Y llawysgrifau
Cadwyd testun o’r gerdd ddychan hon i Guto, neu rannau ohoni, mewn 60 o lawysgrifau. Mae ei thraddodiad llawysgrifol bron yn unffurf ag eiddo’r gerdd a ganodd Guto i’w hateb (cerdd 101), gan fod y ddwy gerdd wedi eu cofnodi ynghyd ymron ym mhob llawysgrif (yr eithriadau yn achos y gerdd hon yw C 3.2, LlGC 255A, LlGC 1559B, LlGC 1579C, LlGC 2033B a LlGC 3038B, ond ni bu’n rhaid pwyso ar dystiolaeth y llawysgrifau hynny wrth lunio’r golygiad; gw. y stema; noder na fu’n bosibl adlewyrchu dyddiadau’r llawysgrifau yn y stema oherwydd prinder gofod). Mae’n eglur, felly, fod y ddwy gerdd yn cylchredeg ynghyd o gyfnod cynnar, ac mae prinder amrywio o ran trefn llinellau yn awgrymu na chawsant eu traddodi gan draddodiad llafar esgeulus (noder nad yw hynny’n sail i gredu na chawsant eu traddodi gan draddodiad llafar da, a gall fod testun BL 14882 yn deillio o draddodiad felly). Fodd bynnag, ni ellir dibynnu’n llwyr ar dystiolaeth unrhyw lawysgrif unigol nac ychwaith gasgliad o lawysgrifau y bernir eu bod yn deillio o ffynhonnell goll. Rhoddwyd ystyriaeth lawn i dystiolaeth pob ffynonnell goll wrth lunio’r testun golygedig, ynghyd â thystiolaeth dwy lawysgrif na ellir eu cysylltu’n agos ag unrhyw lawysgrif arall, sef LlGC 3057D a LlGC 16129D. Yn amlach na pheidio dilynwyd tystiolaeth mwyafrif y llawysgrifau, ac ni thrafferthwyd nodi hynny bob tro yn y nodiadau isod.

Llinellau 1, 19 a 32 a darnau o linellau 4, 17 a 44 yn unig a geir yn Llst 55, llinellau 1–2, 29–40, 53–6 a 61–2 yn unig yn LlGC 3038B, cwpled 35–6 yn unig yn LlGC 1559B, LlGC 1579C a LlGC 2033B, cwpled cyntaf y gerdd yn unig yn Pen 221 a chwpled olaf y gerdd yn unig yn LlGC 834B (collwyd gweddill y gerdd). Llinellau 40–64 yn unig a geir yn Ba 17569, lle collwyd gweddill y gerdd.

Trawsysgrifiadau: BL 14969, Brog I.2, LlGC 3049D, LlGC 3057D a LlGC 17114B.

Stema

Llinellau a wrthodwyd
Ceir cwpled ychwanegol yn dilyn llinell 48 yn LlGC 16129D:

hwn ddus oi gyfflybu yn dda
i luoedd galaleia.

Mae ei absenoldeb ym mhob testun arall yn awgrymu’n gryf mai ychwanegiad ydyw (o bosibl yn sgil y lluoedd yn llinell 49). Ceir cwpled ychwanegol arall yn dilyn llinell 54 yn C 4.156:

aed ynno nid yw anodd
gelwrn hen i gael un rhodd.

Eto, amheuir mai ychwanegiad ydyw gan nas ceir mewn llawysgrifau eraill.

Teitl
Digon cyffredinol yw’r teitlau a geir ym mwyafrif y llawysgrifau a’r tebyg yw mai o’r gerdd ei hun y lloffwyd eu cynnwys. Noder yr hyn a geir yn LlGC 3057D k’ dychan i gytto/r/ glyn ag i ddangos ple kay fo ddigon o fwyd i borthi i haint, sy’n cyd-fynd â phrif ddiben y cywydd, sef dyrchafu lletygarwch abaty Glyn-y-groes. Diddorol hefyd yw’r hyn a geir yn LlGC 17114B dyvaliad ir gvtto or glyn (ar dyfaliad ‘gwatwar, gwawd’, gw. GPC 1122 d.g. (c); cf. 97.27–8). Sylwer hefyd ar gynnig C 2.202 cowydd yn hauru ar gytto ’r glyn i fod yn glaf ar wilie i natolig o eis[au] bwyd yn i dy. Y gair allweddol yw hauru, sy’n awgrymu yr amheuai rhyw gopïydd nad ar wirionedd pur y seiliwyd yr hanes a geir yn y gerdd. Ni ddilynwyd tystiolaeth unrhyw lawysgrif unigol wrth lunio teitl y golygiad, ond barnwyd bod modd rhoi ystyriaeth i eiddo LlGC 16129D k’ dychan i gytto or glyn pan oedd gartre y[n] gla ar nydolig ag wedi kael gwadd gyn abad llyn egwestl, X⁴ kywydd dychan am fod gytto gartre ar wyl yn glaf ac X⁷ (gw. C 2.202 uchod). Gwelir ynddynt yr hyn a fu, yn ôl pob tebyg, yn fan cychwyn gwirioneddol yr anghydfod, sef absenoldeb Guto o Lyn-y-groes adeg gŵyl y Nadolig (ymhellach, gw. nodiadau esboniadol y gerdd hon).

Enw’r bardd
Ceir gwybodaeth am gartref Syr Rhys yn LlGC 16129D ac X¹ (ac eithrio C 4.156) or drewen ac yn BL 31061 ac X⁵ o garno. Nid yw’n eglur beth a geid yn X⁶: Brog I.2 s^r rys ap holl’ dyrno^r ai k, LlGC 6681B s^r rys ^{ap howel dvrnor} or drewen ai kant. Yn y ddwy lawysgrif hynny’n unig, o bosibl, y ceir gwybodaeth am ach y bardd.

1 Gutun y Glyn  Gthg. C 2.202, LlGC 16129D, X³, X¹⁰ a rhai o lawysgrifau X⁸ Gutun o’r Glyn. Dengys enw tad Guto, Siancyn y Glyn, mai’r fannod yn unig a geir yn eu henwau (gw. GHS 24.42 Mab Siancyn y Glyn â’r glod a 54 Y sy glog eos y Glyn).

1 a fu  Gthg. ffurfiau amrywiol ar y sy yn LlGC 16129D, X¹, X⁵ ac X⁷ (dilynwyd BL 14882 yn GGl). Gellid dadlau bod Gutun y Glyn y sy glaf yn agoriad mwy uniongyrchol a syfrdanol i’r gerdd sy’n cyd-fynd â’r modd y tystir bod Guto’n parhau i ddioddef o afiechyd wedi’r ŵyl (gw. 6–7). Ond deil trwch y llawysgrifau mwy dibynadwy mai ffurf orffennol y ferf a geir yma. Esbonio y mae Syr Rhys pam na threuliodd Guto’r ŵyl yng Nglyn-y-groes, a hynny wedi i’r ŵyl honno gael ei chynnal. Efallai mai yn sgil y tebygrwydd rhwng f ac s mewn orgraff rhai llawysgrifau y cafwyd yr amrywio hwn (mae’r ddwy lythyren bron yn unffurf yn nhestunau Llywelyn Siôn).

2 gweryd  Gthg. Brog I.2 gorwedd, X³ gwir ac X⁹ (ac eithrio LlGC 16964A) gwared.

2 nid  Dilynir mwyafrif y llawysgrifau, er nad yw’n eglur yn aml beth a geid mewn ffynonellau coll, ai nid neu nis. Ceir yr ail ddarlleniad yn BL 31061, Brog I.2, LlGC 3049D ac X⁵ (ond noder mai darlleniad y golygiad a geir yn C 2.114).

2 esgoraf  Gthg. X⁵ (ac eithrio C 2.114) hepgoraf, gair sy’n dwyn yr un ystyr, yn fras, ag esgoraf.

4 i wahawdd  Gthg. Brog I.2 ef i wledd, LlGC 3057D ef i wadd, LlGC 6681B ef o wledd ac X⁵ ar wawdd i (darlleniad GGl). Ceir y terfyniad -odd mewn nifer o lawysgrifau, ond bernir mai -awdd a geid yn y gynsail.

5–6  Ni cheir y cwpled hwn yn Stowe 959.

6 gul  Gthg. LlGC 17114B, X⁶ a rhai o lawysgrifau X⁵ glaf neu gla’.

9 Gan enwyn y gwenwynodd  Gthg. X³ Gan newyn y gwineuodd, dan ddylanwad newyn yn y llinell flaenorol, yn ôl pob tebyg.

11–12  Ni cheir y cwpled hwn yn Stowe 959.

11 ei ddigwyl  Gthg. BL 31061 i dvgwyl, LlGC 3057D i ddiwgwyl, LlGC 16129D y duwgwyl, X⁵ y dydd digwyl (neu dygwyl). Ceir y fannod yn narlleniad GGl y digwyl, ond dengys y treiglad ddigwyl ym mwyafrif y llawysgrifau mai’r rhagenw a olygir wrth y neu i. Ni cheir digwyl fel ffurf amrywiol ar dygwyl yn GPC 1132, ond nodir enghreifftiau o’r gair yn y ffurf honno (cf. digwyl yn fersiwn llawysgrif Llst 200 o stori ‘Yspryd Gwidw’, a gopïwyd oddeutu canol y bymthegfed ganrif, Jones 1929: 102).

12 yn dal ei  Gthg. LlGC 3057D i de deil i, LlGC 6681B i dalio ac X⁵ dala (darlleniad GGl).

15 bara rhyg  Gthg. BL 31061 a LlGC 16964A bara’r rhyg, efallai yn sgil a’r haidd yn ail ran y llinell.

17–18  Ni cheir y cwpled hwn yn C 2.114 na LlGC 16129D.

18 penial  Dilynir y ffurf a geir ym mwyafrif y llawysgrifau. Cf. BL 14882 a Gwyn 4 peinial, BL 31061 pen ol, Brog I.2 peniol a LlGC 17114B peinioel (gw. GPC 2717 peinioel).

18 gnopennau  Ansicr. Dilynir y ffurf ar y gair a geir yn C 2.202, Gwyn 4, LlGC 3057D ac X⁶. Cf. BL 14969, Stowe 959, LlGC 3049D, Pen 152, X¹⁰ gnapynnau, BL 31061, Bodley Welsh e 8, LlGC 16964A, Pen 83 gnepynnau (darlleniad GGl), CM 27, LlGC 5269B gnopynnau, LlGC 17114B gnepennau, X¹ gnapennau (gw. GPC 517 d.g. cnap¹). Nid yw’n eglur yn aml beth a geid mewn ffynonellau coll, ac ni ellir ond dyfalu beth a geid yn y brif gynsail. Ymddengys y gellir cyfiawnhau darlleniad y golygiad, ond gellid gnapynnau neu gnepynnau hefyd yr un modd. Cynigir bod cnopen yn ffurf fachigol amrywiol ar cnap, er nas nodir yn GPC.

19–22  Ni cheir y llinellau hyn yn Stowe 959.

19 e’  Gthg. C 2.114 a LlGC 17114B vo, Pen 83 ve.

19 i’r  Gthg. CM 27 ac X⁴ i’w.

26 annair  Gthg. BL 31061 na iar, C 2.114, LlGC 16129D nag iar (darlleniad GGl) a LlGC 17114B anyr.

26 gul  Gthg. LlGC 3057D a nifer o lawysgrifau X⁸ gwael, X⁹ ac X¹⁰ goel.

27 digwyl  Cf. 11n.

28 na ŵyr pwyll  Gthg. BL 31061, C 2.202 ac X¹ na ŵyr y, LlGC 3057D, LlGC 6681B ac X⁵ heb ddim o’r, yn sgil darllen wnâi’r, o bosibl, a chyfrif y llinell yn chwesill.

29–30  Ni cheir y cwpled hwn yn Stowe 959.

29 Dwgws  Gall fod LlGC 16129D dwgen yn ffurf ar yr enw priod (ond cf. GPC 1104 d.g. dwgan, dwgen ‘budrogen, dihiren’).

31 ifanc  Ansicr. Dilynir y ffurf a geir yn C 2.114, LlGC 3057D, LlGC 16129D, X¹, X⁴, X⁶ ac X⁷. Cf. BL 31061, X², X⁹ ac X¹⁰ ieuanc, LlGC 17114B iyfank.

33 cawr  Gthg. LlGC 3049D ac X⁵ carw. Ceir gwell ystyr yn narlleniad y golygiad.

35–6  Ni cheir y cwpled hwn yn LlGC 17114B.

39 ’n y  Dilynodd GGl i’r ddarlleniad unigryw C 2.114.

42 donnau  Gthg. X⁵ a rhai o lawysgrifau X⁸ dân ei. Y tebyg yw mai rhithffurf a geid yn X⁴ doniau (ac yn X¹ ac X³ o bosibl) yn sgil camddarllen -nn-. Ni cheir darlleniad GGl danau yn y llawysgrifau a drafodir yma.

43–6  Ni cheir y llinellau hyn yn Stowe 959.

44 Llanegwestl  Gthg. darlleniad GGl Llyn Egwestl yn X², X⁴ ac X⁷ (cf. 116.34). Yn LlGC 16129D a LlGC 17114B yn unig y ceir Egwystl.

45 Llyna, yn fwy’r llawenydd  Gthg. darlleniad GGl Llyna’n fwy ein llawenydd yn C 4.156 ac X⁵.

49 uwch Caerlleon  Ceir treiglad meddal i’r enw yn nifer o’r llawysgrifau cynharaf (gw. GGl uwch Gaerlleon), ond ymddengys mai’r gysefin a geid yn dilyn uwch heblaw mewn cyfansoddeiriau (gw. TC 401–2).

51–2  Ni cheir y cwpled hwn yn BL 14882, C 4.156 na CM 40.

58 Ieuan  Gthg. BL 14882, Brog I.2, C 2.114, C 2.202, LlGC 3057D, LlGC 16129D a LlGC 16964A Ifan. Dilynir y ffurf fwy arferol a geir yn y llawysgrifau eraill.

58 wynebwyn  Gthg. X⁵ yn febyn (gw. GPC 2389 d.g. mebyn ‘baban, bachgen bach neu ieuanc’). Tybed a yw’r amrywiad hwn yn deillio o gred fod cyswllt rhwng Guto ac abaty Glyn-y-groes, chwaethach yr abad, er yn gynnar yn ei fywyd? Dilynir mwyafrif y llawysgrifau.

59 a’i  Gthg. darlleniad GGl ar yn BL 31061, LlGC 16129D, LlGC 21290E, X⁴ ac X⁷.

60 manach  Dilynir y ffurf a geir ym mwyafrif y llawysgrifau. Cf. Bodley Welsh e 8, X³, X⁴ ac X⁶ fynach (gw. GPC 2533 d.g. mynach¹).

61 bu un  Gthg. LlGC 21290E benna, X² bo vn. Ceir gwell ystyr ym mwyafrif y llawysgrifau.

62 y  Ansicr. Dilynir C 2.202 (gthg. CM 27 y dair, felly nid yw’n eglur beth a geid yn X⁷), C 4.156, X² ac X⁴. Gthg. darlleniad GGl dair yn y llawysgrifau eraill. Cynigir mai darlleniad y golygiad yw’r lectio difficilior yn yr achos hwn, a bod enwogrwydd y dair gormes (gw. y nodyn esboniadol ar y llinell hon) wedi dylanwadu ar ddarlleniadau’r llawysgrifau. Fel enw benywaidd y trinnir gormes yn gyffredinol ond gellir ei ystyried yn enw gwrywaidd hefyd (gw. GPC 1491). Mae’n briodol ystyried mai at un ormes wrywaidd, benodol y cyfeirir yma, sef Llywarch Hen. Roedd ef, yn ôl traddodiad, yn un o’r [t]air gormes a borthwyd gan Feuno, ac fe’i uniaethir â Guto yn llinellau 59–60. At hynny, mae arall yn llinell 64 yn awgrymu mai ‘gormes arall’ (unigol) a olygir, yn hytrach na ‘thair gormes arall’ (lluosog).

64 i’w  Gthg. darlleniad GGl i yn C 4.156, X², X⁴ a rhai o lawysgrifau X⁵.

64 arall  Gthg. C 2.202, C 4.156, LlGC 16129D a LlGC 17114B (C 2.114 araⁱll). At Guto’n benodol y cyfeirir yma yn hytrach nac at bobl eraill y gellid darparu bwyd ar eu cyfer yng Nglyn-y-groes.

Llyfryddiaeth
Jones, T.G. (1929), ‘Ysbryd Gwido a’r Prior’, B v: 100–12

Cywydd dychan i Guto yw hwn o waith Syr Rhys y gellir ei rannu’n dair adran: dychenir y wledd honedig wachul a gynhaliodd Guto yn ei gartref yn yr adran gyntaf (llinellau 1–28), dychenir cyflwr truenus Guto ei hun yn yr ail (29–40) a chanmolir abaty Glyn-y-groes yn yr adran olaf fel man lle gallai Guto geisio iachád (41–64). Ymhellach ar gyd-destun y cywydd, gw. y cywydd a ganodd Guto i’w ateb (cerdd 101).

Dyddiad
Fel y dadleuir yn nodiadau esboniadol cerdd 101, mae’n debygol fod y ddwy gerdd wedi eu canu c.1465.

Golygiad blaenorol
GGl cerdd CVIII.

Mesur a chynghanedd
Cywydd, 64 llinell.
Cynghanedd: croes 53% (34 llinell), traws 22% (14 llinell), sain 19% (12 llinell), llusg 6% (4 llinell).

1 Gutun y Glyn  Er mwyn y gynghanedd sain y defnyddir Gutun yn y llinell hon yn hytrach na Guto. Mae’r ddau enw’n ffurfiau anwes ar yr enw Gruffudd (gw. Morgan and Morgan 1985: 103). Fel Guto y cyfeirir at y bardd yn llinellau 17 a 53. Ceir lle i gredu mai at Guto y cyfeirir mewn cywydd a ganodd Gwerful Mechain i Lywelyn ap Gutun, lle gelwir y bardd yn Gutun ddwywaith, gw. GLlGt 10–11. Gwneir hynny yn y brifodl yn yr ail enghraifft (GGM 7.35–6 Gynt yr oedd heb ganto’r un / Ac eto fal y Gutun), ond defnyddir Gutun yn yr orffwysfa yn yr enghraifft gyntaf, a hynny’n rhydd o ofynion odl (ibid. 7.7–8 Haerwyd ym herwa o’i dir / Fal Gutun o foly goetir). Mae’n bosibl mai at Guto y cyfeirir wrth yr enw Gutun yn GLlGt 4.3 ac 8.

2 gweryd  Ffurf trydydd unigol presennol mynegol y ferf gwared ‘cynnig gwaredigaeth, iacháu, adfer i iechyd’, gw. GGMD iii, 5.90 gwir na’m gweryd ‘gwir yw na’m hadferir i iechyd’; GPC 1582 d.g. gwaredaf 1 (a); cf. 37.

2 esgoraf  Gw. GPC 1244 d.g. esgoraf¹ 5 (b) ‘bwrw allan, … cael gwared o, ymwared â, gadael, gollwng ymaith, rhyddhau; dianc rhag, osgoi; goroesi’. Ni fyn Syr Rhys anghofio am ei gyfaill o fardd, a diben ei gywydd yw ei ddenu’n ôl i’w gwmni yn abaty Glyn-y-groes, gw. 41–64; cf. GHC 24.23–4 a GSH 21.27–8.

4 gwahawdd  Gw. GPC 1562 d.g. gwahodd ‘galwad (i dderbyn rhyw fudd, cymryd rhan mewn rhyw ddigwyddiad); gwledd’. Dengys y cyfeiriad at ŵyl Ystwyll yn llinell 27 (gw. y nodyn) mai at ŵyl y Nadolig y cyfeirir yma, ac yn benodol at wledd y Nadolig a gynhelid yn abaty Glyn-y-groes yng nghwmwd Iâl (gw. y nodyn isod).

4 Iâl  Cwmwd yng ngogledd Powys lle saif abaty Glyn-y-groes, gw. WATU 94.

5 mwg ennaint  Bernir mai ‘baddon’ a olygir wrth ennaint yma, gw. GPC 1218 d.g. (b). Cymherir golygfa fyglyd yr ŵyl wachul a gynhaliodd Guto yn ei gartref i stêm yn codi o faddon poeth. Y tebyg yw y defnyddir ennaint mewn ystyr wahanol yn llinell 41 wrth sôn am abaty Glyn-y-groes, gw. ibid. (a) ‘eli, iraid, olew’.

7 doluriau llechau  Gw. GPC 2124 d.g. llech³ ‘anhwylder (gan mwyaf mewn plant) a achosir gan ddiffyg fitamin D, ac a nodweddir gan anffurfiad corfforol oherwydd meddalu’r esgyrn; clwy pennau, y dwymyn doben; chwydd caled, chwarren: rickets; mumps; hard swelling, kernel’. Fodd bynnag, mae’n hynod o annhebygol fod Guto naill ai’n dioddef o ‘rickets’ ar y pryd neu wedi dioddef o’r afiechyd pan oedd yn blentyn, ac nid yw clwy’r pennau na ‘chwydd caled’ yn debygol ychwaith gan nad ydynt yn cyd-fynd â symptomau eraill a ddisgrifir gan Syr Rhys ac yng nghywydd Guto. Gan mai hon yw’r enghraifft gynharaf o’r gair llechau yn GPC a’r unig un a berthyn i’r bymthegfed ganrif, anodd yw barnu beth yn union a ddynodai yn ystod y ganrif honno. Ceir dau bosibilrwydd, sef naill ai bod llechau yn dynodi poen stumog neu afiechyd arall digon cyffredinol, neu mai ‘rickets’ neu glwy’r pennau a olygir wedi’r cyfan, ac mai gor-ddychan bwriadol ydyw yn y llinell hon. Ymhellach, gw. nodiadau esboniadol cerdd 101.

9 enwyn  Sef llaeth afiach; ymhellach, gw. nodiadau esboniadol cerdd 101.

10 heb ei rodd  Byddai wedi bod yn ddisgwyliedig i Guto gyflwyno rhodd o gerdd yn gyfnewid am ei le yng ngwledd y Nadolig yng Nglyn-y-groes.

11 digwyl  Ffurf ar dygwyl, sef dydd + gŵyl, gw. GPC 1003 a 1132 d.g. dygwyl; y nodyn testunol ar y gair. Tybed a oes yma awgrym o dig + gŵyl hefyd? Cyfeirir at ŵyl y Nadolig, gw. 4n.

14 bara gwyn  Gw. Scully 1995: 36, ‘The recognized standard of excellence among breads … the bread traditionally ranked as best by physicians, and prized above all on the medieval dining board as finest paindemayne (“hand-bread” or table-bread), was a pure white, leavened bread made from the flower of flour of wheat, alone’; Hagen 1992: 9, ‘Barley gluten tends simply to dissolve into a watery suspension. Rye has its own gluten, but this does little to aid the expansion of the dough. There is no appreciable gluten in oatmeal. These factors explain why wheat was sought after for bread making.’ Gw. hefyd Wilson 1973: 237–55 a Lucas 1960: 8–43.

15 bara rhyg  Bara wedi ei wneud o flawd a wnaed o rawn ŷd rhyg (gw. GPC 3136 d.g. rhyg ‘ŷd gwydn sy’n dwyn grawn brown golau’). Fe’i defnyddid hefyd i borthi anifeiliaid, a gall mai dyma ergyd ddilornus y cyfeiriad mewn perthynas â Guto, cf. bara rhyg a bawr. Cf. Hagen 1992: 12, ‘Wheaten loaves were regarded as superior, white bread being preferred for the Eucharist. Those who chose to eat barley bread did so from ascetic motives. When Bishop Basil offered Julian barley bread such as he ate himself, the emperor was insulted, “barley is only fit for horses” (hors mete is bere), and offered Basil some grass’ (dyfynnir o Skeat 1881: 62).

15 pawr  Ffurf trydydd unigol presenol mynegol y ferf pori.

15 yr haidd  ‘Y bara haidd’ (gw. GPC 1814 d.g. haidd ‘barlys, sef math o ŷd coliog’). Defnyddid ei rawn mewn blawd i wneud bara a ystyrid yn israddol. Cf. y modd y disgrifir y lluniaeth a gynigir i Ronabwy a’i wŷr ar aelwyd ddiflas Heilyn Goch fab Cadwgan, BRh 3.4–7 A chynneu tan gwrysc udunt a mynet y pobi a oruc y wreic, a dwyn y bwyt udunt, bara heid a chaws a glastwfyr llefrith (sylwer bod gan chwedl ‘Breuddwyd Rhonabwy’ gyswllt agos â gogledd Powys a’r Gororau). Gw. hefyd 27n.

16 Bara disyml, bwrdeisiaidd  A dilyn rhediad naturiol y cwpled, ystyr negyddol sydd i’r ddau ansoddair yn y llinell hon, sef disgrifiadau dirmygus o’r bara rhyg a’r bara haidd y mae Guto’n eu bwyta. Er mai ystyron cyffredinol gadarnhaol a roir i disyml yn GPC 1052 d.g. 1 a 2, mae 2 (a) ‘syml, plaen’ yn gweddu yma fel disgrifiad o fara eilradd (er mai yn 1606 y ceir yr enghraifft gynharaf o’r gair yn yr ystyr honno yno). Ac ystyried bod Syr Rhys yn moli rhinweddau iachusol abaty Glyn-y-groes yn y cywydd hwn, byddai’n naturiol ddigon iddo gyfeirio at fwrdeisiaeth Guto yng Nghroesoswallt mewn modd dirmygus. Cf. llinell o gywydd Gruffudd ab Adda i’r fedwen, DGG² LXV.62 a OBWV 92 Disyml yw dy fwrdeisiaeth, lle ymddengys y defnyddir disyml mewn cyd-destun negyddol. Ni ellir ystyried y ddau ansoddair yn gadarnhaol ac eithrio os ystyrir llinell 15 yn sangiad a chysylltu’r llinell hon â’r cyfeiriad at fara gwyn yn llinell 14, ond mae hynny’n hynod o annhebygol.

18 penial  Ffurf amrywiol ar peinioel ‘wedi ei wneud o flawd gwenith (brown)’, yn hytrach na penial, ‘tyrfa’, gw. GPC 2717 d.g. peinioel, 2750 d.g. penial¹; GMBen 4.17n. Fe’i hystyrid yn llesol (gw. 14n).

19 e’  Geiryn rhagferfol, gw. GPC 1154 d.g. e² (b).

20 Dwgws  Yn y llinell hon, ynghyd â llinell 29, y ceir yr unig dystiolaeth ynghylch enw gwraig Guto. Yn ôl Morgan and Morgan (1985: 35), roedd Dwgws yn ffurf anwes ar yr enw Dyddgu.

21 siarled  Benthyciad o’r Saesneg charlet ‘math o gwstard sawrus’, gw. GPC 3264.

22 sied  Gw. GPC 3272 d.g. sied¹ ‘tir neu eiddo a ddychwelir, … fforffed; ?gwael, diwerth’. Gall fod y ddwy ystyr yn berthnasol.

23 bêr  Gw. GPC² 626 d.g. (b) ‘rhoden hirgul a wthir drwy gig er mwyn ei ddal a’i droi tra’i rhostir dros dân agored, sgiwer’.

24 gwin Siêp  Nid gwin o ardal Cheapside yn Llundain yn benodol (lle roedd marchnad fawr yn ystod yr Oesoedd Canol) eithr gwin da wedi ei brynu (gw. GPC 1662 d.g. gwin).

25 bragod brau  Ar bragod, gw. GPC 307 ‘math o ddiod frag a wneid gynt drwy eplesu cwrw a mêl ynghyd, ac yn ddiweddar drwy eplesu siwgr a pherlysiau a chwrw’. Cf. y cyfuniad hysbys bragod brig/frig ‘bragod ewynnog/ewyn bragod’, gw. ibid.; GIG X.74 Gwirodau bragodau brig, XXXIII.62 Wirod o’i aur fragod frig; GRhGE 12.11 Yn dwyn ystod, fragod frig. Os yw brig yn goleddfu bragod, mae’n rhaid fod bragod yn enw benywaidd gan Iolo Goch a Rhys Goch Eryri yma, yn groes i’r hyn a geir yn y llinell hon ac i’r hyn a nodir gan GPC.

26 annair gul  ‘Heffer denau’ (gw. GPC² 321 d.g. anner; cf. GLGC 180.23–4 y dyn a wertho dwy annair – o’r Nordd, / ef a ŵyr y ffordd a fo i’r ffair). Gall fod yn enghraifft arall o’r bwyd llwm a fwytai Guto yn ei gartref, neu, fel y gwelir yn yr aralleiriad, yn ddisgrifiad dilornus arall o Guto ei hun, cf. 6 mae’n gul o haint.

26 un o’r gwyliau  ‘[Yr] un o ddyddiau’r gwyliau’, sef y deuddeng niwrnod rhwng y Nadolig a gŵyl yr Ystwyll (gw. 27n).

27 glastwr  Gw. GPC 1405 d.g. glastwr¹ ‘math o ddiod lwydlas brin o faeth, sef llaeth wedi ei ddihufennu a’i deneuo â dŵr, dŵr wedi ei lasu â llaeth’. Cf. y dyfyniad o ‘Breudwyd Rhonabwy’ yn 15n yr haidd. Tybed ai ergyd y llinell nesaf, A wna i’r pen na ŵyr pwyll, yw bod rhywfaint o alcohol wedi ei ychwanegu at y ddiod?

27 digwyl Ystwyll  ‘Dydd gŵyl Ystwyll’, sef yr ŵyl a ddethlir ar 6 Ionawr i goffáu ymddangosiad Crist i’r doethion o’r Dwyrain, gw. GPC 3868 d.g. Ystwyll.

29 Dwgws  Gw. 20n.

29 Tegau  Tegau Eurfron, gwraig Caradog Freichfras a oedd yn enwog am ei phrydferthwch a’i diweirdeb, gw. WCD 600–2; TYP³ 503–6; GGMD iii, 4.32n. Ai cyfeiriad eironig ydyw?

30 cerbyd  Gw. GPC 464 d.g. cerbyd (b) ‘creadur trwsgl, dyn lletchwith blêr, bwnglerwr’.

31 Ydd oedd yn ifanc yn ddyn  Gwyddys bod Guto wedi canu mawl er pan oedd yn ifanc iawn a bod nifer o’i gerddi cynnar yn arddangos dawn anghyffredin o aeddfed, cf. disgrifiad Ieuan ap Hywel Swrdwal ohono yn ei gywydd i ddiolch am hugan i Syr Rhisiart Gethin ar ei ran, GHS 24.44 Clo ar awen clêr ieuainc.

33 Gwas cryf iawn megis cawr fu  Gwyddys bod Guto’n bencampwr ar daflu maen, gw. 33.39–44, 126.15.

37 gweryd  Gw. 2n.

38 cest  Gw. GPC 470 ‘bol (mawr), ceudod’. Nid ymddengys mai at faint bol y bardd y cyfeirir gan y nodwyd eisoes yn llinell 6 ei fod yn gul o haint.

39 bwth  Disgrifiad dirmygus o gartref y bardd, gw. GPC 357 ‘caban, llety, lluest, cwt, twlc’.

42 tonnau haint  Yr awgrym yw bod Guto’n boddi yn ei boen ac y byddai ymweld â Glyn-y-groes yn fodd i’w dynnu o’r dŵr. Gall hefyd fod ‘croen, crofen, crystyn, pil; ?wynepryd, pryd a gwedd’ yn berthnasol hefyd, ond ni cheir enghraifft o’r gair yn ei ffurf luosog yn GPC 3520 d.g. ton² (b), cf. MacCana 1960–2: 114.

44 Llanegwestl  Enw amrywiol ar yr abaty yng Nglyn-y-groes, gw. 105.44n.

44 lle enwogach  Hynny yw, enwocach na’r bwth (39) o gartref lle cynhaliodd Guto wledd y Nadolig yng Nghroesoswallt.

46 Lle bu’r Saeson Siôn y sydd  Cyfeirir at Siôn ap Rhisiart, a fu’n abad Glyn-y-groes rhwng c.1455 a 1480, yn ôl pob tebyg. Ef oedd rhagflaenydd yr Abad Dafydd ab Ieuan (1480–1503) a phrif olynydd yr Abad Richard Mason (1438–48). Mason a’i ragflaenydd yntau, Robert o Lancastr (1409–33), yw’r Saeson y cyfeirir atynt yma, yn ôl pob tebyg. Am ddyddiadau’r abadau, gw. Williams 2001: 298.

47 Rhydodyn  Plasty ym mhlwyf Llansawel yng nghwmwd Caeo a oedd yn enwog am ei haelioni, gw. WATU 191; GGLl 242; Davies ac Edwards 1982: 143–56; cf. GEO Atodiad D 40.3–4 Rhyd hynod hoywglod odyn, / Rhwydd ged, lle rhed pob rhyw ddyn; GMD 3.65–6 Llwybr hardd i brifardd brofi – o Benllyn / Gofyn Rhydodyn, ai rhaid oedi?; DN II.33–4 Megis rrif yr od vwch Rydodyn, / Megis rrif y dail ar wiail yn.

47–8 nid adwaen … / Abad well  Treiglir ansoddair cymharol ar ôl enw gwrywaidd mewn gosodiad negyddol, gw. TC 342.

49 Y lluoedd uwch Caerlleon  Yn ôl ‘Historia’ Sieffre, sefydlwyd tref Caer gan Leon Gawr, gw. BD 25.15–17. Cyfeirir yma at y lluoedd a grynhôi yn abaty Glyn-y-groes, a safai ar dir uwch na Chaer ar odre mynyddoedd y Berwyn. Gall fod yma awgrym hefyd fod yr abaty yn rhagori ar eglwysi Caer, neu mai’r ‘lluoedd o’r tu hwnt i Gaer’ a olygir.

50 parth y saint  Gw. GPC 2694–5 d.g. parth (a) ‘ardal, rhanbarth’, (b) ‘llawr (yn enw. mewn cegin), aelwyd; ystafell fyw, cartref; ?llwyfan isel mewn neuadd’. Ymddengys fod yr ail ystyr yn fwy perthnasol, a bod ‘llawr y saint’ yn cyfeirio at letyau a cheginau yn abaty Glyn-y-groes.

55 Y cyff hen, yno y caiff fwyd  Cywesger yno y yn ddeusill.

56 annwyd  Gw. GPC² 345 d.g. annwyd² (b) ‘haint firol sy’n achosi llid ar bilennau gludiog y trwyn a’r llwnc … unrhyw anhwylder corfforol tebyg y tybir yn gyffredin ei fod yn cael ei achosi gan oerfel’. Canwyd y cywydd hwn yn nyfnder gaeaf, ac felly ni raid cymryd yn ganiataol fod yr annwyd yn gysylltiedig â’r haint a ddisgrifir ar ddechrau’r gerdd, ond gall hefyd mai disgrifiad cyffredinol ydyw o anhwylder y bardd.

58 Ieuan abad  Gan fod Ieuan a Siôn yn ffurfiau ar yr un enw, y tebyg yw mai at yr Abad Siôn ap Rhisiart y cyfeirir yma.

59–60 Fal Llywarch a’i farch yw fo / Hen fanach yn nhŷ Feuno  Troes Llywarch Hen fab Elidir Lledanwyn yr arwr o gig a gwaed o’r Hen Ogledd yn brif gymeriad saga chwedlonol y gwelir ei olion mewn cyfres o englynion a elwir ‘Canu Llywarch Hen’. Ynddi fe’i portreedir fel hen ŵr blin a musgrell a fu unwaith yn nerthol a golygus, portread sy’n cyd-fynd â’r darlun truenus a greir o Guto yn y cywydd hwn (gw. 29–40). Yr un mor berthnasol yw cyswllt y saga â Phowys a’r Gororau ynghyd â’r ffaith y credai Syr Rhys fod Llywarch Hen yn fardd ac yn un o’r tair gormes y bu Beuno yn gyfrifol am eu porthi, gw. 106.49; 61–2n isod; CLlH passim; TYP³ 422–4. Cyfeirir at [f]arch glas Llywarch yn ‘Cân yr Henwr’, a gall fod traddodiadau amgenach yn perthyn iddo un tro, gw. CLlH 10; cf. GMBen 17.43 Aeth march ail Llywarch i’r llan. Ar Feuno (m. c.642), sant a gysylltid â gogledd Cymru ac yn arbennig â Chlynnog Fawr, gw. TWS 74–88; LBS i: 208–21; GGMD iii, 2.2n; GSRh 7.19n. Fel y gwelir yn y aralleiriad, bernir mai Llywarch … / Hen a enwir yma wrth ei enw cydnabyddedig.

61–2 Beuno … / A borthes y gormes gynt  Cyfeirir at un o’r tair gormes a borthwyd gan Feuno, sef Llywarch Hen, gw. y nodyn uchod. Y ddau ormes arall oedd Llumenig fab Mawan a Heledd ferch Cyndrwyn. Dychanwyd Guto gan Syr Siôn Leiaf yn yr un modd mewn cywydd i Risiart Cyffin, deon Bangor, lle’i cymharwyd â Llywarch Hen fel un o’r tair gormes. Ymhellach, gw. Salisbury 2011: 93–118.

Llyfryddiaeth
Davies, E.R.Ll. ac Edwards, E. (1982), ‘Teulu Ifor Hael a’r Traddodiad Nawdd’, YB XII: 143–56
Hagen, A. (1992), A Handbook of Anglo-Saxon Food: Processing and Consumption (Chippenham)
Lucas, A.T. (1960), ‘Irish Food Before the Potato’, Gwerin, 3: 8–43
MacCana, P. (1960–2), ‘Nodiadau Amrywiol’, B xix: 114–17
Morgan, T.J. and Morgan, P. (1985), Welsh Surnames (Cardiff)
Salisbury, E. (2011), ‘Rhisiart Cyffin ab Ieuan Llwyd, Deon Bangor’, Dwned, 17: 73–118
Scully, T. (1995), The Art of Cookery in the Middle Ages (Woodbridge)
Skeat, W.W. (1881), Aelfric’s Lives of the Saints I–II (London)
Williams, D.H. (2001), The Welsh Cistercians (Leominster)
Wilson, C.A. (1973), Food and Drink in Britain from the Stone Age to Recent Times (London)

This satire of Guto by Syr Rhys can be split into three parts: the allegedly awful feast that Guto held in his home is lampooned in the first section (lines 1–28), Guto’s own wretchedness is lampooned in the second section (29–40) and in the third section the abbey of Valle Crucis is praised as a place where Guto can seek solace (41–64). For the context of the poem, see further Guto’s reply (poem 101).

Date
As is argued in the notes for poem 101, it is likely that both poems were composed c.1465.

The manuscripts
This poem, or parts of it, has survived in 60 manuscripts. Its manuscript tradition is almost identical to the poem that Guto composed in reply (poem 101), for both poems were copied together in almost every source and probably circulated together from a very early period. However, it is not possible to rely on the evidence of one single manuscript, and almost every group of manuscripts were consulted in the forming of this edition. Special attention was given to BL 14969, Brog I.2, LlGC 3049D, LlGC 3057D and LlGC 17114B.

Stemma

Previous edition
GGl poem CVIII.

Metre and cynghanedd
Cywydd, 64 lines.
Cynghanedd: croes 53% (34 lines), traws 22% (14 lines), sain 19% (12 lines), llusg 6% (4 lines).

1 Gutun y Glyn  The form Gutun is used instead of Guto in order to fulfil the cynghanedd sain in this line. Both names are colloquial forms of the name Gruffudd (see Morgan and Morgan 1985: 103). The poet is referred to as Guto in lines 17 and 53. He may have been referred to in a poem by Gwerful Mechain to Llywelyn ap Gutun, where the poet is twice named as Gutun, see GLlGt 10–11. This is done in connection with a rhyme in the second example (GGM 7.35–6 Gynt yr oedd heb ganto’r un / Ac eto fal y Gutun ‘Of yore he didn’t have one [girl] and again like the Gutun’), yet Gutun is used irrespective of rhyme in the first example (ibid. 7.7–8 Haerwyd ym herwa o’i dir / Fal Gutun o foly goetir ‘I was alleged to have prowled from his land like Gutun from the middle of a wood’). Guto may also have been referred to as Gutun in GLlGt 4.3 and 8.

2 gweryd  The third singular present indicative form of the verb gwared ‘to offer deliverance, to heal’, see GGMD iii, 5.90 gwir na’m gweryd ‘it is true that I will not be restored to health’; GPC 1582 s.v. gwaredaf 1 (a); cf. 37.

2 esgoraf  See GPC 1244 s.v. esgoraf¹ 5 (b) ‘cast forth, … get rid of, leave, dismiss, free; escape from, avoid; survive’. Syr Rhys vows not to forget about his fellow-poet, and the purpose of his poem is to entice him back to the abbey of Valle Crucis, see 41–64; cf. GHC 24.23–4 and GSH 21.27–8.

4 gwahawdd  See GPC 1562 s.v. gwahodd ‘bidding, call; feast’. The reference to the feast of Epiphany in line 27 (see the note) suggests that Syr Rhys is referring to the Christmas feast, specifically the Christmas feast held at the abbey of Valle Crucis in the commote of Yale, see the note below.

4 Iâl  A commote in north Powys where Valle Crucis abbey is located, see WATU 94.

5 mwg ennaint  It is likely that ennaint means ‘bath’ in this line, see GPC 1218 s.v. (b). Guto’s dire, smoky feast in his home is compared to steam rising from a bath. It seems that ennaint is used in a different context in line 41 in connection with Valle Crucis abbey, see ibid. (a) ‘ointment, unguent, oil’.

7 doluriau llechau  See GPC 2124 s.v. llech³ ‘rickets; mumps; hard swelling, kernel’. However, it is extremely unlikely that Guto suffered from rickets at the time or when he was a child, and both mumps and hard swelling are likewise unlikely as they do not match other symptoms described by Syr Rhys and Guto. As this is the earliest example of llechau in GPC and the only one that belongs to the fifteenth century, it is very difficult to decide what exactly its meaning was during the Middle Ages. There are two possibilities, either that llechau was used to denote stomach pains or some other general illness, or that it did indeed denote rickets or mumps and that it was meant as an exaggerated satire in this line. See further the notes on poem 101.

9 enwyn  ‘Buttermilk’, see further the notes for poem 101.

10 heb ei rodd  ‘Without his gift’. Guto would have been expected to provide a poem in exchange for a place in the Christmas feast at Valle Crucis.

11 digwyl  A form of dygwyl, namely dydd ‘day’ + gŵyl ‘feast’ (see GPC 1003 and 1132 s.v. dygwyl). Another meaning may have been implied, namely dig ‘bad’ + gŵyl ‘feast’. Syr Rhys is referring to the Christmas feast (see 4n).

14 bara gwyn  ‘White bread’. See Scully 1995: 36, ‘The recognized standard of excellence among breads … the bread traditionally ranked as best by physicians, and prized above all on the medieval dining board as finest paindemayne (“hand-bread” or table-bread), was a pure white, leavened bread made from the flower of flour of wheat, alone’; Hagen 1992: 9, ‘Barley gluten tends simply to dissolve into a watery suspension. Rye has its own gluten, but this does little to aid the expansion of the dough. There is no appreciable gluten in oatmeal. These factors explain why wheat was sought after for bread making.’ See also Wilson 1973: 237–55 and Lucas 1960: 8–43.

15 bara rhyg  ‘Rye bread’, bread made from flour which was made from grains of rye (see GPC 3136 s.v. rhyg). It was also used to feed animals, which is possibly why Syr Rhys refers to it here (cf. bara rhyg a bawr ‘he grazes on rye-bread’). Cf. Hagen 1992: 12, ‘Wheaten loaves were regarded as superior, white bread being preferred for the Eucharist. Those who chose to eat barley bread did so from ascetic motives. When Bishop Basil offered Julian barley bread such as he ate himself, the emperor was insulted, “barley is only fit for horses” (hors mete is bere), and offered Basil some grass’ (citing Skeat 1881: 62).

15 pawr  The third singular present indicative form of the verb pori ‘to graze’.

15 yr haidd  ‘The barley-bread’, see GPC 1814 s.v. haidd. Its grain was used in flour to make bread that was deemed inferior. Cf. the description of food offered to Rhonabwy and his men in the wretched home of Heilyn Goch fab Cadwgan, BRh 3.4–7 A chynneu tan gwrysc udunt a mynet y pobi a oruc y wreic, a dwyn y bwyt udunt, bara heid a chaws a glastwfyr llefrith; Davies 2007: 215 ‘The woman lit a fire for them with the sticks and went to cook, and brought them their food – barley bread and cheese, and watered-down milk’ (note that the legend of ‘Breuddwyd Rhonabwy’ was closely associated with north Powys and the Marches). See also 27n.

16 Bara disyml, bwrdeisiaidd  Following the natural flow of the couplet, both adjectives in this line bear a negative meaning and disparagingly describe Guto’s bara rhyg ‘rye-bread’ and ‘bara haidd’ ‘barley-bread’. Although disyml usually bears a positive meaning according to GPC 1052 s.v. 1 and 2, the meaning shown in 2 (a) ‘simple, plain’ is suitable as a description of inferior bread (even though the first example shown for the word in this meaning belongs to 1606). It is in keeping with Syr Rhys’s praising of Valle Crucis abbey’s healing powers to ridicule Guto’s burgess-ship in Oswestry. Cf. a line from Gruffudd ab Adda’s poem for the birch DGG² LXV.62 and OBWV 92 Disyml yw dy fwrdeisiaeth ‘Your burgess-ship is ?plain’, where it seems that disyml is used in a negative context. The only way both adjectives could be used in a positive sense is if line 15 is a sangiad and if the present line is connected with the reference to [b]ara gwyn ‘white bread’ in line 14, yet this is highly unlikely.

18 penial  A variant form of peinioel ‘made from (brown) wheat-flour’, instead of penial ‘host’, see GPC 2717 s.v. peinioel, 2750 s.v. penial¹; GMBen 4.17n. It was considered beneficial, see 14n.

19 e’  An adverbial particle, see GPC 1154 s.v. e² (b).

20 Dwgws  This line, together with line 29, provides the only evidence concerning the name of Guto’s wife. According to Morgan and Morgan (1985: 35), Dwgws was a colloquial form of Dyddgu.

21 siarled  A borrowing from the English charlet ‘savoury custard’, see GPC 3264.

22 sied  See GPC 3272 s.v. sied¹ ‘escheated, forfeited, confiscated; ?base, worthless’, all of which are relevant.

23 bêr  See GPC² 626 s.v. (b) ‘spit, skewer’.

24 gwin Siêp  Not literally ‘wine from Cheapside’ in London (a famous medieval marketplace), but good purchased wine (see GPC 1662 s.v. gwin).

25 bragod brau  On bragod, see OED Online s.v. bragget ‘A drink made of honey and ale fermented together; latterly the honey has been replaced by sugar and spice’. Cf. the known combination bragod brig/frig ‘foaming bragget’, see ibid.; IGP 10.74 Gwirodau bragodau brig ‘liquors of foaming bragget’, 33.62 Wirod o’i aur fragod frig ‘a drink of his golden foaming bragget’; GRhGE 12.11 Yn dwyn ystod, fragod frig ‘bearing a course, foaming bragget’. If brig modifies bragod, the latter seems to be a feminine noun in the work of Iolo Goch and Rhys Goch Eryri, in contrast to what is noted in GPC.

26 annair gul  ‘A lean heifer’, see GPC² 321 s.v. anner; cf. GLGC 180.23–4 y dyn a wertho dwy annair – o’r Nordd, / ef a ŵyr y ffordd a fo i’r ffair ‘The man who sells two heifers from the North, he knows the way to the fair’. It may be another reference to Guto’s abysmal fare, although, as shown in the translation, it could also be a disparaging description of Guto himself, cf. 6 mae’n gul o haint ‘he’s lean with disease’.

26 un o’r gwyliau  ‘[Not] one of the holy days’, namely the twelve days between Christmas and the feast of Epiphany, see 27n.

27 glastwr  See GPC 1405 s.v. glastwr¹ ‘milk and water (called from its colour, which is of a pale bluish tint, especially if the quantity of the water exceeds that of the milk’. Cf. the quotation from ‘Breudwyd Rhonabwy’ in 15n yr haidd. The next line, A wna i’r pen na ŵyr pwyll ‘causes the head to forget what sense is’, may imply that a measure of alcohol had been added to it.

27 digwyl Ystwyll  ‘Feast-day of Epiphany’, namely the feast celebrated on 6 January to commemorate Christ’s revelation before the three wise men, see GPC 3868 s.v. Ystwyll.

29 Dwgws  See 20n.

29 Tegau  Tegau Eurfron, wife of Caradog Freichfras, who was renowned for her beauty and chastity, see WCD 600–2; TYP³ 503–6; GGMD iii, 4.32n. The reference may be ironic.

30 cerbyd  See GPC 464 s.v. cerbyd (b) ‘clumsy fellow, botcher, bungler’.

31 Ydd oedd yn ifanc yn ddyn  ‘He was a man when young’. It is known that Guto was active as a praise poet from a very early age and that a number of his early poems show a mastery of poetic craft beyond his years; cf. Ieuan ap Hywel Swrdwal’s description of him in his poem of thanks to Sir Richard Gethin on Guto’s behalf, GHS 24.44 Clo ar awen clêr ieuainc ‘A lock on the young minstrels’ muse’.

33 Gwas cryf iawn megis cawr fu  ‘He was a strong boy like a giant’. It is known that Guto excelled at the sport of lifting and throwing heavy stones, see 33.39–44, 126.15.

37 gweryd  See 2n.

38 cest  See GPC 470 ‘(big) belly, paunch’. It is unlikely that Syr Rhys is referring to the size of Guto’s belly as it has already been noted in line 6 that he was [c]ul o haint ‘lean with disease’.

39 bwth  A disparaging description of Guto’s home, see GPC 357 ‘cabin, booth, cottage, shed, hut, outhouse, shack’.

42 tonnau haint  ‘Waves of disease’. The suggestion seems to be that Guto was drowning in pain and that visiting Valle Crucis would enable him to reach dry land. The meanings ‘skin, rind, crust, peel; ?face, appearance, looks’ may also be possible, although there are no examples of the word in its plural form in GPC 3520 s.v. ton² (b), cf. MacCana 1960–2: 114.

44 Llanegwestl  A variant form of the name of the abbey at Valle Crucis, see further 105.44n.

44 lle enwogach  ‘A more famous place’ than the bwth ‘booth’ (39) where Guto held his Christmas feast in Oswestry.

46 Lle bu’r Saeson Siôn y sydd  ‘Where there were Englishmen, is Siôn’. Syr Rhys refers to Siôn ap Rhisiart, abbot of Valle Crucis between c.1455 and 1480, in all likelihood. He was Abbot Dafydd ab Ieuan’s predecessor (1480–1503) and the main successor of Abbot Richard Mason (1438–48). The Englishmen referred to are in all likelihood Mason and his predecessor, Robert of Lancaster (1409–33). For the abbots’ dates, see Williams 2001: 298.

47 Rhydodyn  A mansion in the parish of Llansawel in the commote of Caeo which was renowned for its generosity, see WATU 191; GGLl 242; Davies ac Edwards 1982: 143–56; cf. GEO Atodiad D 40.3–4 Rhyd hynod hoywglod odyn, / Rhwydd ged, lle rhed pob rhyw ddyn ‘Notable, lively renowned Rhydodyn, fair gift, towards which every type of man runs’; GMD 3.65–6 Llwybr hardd i brifardd brofi – o Benllyn / Gofyn Rhydodyn, ai rhaid oedi? ‘A beautiful path for a chief poet to attempt to ask for Rhydodyn from Penllyn, is there need for delay?’; DN II.33–4 Megis rrif yr od vwch Rydodyn, / Megis rrif y dail ar wiail yn ‘Similar to the number of snowflakes above Rhydodyn, similar to the number of leaves on ash trees’.

47–8 nid adwaen … / Abad well  ‘I don’t know of a better abbot’. A comparative adjective is mutated following a masculine noun in a negative proposition, see TC 342.

49 Y lluoedd uwch Caerlleon  ‘The hosts above Chester’. According to Geoffrey’s ‘Historia’, the town of Chester was founded by Lleon Gawr (the Giant, see BD 25.15–17). Syr Rhys is referring to the hosts which congregated at Valle Crucis abbey, which stood on higher ground than Chester on the slopes of the Berwyn mountains. There may also be a suggestion that the abbey was superior to the churches of Chester, or that Syr Rhys is referring to ‘the hosts from beyond Chester’.

50 parth y saint  ‘Floor of the saints’. See GPC 2694–5 s.v. parth (a) ‘area, region’, (b) ‘floor (esp. of kitchen), hearth; living-room, home; ?wooden dais in hall, ?court’. The second meaning may be more relevant, and that ‘floor of the saint’ refers to sleeping quarters and kitchens at the abbey.

55 Y cyff hen, yno y caiff fwyd  The words yno y are compressed into two syllables.

56 annwyd  See GPC² 345 s.v. annwyd² (b) ‘(common) cold’ or another similar illness. As this poem was composed during the winter there is no need to assume that the cold is associated with the haint ‘disease’ described at the beginning of the poem, yet it could also be a general description of Guto’s sickness.

58 Ieuan Abad  ‘Abbot Ieuan’. As Ieuan and Siôn are both forms of the same name, it is likely that this is a reference to Abbot Siôn ap Rhisiart.

59–60 Fal Llywarch a’i farch yw fo / Hen fanach yn nhŷ Feuno  ‘He’s like Llywarch Hen the monk and his horse in St Beuno’s house’. The historical Llywarch Hen fab Elidir Lledanwyn of the Old North was transformed into the protagonist of the legendary saga whose remains are seen in a series of englynion known as ‘Canu Llywarch Hen’. The saga portrays Llywarch as a wretched old man who was once powerful and handsome, a portrayal which accords with Guto’s miserable condition in this poem (see 29–40). The saga’s connection with Powys and the Marches is also relevant, as well as the fact that Syr Rhys believed Llywarch Hen to be a poet and one of the three oppressions which were fed by St Beuno, see 106.49; 61–2n below; CLlH passim; TYP³ 422–4. ‘Cân yr Henwr’ (‘The Old Man’s Song’) contains a reference to Llywarch’s march glas ‘grey horse’, about which other traditions may have circulated at one time, see CLlH 10; cf. GMBen 17.43 Aeth march ail Llywarch i’r llan ‘A horse owned by a similar man to Llywarch went to the church’. On St Beuno (d. c.642), who was associated with north Wales and with Clynnog Fawr especially, see TWS 74–88; LBS i: 208–21; GGMD iii, 2.2n; GSRh 7.19n. As shown in the translation, Syr Rhys seems to have referred to Llywarch … / Hen by his full name.

61–2 Beuno … / A borthes y gormes gynt  ‘St Beuno who formerly fed the oppression’. Syr Rhys is referring to one of the three oppressions that were fed by St Beuno, namely Llywarch Hen (see the note above). The two other oppressions were Llumenig son of Mawan and Heledd daughter of Cyndrwyn. Guto was satirized in much the same way by Syr Siôn Leiaf in a poem addressed to Rhisiart Cyffin, dean of Bangor, where he was compared to Llywarch Hen as one of the three oppressions. See further Salisbury 2011: 93–118.

Bibliography
Davies, E.R.Ll. ac Edwards, E. (1982), ‘Teulu Ifor Hael a’r Traddodiad Nawdd’, Ysgrifau Beirniadol, xii: 143–56
Davies, S. (2007), The Mabinogion (Oxford)
Hagen, A. (1992), A Handbook of Anglo-Saxon Food: Processing and Consumption (Chippenham)
Lucas, A.T. (1960), ‘Irish Food Before the Potato’, Gwerin, 3: 8–43
Mac Cana, P. (1960–2), ‘Nodiadau Amrywiol’, B xix: 114–17
Morgan, T.J. and Morgan, P. (1985), Welsh Surnames (Cardiff)
Salisbury, E. (2011), ‘Rhisiart Cyffin ab Ieuan Llwyd, Deon Bangor’, Dwned, 17: 73–118
Scully, T. (1995), The Art of Cookery in the Middle Ages (Woodbridge)
Skeat, W.W. (1881), Aelfric’s Lives of the Saints I–II (London)
Williams, D.H. (2001), The Welsh Cistercians (Leominster)
Wilson, C.A. (1973), Food and Drink in Britain from the Stone Age to Recent Times (London)

Stema fwy