyd, BL 31061 farfedy^dddyd, LlGC 16964A, Stowe 959, Llst 155 a Pen 83 ryfeddyd.

2 rhai da o’r beirdd  Pen 103 rroi da ir bardd, BL 14882, Llst 155 a Stowe 959 Rroi da ir beirdd, Pen 83 roi da orbairdd, Ba (M) 5 rhai dai’r beirdd.

2 rhodio’r  LlGC 17114B, LlGC 3051D, C 2.114, C 3.37, CM 27 a J 137 yn rrodior, Ba (M) 5 yr rhodio, Pen 103, Stowe 959 a Llst 155 er rodior, BL 14882 er rodio. Mae’r llinell yn hir o sillaf yn y copïau hyn oni chywesgir da o’r. Yn y pedwar copi olaf mae angen er er mwyn yr ystyr, gan fod hanner cyntaf y llinell yn llwgr. Dichon fod copïydd Pen 83 wedi hepgor er er mwyn hyd y llinell, er bod hynny’n cawlio’r ystyr sydd ganddo. Ond nid oes angen yn yn y lleill, a cheir digon o gopïau heb ddim byd o gwbl yma. Nid yw presenoldeb yn neu’i absenoldeb yn effeithio lawer ar yr ystyr.

3 hely  Felly Pen 63 a Llywelyn Siôn; ceir hel yn LlGC 3051D a hael yn Brog I.2. Mae’r lleill yn cynnwys y ffurf fwy diweddar hela (CM 5 hela/i/). Rhaid derbyn hely (ffurf unsill) er mwyn hyd y llinell.

3 gŵyl  LlGC 3051D gwael.

3 o  Nis ceir yn LlGC 17114B, Brog I.2, CM 5 a C 2.68. Dichon fod yr arddodiad wedi ei hepgor oherwydd y ffurf ddeusill hela yn gynharach yn y llinell (gw. uchod).

3 hael  Pen 103, BL 14971 a Llywelyn Siôn havl (ond nid LlGC 6511B, ac yn Pen 103 a C 2.630 cywirwyd ef yn hael gan y brif law), C 2.68 ol.

3 i’i  LlGC 3056D, C 3.37, CM 27 a BL 14971 yw.

4 helynt  LlGC 3051D, Ba (M) 5 a J 137 heliant, Pen 63 hylynt, C 2.68 helant.

4 iwrch  C 2.68 iwrth, J 137 wrth (cywirwyd yn wrch).

4 o  Darlleniad mwyafrif mawr y llawysgrifau; gthg. LlGC 3056D wrth, LlGC 3051D, BL 14971 a C 2.68 a (felly GGl), Pen 103 mewn, Pen 63, C 3.37 a CM 27 nev. Gan fod o, y lectio difficilior yn ddi-os, yn digwydd mewn cymaint o lawysgrifau, rhaid gwrthod a (darlleniad GGl) a neu, er cystal eu hystyr. Gw. y nodyn esboniadol.

4 helynt  LlGC 3057D heliant (cywirwyd yn helynt, y brif law), Llst 155 hwylynnt (cywirwyd yn helant gan y brif law).

5–6  Nis ceir yn LlGC 3056D na Brog I.2. Yn LlGC 3051D y drefn yw 6, 5.

5 ôl  Pen 103 a BL 31061 yn ol.

6 yw’r  LlGC 17114B yw (darlleniad GGl).

6 newidiau  BL 31061 anwydav.

7–8  Nis ceir yn C 3.37.

7 treiglaw  BL 31061 a LlGC 16964A treilo.

7 a  Nis ceir yn CM 27.

7 fynnant  Pen 103 wnant.

7 lawer  BL 31061 at lawer.

8 trwy’r  C 2.68 trwy.

8 troi ar y  LlGC 3051D troi a y, C 2.114 a BL 31061 troir, Pen 63 a CM 27 tro ar y, Llst 155 troi ar yn.

8 bêr  Pen 63 bêl.

9 treiglent a rhodient  Felly Brog I.2, C 2.68, BL 31061, LlGC 3057D, Ba (M) 5, J 137 a Llst 55; gthg. LlGC 3056D, LlGC 17114B, LlGC 3051D, BL 14882, CM 5, Pen 63, C 3.37 a CM 27 treiglant a rhodiant; Pen 103 a Llywelyn Siôn treiglynt a rodiynt, C 2.114 treiglent a Roddent, BL 14971 Treiglynt a rhodynt, LlGC 16964A treiglent rrodent, Stowe 959 a Pen 83 Traiglynt a rodyent. Rhaid dewis rhwng y presennol -ant a’r gorchmynnol ent yma. Mae digon o dystiolaeth dros y naill neu’r llall yn y llawysgrifau, ond o ran yr ystyr y gorchmynnol sydd drechaf. Gan fod WG 329 yn nodi bod -ant yn digwydd fel terfyniad gorchmynnol yn ogystal â phresennol yn y Beibl Cymraeg, gall mai fel y gorchmynnol y’i deellid yma gan rai o leiaf o’r copïwyr a roddodd -ant. Derbyniwyd -ant yn GGl.

10 tua  Pen 103 tro, Brog I.2 tvw a.

11 ymlyniad  LlGC 17114B ym lynia, LlGC 16964A am lluniad, Llywelyn Siôn ymlynaid (ac eithrio LlGC 6511B), Pen 83 Amliniad.

11 llei  LlGC 17114B, BL 14971, BL 31061, J 137, LlGC 16964A, Stowe 959, Llywelyn Siôn a Pen 83 lle.

12 ar ôl  LlGC 3051D o ol, C 3.37 a BL 31061 yn ol.

12 wyf  LlGC 17114B mwy.

13–14  Nis ceir yn LlGC 3056D, C 2.114, Brog I.2, Pen 63, C 3.37, CM 27, BL 31061, LlGC 16964A, Stowe 959, copïau Llywelyn Siôn na Pen 83. Mae’r cwpled yn sicr yn cryfhau ystyr y rhan hon o’r gerdd, er nad yw’n gwbl angenrheidiol ar gyfer rhediad y synnwyr, ac mae hen ddigon o dystiolaeth dros ei gadw. Dichon mai presenoldeb cwpled tebyg iawn yn nes ymlaen yn y gerdd (57–8) a arweiniodd at golli hwn mewn cymaint o gopïau. Yn LlGC 3051D dryswyd rhwng y cwpled hwn a’r cwpled tebyg 57–8 a rhoddodd y copïydd ni fvdaf o nef vydol (sef llinell 58) yn lle 14; copïodd 58 lle y dylai fod hefyd.

13 nid  Pen 103 ag nid.

13 af  CM 5 a J 137 af fi.

13 i  BL 14882, C 2.68 a LlGC 3057D ni.

13 newidiaw  Pen 103, Ba (M) 5 a J 137 newid, C 2.68 a LlGC 3057D newidiaf.

14 yr eilol  J 137 yrheol, BL 14882 yr eil (cywirwyd yr ail air i eiol, a thebyg mai r(h)eiol a oedd ym meddwl y copïydd).

15–16  Mae’r cwpled hwn rhwng 12 a 13 yn LlGC 3057D.

15 ei  Stowe 959 oy.

16 ddilid  Pen 63, C 3.37, CM 27, LlGC 16964A a Llst 55 ddylyn, Llywelyn Siôn ddilyn, Pen 83 ddilin.

16 un  Nis ceir yn LlGC 16964A.

16 ddolef  Stowe 959 ddoledd.

17 y gainc  Brog I.1 vn gaing, BL 31061 yr vn.

17 y gog  Brog I.2 gog.

18 lluosog  BL 14882 lleissiog.

18  Ar ôl y llinell hon yn C 2.68 ychwanegodd llaw arall y cwpled annilys nid ansod bwyd or vnsaig / nid ymheithvn yr vn wraig a ychwanegwyd at gywydd Guto yn LlGC 3056D a CM 5 (gw. 20.60n).

20 yr India  LlGC 3051D a C 2.68 or yndia, Pen 103 newidav, C 2.114 a Brog I.1 ni da, CM 5 a BL 31061 nid da, Pen 63 hyd rindia, C 3.37 a CM 27 rinda, BL 14971, Ba (M) 5, LlGC 3057D, Stowe 959 a Llywelyn Siôn India, J 137 o India, LlGC 16964A a Pen 83 eindia.

20 enw  Pen 103 henwav.

20 ond  BL 14971, Stowe 959 a Pen 83 onid.

20 un  C 2.114 i vn dyn.

21 ni bwyf  LlGC 3051D, Pen 63, C 3.37, CM 27 a C 2.68 na bwy.

21 ni bo  LlGC 3056D, LlGC 3051D, Brog I.2, Pen 63, C 3.37 a CM 27 na bo, LlGC 17114B a CM 5 ac na bo, BL 14882 ni by.

22 nos  Stowe 959 neb.

22 enw  Llywelyn Siôn marw.

23–6  Mae’r llawysgrifau yn nodedig o ddryslyd yma ac ni ellir bod yn sicr am drefn y cwpledau hyn na’u dilysrwydd. Mewn nifer sylweddol o lawysgrifau ceir naill ai 23–4 neu 25–6, ond nid y ddau. Mae 25 yn eithriadol o amrywiol a llwgr ac mae’r aceniad yn chwithig yn 26 (gw. isod; cf. hefyd y nodyn ar 25). Y llawysgrifau lle ceir y ddau gwpled yn y drefn a dderbyniwyd yma yw BL 14882, LlGC 3057D, Ba (M) 5 a J 137. Yng nghopïau Llywelyn Siôn hefyd fe geir y ddau gwpled, ond mae 23–4 wedi eu lleoli rhwng 20 a 21 (mae yno hefyd yn Stowe 959, nad yw’n cynnwys 25–6). Yn olaf mae 25–6 mewn lle cwbl wahanol yn LlGC 17114B, Pen 103, CM 5, BL 14971 a C 2.68, sef rhwng 58 a 59. O ran y copïau lle na cheir ond un o’r cwpledau hyn: ceir 25–6, ond nid 23–4, yn LlGC 3056D, C 2.114, Pen 63, C 3.37, CM 27 a Brog I.1, a cheir 23–4, ond nid 25–6, yn LlGC 3051D a Stowe 959. Ym mhob un o’r copïau hyn mae’r cwpled, pa un bynnag ohonynt a geir, yn dod ar ôl 22. Ni cheir y naill gwpled na’r llall yn Brog I.2, Pen 83, BL 31061 a LlGC 16964A, ond yn Pen 83 gadawyd lle ar gyfer un cwpled o leiaf. Credaf yn betrus fod yn rhaid, ar sail nifer y copïau sy’n bleidiol i’r naill gwpled neu’r llall, gynnwys y ddau yn y testun. Mae’r dystiolaeth hefyd yn pwyso o blaid rhoi’r ddau gwpled yn y lle hwn, sef ar ôl 22, ac yn erbyn rhoi 25–6 yn rhan olaf y gerdd. Rhaid cyfaddef, fodd bynnag, fod 25–6 yn rhoi synnwyr yn y ddau le.

23 ym Gymro  Pen 103 na chynro, BL 14882, LlGC 3057D, Ba (M) 5 a J 137 na chymro, CM 5 vn kymro.

23 na  Nis ceir yn Llst 134 na C 5.44.

24 dewi  LlGC 3051D a CM 5 tewi, BL 14882, LlGC 3057D, Ba (M) 5 a J 137 ym dewi.

24 Herbard  -t a geir ar ddiwedd yr enw ym mhob copi sy’n cynnwys y llinell hon. Ond dewi yw gair cyntaf y llinell ym mhob copi ond dau, ac mae’r gystrawen hefyd o blaid dewi. Mae’r gynghanedd, felly, o blaid darllen Herbard yma, cf. Herbardiaid yn 31, lle mae’r llawysgrifau a’r gynghanedd yn gytûn ar -d-.

25 Efrydd, er nad ysgarwyf  Hynod lwgr yn y llawysgrifau: LlGC 3056D hyfrvd er nad ysgarwy, LlGC 17114B yn efrydd nad ysgarwy, Pen 103 efrydd er nad ysgorwy, C 2.114 efrydd fab nad ysgarwyf, BL 14882 a J 137 efryd arnad ysgarwyf, CM 5 mae ymryd ar nad ysgarwyf, Pen 63 yn kael erhynny kelwyf, C 3.37 a CM 27 hyfryd er nas dangoswyf, BL 14971 a Ba (M) 5 efrydd ar nad ysgarwyf, C 2.68 efrydd fal nad ysgarwyf (felly GGl), Brog I.1 efrydd ac nid ysgarwyf, LlGC 3057D e rydd er nad ysgarwy, Llywelyn Siôn efrydd ar nad esgarwyf. Mae’r dystiolaeth, felly, yn weddol gryf dros efrydd ac nad ysgarwyf. Erys yr angen am un sillaf rhyngddynt. Gellid derbyn efrydd ar (nad ysgarwyf) / Aur a gwledd un arglwydd wyf. Rhoddai hynny gynghanedd lusg ac ystyr foddhaol (ar yn yr ystyr ‘yn dibynnu ar’), ac mae ar yn CM 5, Ba (M) 5, BL 14971 a Llywelyn Siôn, a cf. BL 14882 a J 137 arnad. Anfanteision hyn yw bod rhaid derbyn bod curiad hanner cyntaf y llinell yn syrthio ar yr arddodiad ar, a hefyd fod nad ysgarwyf yn rhannu’r arddodiad oddi wrth yr enwau sy’n dibynnu arno (aur a gwledd yn y llinell nesaf). Mae’n chwithig, ac efallai mai gwell yw derbyn er. Ystyr arferol er na(d) mewn Cymraeg Canol yw ‘gan na(d), yn sgil y ffaith na(d)’ yn hytrach nag ‘er gwaethaf y ffaith na(d)’, gw. GMW 219–20. Erys y gynghanedd yn broblem. Yn betrus deellir mai cynghanedd draws sydd yma. Anwybyddir f yn efrydd, ac mae’r dwy sillaf -arwyf yn ysgarwyf yn ateb efrydd. Yn CD 153–4 dyfynnir yr enghraifft Eisiau am gymwynaswr, lle mae -aswr yn ateb eisiau, gan esbonio felly: ‘… gall traws gyferbyn ddechrau â llafariad acennog heb gystain o’i blaen (Eisiau …); yma y mae’r dechreuad llafarog yn cyfrif, er y gall llafariad yng nghanol gair ei ateb yn yr ail ran.’ Y mae problem bellach, fodd bynnag, sef y clwstwr sg o flaen yr acen. Gellir cyfrif s i’r sillaf flaenorol, ond disgwylid ateb g gan mai hi yw cytsain gyntaf y sillaf acennog. Yn yr enghraifft a ddyfynnir yn CD, mae gymwynaswr yn ymrannu’n gym-wyn-as-wr, ac mae’r dechreuad llafarog, felly, ar ddechrau’r sillaf berthnasol. Rhaid cyfrif y llinell hon yn un broblemus.

26  Nis ceir yn LlGC 3056D, ond gadawyd bwlch ar ei chyfer.

26 a gwledd  Ba (M) 5 i gledd.

26 un  Llywelyn Siôn i. Rhaid rhoi curiad hanner cyntaf y llinell ar y gair un er mwyn cael cynghanedd groes, er gwaethaf aceniad naturiol y llinell a fyddai’n rhoi un yn ail hanner y llinell. Mae’r ffaith fod aceniad 25 a 26 ill dwy’n chwithig yn peri amheuaeth am ddilysrwydd y cwpled, ond fel y dywedwyd uchod, mae’r cwpled mewn nifer sylweddol o lawysgrifau.

27–8  Yn Pen 103 mae’n digwydd rhwng 54 a 37. Nis ceir yn BL 31061.

27 dros  Pen 103 drwyr, BL 14882 or.

28 er  LlGC 17114B a LlGC 3051D ir, Pen 103 yr.

28 saig  LlGC 17114B, LlGC 3051D, CM 5, BL 14971 a Stowe 959 sais, Pen 103 svtt.

29–32  Unwaith eto mae’r drefn yn ansicr. 29–32 yw’r drefn yn yn LlGC 17114B, LlGC 3051D, Pen 103, CM 5, C 3.37, CM 27, BL 14971 a C 2.68, ond 31–2, 29–30 yn LlGC 3056D, C 2.114, BL 14882, Brog I.2, Pen 63, LlGC 3057D, Ba (M) 5, J 137, LlGC 16964A, Stowe 959, copïau Llywelyn Siôn a Pen 83. Ni cheir 29–30 yn Brog I.1 na BL 31061. Er bod mwyafrif y copïau yn rhoi 31–2 o flaen 29–30, ceir achos da dros drefn y lleiafrif: mae 29–30, sy’n cynnwys y geiryn negyddol a berf yn y person cyntaf unigol, yn cyd-fynd yn dda â 27–8, tra bod 31–2, sy’n crybwyll dau fath o win, yn cyd-fynd yn dda â 33–4 lle sonnir am winoedd eraill. Mae’r drefn ym mwyafrif y llawysgrifau yn tarfu ar rediad y rhestr o winoedd. Fel arall nid oes gwahaniaeth o bwys rhwng y ddwy drefn.

29 naw  LlGC 17114B, LlGC 3051D, CM 5, BL 14971 a C 2.68 wyth, a dderbyniwyd yn GGl.

29 nis cymerwn  LlGC 17114B, LlGC 3051D, C 2.114, Brog I.2, CM 5, Pen 63 a BL 14971 nichymerwn.

30 islaw’r  C 3.37 a CM 27 is yr.

30 haul  LlGC 3051D hawl.

30 am  Brog I.2, Pen 63, LlGC 3057D, Ba (M) 5 a J 137 er (J 137 cywirwyd i am gan y brif law), Llywelyn Siôn am y.

31 Bwrdiaws  Ceir llawer o ffurfiau amrywiol: bwrdiawns (LlGC 3056D, Pen 103, Brog I.2, Brog I.1, BL 31061, LlGC 16964A, Stowe 959, Llywelyn Siôn a Pen 83), bwrdiwns (LlGC 17114B, CM 5, Pen 63, C 3.37 a CM 27), bwrdias (LlGC 3051D, C 2.114 a C 2.68), bwrdais (BL 14882), bwrdiws (BL 14971), bwrdiaws (LlGC 3057D, Ba (M) 5 a J 137). Ar sail y penderfyniad a wnaed yn 20.22 mabwysiedir yr olaf yma, gw. 20.22n. bwrdiais a geir yn GGl, yn groes i’r llawysgrifau.

31 Nudd  Felly LlGC 3051D, Pen 103, BL 14882, Brog I.2, Pen 63, C 3.37, CM 27, BL 14971, LlGC 3057D, J 137, LlGC 16964A, Stowe 959 (nyd), Llywelyn Siôn (y nydd) a Pen 83; gthg. LlGC 3056D, LlGC 17114B, CM 5, Brog I.1, Ba (M) 5 a BL 31061 gwin, C 2.114 a C 2.68 win. Yn anffodus mae’r gynghanedd draws yn gadael y gair hwn yn rhydd i gyfnewid ag unrhyw air unsill arall. Dilynwyd mwyafrif y llawysgrifau, ond o ran yr ystyr byddai gwin lawn cystal.

31 yr  Nis ceir gan Llywelyn Siôn ac eithrio yn LlGC 6511B.

32 Baiwn  Mae’r enw yn amrywio’n fawr yn y llawysgrifau: LlGC 3056D a Brog I.2 ba enw, LlGC 17114B baean, LlGC 3051D baiwn, Pen 103 bavn, C 2.114 bayan, BL 14882 bayvn, CM 5 beian, Pen 63, C 3.37 a CM 27 ba vn, BL 14971, Stowe 959 a Pen 83 bayon, C 2.68 bavon, Brog I.1 a BL 31061 bawn, LlGC 3057D, Ba (M) 5 a J 137 baywn, LlGC 16964A ba von, Llywelyn Siôn banw. Cyfeirir at Bayonne yn Ffrainc. Sonia beirdd eraill am y lle hwn. Yn GHD 2.49 a TA III.15, IV.121, VIII.71 a XXIII.33 mae baiwn yn safle’r odl, gan ategu -wn fel y sillaf olaf. Gan na rydd y llawysgrifau unrhyw arweiniad clir yma, mabwysiedir y ffurf Baiwn y gwyddys bod dau fardd ychydig yn ddiweddarach nag amser Guto’r Glyn wedi ei harfer.

32 chwaer  C 2.68 a Stowe 959 chwyrn, J 137 chayr, LlGC 16964A chware.

32 heb win ni  BL 14882 ba win na, CM 5 ba win ni, C 2.68 heb hwn ni.

33–8  Nis ceir yn C 3.37 na CM 27.

33–4  Nis ceir yn LlGC 3056D, Brog I.2 na Pen 63.

33 Gasgwin  BL 14882 a LlGC 16964A gascgwin, CM 5 gasgen win (nodwyd yr enw lle Gasgwyn wrth yr ymyl gan law arall), J 137 gwasgwyn (cywirwyd yn gasgwin).

33 gynefin  J 137 gemefin.

33 yfed  C 2.114 gwnyfed.

34 Glyn Rhin  LlGC 17114B a CM 5 gwinllan (yn CM 5 ychwanegwyd y darlleniad amrywiol Glynn Rin gan law arall), Pen 103, C 2.68, Brog I.1 a BL 31061 glan rrin, Llywelyn Siôn gwin Rin.

34 y rhed  LlGC 17114B, Pen 103, CM 5, C 2.68, J 137 a Llywelyn Siôn a red, LlGC 16964A cred.

36 i’r  BL 14882 yn.

36 ym mro Went aeth  Pen 103 ofro went aeth, C 2.114 ymron ytraeth, Brog I.1 i fro wen aeth, BL 31061, LlGC 16964A a Pen 83 i fro went aeth, Llywelyn Siôn vro went ir aeth.

37–8  Mae lleoliad a dilysrwydd y cwpled hwn yn ansicr. Nis ceir yn LlGC 3056D, C 2.114, Brog I.2, Pen 63, C 3.37, CM 27, Brog I.1, BL 31061, LlGC 16964A na Pen 83. Yn LlGC 17114B, LlGC 3051D, CM 5, BL 14971 a C 2.68 ceir y drefn a ganlyn: 35–6, 55–6, 53–4, 37–40, fel hefyd Pen 103 (ond daw 27–8 rhwng 54 a 37 yno). Yn BL 14882, LlGC 3057D, Ba (M) 5 a J 137 ceir y drefn fel yn y golygiad. Yn Stowe 959 nid yw 37–8 yn eu lle. Yn hytrach, mae 61–2 yn sefyll rhwng 40 a 41, sef yn agos iawn i’r lle y dylai 37–8 fod. Y rheswm syml am hyn yw bod 37 a 61 yn dechrau â’r gair bryd a bod y copïydd neu gopïydd ei gynsail wedi drysu rhygddynt. Mae 37–8 yn digwydd ar ôl 54. Yna daw 65–6 a 55–8 (gyda llinellau eraill wedi eu hychwanegu eto rhwng 66 a 55). Yng nghopïau Llywelyn Siôn mae’r cwpled yn digwydd ar ôl 60. Os yw 37–8 yn ddilys, yna mae’n ymddangos eu bod yn perthyn rhwng 36 a 39. Maent yn gweddu’n dda yno, er nad ydynt yn anhepgor ar gyfer rhediad yr ystyr. Cefnogir safle 53–6 gan fwyafrif y llawysgrifau, ac felly dylid gwrthod eu lleoliad yn LlGC 17114B a’i grŵp. Rhaid cyfaddef, fodd bynnag, fod y drefn 35–6, 55–6, 53–4, 37–40 yn rhoi synnwyr da hefyd, a bod rhan olaf y gerdd hefyd yn darllen yn iawn heb fod 53–6 rhwng 52 a 57. Mae 53–6 yn ffurfio gyda 57–8 gyfres o dri chwpled yn seiliedig ar y gair nef. Eto fe ellid dadlau mai presenoldeb nef yn 57–8 a dynnodd 53–6 atynt, ac felly gwelir bod y ddadl yn un gylchog. Dylid dilyn mwyafrif y llawysgrifau yn erbyn LlGC 17114B a’i grŵp, sydd yn amlwg yn agos gysylltiedig â’i gilydd. Dylid hefyd dderbyn 37–8 gan eu bod nid yn unig yng ngrŵp LlGC 17114B ond hefyd yng ngrŵp Ba (M) 5, sef pedwar copi nad ydynt wedi symud 53–6 o’u lle. Erys yn bosibilrwydd, fodd bynnag, fod 37–8 wedi eu hychwanegu at gynsail grŵp Ba (M) 5, gan nas ceir yn y llawysgrifau eraill y mae testun y gerdd yn gorffen â 58 ynddynt. Anodd taeru eu bod yng nghynsail yr holl lawysgrifau hynny.

37 bryd  Llywelyn Siôn a bryd.

37 o  LlGC 17114B a LlGC 3057D ar, BL 14882 am, J 137 fv ar, Ba (M) 5 fv o, ac o wedi ei dileu.

38 ’y  LlGC 17114B fv yn, BL 14971 a C 2.68 yw.

38 hyn ni allent  LlGC 17114B fi ni ellent, LlGC 3051D hynn ni ellent, C 2.68 hyn i Allent, LlGC 3057D hyny ni allent, J 137 hwyr ni allent. Ceir i ni allent yn GGl, yn groes i’r llawysgrifau.

39 yno  C 3.37 a Stowe 959 yma, CM 27 yna, C 2.68 gwynedd.

40 yn cenfigennu  Pen 103 sydd im goganv, C 2.114, BL 14971 a Llywelyn Siôn mae n kynfigenv (felly GGl), CM 5 syn kenfigenv, LlGC 16964A a Pen 83 mae ym goganv, Stowe 959 vym gogany.

41–8  Mae’r drefn yn wahanol yn LlGC 17114B, LlGC 3051D, Pen 103, CM 5, BL 14971 a C 2.68, sef 45–8, 43–4, 41–2. Mae’r drefn hon yn creu patrwm o bedwar cwpled sy’n dechrau â berfenw (45 gweled, 41 gweled, 49 cynnig, 53 a cheisiaw). Ffactor arall, efallai, oedd chwithdod cael dau gwpled ar yr un odl yn olynol (39–42). Ar y llaw arall, mae’r drefn yn fwy rhesymegol yn y copïau eraill: yn gyntaf mae Guto yn gweld y driniaeth wych a gaiff Hywel (41–4), yno mae’n ceisio ennill safle Hywel trwy dwyll (45–). Ni cheir 41–2 yn Brog I.1 na BL 31061.

41 mewn felfed   Felly Pen 103, Stowe 959, Llywelyn Siôn a Pen 83; gthg. LlGC 3056D, LlGC 17114B, C 2.114, BL 14882, Brog I.2, CM 5, Pen 63, C 3.37, CM 27, BL 14971, C 2.68, LlGC 3057D, Ba (M) 5, J 137 a LlGC 16964A mewn melved, LlGC 3051D trwy velved. Mae’n rhyfedd fod cymaint o lawysgrifau’n ffafrio melfed, oherwydd o ran y gynghanedd ni ellir ei dderbyn.

41 mwyn fu  Ceir mwyn fu yn Pen 103, BL 14882, BL 14971, LlGC 3057D, Ba (M) 5, J 137, LlGC 16964A, Stowe 959, Llywelyn Siôn a Pen 83; gthg. LlGC 3056D, LlGC 17114B, Brog I.2 a CM 5 man fv, LlGC 3051D draw fv, C 2.114 mwy fv, Pen 65 mân mav, C 3.37 a CM 27 main fv, C 2.68 my fy. Gellid derbyn mwyn neu mân yma, ond mae mwy o dystiolaeth dros mwyn.

42 fy nhrwsiadu  Pen 63 fynrhwsiadav.

43 gweled  BL 31061 gwel.

43 fy muddugoliaeth  Brog I.1 vymygoliaeth.

45 medd ef  LlGC 17114B medde.

45 tu  Pen 103 a BL 31061 ar tv, C 2.114, BL 14882 a Brog I.1 or tv, C 3.37 a CM 27 y tv.

46 Guto  Pen 103, C 3.37, CM 27, C 2.68 a Brog I.1 y gvtto.

46 myn  C 2.114, BL 14882 a LlGC 3057D i myn.

46 gyty  BL 31061 gvtt.

46 â  BL 14882 a BL 31061 i.

47 nid trwy … ond  C 2.114 ond troi … nid.

47 sôn  LlGC 3051D senn.

48 deg  Felly LlGC 17114B, LlGC 3051D, Pen 103, C 2.114, BL 14882, Brog I.2, CM 5, C 2.68, Brog I.1, BL 31061, LlGC 3057D, LlGC 16964A, Stowe 959, Llywelyn Siôn a Pen 83; gthg. LlGC 3056D, Pen 63, C 3.37, CM 27, BL 14971, Ba (M) 5 a J 137 dwyll.

48 f’athrod  LlGC 17114B athrod.

48 a  Nis ceir yn LlGC 16964A.

49 ei  Nis ceir yn Brog I.2.

49 gred  Felly LlGC 17114B, LlGC 3051D, Pen 103, CM 5, Pen 63, LlGC 16964A, Stowe 959 a Pen 83; gthg. LlGC 3056D, C 2.114, BL 14882, Brog I.2, C 3.37, CM 27, BL 14971, C 2.68, Brog I.1, BL 31061, LlGC 3057D, Ba (M) 5, J 137 a Llywelyn Siôn ged. O ran ystyr byddai’r naill neu’r llall yn tycio. O ran y gynghanedd gred sydd ei angen os yw curiad hanner cyntaf y llinell ar ym, ond gellid derbyn ged o roi’r curiad ar aur a chyfrif ym yn ail hanner y llinell. Y cyntaf sydd orau o ran cystrawen naturiol y frawddeg. ged a dderbyniwyd yn GGl.

50 yma  LlGC 3056D, Brog I.2, Pen 63, CM 3.37 a CM 27 i mi, BL 14882 a Stowe 959 ym, CM 5, BL 14971, Ba (M) 5 a J 137 i mae.

50 i  Nis ceir yn Brog I.2.

51 iddaw  BL 31061 addo.

52 innau  J 137 ime.

53–6  Am leoliad y llinellau hyn gw. 37–8n. Saif 59–62 rhwng 52 a 53 yn BL 14882, gw. 59–66n isod.

53 da  Nis ceir yn C 2.114.

54 fynnaf  LlGC 17114B, LlGC 3051D, CM 5 a C 2.68 fynwn, C 3.37 a CM 27 fynai, Brog I.1, BL 31061 a Stowe 959 mynaf.

54 o  Brog I.1 or.

54 fyned  Brog I.1 a BL 31061 ymyned, Stowe 959 myned.

55 ar  LlGC 17114B, Pen 103, C 2.114, BL 14882, CM 5, Brog I.1 a Pen 83 ar y. Mae’r fannod y gwneud y llinell yn rhy hir.

55 ddaearen  BL 31061 ddaiar aren.

56 mae ’n  BL 31061 men.

56 y graig  Brog I.1 a LlGC 3057D graig.

56 mewn y  LlGC 17114B a Pen 83 yn y, Pen 103, C 3.37, CM 27 a LlGC 16964A ar, C 2.114 y, Stowe 959 myn y.

57–8  Nis ceir yn C 3.37 na CM 27.

57 i  Brog I.1 a BL 31061 ni.

57 newidiaw  C 2.114 newid, BL 14882 a LlGC 16964A newidiol, Brog I.1 a BL 31061 n(e)widiaf, LlGC 3057D nywidiof, Llywelyn Siôn newid i.

58 fudaf  J 137 newidia (cywiriad fvda, llaw arall).

58 o  C 2.68 i; nis ceir yn J 137 na LlGC 16964A.

59–66  Nis ceir yn Ba (M) 5, Brog I.1, BL 31061, LlGC 3057D, LlGC 16964A a Pen 83; ychwanegwyd hwy gan law arall yn J 137. Gellir amau bod y llinellau hyn wedi eu hychwanegu at gynseiliau rhai llawysgrifau eraill. Yn BL 14882 mae 59–62 yn sefyll rhwng 52 a 53, tra mae 63–6 yn sefyll ar y diwedd. Gall fod y llinellau hyn wedi eu hychwanegu at gynsail a ddaeth i ben â 58, er nad yw hyn yn sicr: gall fod 59–62 wedi eu camleoli, dyna i gyd. Ond gan Llywelyn Siôn fe geir yr 8 llinell hyn i gyd rhwng 54 a 55. Mae hynny’n edrych fel mewnosodiad bwriadol. Yn Stowe 959 ceir anhrefn pur yma. Unwaith eto saif llinellau rhwng 54 a 55, ond y tro hwn cwpled gwahanol (37–8) a geir (dryswyd rhyngddo a 61–2, bid sicr), ac yna daw 65–6. Wedyn mae 65–6 wedi eu hychwanegu gan y brif law eto (pam?) gyda 59–60. Yn olaf daw 55–8. Ai testun cyfansawdd yw Stowe 959, sef un a seiliwyd ar fwy nag un gynsail? Bid a fo, nid yw dilysrwydd y llinellau yn y fantol, nac ychwaith eu lleoliad. Rhydd mwyafrif mawr y llawysgrifau 59–66 ar ôl 58.

59 Fy mryd sy ar gadw fy mro  Llwgr iawn yn Pen 103 mawr yw fym ryd ar fy mro, C 2.114 am bryd i drigo im bro, J 137 (ychwanegiad) am brvd ar drigaw ym bro, Stowe 959 (ychwanegiad gan y brif law) ymryd yw drigio nym ro, Llywelyn Siôn y mryd yw trigo ny mro, Pen 86 mae mryd ar drigaw/n/ ymro. Yn GGl ceir A’m bryd sy i drigaw i’m bro, yn groes i’r llawysgrifau.

59 sy  BL 14882 fy, C 2.68 iw; nis ceir yn Brog I.2.

59 ar  Nis ceir yn LlGC 17114B, LlGC 3051D na C 2.68.

59 gadw  LlGC 3056D a BL 14882 gynnal, LlGC 3051D drigaw a, C 2.68 kadw.

61–2  Nis ceir yn Pen 103. Yn Stowe 959 a chopïau Llywelyn Siôn mae’n sefyll rhwng 40 a 41. Gan fod 37–8 yn sefyll lle dylai 61–2 fod yng nghopïau Llywelyn Siôn, ac yn agos i’r lle hwnnw yn Stowe 959 (gw. uchod), dichon fod rhyw ddryswch rhwng 61–2 a 37–8 ynddynt: mae’r ddau gwpled yn dechrau â bryd/fy mryd. Os felly, gwthiwyd 61–2 i mewn yn agos i’r lle y dylai 37–8 fod.

61 bwriadai  LlGC 3056D, BL 14882, Brog I.2, C 3.37, C 2.68, J 137 (ychwanegiad), Stowe 959 a Llywelyn Siôn bwriadav (ac eithrio C 2.630), LlGC 17114B bwriadv ar, CM 5 bwriadav ar. Er gwaethaf y sillafiad bwriadav mewn nifer sylweddol o gopïau rhaid mai’r ferf bwriadai sydd yma oherwydd y treiglad i gam.

61 gam  C 2.68 gân (cywiriad gan law arall gam).

62 sy  Stowe 959 ssydd.

62  Ar ôl y llinell hon yn C 2.68 ceir cwpled ychwanegol i went ennyd i tynnaf / ynte dynn i went o daf.

63–4  Nis ceir yn Stowe 959.

63 y  BL 14882 a C 2.68 o.

63 dwg  Felly LlGC 3051D, Pen 103, C 2.114, BL 14882, Brog I.2, CM 5, BL 14971, C 2.68, J 137 (ychwanegiad), Pen 86 a Llywelyn Siôn; gthg. LlGC 3056D, LlGC 17114B, Pen 63, C 3.37 a CM 27 dug. Mae’r dystiolaeth lawysgrifol yn ffafrio dwg. Cf. daw yn 66.

63 yntau  Llywelyn Siôn hynt o.

64 a … od  BL 14882 o … nid.

64 a  Nis ceir yn C 2.68, ond ceir yw ar ôl damwain yno.

64 od â  LlGC 6511B a Llst 134 o dae.

65 onid  Felly’r llawysgrifau, ond odid a geir yn GGl, enghraifft o newid y testun yn ddiangen.

65 ymgroeswn  Llywelyn Siôn a Stowe 959 ymswynwn (ond yn Stowe 959 ychwanegodd y brif law y cwpled hwn eto ar ôl y fersiwn cyntaf, a’r darlleniad yno yw ym groysswn).

66 O daw, rhag hir drigaw hwn  Llwgr iawn yn C 2.68 o daw/r hynt hir daro a hwn.

66 rhag  BL 14882 ond rag.

Am achlysur a phwnc yr ymryson hwn, gw. y nodyn cefndir (esboniadol) i gywydd Guto’r Glyn (cerdd 20) a’i dechreuodd.

Roedd Guto wedi cyhuddo Hywel Dafi o aros yn ddiantur mewn un llys yn barhaus yn hytrach na chlera’r wlad. Mae Hywel yn talu’r pwyth yn ôl drwy alw Guto yn ei dro yn anwadal. Wrth fynd o lys i lys yn treulio gwyliau yn y naill ohonynt ar ôl y llall, mae Guto fel heliwr sydd, ar ôl dal carw coch (anifail uchel iawn ei statws), yn mynnu mynd ar ôl rhyw iwrch bach distadl (llinellau 1–4). Syr Wiliam Herbert, perchennog y llys, yw’r carw a ddaliwyd gan Hywel, wrth gwrs. Yr awgrym yw bod Guto’n llai dethol o ran ei ddewis o noddwyr. Gad i feirdd o’r math hwn fynd ble bynnag y dymunant, meddai Hywel: mae’n well gennyf innau aros gyda Syr Wiliam (11–12). Mae’r gymhariaeth ddigrif rhwng Hywel a chi hela, a rhwng Syr Wiliam a’i brae, yn parhau drwy 11–16. Mae Hywel hefyd yn debyg i’r gog, nad yw’n newid ei chân, ac i Breutur Siôn, yr enw a ddygid gan frenhinoedd Cristnogol chwedlonol India: dyma ddelweddau cadarnhaol, nid negyddol, o ddyfalbarhad.

Yn nesaf mae Hywel yn troi at ganmol Herbert o ddifrif (21–36). Y rheswm paham y mae’n dewis aros yn Rhaglan yw, wrth gwrs, mai dyna’r lle gorau ym Mhrydain (28). Paham cyrchu dŵr dros afon (27)? O ran ei win, mae Rhaglan cystal â lleoedd canolog y fasnach win: Bayonne, Gwasgwyn, Dyffryn Rhein.

Wedi canmol Syr Wiliam yn y modd hwn, mae Hywel yn dychwelyd i ddwrdio Guto’r Glyn. Twyll a rhagrith sy’n llechu y tu ôl i sylwadau Guto amdano. Y gwir yw bod Guto’n genfigennus o’r cyfoeth a gaiff Hywel yn Rhaglan ac yn awyddus i ddwyn safle Hywel yno ar ei gyfer ef ei hun (37–52). Fel y nodwyd yn y nodyn cefndir i gerdd 20, mae diwedd cywydd Guto bron fel petai’n gwahodd y cyhuddiad hwn, ac mae’n bosibl fod Guto’n fwriadol wedi agor y drws i’r bardd arall wneud hwyl am ei ben. Yn sicr nid yw Hywel yn gwrthod y cyfle. Awgryma, yn wir, fod Guto wedi cynnig llwgrwobr iddo am fynd i Wynedd yn ei le (49–50). I gloi, dyma Hywel yn taeru na fydd yn caniatáu i Guto ddwyn ei le yn llys Wiliam Herbert (59–60). Mae’n amau na fydd Guto ychwaith, er gwaethaf ei gwynion am lesgedd Hywel, byth yn gadael Rhaglan (64). Boed i bawb wneud arwydd y groes drostynt eu hunain er mwyn atal y fath drychineb (65–6)!

Am arwyddocâd yr ymryson hwn o ran pennu bro Guto’r Glyn, gw. y nodyn cefndir i gerdd 20.

Dyddiad
Gelwir Wiliam Herbert yn Syr Wiliam yng nghywydd cyntaf yr ymryson (20.13). Urddwyd ef yn farchog adeg y Nadolig 1452, gw. DNB Online. Dengys llinell 21 yn y gerdd hon fod mam Herbert yn fyw o hyd. Yn ôl GLGC 577 a DNB² 26.729 bu farw Gwladus Gam, mam Herbert, yn 1454, ond ni lwyddais i olrhain ffynhonnell yr wybodaeth hon. Os yw’n gywir, fodd bynnag, dyna ddyddio’r ymryson i’r cyfnod 1452x1454, yn weddol gynnar yng ngyrfa Herbert.

Golygiadau blaenorol
GGl cerdd LXI; Rolant 1976: cerdd 12; Lewis 1982: cerdd 10.

Mesur a chynghanedd
Cywydd, 66 llinell.
Cynghanedd: croes 61% (40 llinell), traws 17% (11 llinell), sain 11% (7 llinell), llusg 12% (8 llinell).

4 Helynt iwrch o helynt hydd  Nid ystyrid yr iwrch yn anifail uchel ei statws yn yr Oesoedd Canol (gw. DG.net cerdd 46 (nodiadau)), felly’r ergyd yma yw bod rhai beirdd yn troi oddi wrth noddwr teilwng i fynd ar ôl un israddol. Posibilrwydd arall yw bod yr helynt cyntaf yn golygu ‘helbul, gofal, ffwdan’ (gw. GPC 1847) ac yn cyfeirio at banig iwrch o flaen helwyr sy’n hela (yr ail helynt) hydd. Felly byddai Hywel yn dweud bod Guto’n rhedeg o gwmpas fel anifail ofnus.

5 ôl  Hynny yw, trywydd yr anifail a helir. Dilyn un trywydd a wna Hywel.

10 Rhaglan  Cartref Syr Wiliam Herbert, castell mawreddog yn arglwyddiaeth Brynbuga (bellach yn sir Fynwy).

11 ymlyniad  Gellir ei arfer am gi hela yn ogystal â dilynwr ffyddlon, gw. GPC 3792 d.g. ymlyniad².

12 mab Syr Wiliam  Syr Wiliam Herbert, mab Syr Wiliam ap Tomas.

19–20 brenhinedd … / Yr India  Cyfeiriad at y Preutur Siôn, yn ôl pob tebyg, gan ei fod wedi ei grybwyll eisoes yng nghywydd Guto. Brenin-offeiriad chwedlonol y credid ei fod yn teyrnasu rywle yn y dwyrain, yn enwedig yn India, oedd y Preutur Siôn. Roedd y chwedl amdano’n cylchredeg am ganrifoedd. Gw. Edwards 1999. Yma fe ymddengys fod Hywel Dafi yn credu bod cyfres o frenhinoedd wedi dwyn yr un enw.

21 ei fam  Awgrym clir fod mam Syr Wiliam, Gwladus ferch Dafydd Gam, yn fyw o hyd. Bu farw yn 1454 yn ôl GLGC 577 a DNB² 26.729. Gw. cerdd 20 (nodyn cefndir).

24 Herbard ieuanc  Awgrymir yn DNB² 26.729 fod Herbert wedi ei eni c.1423. Byddai oddeutu deg ar hugain adeg yr ymryson, a chymryd bod y dyddiad c.1453 yn gywir (gw. cerdd 20 (nodyn cefndir)).

25 efrydd  Mae Hywel yn cydio yng nghyhuddiad Guto ei fod yn grupl sy’n dibynnu ar elusengarwch Herbert (20.63–4).

27 Ni chyrchaf ddŵr dros afon  Ymadrodd diarhebol yw cyrchu dŵr dros afon: yr ystyr yw mynd yn bell i chwilio am rywbeth gwerthfawr er bod cyflenwad ar stepen y drws.

31 Bwrdiaws  Bordeaux yn ne-orllewin Ffrainc. O’r dref honno y deuai llawer o’r gwin a fewnforid i Brydain yn y cyfnod hwn.

31 Nudd  Un o hoff gymeriadau’r beirdd oedd Nudd ap Senyllt, un o’r Tri Hael (gw. TYP³ 5–6, 464–6 a WCD 509); y ddau arall oedd Rhydderch Hael a Mordaf Hael. Patrwm o haelioni yw Nudd.

32 Baiwn  Bayonne, ardal yn ne-orllewin Ffrainc a oedd yn bwysig ar gyfer y fasnach win.

33 Gasgwin  Ffurf ar Gwasgwyn, enw Cymraeg Gascogne (Saesneg Gascony), sef rhan dde-orllewinol Ffrainc. Roedd ym meddiant y Saeson tan 1453, ac efallai mai felly yr oedd adeg canu’r ymryson, ond syrthiodd yn derfynol i frenin Ffrainc yn y flwyddyn honno. O Wasgwyn y deuai gwin o Ffrainc i Loegr yn yr Oesoedd Canol. Mae’n debygol fod yma hefyd chwarae ar eiriau (Gasgwin = casgwin, gwin casgen).

34 Glyn Rhin  Dyffryn afon Rhein yn yr Almaen, ardal enwog am gynhyrchu gwin.

45 tu yma i Ddyfi  Mae afon Dyfi yn dynodi’r ffin draddodiadol rhwng gogledd Cymru a’r de. Yr awgrym yw bod Guto’n ymddwyn yn hy y tu allan i’w briod gynefin.

64 damwain  Cf. GPC 886 ‘digwyddiad anfynych, eithriad’.

Llyfryddiaeth
Edwards, G.Ll. (1999) (gol.), Ystorya Gwlat Ieuan Vendigeit (Llythyr y Preutur Siôn): Cyfieithiadau Cymraeg Canol o Epistola Presbyteri Iohannis (Caerdydd)
Lewis, W.G. (1982), ‘Astudiaeth o Ganu’r Beirdd i’r Herbertiaid hyd Ddechrau’r Unfed Ganrif ar Bymtheg’ (Ph.D. Cymru [Bangor])
Rolant, E. (1976) (ed.), Poems of the Cywyddwyr: A Selection of Cywyddau c. 1375–1525 (Dublin)

For the occasion and subject of this bardic dispute, see the background (explanatory) note to Guto’r Glyn’s original poem (poem 20).

Guto had accused Hywel Dafi of unadventurously remaining in a single household rather than touring the country. Hywel responds by calling Guto fickle. In going from court to court, celebrating festivals in one after another, Guto resembles a huntsman who, having once caught a red-deer stag (an animal of very high status), insists on chasing some little roebuck (lines 1–4). Sir William Herbert, the host of this bardic dispute, is of course the stag which has been caught by Hywel. The implication is that Guto is not so particular regarding his patrons. Let poets of his sort go wherever they want, says Hywel: I prefer to remain with Sir William (11–12). The humorous comparison between Hywel and a hunting dog, and between Sir William and the prey, extends through lines 11–16. Hywel also resembles the cuckoo, which has only one song, and Prester John, the name eternally born by the mythical Christian kings of India: positive, rather than negative, images of constancy.

Next, Hywel turns to some concerted praise for Herbert (21–36). The reason why he chooses to remain at Raglan, naturally, is that it is the best place in Britain (28). Why cross a river to look for water, when the river itself is ample (27n)? As regards wine, Raglan is as good as the very centres of the wine trade: Bayonne, Gascony, the Rhine Valley.

Having praised Sir William in this way, Hywel returns to lambasting Guto’r Glyn. Guto’s comments about him conceal deceit and hypocrisy. The truth is that Guto is envious of all the wealth which Hywel receives at Raglan and wants to appropriate Hywel’s position there for himself (37–52). As observed in the background note to poem 20, the end of Guto’s poem virtually invites this accusation, and it is possible that Guto has deliberately offered a red rag to the bull, as it were, for the sake of the joke. For sure, Hywel is not slow to take advantage. Indeed, he suggests that Guto has even offered him a bribe if he will go to Gwynedd instead of him (49–50). To conclude, Hywel insists that he will not allow Guto’r Glyn to steal his place with William Herbert (59–60). He doubts furthermore whether Guto himself, for all his complaints about Hywel’s lack of enterprise, will ever leave Raglan (64). Let all present cross themselves to avert the horror of a long stay on the part of Guto (65–6)!

On the significance of this bardic dispute for the question of Guto’r Glyn’s native area, see the background note to poem 20.

Date
In the previous poem in the debate Herbert is called Syr William (20.13). Herbert was knighted at Christmas 1452, see DNB Online. Line 21 of the present poem shows that Herbert’s mother must still have been alive. GLGC 577 and DNB² 26.729 say that Gwladus Gam, Herbert’s mother, died in 1454, but I have been unable to trace the source of this information. If it is true, however, it dates the bardic dispute to 1452x1454, fairly early in Herbert’s career.

The manuscripts
This poem occurs in 49 manuscripts. For the details, see the background note to poem 20. As was the case with Guto’s poem, the GGl text is rather unsatisfactory, showing numerous examples of following one copy in the teeth of overwhelming evidence, and even some readings wholly lacking manuscript support.

1–14 are lost in Brog I.1. All but 1–8 is lost in Llst 155. Llst 55 contains only short extracts. Only 55–66 are found in Pen 86. The whole poem has ben lost from LlGC 5282B.

Stemma

Previous editions
GGl poem LXI; Rolant 1976: poem 12; Lewis 1982: poem 10.

Metre and cynghanedd
Cywydd, 66 lines.
Cynghanedd: croes 61% (40 lines), traws 17% (11 lines), sain 11% (7 lines), llusg 12% (8 lines).

4 Helynt iwrch o helynt hydd  The roe deer was not considered a very prestigious animal in the Middle Ages (see DG.net poem 46 (notes)), so the sense here is that some poets indiscriminately pursue unworthy as well as worthy patrons. An alternative possibility is that the first helynt means ‘fuss, bother’ (see GPC 1847) and refers to the panic of a roebuck caught up in a hunt (the second helynt) for a red-deer stag. The image would be that Guto runs around like a frightened animal.

5 ôl  That is, the spoor of the animal being hunted. Hywel follows a single trail.

10 Rhaglan  The home of Sir William Herbert, a splendid castle in the lordship of Usk (now in Monmouthshire).

11 ymlyniad  Literally a ‘follower’ or a ‘pursuer’, this word can be used of a hunting dog as well as a faithful follower, see GPC 3792 s.v. ymlyniad².

12 mab Syr Wiliam  Sir William Herbert, son of Sir William ap Tomas.

19–20 brenhinedd … / Yr India  A reference to Prester John, in all likelihood, especially given that he has already been mentioned in Guto’s poem. A legendary priest-king who was believed to rule somewhere in the east, particularly in India. Stories about Prester John circulated for centuries. See Edwards 1999. Here, Hywel Dafi seems to think that there must have been a whole series of kings bearing the name.

21 ei fam  A clear implication that Sir William Herbert’s mother, Gwladus ferch Dafydd Gam, is still alive. She died in 1454 according to GLGC 577 and DNB² 26.729. See poem 20 (background note).

24 Herbard ieuanc  DNB² 26.729 suggests that Herbert was born c.1423. He would be about thirty at the time of this bardic dispute, assuming that the date of c.1453 is correct (see poem 20 (background note)).

25 efrydd  Hywel picks up Guto’s accusation that he is a crupl ‘cripple’ who depends on Herbert’s charity (20.63–4).

27 Ni chyrchaf ddŵr dros afon  Cyrchu dŵr dros afon ‘to go to fetch water across a river’ is a proverbial expression in Welsh even today: the point of the image is that one should not go looking for something far off which is readily available on one’s own doorstep. An English equivalent is ‘carrying coals to Newcastle’.

31 Bwrdiaws  Bordeaux in southwest France. Much of the wine imported into Britain in this period came from there.

31 Nudd  Nudd ap Senyllt, one of the Three Generous Men, a favourite character of the poets (see TYP³ 5–6, 464–6 and WCD 509); the other two were Rhydderch Hael and Mordaf Hael. Nudd is a paradigm of generosity.

32 Baiwn  Bayonne, an area of southwest France prominent in the wine business.

33 Gasgwin  A variant of Gwasgwyn, the Welsh name for Gascony, i.e. the southwest of France. It was held by the English until 1453, and may still have been at the time this bardic dispute occurred, but in that year it fell definitively to the French. It was from Gascony that wine would come from France to England in the Middle Ages. There is also a probable pun here on gasgwin as a lenited form of casgwin ‘cask wine’.

34 Glyn Rhin  The Rhine Valley in Germany, famous for its wines.

45 tu yma i Ddyfi  The river Dyfi marks the traditional boundary between north and south Wales. The suggestion is that Guto is throwing his weight about outside his own patch.

64 damwain  Cf. GPC 886 ‘rare event, chance, contingency’.

Bibliography
Edwards, G.Ll. (1999) (ed.), Ystorya Gwlat Ieuan Vendigeit (Llythyr y Preutur Siôn): Cyfieithiadau Cymraeg Canol o Epistola Presbyteri Iohannis (Caerdydd)
Lewis, W.G. (1982), ‘Astudiaeth o Ganu’r Beirdd i’r Herbertiaid hyd Ddechrau’r Unfed Ganrif ar Bymtheg’ (Ph.D. Cymru [Bangor])
Rolant, E. (1976) (ed.), Poems of the Cywyddwyr: A Selection of Cywyddau c. 1375–1525 (Dublin)

Stema fwy