Y llawysgrifau
Goroesodd copi o’r gerdd hon mewn 25 o lawysgrifau. O ran mân ddarlleniadau’n unig y gellir gwahaniaethu rhwng y testunau. Ceir gwahaniaeth bach rhwng X¹ (gw. y stema) a gweddill y llawysgrifau o ran trefn llinellau. Ceir y drefn a welir yn GGl yn llawysgrifau X¹ (lle dilynwyd C 2.114, C 4.110 a LlGC 3051D), lle cyfnewidir llinellau 51–2 a 49–50. Bernir bod y drefn a welir ym mwyafrif y llawysgrifau’n fwy synhwyrol (yn sgil datblygu’r gymhariaeth rhwng y pwrs ac adeilad), a gall fod copïydd X¹ naill ai wedi drysu wrth gofnodi o’i gof neu’n syml wedi camgopïo o’r gynsail (gan neidio o un faint i o fewn cyn sylweddoli iddo wneud camgymeriad ac ychwanegu’r cwpled coll o’r newydd). Llinellau 1–8 yn unig a geir yn Pen 97.

Trafodir yn gyntaf lawysgrifau coll X¹ ac X⁵. Ceir darn o gerdd arall yn nhestun C 2.114 rhwng llinellau 12 a 13, sef pedair llinell o gywydd gan Siôn Cent ‘Rhag Digio Duw’ (IGE² 276 (llinellau 23–6)). Wrth gopïo o Ystad Mostyn A1, neidiodd llygaid y copïydd o waelod y golofn gyntaf i’w brig yn hytrach nag i frig y golofn nesaf, gan gofnodi pedair llinell o gywydd Siôn Cent cyn iddo sylweddoli ei gamgymeriad. Dengys llinellau 19 gwiscodd ym gwasc raid a 42 mwy rrodd no chene rrydderch yn Ystad Mostyn A1 ei bod yn debygol fod y llinellau hyn yn ddiffygiol neu’n anodd i’w darllen yn X¹. Ceir ateg i hyn yn narlleniadau LlGC 3051D gwisgodd avr in gwasg oydd raid a C 2.616 gwisgodd avr im gwasg oedd raid, a mwy i rhodd ym na rhydderch (cesglir mai felly y dehonglodd copïydd X⁵ y llinellau aneglur hynny yn X¹). Ni all C 2.616 ddeillio o LlGC 3051D, lle’r aeth Rowland Williams ati i geisio gwella ambell linell (er enghraifft, 11 kylennig kv hael waneg). Ymddengys i William Bodwrda ymgynghori’n achlysurol iawn â thestun arall gwell wrth gopïo testun C 2.114 yn BL 14966. Er bod C 4.110 yn llawysgrif ddiweddar (1771–95), ni cheir lle i gredu ei bod yn deillio o unrhyw ffynhonnell arall a oroesodd. Mae ei darlleniad ar gyfer llinell 42 mwy yn rhodd ym na Rhydderch yn awgrymu’n gryf ei fod yn ymgais i wella’r hyn a geid yn X⁵, ond ymddengys hefyd fod ambell ddarlleniad wedi ei godi i’r testun nas ceir yn llawysgrifau eraill X¹ (6 o’i ras fo, 26 a chywyddwr, 34 na bai wraig hael, 39 lle bu’r ddau dda).

Nesaf trafodir X². Fel y gwelir isod, mae’n debygol iawn fod cerdd 58 (diolch i Risiart Cyffin am bwrs) yn dilyn y gerdd hon yn X³, ac felly hefyd yn LlGC 6681B a C 1.550. Fodd bynnag, mae’r drefn wahanol a roed ar gerddi eraill gan Guto yn y ddwy lawysgrif hynny, yn cynnwys rhai cerddi nas ceid (hyd y gwelir) yn X³, yn awgrymu nad o X³ y tarddasant. Rhoid C 1.550 yn gopi o LlGC 6681B heblaw am eu darlleniadau ar gyfer llinell 69: LlGC 6681B yr em; C 1.550 yr fun^em. Ar y naill law, hawdd yw gweld sut y gellid camddarllen em am vun, ond ar y llaw arall ceir yr un camgymeriad yn llawysgrif gynharaf y grŵp hwn, sef LlGC 17114B yr ^fvn. Ni all C 1.550 fod yn gopi o LlGC 17114B gan fod llinellau 29–46 yn eisiau o destun LlGC 17114B (dichon i’r copïydd neidio dalen yn y llawysgrif). At hynny mae rhai darlleniadau tebyg a geir yn LlGC 17114B, LlGC 6681B a C 1.550 (4 pwy mwy, 12 katring, 28 a fv yma gynt), nad ydynt ar eu pen eu hunain yn ddigon i brofi perthynas, yn awgrymu eu bod, wedi’r cyfan, yn rhannu’r un gynsail, a bod gan y gynsail honno ddarlleniad aneglur ar gyfer dechrau llinell 69. Craffodd John Jones Gellilyfdy ar y llinell a’i chopïo’n gywir, yn ôl ei arfer, ond aeth y ddau gopïydd arall ar gyfeiliorn. Bernir hefyd ei bod yn saffach tybio nad X³ oedd ffynhonnell y copïau hyn o’r gerdd gan na cheir cystal graen arnynt â thestunau Gwyn 4, Pen 77 a LlGC 3049D. Ni raid tybio ychwaith fod cerddi 25 a 58 wedi eu copïo ynghyd yn y gynsail ac wedi eu trosglwyddo ynghyd i X³. Gellid disgwyl y byddai mwy nac un copïydd wedi cyplysu’r ddwy gerdd yn sgil y ffaith eu bod yn gywyddau diolch am bwrs.

Am ryw reswm torrodd rhywun (y copïydd o bosibl) linellau dileu drwy linellau 27–8 yn LlGC 17114B, ac fe’u collwyd felly o destunau LlGC 3050D a BL 14969. Pair y darlleniadau cyffredinol garbwl a geir yn llaw Margaret Davies yn CM 129 na ellir gosod y testun hwnnw’n hyderus mewn unrhyw grŵp, ond mae’r ffaith y llithrodd iddo bedair llinell ar ddeg o gerdd 58 yn awgrymu’n gryf fod ei gynsail yn cynnwys y ddwy gerdd a ganodd Guto i ddiolch am byrsau. Fe’i cysylltir felly, er hwylustod, ag X².

Trafodir X³ nesaf. Yn ôl yr arfer mae LlGC 3049D, Pen 77 a Gwyn 4 yn deillio o’r un ffynhonnell, sef casgliad o gerddi Guto a gopïwyd yn Nyffryn Conwy, yn ôl pob tebyg (profir hynny gan y camgymeriad unigryw a geir yn llinell 68 hel i vvn yn y tair llawysgrif). Gosododd William Salesbury ei drefn ei hun ar gerddi Guto a gopïodd yn Gwyn 4 ond credir bod y drefn debyg a welir yn LlGC 3049D a Pen 77 (ynghyd â’i chwaer lawysgrif, LlGC 8497B) yn adlewyrchu’r drefn wreiddiol a geid yn X³. Y cywydd presennol yw’r gerdd gyntaf gan Guto yn y ddwy lawysgrif hyn, ac fe’i dilynir yn y ddwy ohonynt (yn ogystal â Gwyn 4) gan gerdd 58. Nesaf yn Pen 77 ceid pedwar cywydd gan feirdd eraill, sef tri chywydd gofyn gan Gynwrig ap Dafydd Goch, bardd dienw a Bedo Phylib Bach a chywydd dychan Iolo Goch i’r brawd llwyd o Gaer (GIG cerdd XXXIV), cyn dechrau’r prif gasgliad o waith Guto. Collwyd y tudalennau lle ceid y pedair cerdd hyn, yn ogystal â phedair cerdd arall gan Guto, ond fe’u henwir yn y mynegai. Ceir y pedair cerdd hyn yn LlGC 3049D hefyd, yn ogystal â thair cerdd ar ddeg arall, cyn dechrau’r prif gasgliad o waith Guto yn y llawysgrif honno. Er nad yw perthynas y drefn a welir yn y ddwy lawysgrif â’r drefn a geid yn y gynsail yn gwbl eglur gellir bod yn bur hyderus nad oedd y ddau gywydd diolch am bwrs yn rhan o’r prif gasgliad o gerddi Guto yn X³. Hynny yw, cawsant naill ai eu copïo ynghyd yn X³ ar wahân i brif swmp cerddi Guto neu eu codi ynghyd o ffynhonnell arall.

Mae’n debygol iawn fod Robert Vaughan wedi copïo’r gerdd hon (ynghyd â cherddi 58, 84, 85, 61, 59 a 21) o Pen 77 ar ddechrau Pen 152. Copïwyd y testun hwnnw yn BL 12230 cyn i’r tudalennau a oedd yn cynnwys y gerdd ar ddechrau Pen 152 fynd ar goll.

O ran X⁴, ymddengys ei fod yn ffynhonnell i BL 14967 a Pen 81 yn sgil rhai darlleniadau nas ceir mewn llawysgrifau eraill (1 mawr vv r gair, 26 chywyddav). Ni all Pen 81 fod yn gopi o BL 14967 gan fod llinellau 49–72 ar goll o’r testun hwnnw. Ymddengys fod bwlch wedi ei adael ar waelod y ddalen ac ar y ddalen nesaf yn y llawysgrif ond ni ddychwelodd y copïydd fyth i orffen ei waith.

Ceir casgliad swmpus o gerddi Guto yn Pen 99 sy’n dilyn trefn wahanol i bob casgliad arall lle diogelwyd y gerdd hon. At hynny ni cheir cerdd 58 yn y llawysgrif, ac felly bernir na ellir ei chysylltu ag X² nac X³. Ceir ôl brys neu esgeulustod ar ei thestun mewn mannau (11 y faneg, 57 kortiav man), ond ceir ambell ddarlleniad unigryw hefyd y mae’n werth ei ystyried (34 kwyn, 59 caes aderyn).

Fel yn achos Pen 99 uchod, mae BL 14866 yn cynnwys casgliad o gerddi Guto na ellir eu cysylltu ag unrhyw gasgliad arall. Fe’u trefnwyd yn ôl yr hyn a elwir heddiw yn genre, ac mae’r ffaith na cheir cerdd 58 yn adran y cerddi gofyn a diolch yn ateg i’r ffaith na ellir cysylltu BL 14866 ag X² nac X³. Fel Pen 99 eto, ceir gan David Johns ddarlleniad unigryw yn ei destun o’r gerdd yn BL 14866 (59 cwyts da aur), ond ceir gwell graen, ar y cyfan, ar ei destun ef nac eiddo cynorthwyydd John Davies yn Pen 99.

Rhoddwyd ystyriaeth i bob grŵp o lawysgrifau wrth lunio’r testun, ond ymddengys fod y darlleniadau gorau i’w cael gan X³, BL 14866 a Pen 99.

Trawsysgrifiadau: BL 14866, LlGC 3049D a Pen 99.

Stema

Teitl
Teitlau digon generig a geir ar y gerdd hon yn y rhan fwyaf o’r llawysgrifau, ond ceir ffurf fachog yn LlGC 3049D, Gwyn 4 a BL 14967 k’ y pwrs (cf. C 2.114 kowydd pwrs).

1 teirodd  Ceir cynifer o wahanol ffurfiau ar y gair cyfansawdd hwn yn y llawysgrifau fel na fyddai o fudd eu rhestru yma. Gellir esbonio’r darlleniadau lle ceir tair- fel ymgais i amlygu neu symleiddio’r gynghanedd lusg wyrdro ac nid yw teirhodd yn debygol ar sail y gynghanedd. Cf. GPC 3468 d.g. teiran¹, ‘tair rhan’, 3469 d.g. teires, ‘tair rhes’.

4 pwy’n fyw  Nid yw tystiolaeth y llawysgrifau fawr o gymorth: X¹, X⁴ a Pen 99 pwy’n fyw; X², X³ a BL 14866 pwy’n fwy. Bernir bod y cyntaf yn rhagori rhyw fymryn ar yr ail o ran ystyr, a gall fod pwy wedi achosi i’r gair a’i dilynai ei ddynwared o ran sain (cf. hefyd fodrwy yn y llinell nesaf). Ceir ateg posibl i hyn yn y llawysgrifau a ddeilliodd o X⁵: ceir pwy’n fyw yn LlGC 3051D, sef darlleniad X⁵ hyd y gellir barnu, ond troes hwnnw’n pwy’n fwy yn C 2.616.

5 yr  Dilynir X², X³, BL 14866 a Pen 99. Gthg. X¹ ac X⁴ a’r.

5 fu  Dilynir X², X³, BL 14866 a Pen 99. Gthg. X¹ ac X⁴ oedd.

12 Catrin  Catring oedd y ffurf a geid yn X², ac fe’i ceid hefyd yn wreiddiol yn Pen 99 katring ac, o bosibl, yn X⁴ (cf. Pen 81 katrig). Prawf y gynghanedd nad yw’r ffurf yn ddilys yma.

13 â rhuddaur  Dilynir X², X³, BL 14866 a Pen 99. Gthg. X¹ ac X⁴ o’r rhuddaur.

18 hŷn  Dilynir mwyafrif y llawysgrifau. Gthg. X² a Pen 81 hon.

19 Gwisgodd rodd i’m gwasg oedd raid  Gthg. LlGC 3051D gwisgodd avr in gwasg oydd raid (C 2.616 im). Gellid dadlau mai hwn yw’r darlleniad anos, ond gan na cheir tystiolaeth o’i blaid mewn unrhyw lawysgrif arall rhaid casglu i gopïydd X⁵ addasu’r llinell a oedd yn aneglur, o bosibl, yn X¹ (cf. Ystad Mostyn A1 gwiscodd ym gwasc raid). Ceid y ffurfiau cysefin rhodd … rhaid yn X³. Eto, ni cheir digon o dystiolaeth o’u plaid.

21 a’m llaw ’n ei ben  Dilynir X², X³, X⁴, BL 14866 a Pen 99. Cf. 56 Llys i’m deufys a’m dwyfawd a gthg. X¹ llawen i ben a LlGC 17114B yn llawn i ben.

24 nis prynai’r wlad  Ceir y fannod yn narlleniad C 2.616 ond nid yn Ystad Mostyn A1, LlGC 3051D a C 4.110, sy’n awgrymu nas ceid yn X¹ ychwaith. Arall yw’r dystiolaeth yn achos X²: ceir y fannod yn LlGC 17114B ac C 1.550 ond nid yn LlGC 6681B, sy’n awgrymu’n betrus mai’r fannod a geid yn X². Ceir y fannod eto yn BL 14866 ac X³ ond nid yn Pen 99 nac X⁴. Dichon y ceid gwared ar r berfeddgoll yn amlach na’i mabwysiadu, ac felly fe’i cedwir yn y testun golygedig.

25 awenydd  Bernir na cheir sail i’r darlleniad diddorol a geid yn X¹ i wynedd.

27 i wraig  Dilynir X², X³ a BL 14866. Gthg. X¹, X⁴ a Pen 99 i’r wraig.

28 Mam ei gŵr, fûm yma gynt  Dilynir X³, X⁴ a BL 14866. Gthg. X² mam y gwr a fu yma gynt. Gwelir gwreiddiau’r darlleniad anghywir hwn yn Pen 81 m^fam i gwr fy yma gynt, Gwyn 4 mam i gwr vu yma gynt a Pen 99 mam y gwr fv^{’}m yma gynt. Ceid camddarllen pellach yn X¹ fain i gwr a fv yma gynt.

29–46  Ni cheir y llinellau hyn yn LlGC 17114B.

30 am  Yn X⁴ yn unig y ceir ym.

31 Weurul  Yn X² yn unig y ceid Werful, a chefnogid y ffurf ar yr enw lle hepgorir -f- yn X¹ (ac eithrio Ystad Mostyn A1), X⁴, BL 14866 a Pen 99. Ceir ansicrwydd yn LlGC 3049D wev^rfvl a Pen 77 weurvul, ond ceir darlleniad y golygiad yn Gwyn 4 Weurul. Y ffurf hon sydd fwyaf cydnaws â’r gynghanedd ac mae’n ddigon posibl fod Guto wedi defnyddio ffurf wahanol ar enw’r noddwraig yn y llinell hon. Ymhellach, gw. Gweurful ferch Madog.

33 bo  Gthg. X¹ ac X⁴ bv.

34 cwrt  Dichon mai ailwampio a geir yn narlleniad unigryw Pen 99 kwyn.

34 na bai  Dilynir mwyafrif y llawysgrifau. Gthg. X¹, BL 14967 a Gwyn 4 heb y.

35 ni bo  Yn X¹ yn unig y ceid ni bu.

37 dwy annedd  Gall annedd fod yn enw benywaidd neu wrywaidd (gw. GPC² 319), ac adlewyrchir hynny yn y llawysgrifau. Dilynir X³ a BL 14866 yn erbyn X¹, X², X⁴ a Pen 99 dau annedd gan yr ymddengys y’i hystyrid yn enw benywaidd gan Guto (gw. 58.17 annedd fawr a 107.18 annedd well).

39 lle bu  Gthg. X¹ lle mae.

40 Hofa  Yn Ystad Mostyn A1 a C 4.110 yng ngrŵp X² yn unig y ceir hwfa.

42 Mwy’i rhodd no chymar Rhydderch  Fel yr amlinellwyd yn y nodyn uchod ar y llawysgrifau, nid ymddengys fod y llinell hon yn eglur yn X¹.

47 o’r eiddi  Ceir h- ar ddechrau’r rhagenw meddiannol yma ar ôl y fannod ym mwyafrif y llawysgrifau: o’r heiddi. Yr unig eithriad yw Pen 99 or eiddi, ac fe’i dilynir yma gan na cheir enghraifft o’r caledu uchod yn G 454 nac yn GPC 1189 d.g. eiddo¹ 2 (a). Mae darlleniad mwyafrif y llawysgrifau’n gyson ag arfer cyffredinol Guto o ateb rh â rh neu -r h-, ond rhaid casglu mai am yr union reswm hwn y ceid o’r heiddi, a hynny’n wallus, yn y gynsail. Gellid dadlau o blaid y calediad o’i gymharu ag enghreifftiau eraill o ychwanegu h (cf. ei mham; gw. TC 155–6), ond bernir mai’r hyn sydd wrth wraidd yr amryfusedd yw’r ffaith ddiddorol i gopïydd (neu fwy nac un copïydd) synhwyro bod Mae rhoddion ym o’r heiddi yn llinell ac iddi fwy o berseinedd nag fel arall (neu’n syml fod angen ateb rh). Gall fod Guto wedi barnu’r un modd, ond gan na ellir torri’r ddadl ochrir yn hytrach â’r hyn sydd fwyaf tebygol. Ceir yr hyn sy’n ymdebygu i rheiddi mewn nifer o lawysgrifau, sef ffrwyth cydweddiad yn ôl pob golwg (rheiddiau yw’r unig ffurf luosog ar rhaidd a geir yn GPC 3033 d.g. rhaidd¹).

49 yw fo  Ceir darlleniad diddorol yn Pen 77 a LlGC 3049D i fo (gthg. Gwyn 4 yw vo), ond ceir darlleniad y testun golygedig ym mhob llawysgrif arall.

49–52  Cyfnewidiwyd y ddau gwpled hyn yn X¹.

49–72  Ni cheir y llinellau hyn yn BL 14967.

51 efô  Ymddengys mai y fo a geid yn X⁵ (nid yw’n eglur pa ffurf a geid yn X¹), ac yn X² a Pen 81, ond dilynir yr hyn a geir yn X³, BL 14866 a Pen 99.

53 goldwir  Dilynir y ffurf a geir ym mwyafrif y llawysgrifau. Gthg. X² a Pen 77 gowldwir.

58 caerau  Ceir darlleniad unigryw yn Pen 99 kare (cf. 34n cwrt).

59 Cist aur fal caets aderyn  Dilynir darlleniad mwyafrif y llawysgrifau. Ceir darlleniad unigryw BL 14866 yn GGl Cwyts da aur caets ederyn (ar cwyts, amrywiad ar cwts ‘congl fechan, cuddfan’, gw. GPC 652 d.g. cwts). Yr hyn sydd o blaid y darlleniad hwnnw yw’r ffaith mai cist aur a geir yn ddieithriad yn y llinell nesaf, ac na ddisgwylid ailadrodd yr un cyfuniad o eiriau o fewn yr un cwpled. Ond diau mai ymgais i gywiro’r gynghanedd a geir yma, ac felly hefyd yn narlleniad Pen 99 kist avr fal caes aderyn (ar caes, amrywiad ar cas ‘blwch, bocs’, gw. GPC 435 d.g. cas³). Nid ymddengys fod darlleniad dwy o lawysgrifau X¹, Ystad Mostyn A1 a C 4.110 kaisd, yn ateg i ddarlleniad Pen 99, eithr yn ymgais arall i gywiro’r gynghanedd. Haws cymryd bod yn y llinell wreiddiol yr hyn a elwir yn CD 299–300 yn dwyll gynghanedd, yn gymysg o bosibl â chamosodiad (gw. ibid. 298–9) gan ei bod yn debygol iawn y meddalid -t- gan -s (ceir caeds mewn nifer o lawysgrifau). Bernir y defnyddir cist aur ddwywaith yn y cwpled hwn fel disgrifiad o wahanol rannau o’r pwrs (gw. y nodiadau esboniadol), a rhaid wrth arddodiad yn hytrach na chysylltair felly ar ddechrau’r llinell nesaf. Posibilrwydd arall yw mai geiriau Ffrangeg megis cas d’or, ‘cist aur’, oedd yma’n wreiddiol, ac mai rhesymoliad yw cist aur yn y llawysgrifau.

62 wrth fysedd  Gthg. darlleniad unigryw Pen 81 wrth fesyr.

63 adafedd  Amrywiad ar edafedd (gw. GPC 1163 d.g. edau). Dilynir X³, llawysgrifau cynharaf X² a BL 14866. Ymddengys mai ydafedd a geid yn X¹ (fe’i ceir yn Pen 81 hefyd), a cheir edafedd yn Pen 99.

64 Dyfr  Dilynir darlleniad mwyafrif y llawysgrifau, sef dyfr. Gall mai’r enw, ‘dŵr’, a fwriedir fel disgrifiad o natur raeadrog yr edafedd, ond bernir bod yr enw priod yn fwy addas. Ymddengys mai ffurf luosog ar dyfr, sef deifr, a geir yn BL 14866 Deifr, LlGC 17114B deyfyr a Pen 81 d^eifyr (gw. GPC 1105 d.g. dŵr), ond ymddengys fod Deifr yn enw priod hefyd, naill ai ar ferch brydferth anhysbys neu fel amrywiad ar Dyfr (gw. DG.net 72.48n a 26.6n). Ymhellach, gw. nodiadau esboniadol y gerdd hon.

64 deufrwyd  Dilynir X¹, X³, BL 14866 a Pen 81, a ategir gan X² dwyfrwyd. Deil GPC 335 d.g. brwyd¹ mai enw gwrywaidd ydyw (cyfeiliornwyd, o ganlyniad o bosibl, yn LlGC 6681B). Ceir camgopïo yn Pen 99 devfwyd, ac felly hefyd yn X³ devrwyd (enw benwyaidd yw rhwyd, gw. GPC 3111 d.g.).

67 ei hawl  Gthg. X¹ ai hawl.

67–8  Ni cheir y llinellau hyn yn Pen 81.

68 ei fun  Gthg. X¹ hael yw fvn.

72 hael  Gthg. X¹ hwn.

Cywydd yw hwn i ddiolch am bwrs i Gatrin ferch Maredudd o Abertanad. A chymryd bod cyfnod o dros bymtheng mlynedd rhwng dyddiad canu’r gerdd hon a dyddiad canu cerdd ddiolch arall am bwrs (cerdd 58) a ganodd Guto i Risiart Cyffin, deon Bangor, mae’n nodedig y ceir cryn dipyn o debygrwydd rhwng y ddau (gw. nodiadau 11 Calennig haul y waneg, 20, 24 (dau nodyn), 57 a 59). Yn wahanol i gywyddau a ganwyd gan Siôn Cent (neu Syr Phylib Emlyn), Llywelyn ab y Moel a Syr Dafydd Llwyd i’r pwrs, nid ymddiddan â’r cyfryw wrthrych a wneir yma eithr ei ddyfalu fel rhodd yn unig (gw. GSPhE Atodiad 1; GSCyf cerdd 11; Matonis 1980–2: 447–52). Serch hynny, ymddengys fod dylanwad y cerddi ymddiddan hyn i’w weld ar y modd y personolir y pwrs yn llinellau 45–6 (gw. y nodyn).

Canodd Guto nifer o gerddi i Ddafydd Llwyd o Abertanad, ond ei wraig, Catrin, a gaiff y sylw pennaf yn y cywydd hwn. Cyflwynir triawd newydd ar ddechrau’r gerdd (llinellau 1–8), sef tair rhodd enwog a gafodd beirdd yn sgil canu mawl i’w noddwyr: menig a roddodd Ifor Hael i Ddafydd ap Gwilym, modrwy a gafodd Iolo Goch gan Fawd ferch Syr William Clement a’r pwrs a roddodd Catrin i Guto. Ni cheir cynsail addas ar gyfer y math hwn o driawd yn Nhrioedd Ynys Prydain, a’r tebyg yw bod Guto wedi llunio’r rhestr hon o’i ben a’i bastwn ei hun fel y gwnaeth Dafydd ap Gwilym, o bosibl, wrth restru’r ‘Tri Phorthor Eiddig’ (gw. DG.net cerdd 68; Gruffydd 1985: 171–4). Mae’r ffaith fod y rhodd a dderbyniodd Guto’n rhan o’r triawd yn sicr yn ei osod ar wahân i gywyddau eraill gan Ddafydd lle’r ychwanegir profiad y bardd at driawd a oedd yn bodoli eisoes, megis ‘Merch Ragorol’ a ‘Telynores Twyll’ (gw. DG.net cerddi 130 a 135; Gruffydd 1985: 168–70, 174–5).

Cyflwynir y rhoddwr yn y rhan nesaf (9–24), lle molir Catrin am ei haelioni wrth olrhain ei hach, gan roi’r prif sylw i’w hynafiaid ar ochr mam ei thad. Dyfelir y pwrs ar ddiwedd y rhan hon o’r gerdd megis rhagflas i brif adran y dyfalu yn nes ymlaen. Yna canolbwyntir ar berthynas Guto a Chatrin (25–36) ac ar ei chartref hi a’i gŵr yn Abertanad yn benodol. Mae Guto’n ymhyfrydu yn y ffaith iddo dderbyn nawdd gan fam Dafydd Llwyd, sef Gweurful ferch Madog, a fu’n wraig y tŷ cyn i Gatrin gymryd yr awenau. Rhoddir sylw craff i’r olyniaeth hon gan i Guto fod yn dyst iddi ac am iddo elwa ohoni. Yr un math o olyniaeth a ddarlunir nesaf yn llinellau 37–46, lle rhoir Carreghwfa uwchlaw Abertanad yn etifedd neu’n gymar i Graig Nannau a fu’n gysgod i gartref dau o hynafiaid enwocaf Catrin, sef y brodyr Hywel a Meurig Llwyd ap Meurig Fychan. Dyfelir y rhodd gydag afiaith ym mhrif ran y gerdd (43–64) cyn ei chloi gyda mawl cwmpasog i Gatrin ac i’w gŵr a deisyfiad cyfarwydd i Dduw ganiatáu iddynt fywyd hir (65–72).

Awgrymodd Huws (1998a: 116) mai at y pwrs a gafodd Guto gan Gatrin y cyfeirir gan Lywelyn ap Gutun yn ei gywydd dychan i Guto, ond mae’n fwy tebygol mai at y pwrs a dderbyniodd Guto’n rhodd gan Risiart Cyffin o Fangor y cyfeirir yno (gw. 65a.16n).

Dyddiad
Terminus ante quem y gerdd hon yw dyddiad marwolaeth Catrin ddiwedd Hydref neu ddechrau Tachwedd 1465. Dengys llinellau 27–32 nad oedd mam yng nghyfraith Catrin, Gweurful ferch Madog, yn fyw pan ganwyd y gerdd, ond yn anffodus nid yw dyddiad ei marw hithau’n hysbys. Y tebyg yw bod y gerdd yn perthyn i’r un cyfnod a’r cywydd mawl (cerdd 86) a ganodd Guto i’w gŵr, Dafydd Llwyd, sef rhwng c.1455 a Hydref 1465.

Golygiadau blaenorol
GGl cerdd XXV; Huws 1998a: cerdd 4.

Mesur a chynghanedd
Cywydd, 72 llinell.
Cynghanedd: croes 65% (47 llinell), traws 27% (19 llinell), sain 7% (5 llinell), llusg 1% (1 llinell).

2 Mae un o’r rhain mwy no rhodd  Gellir ‘mae unrhyw un o’r rhain yn werth mwy na rhodd’, ond gellir hefyd ‘un o’r rhain yn unig sy’n werth mwy na rhodd’, sef y pwrs (cf. 41–2 Maenor fwyn, mae yno’r ferch / Mwy’i rhodd no chymar Rhydderch). O’r tair rhodd y cyfeirir atynt yn llinellau 1–8, mae’n debyg mai’r pwrs fyddai’r mwyaf o ran maint.

3–4 Menig pendefig Dafydd, / Ifor Hael  Am y cywydd a ganodd Dafydd ap Gwilym i ddiolch am fenig wedi eu llenwi ag arian, sef y cywydd diolch cynharaf sydd ar glawr, gw. DG.net cerdd 15. Fe’u cafodd yn rhodd gan Ifor ap Llywelyn o Fasaleg, gŵr a enwir gan Ddafydd yn Ifor Hael yn ei gywydd diolch er mai mewn cywydd arall y datganodd ei fwriad i’w enwi felly (gw. ibid. 13.14 Rhoddaf yt brifenw Rhydderch). Wrth yr enw hwnnw y cyfeirir ato gan feirdd diweddarach (cf. GLGC 662).

5–6 modrwy Iolo / A roesai Fawd  Ni oroesodd y gerdd a ganodd Iolo Goch i ddiolch am fodrwy gan yr uchelwraig hon. Fel y gwelir oddi wrth linellau 41–2 roedd Mawd yn wraig i Rydderch, sef, yn ôl pob tebyg, Rhydderch ab Ieuan Llwyd o Lyn Aeron. Mawd oedd ei ail wraig ac roedd hi’n ferch i Syr William Clement, arglwydd Tregaron (gw. WG1 ‘Cydifor ap Gwaithfoed’ 3). Er na oroesodd yr un gerdd gan Iolo i Rydderch ychwaith tystir iddo dderbyn nawdd ganddo yn ei gywydd ymddiddan rhwng y corff a’r enaid a chyfeirir at y bardd a’r noddwr ynghyd mewn cerddi gan feirdd diweddarach (gw. GIG XIV.73–8; GLGC 58.21–4 ac yn arbennig 165.25–6 Dafydd i Ifor oedd fardd dyfyn, / Iolo i Rydderch a hen felhyn). Ymhellach ar Rydderch, gw. 42n.

9 amner  Gw. GPC² 233 d.g. amner¹ ‘bnth. rhyw ff. ar S. C. aumener’, sef ‘pwrs’. Ymhellach, gw. OED Online s.v. almoner²; 44n alwar.

10 merch Faredudd  Gw. 12n Catrin.

11 calennig  Defnyddir y gair hwn yng ngwaith y beirdd yn aml i olygu rhodd yn gyffredinol, ond gwelir oddi wrth linellau 43–4 Dyn a droes ... / Dau alwar dduw Nadolig mai rhodd dymhorol oedd hon yng ngwir ystyr y gair (gw. GPC 393).

11 Calennig haul y waneg  Cf. Guto yn ei gywydd i ddiolch am bwrs gan Risiart Cyffin, deon Bangor, 58.55 Cylennig hael o Wynedd.

12 Catrin  Catrin ferch Maredudd ab Ieuan, y rhoddwraig a gwraig Dafydd Llwyd o Abertanad.

12 twf caterwen deg  At safle Catrin yn olyniaeth ddiweddaraf ei thylwyth y cyfeirir yma. Cf. 17–18 Gwinwydd … / Gwynedd oedd hŷn Gwenddydd hir.

13–14 pwrs â rhuddaur / … aur  Bernir mai pwrs wedi ei addurno â defnydd eurgoch a ddisgrifir yma (cf. 9 Amner yw hwn mewn aur rhudd). Ond yn ôl Haycock (2001: 55), ergyd y cwpled hwn yw bod y pwrs a gafodd Guto gan Gatrin wedi ei lenwi ag aur. Cf. y rhodd o fenig wedi eu llenwi ag arian a gafodd Dafydd ap Gwilym gan Ifor Hael (gw. 3–4n; DG.net 15.11–12, 15–20).

15 Gwên  Cf. y cywydd mawl a ganodd Gruffudd Llwyd i Hywel ap Meurig Fychan o Nannau a Meurig Llwyd ei frawd, GGLl 14.37–40 Cael ganthun’, wiw eiddun wŷr, / Aur a wnawn, wyrion Ynyr: / Gorwyrion, a’m gwir eurynt, / Gwên goeth a roddai’r gwin gynt. Yn ibid. 282–3, ystyrir y posibilrwydd mai at Wên fab Llywarch Hen y cyfeirir, ond nodir hefyd fod Gwên ap Goronwy’n bosibl, sef gorhendaid Hywel a Meurig ar ochr mam eu tad. Bernir mai’r ail sydd fwyaf tebygol yma – roedd y Gwên hwn yn gyndaid i Gatrin. Ymhellach ar y ddau frawd, gw. 39n.

16 Einion  Y tebyg yw mai at Einion ab Ithel y cyfeirir yma, sef taid Catrin ar ochr ei mam, Marged ferch Einion. Deil GGl 327 mai Einion ap Gruffudd o Chwilog ydyw, ond nid ymddengys fod Catrin yn perthyn iddo drwy waed (gw. WG1 ‘Gollwyn’ 4, ‘Gruffudd ap Cynan’ 14 a 15; WG2 ‘Gruffudd ap Cynan’ 15A; roedd gorhennain i Gatrin, sef Efa ferch Ieuan ap Hywel, yn gyfnither i Einion ap Gruffudd).

16 Ynyr  Roedd Ynyr Fychan ab Ynyr yn or-orhendaid i Gatrin ar ochr mam ei thad. Ef oedd taid Hywel a Meurig Llwyd y cyfeirir atynt yn 39n.

17 Eifionydd  Cwmwd yng Ngwynedd Uwch Conwy (gw. 18n Gwynedd a WATU 65). Ymddengys fod Catrin wedi ei magu yn Ystumcegid ym mhlwyf Dolbenmaen, Eifionydd (gw. WG1 ‘Gruffudd ap Cynan’ 15).

18 Gwynedd  Hen deyrnas a ymrannai’n ddwy ran, sef Gwynedd Is Conwy a Gwynedd Uwch Conwy (gw. 17n a WATU 85).

18 Gwenddydd  Chwaer neu gariad Myrddin (gw. WCD 314; CLC² 607; TYP³ 458; Loomis 1974: 24; GSRh 26–7).

20 coffr sirig  Cf. Guto yn ei gywydd i ddiolch am bwrs gan Risiart Cyffin, deon Bangor, 58.58 Coffr fawr nis câi offer fân.

21 llyna bwrs  Cf. 55 llyna dlws. Ymddengys fod y pwrs, fel y gellid disgwyl, i’w weld yn ystod y perfformiad.

21–2 Llyna bwrs … / A ddanfonai ddyn feinwen  Mae’r cwpled hwn yn awgrymu nad oedd Guto yn Abertanad pan dderbyniodd y rhodd ac mai drwy gyfrwng rhyw gludwr (datgeiniad o bosibl) y daeth i’w feddiant. Ond tybed ai ‘rhoi’ neu ‘drosglwyddo’ yn unig yw ystyr [d]anfonai yma?

23 Paris wead  Nid yw’n amhosibl mai o frethyn wedi ei fewnforio o Ffrainc y gwnaethpwyd y pwrs, ond gall hefyd mai fel ystrydeb neu gymhariaeth yr enwir Paris yma fel safon rhagoriaeth (gw. Huws 1998a: 116; Haycock 2001: 55). Yn ôl Jones (2007: 56), tref Caen yn Normandi, yn hytrach na Pharis, oedd yn enwog am gynhyrchu pyrsau yn ystod yr Oesoedd Canol. Cf. 98.43 Brest dur o Baris dirion (am frigawn) a 100.47 milgwn Ffrainc.

24 prennol  Cf. Guto yn ei gywydd i ddiolch am bwrs gan Risiart Cyffin, deon Bangor, 58.44 Prennol esgob bro Wynedd.

24 nis prynai’r wlad  Cf. Guto yn ei gywydd i ddiolch am bwrs gan Risiart Cyffin, deon Bangor, 58.52 Nis brodiai Ynys Brydain.

28 mam ei gŵr  Sef Gweurful ferch Madog, mam yng nghyfraith Catrin (gw. 31n).

29 Mawr yw dawn ym mro Danad  Cf. Guto yn ei farwnad i fam yng nghyfraith Catrin, Gweurful ferch Madog, 88.11 Mawr yw dwyn ym mro Danad. Gyda newid un gair troir llinell negyddol yn un gadarnhaol.

29 bro Danad  Sef yr ardal oddeutu glannau afon Tanad sy’n llifo o gymydau Mochnant Is Rhaeadr a Mochnant Uwch Rhaeadr i ymuno ag afon Efyrnwy ar y Gororau. Ychydig i’r gogledd o’r fan lle mae’r naill afon yn llifo i’r llall y saif llys Catrin a Dafydd Llwyd yn Abertanad (gw. 40n).

31 llaw Weurul  Cyfeirir at Weurful ferch Madog, mam yng nghyfraith Catrin ferch Maredudd (gw. 28n). Cf. Hywel Cilan yn ei gywydd mawl i ŵr Catrin, Dafydd Llwyd, GHC III.43–8 Dwylaw hen, y dêl i’w hoed, / A gefaist yn ogyfoed: / Llaw lân ddewr Llywelyn Ddu, / Llaw Werful oll a orfu. / Llaw a’m eurodd â rhoddion, / Llaw hael ymhob lle yw hon. Gellid trin llaw yn ffigyrol, ‘awdurdod’, ond a chymryd bod Catrin wedi creu’r pwrs mae’r ystyr lythrennol yn berthnasol.

34 y cwrt  Sef llys Abertanad, cartref Catrin a Dafydd Llwyd (gw. 40n).

39 Craig Nannau, lle bu’r ddau dda  Sefydlwyd llys Nannau yn ardal Llanfachreth ym Meirionnydd gan Gadwgan ap Bleddyn ap Cynfyn ar ddechrau’r ddeuddegfed ganrif. Ni saif ond adfeilion y plas hwnnw yno’n awr (gw. Haslam et al. 2009: 639–40). At y bryn uchel y safai’r llys oddi tano y cyfeirir yma yn ôl pob tebyg, sef yr ucheldir creigiog a elwir heddiw yn Foel Offrwm. Cyfeirir ato mewn cywyddau a ganodd Gruffudd Llwyd i’r ddau dda y cyfeirir atynt yma, sef Hywel ap Meurig Fychan a Meurig Llwyd ei frawd (gw. GGLl 14.65–72 Yno mae’r eurweilch einym, / Uwchlaw’r graig, uchelwyr grym. / Y graig a elwir i Gred, / ‘Gradd o nef’, grudd ynn yfed. / Bwriais glod barhäus glau / I nen y graig o Nannau; / Diau y gyrrai’r garreg / Ym aur tawdd am eiriau teg, 15.9–14). Yn ibid. 285 ystyrir bod [c]raig o Nannau yn drosiad am Ynyr Fychan (sef taid y ddau frawd) a chyfeirir at y llinell hon o waith Guto er mwyn ategu’r haeriad, ond ni raid derbyn hynny. At y nodwedd ddaearyddol enwog y cyfeirir yma yn hytrach nac unrhyw aelod o deulu Nannau. Y tebyg yw mai at y graig hon eto y cyfeirir ar ddechrau cywydd Llywelyn Goch ap Meurig Hen i’r ddau frawd (gw. GLlG 8.1–8). Am y cywyddau a ganodd Guto i Feurig Fychan ap Hywel Sele ap Meurig Llwyd a’i deulu, gw. cerddi 49, 50 a 51.

40 Carreg Hofa  Safai plwyf o’r enw Carreghwfa nid nepell o Abertanad ar y Gororau rhwng cwmwd Deuddwr ac ardal a elwid y Deuparth (gw. WATU 35). At y garreg ei hun, fodd bynnag, y cyfeirir yma’n ôl pob tebyg, sef bryn Llanymynech heddiw. Hawdd cymharu Craig Nannau (gw. 39n) a [Ch]arreg Hofa yng nghyd-destun y cywydd hwn gan fod llysoedd Nannau ac Abertanad wedi eu hadeiladu’n agos i’r gorllewin o’r cyfryw fryniau uchel. Adwaenir y bryn fel y Graig Lwyd gan Lywelyn ab y Moel, a fu ar herw yng Nghoed y Graig Lwyd yn ystod gwrthryfel Owain Glyndŵr ddechrau’r bymthegfed ganrif (gw. GSCyf cerdd 10).

42 cymar Rhydderch  Sef Mawd ferch Syr William Clement, ail wraig Rhydderch ab Ieuan Llwyd o Lyn Aeron (gw. 5–6n). Yn ôl WG1 ‘Cydifor ap Gwaithfoed’ 3, mab i Fawd oedd y bardd Ieuan ap Rhydderch, ond ceir tystiolaeth amgen mai mab i drydedd gwraig Rhydderch oedd hwnnw mewn gwirionedd (gw. GIRh 1–2). Roedd Rhydderch ab Ieuan Llwyd yn un o noddwyr pwysicaf ail hanner y bedwaredd ganrif ar ddeg. Canwyd iddo gerddi gan Ddafydd ap Gwilym, Llywelyn Goch ap Meurig Hen, Gruffudd Llwyd, Dafydd y Coed ac Iolo Goch (er nad oroesodd yr un gerdd iddo gan yr olaf), a rhoes ei enw i’w lys ym Mharcrhydderch ac i’r llawysgrif enwog a elwir yn Lyfr Gwyn Rhydderch (gw. 5–6n; DG.net cerdd 17; GLlG cerdd 4; GGLl cerdd 13; GDC cerdd 1).

43 da ynn a drig  Ceir ‘cyfoeth inni sy’n parhau’ yn yr aralleiriad, ond gall hefyd mai ‘cyfoeth i ni y rhai sy’n preswylio/lletya [yno]’ yw’r ystyr (gw. GPC 3594 d.g. trigaf¹ (a)).

44 alwar  Gw. GPC² 181 ‘bnth. rhyw ff. ar S. C. aumere, alner’, sef ‘pwrs’; OED Online s.v. almoner²; 9n.

44 duw Nadolig  Gw. 11n calennig. Roedd y Nadolig, ynghyd â’r Pasg a’r Sulgwyn, yn un o’r tair prif ŵyl pryd yr ymwelai’r beirdd â’u noddwyr (gw. Parry 1929–31: 32 (llinellau 4–18)).

45–6 Melfed ym … / A damasg i’m cydymaith  Dadleuir yn y nodyn ar byrsiau mai at ddwy ran y pwrs y cyfeirir yma. Derbyniodd Guto’r pwrs gan Gatrin a derbyniodd y pwrs yntau bwrs neu gwdyn bach llai a wnïwyd wrth ei ochr. Gwnaed y pwrs ei hun o felfed a’r cwdyn o ddamasg.

46 damasg  Gw. OED Online s.v. damask 3 (a) ‘a rich silk fabric woven with elaborate designs and figures, often of a variety of colours’, a’r nodyn a geir yno. Yn unol â’r dehongliad a gynigir yn 45–6n tybir mai o’r defnydd hwnnw y gwnaethpwyd y rhos aur a addurnai’r pwrs. Cf. damask rose, ‘a species or variety of rose, supposed to have been originally brought from Damascus’, a damask water, ‘rose-water distilled from Damask roses’ (gw. ibid. 2; ar ddiwedd yr unfed ganrif ar bymtheg yn unig y ceir enghreifftiau o’r cyntaf ond ceir tystiolaeth dros yr ail yn ystod y drydedd ganrif ar ddeg).

50 alwar  Gw. 44n alwar.

50 anrheg Iolo  Awgrymodd Huws (1998a: 117) y gall mai ‘Iolo oedd enw cydymaith y bardd’, ond gw. 45–6n. Mwy tebygol yw mai at Iolo Goch y cyfeirir am yr eildro, ac at y fodrwy a gafodd yn rhodd gan Fawd ferch Syr William Clement (gw. 5–6n a 42n). Fodd bynnag, rhaid cydnabod bod y gymhariaeth yn un anghymharus gan mai modrwy a gafodd Iolo, yn hytrach nac alwar, a chan mai at faint y pwrs y cyfeirir yn benodol yn y cwpled hwn – ni ddisgwylid fod maint yn rhinwedd yn achos modrwy. Yr hyn sydd fwyaf tebygol yw mai at werth y fodrwy y cyfeirir yma, a’r ffaith fod gwerth y pwrs a’r fodrwy ill dau’n llawer mwy na’u maint (cf. 2n). Y brif anfantais heddiw yw’r ffaith na oroesodd cywydd Iolo. Efallai fod gan Iolo adran ddyfalu yn ei gywydd a gymharai’r fodrwy â gwrthrychau gwerthfawr llawer mwy. Posibilrwydd arall yw bod yma gyfeiriad at rodd o bwrs y canodd Iolo gerdd ofyn neu ddiolch arall goll amdani. Fodd bynnag, pe bai modd trin rhos aur yn enw unigol (‘[llun o] rosod aur’, gw. GPC 3095 d.g. rhos¹) ni raid cymryd mai’r pwrs cyfan a ddisgrifir yn llinellau 49–50, eithr yr addurnwaith a gafodd y pwrs yn ‘rhodd’ gan Gatrin (gw. 45–6n). Gellid yn hawdd gymharu delwedd o rosod â modrwy.

53 tŷ’r gild  Deil GPC 1398 d.g. gild² mai o’r Saesneg gilt ‘eurad, goreurad’ y benthyciwyd y gair hwn, ond mae gild¹ ‘tâl, pris’, o’r Saesneg gild, guild, yn gwbl briodol hefyd. Ceir guild-house yn OED Online s.v. guild 4, ond ar ddiwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg y ceir yr unig enghraifft yno.

53 goldwir  Y tebyg yw mai’r gair hwn a ysgogodd sylw Haycock (2001: 55): ‘yr oedd brodio ar felfed, yn enwedig ag edau metel, yn orchwyl anodd, a rhaid bod Catrin yn gryn feistres ar y grefft’. Fel y gwelir yn y nodyn ar y pwrs mae’n debygol iawn mai Catrin ei hun a frodiodd y pwrs, ond ni rhaid cymryd iddi ddefnyddio edau metal eithr edau o liw aur (gw. GPC 1448 d.g. goldwir).

54 tair llofft  Y tebyg yw mai at adrannau mewnol y pwrs y cyfeirir, ynteu efallai at y rhosod a enwir yn llinell 48.

55 llyna dlws  Cf. 21n.

55 Llyna dlws llawen i dlawd  Ni raid cymryd bod Guto’n dlawd mewn gwirionedd (gellid dadlau hefyd mai’n wrthrychol y cyfeirir at dlawd yma). Roedd cywyddau cymhortha (fel y’u gelwir gan Huws 1998b: 43), lle pledid tlodi wrth fynd ar ofyn noddwr, yn gonfensiwn digon cyfarwydd. Cf. cywydd Llywelyn ab y Moel i’w bwrs (gw. GSCyf cerdd 11).

57 ni ddwg grotiau mân  Cf. Guto yn ei gywydd i ddiolch am bwrs gan Risiart Cyffin, deon Bangor, 58.58 Coffr fawr nis câi offer fân. Ar grôt, gw. GPC 1535 d.g. ‘darn o arian bath cyfwerth gynt â phedair ceiniog a fethid yn y cyfnod rhwng 1351 a 1663 (defnyddid yr enw gynt am bedair ceiniog fel uned wrth gyfrif, hefyd yn ddiarhebol am swm bychan, &c., y dim lleiaf)’.

58 croes adail  Gw. y nodyn ar y pwrs.

59 caets aderyn  Cf. Guto yn ei gywydd i ddiolch am bwrs gan Risiart Cyffin, deon Bangor, 58.57 Caets i adar, coed sidan.

61 eres o goed  ‘Tapestri gwerthfawr o goed’. Gall fod yn gyfeiriad at y rhos aur yn llinell 48 neu at addurnwaith deiliog arall.

62 fal perth Foesen  Cyfeirir at yr hanes am Dduw yn ymddangos gerbron Moses ar fynydd Horeb. Gw. Ecsodus 3.2, ‘Yno ymddangosodd angel yr Arglwydd iddo mewn fflam o dân o ganol perth. Edrychodd yntau a gweld y berth ar dân ond heb ei difa.’ Yn yr un modd ymddengys y pwrs a’r tapestri neu’r addurnwaith a wëwyd arno fel pe baent ar dân gan mor ddisglair ydynt. Mae’n bosibl yr estynnir y trosiad mewn cyswllt â Moses yn llinellau 63–4 (gw. y nodyn).

63 lloer  Gw. GPC 2198 d.g. 2 (b) ‘yn ffig. am fenyw neu ferch nodedig am ei thegwch’ (cf. 66n lleuad).

63 lloer Dafydd  Disgwylid treiglad meddal i enw priod ar ôl enw benywaidd, ond ymddengys nad oedd yn rheol gadarn (gw. TC 107–8; cf. GHS 24.53 Mantell Mihangel felyn). Ond gall fod yr orffwysfa’n chwarae rhan yn y proses o gadw’r ffurf gysefin yma hefyd.

63 Dafydd Llwyd  Dafydd Llwyd ap Gruffudd ab Ieuan Fychan ab Ieuan Gethin, gŵr Catrin. Canodd Guto gywydd mawl (cerdd 86) iddo a chywydd marwnad (cerdd 89).

63–4 Adafedd, lloer Dafydd Llwyd, / A droes Dyfr ar draws deufrwyd  Ystyrir y geiriau lloer Dafydd Llwyd yn sangiad yn yr aralleiriad, ond gellid hefyd eu hystyried yn rhan o’r brif frawddeg – ‘dirwynodd Dyfr edafedd lloer Dafydd Llwyd ar draws dau ffrâm frodio’ – gan gyfeirio at Gatrin ddwywaith. Ceir A droes dyfr ar draws deufrwyd yn GGl ac yn Huws (1998a: 35), ac fe’i dehonglir yn yr ail fel cyfeiriad at ‘y brodwaith ar y pwrs a ymddangosai’n dryloyw fel dŵr’ (gw. ibid. 117). Deil Haycock (2001: 55) yr estynnir y ddelwedd i ddangos bod y ‘tonnau o edafedd arian fel y Môr Coch yn ymagor’. Mae’r dehongliad hwn yn sicr yn ddeniadol fel parhad o’r trosiad a roid ar waith yn llinellau 61–2 (gw. 62n), sef bod yma gyfeiriad at ran arall o Lyfr Ecsodus lle adroddir yr hanes am Foses yn arwain yr Israeliaid o’r Aifft. Gallai Ecsodus 14.21 fod yn berthnasol: ‘Estynnodd Moses ei law dros y môr, a thrwy’r nos gyrrodd yr Arglwydd y môr yn ei ôl â gwynt cryf o’r dwyrain. Gwnaeth y môr yn sychdir, a holltwyd y dyfroedd.’ At hynny, ymddengys fod Ecsodus 14.26 yn fwy perthnasol: ‘Dywedodd yr Arglwydd wrth Moses, “Estyn dy law allan dros y môr er mwyn i’r dyfroedd lifo’n ôl dros yr Eifftiaid a’u cerbydau a’u marchogion.” ’ Yr ergyd bosibl yma yw bod yr edafedd a ddefnyddiodd Catrin i frodio’r pwrs ar ddau ffrâm frodio yn ymdebygu’n wyrthiol i ddyfroedd byrlymus. Yn ôl Haycock (2001: 55), ‘Byddai’r gyfeiriadaeth Feiblaidd yn ffordd o adlewyrchu duwioldeb Catrin yn y lle cyntaf, a’i medr hefyd i raddau, er bod perygl i wialen y patriarch Moses fwrw nodwydd Catrin i’r cysgod.’ Er bod y dehongliad hwn yn dioddef yn sgil rhoi’r enw priod Dyfr yn lle’r enw dyfr (gw. 64n), nid yw’n sail i’w ddiystyru’n llwyr. Gall fod Guto’n chwarae ag amwysedd Dyfr/dyfr mewn cyswllt â Moesen yn llinell 62 (gw. y nodyn).

64 Dyfr  Ynghyd ag Enid a Thegau roedd Dyfr Wallt Euraid yn un o ‘Dair Rhiain Ardderchog Llys Arthur’ (gw. TYP³ 230, 337; WCD 218; GSRh 5.31). Yn ôl un o’r Areithiau Pros roedd Dyfr yn gariad i Lewlwyd Gafaelfawr, un o swyddogion llys Arthur (gw. AP 30). Yn GGMD iii, 4.7n, nodir yr enwir ‘Dyfr yn aml fel safon o brydferthwch yng ngwaith beirdd y 14g. … a hynny, fel y gellid disgwyl, yng nghyswllt merched pryd golau gan amlaf.’ Tybed felly a oedd gan Gatrin wallt golau?

66 y Llwyd  Cyfeirir at ŵr Catrin, Dafydd Llwyd ap Gruffudd. Ystyrir Llwyd yn enw priod yma yn hytrach nac enw neu ansoddair.

66 lleuad  Gw. GPC 2167 d.g. 2 (b) ‘yn ffig. am fenyw nodedig am ei thegwch’ (cf. 63n lloer).

68 Eifionydd  Gw. 17n.

71 ŵyr Anna  Sef Iesu Grist. Yn ôl deunydd apocryffaidd roedd Mair yn ferch i Anna a Siohasym (nid enwir ei rhieni yn y Beibl) (gw. Cartwright 1999: 17, 24–7; GEO 3.86n; cywyddau i Anna ac i Anna a’i theulu gan Hywel Swrdwal yn GHS cerddi 21 a 22).

Llyfryddiaeth
Cartwright, J. (1999), Y Forwyn Fair, Santesau a Lleianod: Agweddau ar Wyryfdod a Diweirdeb yng Nghymru’r Oesoedd Canol (Caerdydd)
Gruffydd, R.G. (1985), ‘Cywyddau Triawdaidd Dafydd ap Gwilym: Rhai Sylwadau’, YB XIII: 167–77
Haslam, R., Orbach, J. and Voelcker, A. (2009), The Buildings of Wales: Gwynedd (London)
Haycock, M. (2001), ‘ “Defnydd hyd Ddydd Brawd”: Rhai Agweddau ar y Ferch ym Marddoniaeth yr Oesoedd Canol’, G.H. Jenkins (gol.), Cymru a’r Cymry 2000 (Aberystwyth), 41–70
Huws, B.O. (1998a), Detholiad o Gywyddau Gofyn a Diolch (Caernarfon)
Huws, B.O. (1998b), Y Canu Gofyn a Diolch c.1350–c.1630 (Caerdydd)
Jones, A.M. (2007), ‘Gwisgoedd ac Ategolion yn Llenyddiaeth yr Oesoedd Canol c.700–c.1600’ (Ph.D. Cymru [Aberystwyth])
Loomis, R.S. (1974), Arthurian Literature in the Middle Ages (Oxford)
Matonis, A.T.E. (1980–2), ‘Cywydd y Pwrs’, B xxix: 441–52
Parry, T. (1929–31), ‘Statud Gruffudd ap Cynan’, B xx: 25–33

This is a poem of thanks for a purse for Catrin daughter of Maredudd of Abertanad. It is noteworthy that there are many similarities between it and another poem of thanks for a purse (cerdd 58) which Guto composed for Rhisiart Cyffin, dean of Bangor, over fifteen years later (see notes to lines 11 Calennig haul y waneg, 20, 24 (both notes), 57 and 59). Unlike poems for purses by Siôn Cent (or Sir Phylib Emlyn), Llywelyn ab y Moel and Syr Dafydd Trefor, where the poets openly converse with the purse, Guto simply describes and praises it as a gift (see GSPhE Atodiad 1; GSCyf poem 11; Matonis 1980–2: 447–52). Nonetheless, it seems that he was influenced to some degree by these debate poems by the way the purse is personified in lines 45–6 (see the note).

Guto sang the praises of Dafydd Llwyd of Abertanad on more than one occasion, but it is his wife, Catrin, who is the primary recipient of praise in this poem. A new triad is introduced in the first part of the poem (lines 1–8), namely three renowned gifts that poets received from their patrons: gloves given to Dafydd ap Gwilym by Ifor Hael, a ring given to Iolo Goch by Maud daughter of Sir William Clement and the purse given to Guto by Catrin. This triad was not based on any known triad in the great corpus known as ‘Trioedd Ynys Prydain’ (‘The Triads of the Island of Britain’) and was in all likelihood devised by Guto himself much in the same way that Dafydd ap Gwilym listed ‘Eiddig’s Three Gatekeepers’ (see DG.net poem 68; Gruffydd 1985: 171–4). The fact that Guto’s gift is part of the triad sets it apart from other poems by Dafydd where the poet’s experience is appended to an existing triad, such as ‘Merch Ragorol’ and ‘Telynores Twyll’ (see DG.net poems 130 ‘A Pre-eminent Girl’ and 135 ‘The Harpist of Deceit’; Gruffydd 1985: 168–70, 174–5).

In the next part of the poem, the giver is introduced by praising her generosity and tracing her lineage, with special reference being made to her ancestors on her father’s mother’s side (9–24). The descriptions of the purse at the end of this part are a taste of things to come in the main descriptive section later on. Guto then focuses on his relationship with Catrin and on the home that she shares with Dafydd Llwyd at Abertanad. Guto revels in the fact that he had received patronage from Dafydd’s mother and Catrin’s predecessor at Abertanad, Gweurful daughter of Madog. Special consideration is given to this succession as Guto both witnessed it and profited from it. A similar succession is described in lines 37–46, where Carreghwfa above Abertanad is depicted as a successor or partner to Craig Nannau which sheltered the home of two of Catrin’s most renowned ancestors, the brothers Hywel and Meurig Llwyd ap Meurig Fychan. The purse is strikingly described in the poem’s main part (43–64) before Guto praises Catrin and her husband together, concluding with a familiar request for God to grant them long life (65–72).

Huws (1998a: 116) suggested that Llywelyn ap Gutun refers to the purse that Guto received from Catrin in his satire of his fellow-poet, but it is more likely that he is in fact referring to the purse that Guto received from Rhisiart Cyffin of Bangor (see 65a.16n).

Date
The terminus ante quem for this poem is the date of Catrin’s death at the end of October or early November 1465. Lines 27–32 show that Catrin’s mother-in-law, Gweurful daughter of Madog, was not alive when this poem was composed, but the date of her death is unfortunately unknown. In all likelihood the poem belongs to the same period as the praise poem (poem 86) that Guto composed for Catrin’s husband, Dafydd Llwyd, namely between c.1455 and October 1465.

The manuscripts
The poem survives in 25 manuscripts. It was copied together with Guto’s other poem of thanks for a purse (poem 58) in many manuscripts, most notably in the lost source which was probably written in Dyffryn Conwy. It seems that both poems were not part of the manuscript’s large section of poems by Guto and may ultimately derive from another, older source. This edition is based mainly on the manuscripts that derive from this lost source (Gwyn 4, Pen 77 and LlGC 3049D) as well as BL 14866 and Pen 99.

Stemma

Previous editions
GGl poem XXV; Huws 1998a: poem 4.

Metre and cynghanedd
Cywydd, 72 lines.
Cynghanedd: croes 65% (47 lines), traws 27% (19 lines), sain 7% (5 lines), llusg 1% (1 line).

2 Mae un o’r rhain mwy no rhodd  Possibly ‘any one of these is worth more than a gift’, or ‘only one of these is worth more than a gift’, namely the purse (cf. 41–2 Maenor fwyn, mae yno’r ferch / Mwy’i rhodd no chymar Rhydderch ‘A pleasant manor, that’s where the woman is whose gift is greater than that of Rhydderch’s wife’). Of the three gifts named in lines 1–8, the purse is probably the largest.

3–4 Menig pendefig Dafydd, / Ifor Hael  For Dafydd ap Gwilym’s poem of thanks for ‘a lord’s gloves’ filled with money, which is the earliest known cywydd in this genre, see DG.net poem 15. He was given them by Ifor ap Llywelyn of Basaleg whom Dafydd names Ifor Hael ‘Ifor the Generous’ in his poem of thanks, although he also stated his intention to do so in another poem (see ibid. 13.14 Rhoddaf yt brifenw Rhydderch ‘I will give you Rhydderch [Hael]’s epithet’). Later poets regularly refer to him by this name (cf. GLGC 662).

5–6 modrwy Iolo / A roesai Fawd  Iolo Goch’s poem of thanks for a ‘ring’ has not survived. As is stated clearly in lines 41–2, Maud was the wife of Rhydderch, who was in all likelihood Rhydderch ab Ieuan Llwyd of Glyn Aeron. Maud daughter of Sir William Clement, lord of Tregaron, was his second wife (see WG1 ‘Cydifor ap Gwaithfoed’ 3). Although no poem by Iolo to Rhydderch has survived, Iolo clearly states in his debate poem between the soul and the body that he had received his patronage, and later poets also name both the poet and his patron together (see IGP 14.73–8; GLGC 58.21–4 and specifically 165.25–6 Dafydd i Ifor oedd fardd dyfyn, / Iolo i Rydderch a hen felhyn ‘Dafydd for Ifor was a summoned poet, Iolo for Rhydderch and old like this’). Further on Rhydderch, see 42n.

9 amner  See GPC² 233 s.v. amner¹ ‘purse, bag’, from some form of the English word aumener. See further OED Online s.v. almoner²; 44n alwar.

10 merch Faredudd  See 12n Catrin.

11 calennig  Although often used as ‘gift’ in a general sense, lines 43–4 Dyn a droes … / Dau alwar dduw Nadolig ‘a woman who presented two almoners on Christmas day’ show that the purse was a truly festive gift (see GPC 393).

11 Calennig haul y waneg  ‘A festive gift from a sun of the appearance’. Cf. Guto in his poem of thanks for a purse from Rhisiart Cyffin, dean of Bangor, 58.55 Cylennig hael o Wynedd ‘a generous festive gift from Gwynedd’.

12 Catrin  Catrin daughter of Maredudd ab Ieuan, the giver and wife of Dafydd Llwyd of Abertanad.

12 twf caterwen deg  ‘Growth of a great, fair oak’, a reference to Catrin’s prestigious lineage. Cf. 17–18 Gwinwydd … / Gwynedd oedd hŷn Gwenddydd hir ‘the vine-trees of Gwynedd were the ancestors of one similar to tall Gwenddydd’.

13–14 pwrs â rhuddaur / … aur  ‘A purse with red gold … gold’, probably a description of the gold and red decoration on the purse (cf. 9 Amner yw hwn mewn aur rhudd ‘It’s an almoner in red gold’). Yet, according to Haycock (2001: 55), Guto is implying that the purse was filled with gold ([p]wrs â rhuddaur ‘a purse that contained red gold’). Cf. the gloves filled with money which Dafydd ap Gwilym received from Ifor Hael (see 3–4n; DG.net 15.11–12, 15–20).

15 Gwên  Cf. Gruffudd Llwyd’s praise poem for Hywel ap Meurig Fychan from Nannau and his brother, Meurig Llwyd, GGLl 14.37–40 Cael ganthun’, wiw eiddun wŷr, / Aur a wnawn, wyrion Ynyr: / Gorwyrion, a’m gwir eurynt, / Gwên goeth a roddai’r gwin gynt ‘I’d receive gold from them, brilliant, amiable men, Ynyr’s grandchildren: great-grandchildren of elegant Gwên who gave the wine of yore, who’d honour me appropriately.’ In ibid. 282–3, it is suggested that Gruffudd is referring to Gwên fab Llywarch Hen, although Gwên ap Goronwy is also possible, who was Hywel and Meurig’s great-great-grandfather on their father’s mother’s side. Guto is probably referring to Gwên ap Goronwy as he was an ancestor to Catrin. Further on the two brothers, see 39n.

16 Einion  In all likelihood Einion ab Ithel, Catrin’s grandfather on her mother’s side, Marged daughter of Einion. In GGl 327, it is suggested that Guto is referring to Einion ap Gruffudd of Chwilog, but it is unlikely that Catrin was related to him by blood (see WG1 ‘Gollwyn’ 4, ‘Gruffudd ap Cynan’ 14 and 15; WG2 ‘Gruffudd ap Cynan’ 15A; Catrin’s great-great-grandmother, Efa daughter of Ieuan ap Hywel, was a cousin of Einion ap Gruffudd).

16 Ynyr  Ynyr Fychan ab Ynyr was Catrin’s great-great-great-grandfather on her father’s mother’s side. He was a grandfather of Hywel and Meurig Llwyd, who are referred to in 39n.

17 Eifionydd  A commote in Gwynedd Uwch Conwy (see 18n Gwynedd and WATU 65). It seems that Catrin was brought up in Ystumcegid in the parish of Dolbenmaen in Eifionydd (see WG1 ‘Gruffudd ap Cynan’ 15).

18 Gwynedd  The old kingdom that contained two regions, namely Gwynedd Is Conwy and Gwynedd Uwch Conwy (‘below’ and ‘above’ the river Conwy respectively; see 17n; WATU 85).

18 Gwenddydd  Myrddin’s sister or lover (see WCD 314; NCLW 292; TYP³ 458; Loomis 1974: 24; GSRh 26–7).

20 coffr sirig  ‘A silk coffer’. Cf. Guto in his poem of thanks for a purse from Rhisiart Cyffin, dean of Bangor, 58.58 Coffr fawr nis câi offer fân ‘a great coffer that won’t receive trivial tools’.

21 llyna bwrs  ‘Behold a purse’. Cf. 55 llyna dlws ‘behold a treasure’. The purse could probably be seen as the poem was being performed.

21–2 Llyna bwrs … / A ddanfonai ddyn feinwen  ‘Behold a purse sent by a slender and beautiful woman’. Guto may not have been at Abertanad when he received his gift and it may have come into his possession through a third party (possibly a reciter). Yet, it is also possible that [d]anfonai is meant more loosely as simply ‘given’ or ‘transferred’.

23 Paris wead  The purse may have been made from ‘woven fabric from Paris’, but Paris may simply represent excellence in a general way (see Huws 1998a: 116; Haycock 2001: 55). According to Jones (2007: 56), it was the town of Caen, and not Paris, which was renowned for producing purses during the Middle Ages. Cf. 98.43 Brest dur o Baris dirion ‘a steel breastplate from gracious Paris’ (a brigandine) and 100.47 milgwn Ffrainc ‘French greyhounds’.

24 prennol  ‘A box’. Cf. Guto in his poem of thanks for a purse from Rhisiart Cyffin, dean of Bangor, 58.44 Prennol esgob bro Wynedd ‘the bishop of the land of Gwynedd’s box’.

24 nis prynai’r wlad  ‘[A gift] that the whole land couldn’t buy’. Cf. Guto in his poem of thanks for a purse from Rhisiart Cyffin, dean of Bangor, 58.52 Nis brodiai Ynys Brydain ‘[a purse] that no one on the Island of Britain could embroider’.

28 mam ei gŵr  ‘Her husband’s mother’, namely Gweurful daughter of Madog, Catrin’s mother-in-law (see 31n).

29 Mawr yw dawn ym mro Danad  ‘Great is a blessing in the vale of the river Tanad’. Cf. Guto in his elegy for Catrin’s mother-in-law, Gweurful daughter of Madog, 88.11 Mawr yw dwyn ym mro Danad ‘Great is the taking in the vale of Tanad.’ By changing only one word Guto has transformed what was a negative line into a positive one.

29 bro Danad  ‘The vale of the river Tanad’, which flows from the commotes of Mochnant Is Rhaeadr and Mochnant Uwch Rhaeadr into the river Efyrnwy in the Marches. Catrin and Dafydd Llwyd’s court at Abertanad was situated a little north of both rivers’ confluence (see 40n).

31 llaw Weurul  ‘Gweurful’s hand’, namely Gweurful daughter of Madog, Catrin’s mother-in-law (see 28n). Cf. Hywel Cilan in his poem of praise for Catrin’s husband, Dafydd Llwyd, GHC III.43–8 Dwylaw hen, y dêl i’w hoed, / A gefaist yn ogyfoed: / Llaw lân ddewr Llywelyn Ddu, / Llaw Werful oll a orfu. / Llaw a’m eurodd â rhoddion, / Llaw hael ymhob lle yw hon ‘You received two old hands of the same age which will come of age: Llywelyn Ddu’s unblemished, brave hand, Gwerful’s hand triumphed completely. A hand which honoured me with gifts, this hand is a generous hand everywhere.’ The word llaw could be understood figuratively as ‘authority’, but the literal meaning may be more appropriate as it is possible that Catrin made the purse herself.

34 y cwrt  ‘The court’, namely Catrin and Dafydd Llwyd’s home at Abertanad (see 40n).

39 Craig Nannau, lle bu’r ddau dda  ‘Craig Nannau, where once were the virtuous two’. The court of Nannau near Llanfachreth in Merionethshire was founded by Cadwgan ap Bleddyn ap Cynfyn at the beginning of the twelfth century. Only its ruin remains today (see Haslam et al. 2009: 639–40). Guto is referring to a large, rocky hill adjacent to the court known today as Moel Offrwm. It is referred to by Gruffudd Llwyd in his poem of praise for the [d]au dda ‘two virtuous ones’ to whom Guto refers, namely Hywel ap Meurig Fychan and his brother, Meurig Llwyd (see GGLl 14.65–72 Yno mae’r eurweilch einym, / Uwchlaw’r graig, uchelwyr grym. / Y graig a elwir i Gred, / ‘Gradd o nef’, grudd ynn yfed. / Bwriais glod barhäus glau / I nen y graig o Nannau; / Diau y gyrrai’r garreg / Ym aur tawdd am eiriau teg ‘The excellent soldiers who belong to us are there, above the rock, mighty noblemen. The rock which is named “a grade of heaven” throughout Christendom, it’s an honour for us to drink. I cast constant, ready praise to the rock of Nannau’s leader; there’s no doubt that the rock would send me molten gold in exchange for fair words’, 15.9–14). It is argued in ibid. 285 that [c]raig o Nannau ‘Nannau’s rock’ is used as a metaphor for Ynyr Fychan (the brothers’ grandfather) and the present line by Guto is perhaps incorrectly used to support this argument. It is far more likely that Guto is simply referring to a famous geological feature and not to a member of the Nannau family in a figurative sense. The poet Llywelyn Goch ap Meurig Hen may also have referred to the hill in the opening lines of his praise poem to the two brothers (see GLlG 8.1–8). For Guto’s poems of praise for Meurig Fychan ap Hywel Sele ap Meurig Llwyd and his family, see poems 49, 50 and 51.

40 Carreg Hofa  ‘Hofa’s Rock’. A parish by the name of Carreghwfa was situated not far from Abertanad in the Marches between the commote of Deuddwr and a region known as Y Deuparth (Duparts; see WATU 35). But Guto is probably referring to the rock itself which is known today as the hill of Llanymynech. Craig Nannau (see 39n) and Carreg Hofa are compared here as the courts of Nannau and Abertanad were both built close to and west of both hills respectively. The hill is named Y Graig Lwyd by Llywelyn ab y Moel, who was an outlaw in Coed y Graig Lwyd during the revolt of Owain Glyndŵr at the beginning of the fifteenth century (see GSCyf poem 10).

42 cymar Rhydderch  ‘Rhydderch’s wife’, namely Maud (Mawd) daughter of Sir William Clement, second wife of Rhydderch ab Ieuan Llwyd of Glyn Aeron (see 5–6n). According to WG1 ‘Cydifor ap Gwaithfoed’ 3, Maud was the mother of the poet, Ieuan ap Rhydderch, but further evidence suggests that Ieuan’s mother was Rhydderch’s third wife (see GIRh 1–2). Rhydderch ab Ieuan Llwyd was one of the most important patrons of the second half of the fourteenth century. He was praised by Dafydd ap Gwilym, Llywelyn Goch ap Meurig Hen, Gruffudd Llwyd, Dafydd y Coed and Iolo Goch (although none of Iolo’s poems to him have survived), and his name was given to his court at Parcrhydderch and to the great manuscript known as Llyfr Gwyn Rhydderch (‘Rhydderch’s White Book’) (see 5–6n; DG.net poem 17; GLlG poem 4; GGLl poem 13; GDC poem 1).

43 da ynn a drig  Possibly ‘wealth for us that lingers’, or maybe ‘wealth for us who reside/lodge there’ (see GPC 3594 s.v. trigaf¹ (a)).

44 alwar  See GPC² 181 ‘purse’, from some form of the English word aumere or alner. See further OED Online s.v. almoner²; 9n.

44 duw Nadolig  See 11n calennig. ‘Christmas day’ was one of the three main feast days, along with Easter and Whitsunday, when the poets could expect a warm welcome at almost every patron’s court (see Parry 1929–31: 32 (lines 4–18)).

45–6 Melfed ym … / A damasg i’m cydymaith  ‘A velvet one for me and one made of damask for my companion’. It is argued in the note on purses that Guto is referring to two parts of the purse. Guto received the purse from Catrin and the purse itself received a smaller purse or pouch which was sewn on its side. The purse was made of velvet and the pouch of damask.

46 damasg  See OED Online s.v. damask 3 (a) ‘a rich silk fabric woven with elaborate designs and figures, often of a variety of colours’, and the note shown there. In line with the theory outlined in 45–6n, it seems that damask was used to make the rhos aur ‘golden roses’ that decorated the purse. Cf. damask rose, ‘a species or variety of rose, supposed to have been originally brought from Damascus’, and damask water, ‘rose-water distilled from Damask roses (see ibid. 2; the earliest examples of the first belong to the sixteenth century, but the second is attested to during the thirteenth century).

50 alwar  See 44n alwar.

50 anrheg Iolo  ‘Iolo’s present’. Huws (1998a: 117) suggested that Iolo was the poet’s companion, but see 45–6n. It is more likely that Guto is referring to the poet Iolo Goch for the second time in this poem, and also to the ring given to him by Maud daughter of Sir William Clement (see 5–6n and 42n). Nonetheless, the comparison is admittedly incongruous as Iolo received a ring, not an alwar ‘almoner/purse’, as a gift, and Guto is specifically referring to the purse’s size in this couplet – size may not always be a notable virtue in the case of a ring. It seems likely that Guto is referring to the value of the ring and to the fact that both the purse and the ring are far more valuable than their size suggests (cf. 2n). Any further interpretations are hampered by the fact that Iolo’s poem of thanks for the ring has not survived. Iolo may have compared the ring with an array of other far larger valuable objects. Another possibility is that Guto is referring to a purse that Iolo received as a gift and for which he composed a poem of thanks which has subsequently been lost. Nevertheless, it may be possible to interpret rhos aur (48) as a singular noun (‘[a picture of] golden roses’, see GPC 3095 s.v. rhos¹) and therefore Guto could be referring to a single part of the purse in lines 49–50 and not to the purse in its entirety, namely the gift that Catrin gave to the purse itself (see 45–6n). A picture of ‘golden roses’ could easily be compared with a ring.

53 tŷ’r gild  ‘The gilding’s house’. See GPC 1398 s.v. gild², where it is noted that the word was borrowed from the English gilt ‘a gilding, gilt’, but gild¹ ‘payment, charge’ is also perfectly possible. Guild-house is shown in OED Online s.v. guild 4, but the earliest example belongs to the end of the nineteenth century.

53 goldwir  It seems that goldwir ‘golden thread’ led Haycock (2001: 55) to argue that Catrin embroidered the velvet with metal thread, and must therefore have been a skilled seamstress. As is argued in the note on the purse, Catrin may well have made it herself, but she may have simply used golden thread instead of wire (see GPC 1448 s.v. goldwir).

54 tair llofft  ‘Three lofts’, probably a reference to the purse’s internal compartments, although it could also be a description of the roses in line 48.

55 llyna dlws  See 21n.

55 Llyna dlws llawen i dlawd  ‘Behold a joyous treasure for a poor man’. It is unlikely that Guto was actually poor (it could also be argued that [t]lawd ‘poor man’ is used objectively) as pleading poverty was a recognized feature of ‘cywyddau cymhortha’ (‘assistance cywyddau’), as they are described by Huws (1998b: 43). Cf. Llywelyn ab y Moel’s poem to his purse (see GSCyf poem 11).

57 ni ddwg grotiau mân  ‘It doesn’t take small groats’. Cf. Guto in his poem of thanks for a purse from Rhisiart Cyffin, dean of Bangor, 58.58 Coffr fawr nis câi offer fân ‘a great coffer that won’t receive trivial tools’. On grot ‘groat’, see OED Online s.v. 1 ‘A denomination of coin (in medieval Latin grossus, French gros, Italian grosso, Middle Dutch groot) which was recognized from the 13th c. in various countries of Europe. Its standard seems to have been in the 14th c. theoretically one-eighth of an ounce of silver; but its actual intrinsic value varied greatly in different countries and at different periods. (The adoption of the Dutch or Flemish form of the word into English shows that the ‘groat’ of the Low Countries had circulated here before a coin of that denomination was issued by the English sovereigns.)’

58 croes adail  ‘A cross-shaped building’. See the note on the purse.

59 caets aderyn  ‘A bird-cage’. Cf. Guto in his poem of thanks for a purse from Rhisiart Cyffin, dean of Bangor, 58.57 Caets i adar, coed sidan ‘A cage for birds, silk trees.’

61 eres o goed  ‘A valuable tapestry of wood’, possibly a reference to the rhos aur ‘golden roses’ in line 48 or to some other leafy decoration.

62 fal perth Foesen  ‘Like Moses’s bush’. Guto is referring to God’s manifestation before Moses on Mount Horeb. See Exodus 3.2 ‘And the angel of the Lord appeared unto him in a flame of fire out of the midst of a bush: and he looked, and, behold, the bush burned with fire, and the bush was not consumed.’ Similarly, the purse and its tapestry or decoration are so bright it seems to Guto that they are on fire. The metaphor may be extended in relation to Moses in lines 63–4 (see the note).

63 lloer  See GPC 2198 s.v. 2 (b) ‘fig. esp. of a woman or girl renowned for her beauty’ (cf. 66n lleuad).

63 lloer Dafydd  In Middle Welsh a proper name was usually lenited following a feminine noun, although there are exceptions (see TC 107–8; cf. GHS 24.53 Mantell Mihangel felyn ‘St Michael’s yellow cloak’). Yet, the caesura may also be hampering the mutation in this line.

63 Dafydd Llwyd  Dafydd Llwyd ap Gruffudd ab Ieuan Fychan ab Ieuan Gethin, Catrin’s husband. Guto composed both a praise poem (poem 86) and an elegy (poem 89) for him.

63–4 Adafedd, lloer Dafydd Llwyd, / A droes Dyfr ar draws deufrwyd  Although the words lloer Dafydd Llwyd ‘Dafydd Llwyd’s moon [= Catrin]’ are a sangiad (a form of ‘aside’) in the translation, they could also be part of the main sentence – ‘Dyfr wound the thread of Dafydd Llwyd’s moon across two embroidering frames’ – where Guto refers to Catrin twice. The reading A droes dyfr ar draws deufrwyd is shown in both GGl and Huws (1998a: 35) and is interpreted in the second as a reference to the embroidery on the purse which looked transparent like water (dyfr ‘water’; see ibid. 117). Haycock (2001: 55) then argues that Guto is extending the image to imply that the wave-like threads appear like the Red Sea opening. This interpretation is certainly attractive as an extension of the metaphor used in lines 61–2 (see 62n), namely that Guto is referring to another part of Exodus which describes Moses leading the Israelites from Egypt. Exodus 14.26 may be relevant: ‘And Moses stretched out his hand over the sea; and the Lord caused the sea to go back by a strong east wind all the night, and made the sea dry land, and the waters were divided.’ But Exodus 14.26 may be more pertinent: ‘And the Lord said unto Moses, “Stretch out thine hand over the sea, that the waters may come again upon the Egyptians, upon their chariots, and upon their horsemen.’ The possible implication is that the threads used by Catrin to embroider the purse on two embroidering frames seem miraculously like bubbling, gurgling waters. According to Haycock (2001: 55), the biblical references would serve to show Catrin’s piousness and also her skill, to a lesser extent, although there is always a danger that Moses’s staff could overshadow Catrin’s needle. This interpretation is hampered slightly by the interpretation of Dyfr as a proper name instead of a noun, dyfr (see 64n), but it does not make it obsolete. Guto may be intentionally playing with the different meanings of Dyfr and dyfr in relation to Moesen ‘Moses’ in line 62 (see the note).

64 Dyfr  Along with Enid and Tegau, Dyfr Wallt Euraid (‘Dyfr of the Golden Hair’) was one of ‘Tair Rhiain Ardderchog Llys Arthur’ (‘Three Splendid (Famous) Maidens of Arthur’s Court’) (see TYP³ 230, 337; WCD 218; GSRh 5.31). According to one of the ‘Areithiau Pros’ (‘Prose Narratives’), Dyfr was the lover of Glewlwyd Gafaelfawr, one of the officers of Arthur’s court (see AP 30). She was often named by the poets for her beauty, usually in relation to women with blonde hair (see GGMD iii, 4.7n). Did Catrin therefore have blonde hair?

66 y Llwyd  A reference to Catrin’s husband, Dafydd Llwyd ap Gruffudd. Llwyd is understood as a proper name instead of a noun or adjective.

66 lleuad  ‘Moon’. See GPC 2167 s.v. 2 (b) ‘fig. esp. of a lady of outstanding beauty, a remarkably fair (young) woman’ (cf. 63n lloer).

68 Eifionydd  See 17n.

71 ŵyr Anna  ‘St Anne’s grandson’, namely Jesus Christ, according to apocryphal legends, as Mary was daughter of Anne and Joachim (Mary’s parents are not named in the Bible) (see Cartwright 1999: 17, 24–7; GEO 3.86n; poems for Anne and to Anne and her family by Hywel Swrdwal in GHS poems 21 and 22).

Bibliography
Cartwright, J. (1999), Y Forwyn Fair, Santesau a Lleianod: Agweddau ar Wyryfdod a Diweirdeb yng Nghymru’r Oesoedd Canol (Caerdydd)
Gruffydd, R.G. (1985), ‘Cywyddau Triawdaidd Dafydd ap Gwilym: Rhai Sylwadau’, YB XIII: 167–77
Haslam, R., Orbach, J. and Voelcker, A. (2009), The Buildings of Wales: Gwynedd (London)
Haycock, M. (2001), ‘ “Defnydd hyd Ddydd Brawd”: Rhai Agweddau ar y Ferch ym Marddoniaeth yr Oesoedd Canol’, G.H. Jenkins (gol.), Cymru a’r Cymry 2000 (Aberystwyth), 41–70
Huws, B.O. (1998a), Detholiad o Gywyddau Gofyn a Diolch (Caernarfon)
Huws, B.O. (1998b), Y Canu Gofyn a Diolch c.1350–c.1630 (Caerdydd)
Jones, A.M. (2007), ‘Gwisgoedd ac Ategolion yn Llenyddiaeth yr Oesoedd Canol c.700–c.1600’ (Ph.D. Cymru [Aberystwyth])
Loomis, R.S. (1974), Arthurian Literature in the Middle Ages (Oxford)
Matonis, A.T.E. (1980–2), ‘Cywydd y Pwrs’, B xxix: 441–52
Parry, T. (1929–31), ‘Statud Gruffudd ap Cynan’, B xx: 25–33

Stema fwy