Chwilio uwch
 
54 – Englynion marwnad Dafydd Nanmor ac Ieuan Deulwyn
Golygwyd gan Eurig Salisbury
1Marw Dafydd y sydd fal saeth – i’m esgyrn
2Am ysgol pencerddiaeth,
3Marw dedryd Nanmor Deudraeth,
4Marw dysg holl Gymru od aeth.

5Marw Ifan weithian, waethwaeth – am Ddeulwyn
6Yw meddyliau hiraeth,
7Marw deurwym yr awduriaeth,
8Mae’r awen oll o’u marw’n waeth.

1Mae marwolaeth Dafydd fel saeth i’m hesgyrn
2oherwydd colli un a oedd fel ysgol yr urdd farddol,
3marwolaeth barn gyfreithiol Nanmor Deudraeth,
4marwolaeth dysg holl Gymru os aeth.

5Marwolaeth Ifan bellach, gwaeth fyth yw meddyliau hiraeth
6oherwydd colli Deulwyn,
7marwolaeth dau rwymwr y gwaith creadigol,
8mae’r awen i gyd yn waeth yn sgil eu marwolaeth.

54 – Elegy for Dafydd Nanmor and Ieuan Deulwyn

1Dafydd’s death is like an arrow to my bones
2because of the loss of one who was like a school of master-poetry,
3the death of Nanmor Deudraeth’s judgement,
4the death of all Wales’s learning if he went.

5Ifan’s death now, worse still are thoughts of longing
6because of the loss of Deulwyn,
7the death of the creativity’s two binders,
8all the muse is worse as a result of their deaths.

Y llawysgrifau
Ceir y gerdd hon mewn 17 llawysgrif. Ceir yr englyn cyntaf ym mhob llawysgrif ond mewn un llawysgrif yn unig y diogelwyd y ddau englyn, sef LlGC 1553A (ni welodd golygyddion GGl y llawysgrif honno a’r englyn cyntaf yn unig a olygwyd ganddynt). Ni cheir lle i amau dilysrwydd yr ail englyn, sy’n adleisio’r englyn cyntaf o ran ei gymeriadau geiriol a chywreindeb ei weadwaith cynganeddol (gw. y nodyn ar fesur a chynghanedd yn y nodiadau esboniadol). Ceir yn llaw Thomas Evans yn LlGC 1553A bum cerdd arall a briodolir i Guto ac a ganwyd ar fesur yr englyn (gw. cerddi 46, 121, 122, 123 a 124). Digon perthnasol yn yr achos hwn yw testunau cyflawn LlGC 1553A o gerddi 46 a 122, sef cyfresi o englynion dychan, y naill i Dudur Penllyn a’r llall i Rys Grythor. Ni cheir tri englyn olaf y gerdd i Dudur mewn unrhyw lawysgrif arall, nac ychwaith englyn olaf ond un y gerdd i Rys, ac ni cheir lle i amau eu dilysrwydd.

Gall fod Guto wedi cyfansoddi’r englyn cyntaf, sy’n englyn digon crwn ar ei ben ei hun, ar farwolaeth Dafydd Nanmor a bod yr englyn hwnnw wedi ei gofnodi yn y gynsail goll yn fuan iawn wedi marw’r bardd hwnnw. Pan fu farw Ieuan Deulwyn yntau’n fuan wedi marwolaeth Dafydd Nanmor gall fod Guto wedi canu englyn arall yn ddilyniant i’r englyn cyntaf. Yna cofnodwyd yr ail englyn mewn ffynhonnell goll arall lle ceid copi o’r englyn cyntaf eisoes, o bosibl, sef X3 (gw. y stema).

Mae testun yr englyn cyntaf yn LlGC 1553A bron yn ddi-fai a phrin y gellir amau safon testun yr ail englyn ychwaith (gw. 5n). Y llawysgrif hon a ddilynwyd yn bennaf wrth sefydlu’r testun, gyda golwg ar destunau eraill y bernir bod ganddynt berthynas agos â’r gynsail, sef Bodley Welsh e 1, C 4.101, LlGC 3049D, Llst 145 a Pen 97. Mae’n nodedig mai testun digon anfoddhaol o’r englyn cyntaf a geir yn y llawysgrif gynharaf, sef Pen 10, a gopïwyd yn fuan wedi marwolaeth Dafydd Nanmor yn ystod ail hanner y bymthegfed ganrif (gw. 1n fal, 2n a 4n).

Trawsysgrifiadau: LlGC 1553A a C 4.101.

stema
Stema

1 y  Fe’i collwyd yn Bodley Welsh e 1, LlGC 3039B, LlGC 3049D, Llst 145 (a ddilynwyd yn GGl) ac X4, gan adael llinell nawsill oni chyfrifir marw yn ddeusill. Diau mai felly yr ystyrid y gair gan rai copïwyr diweddarach ond sylwer mai gair unsill ydyw yn llinellau 3 a 4 (ac, at hynny, 5, 7 ac 8). Tybed ai darlleniad tebyg i davyddysydd a geid yn y gynsail ac y collwyd y drwy gydweddiad?

1 fal  Gthg. Pen 10 yn.

1 i’m esgyrn  Dilynir Bodley Welsh e 1, C 4.101, Pen 97, X2 ac X3, ac, i raddau, X1 (gw. y nodyn nesaf). Gthg. darlleniad GGl i’m hesgyrn yn y llawysgrifau eraill. Bernir ei bod yn fwy tebygol yr ychwanegid h- na’i gollwng (gw. Treigladau 153).

1 esgyrn  Gthg. X1 asgwrn.

2 pencerddiaeth  Dilynir Bodley Welsh e 1, C 4.101, LlGC 3039B, Llst 145, X1 ac X3. Gthg. darlleniad GGl penceirddiaeth yn y llawysgrifau eraill.

3 dedryd  Gthg. X1 didro.

4 Marw dysg holl Gymru od aeth  Gthg. Pen 10 marw yw dysg kymrv od aeth a darlleniad gwreiddiol LlGC 3039B marw yw dysg kymryv od aeth. Bernir mai’r ail ddarlleniad sydd agosaf at yr hyn a geid yn X2 ac mai ymgais i adfer y sillaf a geir yn Pen 10.

5–8  Mewn un llawysgrif yn unig y diogelwyd yr englyn hwn, sef LlGC 1553A.

5 Ifan  Dilynir darlleniad y llawysgrif, ond noder ei bod yn duedd gan gopïwyr diweddar newid Ieuan yn Ifan, naill ai drwy gamgopïo Ievan neu anffurfioli’r enw, a gall felly mai Ievan a geid yn X3. Sylwer mai Ifan oedd enw tad y copïydd, sef Thomas Evans (neu Thomas ab Ifan). Gellid Ieuan heb amharu ar y gynghanedd.

Fel y trafodir yn y nodyn ar Ddafydd Nanmor, bu farw yntau ac Ieuan Deulwyn oddeutu’r un adeg. Mae’n debygol iawn fod Dafydd ab Edmwnd, Tudur Penllyn ac, o bosibl, Deio ab Ieuan Du wedi marw tua’r un adeg hefyd. Dengys y cerddi dychan a ganodd Guto a Dafydd ab Edmwnd i’w gilydd (gw. cerddi 66, 67, 68, 68a a 68b) a hefyd i Dudur Penllyn (gw. cerddi 44, 44a, 45, 46 a 46a) fod Guto’n adnabod y ddau fardd hynny’n dda. Gellid disgwyl y byddai wedi canu cerddi marwnad hwy iddynt, ond bod y rheini wedi eu colli, rywsut, o’r traddodiad llawysgrifol. Ni cheir tystiolaeth fod Guto’n adnabod Dafydd Nanmor nac Ieuan Deulwyn fel y cyfryw (chwaethach Deio ab Ieuan Du), er ei bod yn sicr y byddai’n gwybod amdanynt ac yn gyfarwydd â’u cerddi (er enghraifft, canodd Guto a Ieuan yn helaeth i deulu’r Herbertiaid). Ar sail y cerddi sydd wedi goroesi, felly, byddai’n ddigon naturiol i Guto fynd ati i ddatgan ei alar yn ffurfiol am y ddau bencerdd hyn o safbwynt proffesiynol.

Prisio cyfraniad y ddau fardd i gerdd dafod yn gyffredinol a wneir yma’n bennaf. Disgrifir Dafydd fel ysgol pencerddiaeth (llinell 2) a dysg holl Gymru (4), nodwedd yn sicr a adlewyrchir yn ei ddefnydd arloesol o fesurau, yn y ddysg Ladin a chosmopolitan a welir yn nifer o’i gerddi ac yn y ffaith iddo ennill bri fel bardd yn y Gogledd ac yn y De (gw. Williams 2001: 575). Mae’n werth oedi â thrydedd linell yr englyn, Marw dedryd Nanmor Deudraeth. Ar y naill law gellir ystyried dedryd yn ddisgrifiad o Ddafydd fel bardd y perchid ei farn ar faterion cerdd dafod, ond o ystyried y trafferthion cyfreithiol tebygol a’i gorfododd i ymfudo o Wynedd mae’n demtasiwn ystyried y gair yn ei ystyr fwyaf llythrennol, sef ‘penderfyniad barnwr ar achos cyfreithiol; y gosb neu’r iawn a gyhoeddir gan farnwr ar sail dyfarniad rheithwyr’ (gw. 3n). Ymddengys mai yn sgil ei ganu i wraig briod o’r enw Gwen o’r Ddôl y bu’n rhaid iddo adael bro ei febyd c.1453 a chanu yng nghyffiniau Aberteifi’n bennaf am weddill ei oes. Tybed ai awgrymu y mae Guto fod y ddedfryd a roed arno ac a’i rhwystrai rhag mynd i Wynedd wedi ei diddymu gyda’i farwolaeth a bod modd ystyried ei awen bellach o safbwynt holl Gymru? (Gall fod cyfeiriadaeth debyg ym marwnad Hywel Rheinallt i Ddafydd, gw. GTP Atodiad V.7–8; hefyd DN XL.7–8; Gruffydd 1909: 134.)

Englyn sy’n ymateb i’r cyntaf yw’r ail, lle dwyseir effaith y farwolaeth gyntaf gan y newydd am farwolaeth Ieuan Deulwyn. Ychydig o sylw a roir i Ieuan ei hun mewn gwirionedd gan mai’r ddau fardd a farwnedir ynghyd yn yr esgyll.

Dyddiad
Dadleuir yn y nodyn ar Ddafydd Nanmor ei bod yn bosibl mai rhywbryd rhwng 1485 a 1490 y bu farw yntau ac Ieuan Deulwyn o fewn rhai wythnosau neu fisoedd i’w gilydd, ac i Guto gyfansoddi’r englynion yn fuan iawn wedyn. Os felly, fe’u canwyd pan oedd Guto ei hun mewn cryn dipyn o oedran. Os yn abaty Hendy-gwyn y canwyd yr englynion (a chymryd mai yno y claddwyd Dafydd, gw. DN xxv; ac Ieuan hefyd efallai), mae’n debygol iawn mai eu hanfon yno a wnaeth yng ngofal datgeiniad. Fel arall, mae’n bosibl mai mynaich abaty Glyn-y-groes oedd cynulleidfa wreiddiol y gerdd, gan mai yno y treuliodd Guto ei ddyddiau olaf.

Golygiad blaenorol
GGl cerdd CIII (yr englyn cyntaf yn unig).

Mesur a chynghanedd
Dau englyn unodl union, 8 llinell.
Cynghanedd: croes 33% (2 linell), traws 33% (2 linell), sain 33% (2 linell), dim llusg. Ni chynhwysir y cyrch yn y canrannau uchod, lle ceir cyfatebiaeth gytseiniol rhwng y gair cyrch a dechrau’r ail linell yn y ddau englyn. Canwyd y ddau englyn ar yr un brifodl a cheir cynghanedd sain yn llinell gyntaf y ddau (yn ôl y disgwyl, gw. CD 276) yn ogystal â chynganeddion cytsain yn eu hesgyll. At hynny, ceir cymeriad geiriol a thestunol yn llinell gyntaf y ddau englyn ynghyd â’r cymeriad geiriol marw yn y llinellau hynny a llinellau 3, 4 a 7 (ceir cymeriad cynganeddol eto yn y llinell olaf ac ailadrodd marw yn ail ran y llinell). Atebir y gytsain m yn y cynganeddion cytsain yn y ddau gyrch a cheir cyfatebiaeth rhwng Deudraeth, Deulwyn a deurwym a hefyd rhwng holl ac oll yng ngorffwysfeydd dwy linell olaf y ddau englyn.

1 Dafydd  Sef y bardd cyntaf a farwnedir, Dafydd Nanmor.

2 pencerddiaeth  Ffurf ar penceirddiaeth (gw. GPC 2734).

3 dedryd  Ffurf ar dedfryd (gw. GPC 911 d.g. dedfryd1 ‘penderfyniad barnwr ar achos cyfreithiol; y gosb neu’r iawn a gyhoeddir gan farnwr ar sail dyfarniad rheithwyr’). Ar ei arwyddocâd posibl yn achos Dafydd Nanmor, gw. y nodyn cefndir uchod.

3 Nanmor Deudraeth  Enw llawn y drefgordd neu ranbarth a adwaenir yn gyffredinol wrth yr enw Nanmor ym mhlwyf Beddgelert yng nghwmwd Eifionydd ond a oedd yn rhan o gwmwd Ardudwy Uwch Artro yn y bymthegfed ganrif (gw. WATU 163; Gresham 1978: 97–8; Powell 2004: 89; Owen and Morgan 2007: 336). Rhoes ei enw i’r bardd, Dafydd (gw. 1n), y ceir traddodiad iddo ddal tir yno (gw. Gresham 1978: 118; DN xvi). Yn ôl DN xv gelwid yr ardal yn Nanmor Deudraeth ‘from its situation between the Traeth Mawr, formed by the estuary of the Glaslyn, and the Traeth Bach, formed by that of the Dwyryd’.

5 Ifan  Ffurf ar Ieuan (gw. 5n (testunol)), sef yr ail fardd a farwnedir, Ieuan Deulwyn.

5 Deulwyn  Sef, yn ôl pob tebyg, ffurf fer ar Pendeulwyn, plwyf (yn ôl ID viii; Gruffydd 1922: 42) neu drefgordd ym mhlwyf Llangynnwr a chwmwd Cydweli (yn ôl WATU 173 d.g. Penddeulwyn). Rhoes ei enw i’r bardd, Ieuan (gw. 5n Ifan).

7 awduriaeth  Ffurf ar awduraeth (gw. GPC2 540 d.g. awduriaeth).

Llyfryddiaeth
Gresham, C.A. (1978), ‘Nanmor Deudraeth’, Cylchg CHSFeir 8: 97–121
Gruffydd, W.J. (1909), Y Flodeugerdd Newydd (Caerdydd)
Gruffydd, W.J. (1922), Llenyddiaeth Cymru o 1450 hyd 1600 (Lerpwl)
Owen, H.W. and Morgan, R. (2007), Dictionary of the Place-names of Wales (Llandysul)
Powell, N.M.W. (2004), ‘Dyfalu Dafydd Nanmor’, LlCy 27: 86–112
Williams, G.A. (2001), ‘The Literary Tradition to c.1560’, J.B. Smith and Ll.B. Smith (eds.), History of Merioneth Volume II: The Middle Ages (Cardiff), 507–628

As discussed in the note on the poet Dafydd Nanmor it is believed that he and Ieuan Deulwyn died about the same time. In all likelihood the poets Dafydd ab Edmwnd, Tudur Penllyn and possibly Deio ab Ieuan Du also died at that time. The satire poems that Guto composed to Dafydd ab Edmwnd (see poems 66, 67, 68, 68a and 68b) and to Tudur Penllyn (see poems 44, 44a, 45, 46 and 46a) clearly show that he knew both these poets well, and it can only be assumed that Guto sang their elegies (possibly in the cywydd metre) which were either never written down or subsequently lost from the manuscript tradition. There is no evidence that Guto knew Dafydd Nanmor and Ieuan Deulwyn well (nor Deio ab Ieuan Du), although it is almost certain that he knew of them and their work (for example, Guto and Ieuan both received extensive patronage from the Herbert family). On this basis it is natural to presume that Guto’s grief at the death of his fellow-poets was in this case purely professional.

The poem’s main purpose is to acknowledge in a general sense both poets’ contribution to Welsh poetry. Descriptions of Dafydd as ysgol pencerddiaeth ‘a school of master-poetry’ (line 2) and dysg holl Gymru ‘all Wales’s learning’ (4) are attested to in his innovative use of metres, his Latin and cosmopolitan learning and the fact that he won renown as a poet in both north and south Wales (see Williams 2001: 575). The third line is worthy of note: Marw dedryd Nanmor Deudraeth ‘the death of Nanmor Deudraeth’s judgement’. The word dedryd ‘judgement’ could be understood as a description of Dafydd as a man of repute in matters of poetic craft, but the poet’s alleged legal troubles in Gwynedd suggest that the word should be understood literally as a judgement carried out in a legal case (see 3n). It seems that Dafydd was forced to leave his home c.1453 on account of poems he addressed to a married woman named Gwen o’r Ddôl, and spent the rest of his life singing the praises of patrons mainly in the vicinity of Cardigan in Ceredigion. Guto could be implying that the judgement preventing Dafydd from returning to Gwynedd has now been lifted following his death and that Dafydd’s poetry can at last be appreciated from the point of view of holl Gymru ‘all Wales’ (4). (It is possible that the same point is made in Hywel Rheinallt’s elegy for Dafydd, see GTP Atodiad V.7–8; also DN XL.7–8; Gruffydd 1909: 134.)

The second englyn is simply a sequel to the first where the impact of Dafydd’s death is intensified by the death of another poet, Ieuan Deulwyn. Ieuan receives little or no individual praise as the two poets are elegized together in the last two lines.

Date
It is argued in the note on Dafydd Nanmor that he and Ieuan Deulwyn both died within a few weeks or months of each other sometime between 1485 and 1490, and that Guto composed his elegy almost immediately following their deaths. If so the poem was composed when Guto was a very old man, and if it was sung at the abbey in Whitland (presuming that Dafydd was buried there, see DN xxv, and Ieuan too, possibly) it is likely that this was done via a reciter. Otherwise it is possible that the original audience of this poem was the monks of Valle Crucis abbey where Guto spent the last years of his life.

The manuscripts
The poem occurs in 17 manuscripts. The first englyn occurs in every manuscript but only one manuscript contains both englynion, namely LlGC 1553A (this manuscript was unknown to the editors of GGl where an edition of the first englyn alone was given). Although it is possible that the second englyn was composed at a later date by another poet, its contextually close relationship with the first englyn in terms of poetic craft suggests that it is the work of a highly skilled poet. In all likelihood the first poem was composed shortly after the death of Dafydd as an individual composition and written at that time in a manuscript now lost. This copy served as the ultimate source of the poem for all but one of the extant manuscripts. Following Ieuan’s death Guto composed the second englyn which was written along with the first englyn in another manuscript, also now lost, which was probably seen by Thomas Evans, a scribe of LlGC 1553A. The present edition of the poem is based on this manuscript’s almost faultless text. The earliest extant copy of the first englyn is surprisingly the poorest, written in Pen 10 by an unknown scribe towards the end of the fifteenth century.

stema
Stemma

Previous edition
GGl poem CIII (lines 1–4 only, see note above).

Metre and cynghanedd
Two englynion unodl union, 8 lines.
Cynghanedd: croes 33% (2 lines), traws 33% (2 lines), sain 33% (2 lines), no llusg. The cynghanedd between the words following the rhyme-word in the first line and the beginning of the second line are not included here, but in both englynion consonantal cynghanedd is used.

1 Dafydd  The poet elegized in the first englyn, Dafydd Nanmor.

2 pencerddiaeth  A form of penceirddiaeth (see GPC 2734).

3 dedryd  ‘Judgement’ (see GPC 911 s.v. dedfryd1). For its possible significance in terms of Dafydd’s legal troubles, see above.

3 Nanmor Deudraeth  The name of the township or district known as Nanmor in its fullest form, situated in the parish of Beddgelert in the commote of Eifionydd in Gwynedd but considered part of the commote of Ardudwy Uwch Artro in the fifteenth century (see WATU 163; Gresham 1978: 97–8; Powell 2004: 89; Owen and Morgan 2007: 336). It gave its name to the poet Dafydd Nanmor (see 1n), who is reputed to have held land there (see Gresham 1978: 118; DN xvi). According to DN xv the district was named thus ‘from its situation between the Traeth Mawr, formed by the estuary of the Glaslyn, and the Traeth Bach, formed by that of the Dwyryd’ (Deudraeth means ‘two beaches’).

5 Ifan  A form of the name Ieuan given in LlGC 1553A, meaning Ieuan Deulwyn, the second poet elegized. The name Ieuan was often changed to Ifan by later scribes, either by scribal error or informalization, and it is perfectly possible that Ieuan was the original form.

5 Deulwyn  A shorter form of Pendeulwyn, a parish (according to ID viii; Gruffydd 1922: 42) or township in the parish of Llangynnwr and the commote of Cydweli (according to WATU 173 s.v. Penddeulwyn). It gave its name to the poet, Ieuan Deulwyn (see 5n Ifan).

7 awduriaeth  A form of awduraeth (see GPC2 540 s.v. awduriaeth).

Bibliography
Gresham, C.A. (1978), ‘Nanmor Deudraeth’, JMHRS 8: 97–121
Gruffydd, W.J. (1909), Y Flodeugerdd Newydd (Caerdydd)
Gruffydd, W.J. (1922), Llenyddiaeth Cymru o 1450 hyd 1600 (Lerpwl)
Owen, H.W. and Morgan, R. (2007), Dictionary of the Place-names of Wales (Llandysul)
Powell, N.M.W. (2004), ‘Dyfalu Dafydd Nanmor’, LlCy 27: 86–112
Williams, G.A. (2001), ‘The Literary Tradition to c.1560’, J.B. Smith and Ll.B. Smith (eds.), History of Merioneth Volume II: The Middle Ages (Cardiff), 507–628

Cliciwch ar rif llinell i weld amrywiadau
Image Dialog
Dafydd Nanmor, 1445–m. 1485–90Ieuan Deulwyn, 1460–88

Dafydd Nanmor, fl. c.1445–m. 1485–90

Top

Roedd Dafydd Nanmor yn un o feirdd mwyaf y bymthegfed ganrif. Canodd Guto englynion marwnad i Ddafydd ac i Ieuan Deulwyn (cerdd 54). Er yr ymddengys mai yn ardal Nanmor Deudraeth yn Eryri y cafodd Dafydd ei fagu, yn y De-orllewin y treuliodd y rhan fwyaf o’i oes ar ôl c.1453 yn sgil anghydfod cyfreithiol, yn ôl pob tebyg, ym mro ei febyd ynghylch ei ganu i wraig briod o’r enw Gwen o’r Ddôl. Fe’i cysylltir yn bennaf â theulu’r Tywyn ger Ceredigion, teulu a roes nawdd iddo dros dair cenhedlaeth, ond canodd hefyd i uchelwyr eraill yn yr un cyffiniau ac i Ddafydd ab Ieuan ab Einion o Edeirnion. Canodd gerddi gwleidyddol i Edmwnd a Siasbar Tudur ac i fab Edmwnd, Harri Tudur, a goronwyd, maes o law, yn Harri VII. Roedd yn fardd crefyddol o bwys a dengys nifer o’i gerddi ymwybyddiaeth o ddysg amrywiol ei oes. Ymhellach, gw. DN; Lewis 1973; Ruddock 1992; Lloyd 1997; Williams 2001: 567–75; DNB Online s.n. Dafydd Nanmor; Powell 2004: passim (yn arbennig tudalen 86, troednodyn 3).

Dyddiad ei farw
A dilyn nodiadau testunol yr englynion marwnad a ganodd Guto i Ddafydd ac yna i Ieuan Deulwyn, mae’n debygol iddo ganu’r englyn cyntaf yn fuan iawn wedi marwolaeth Dafydd. Mae’n bosibl fod yr englyn hwnnw wedi ei ysgrifennu mewn llawysgrif cyn i Guto gyfansoddi’r ail englyn, hynny yw, naill ai cyn i Ieuan farw neu cyn i Guto glywed am ei farwolaeth. Nid yw’n debygol i Guto dreulio rhyw lawer o amser yn cyfansoddi’r englyn ac ni fyddai copïydd o fynach yn abaty Glyn-y-groes, o bosibl, neu hyd yn oed Guto ei hun wedi bod fawr o dro’n ysgrifennu’r englyn ar waelod dalen o lawysgrif. Nid yw’n amhosibl, felly, i Guto gyfansoddi’r englyn rai dyddiau neu hyd yn oed oriau’n unig wedi iddo glywed am y farwolaeth. Ond hyd yn oed pe bai rhai wythnosau neu fisoedd rhwng marwolaethau’r ddau fardd, mae’n debygol fod yr englyn cyntaf, o leiaf, yn gerdd gyfoes iawn. Pryd, felly, bu farw Dafydd?

Canodd Hywel Rheinallt gywydd marwnad i Ddafydd ac i dri bardd arall a fu farw oddeutu’r un adeg, sef, yn eu trefn yn y gerdd honno, Deio (Deio Ddu/Du o bosibl), Ieuan Deulwyn a Thudur Penllyn. Ar hyn o bryd, anodd yw pwyso’n rhy drwm ar dystiolaeth y golygiadau o’r cywydd hwnnw a geir yn Gruffydd (1909: 134–6), DN cerdd XL na GTP cerdd Atodiad V, gan mai testunau dwy lawysgrif yn unig a welwyd yn achos y cyntaf, tair yn achos yr ail a phedair yn achos yr olaf. Yn ôl MCF ceir copi o’r gerdd mewn cyfanswm o dair llawysgrif ar ddeg. Fodd bynnag, mae’n ddigon amlwg mai Dafydd a farwnedir gyntaf a helaethaf yn ugain llinell agoriadol y gerdd. Bardd o’r enw Deio a farwnedir yn y pedair llinell nesaf, sef naill ai, yn unol â golygiad Gruffydd (1909: 135; idem 1922: 13), Dafydd ab Edmwnd:Deio aeth dan wylo’n ol,
Dug gwiwdduw da cywyddolneu, yn unol â’r ddau olygiad arall (DN xxx, 110, 201; GTP 98), Deio ab Ieuan Du (fe’u dilynwyd yn GDID xvii):Deio aeth dan wylo’n ôl,
Du gweddw, ys da gywyddolSonnir yn y cwpled nesaf am Ieuan Deulwyn (GTP V.25–6):Yr ail dydd ar ôl eu dwyn
Y daliwyd Ieuan DeulwynYna marwnedir Tudur Penllyn am bedair llinell ar ddeg cyn canolbwyntio ar y pedwar bardd ynghyd hyd ddiwedd y gerdd.

Yr hyn a barodd i Ruffydd uniaethu Deio â Dafydd ab Edmwnd yw’r ffaith i Dudur Aled ganu cywydd marwnad i’r bardd hwnnw sy’n awgrymu’n gryf iddo farw oddeutu’r un adeg â Dafydd Nanmor ac Ieuan Deulwyn (TA LXX.9–14; hefyd DE cerdd Atodiad I (tudalennau 137–40); Gruffydd 1909: 137):Bwrw Dafydd gelfydd dan gôr,
Bwrw, ddoe, ’n unmodd, Bardd Nanmor;
Bwrw Deulwyn, y brawd olaf,
Blodau cerdd, ba wlad y caf?
Tair awen oedd i’r trywyr
A fai les i fil o wŷr.Cytunir mai at Ddafydd Nanmor y cyfeirir yma yn hytrach na Rhys Nanmor (TA 609; Gruffydd 1922: 13; DN xxi–ii, xxix). Os nad ato ef ei hun y cyfeiriai Tudur fel y brawd olaf, mae’n debygol mai disgrifiad o Ieuan Deulwyn ydyw fel yr olaf i farw o’r tri bardd a enwir yma. Fodd bynnag, fel yn achos y cywydd uchod o waith Hywel Rheinallt, efallai na ddylid rhoi gormod o bwys ar destun golygiad TA o’r gerdd honno gan iddo gael ei seilio ar ddarlleniadau wyth llawysgrif yn unig, tra nodir dros ddeg ar hugain o ffynonellau yn MCF.

Yr hyn y gellir ei honni â chryn sicrwydd ar hyn o bryd yw bod Dafydd Nanmor, Dafydd ab Edmwnd, Ieuan Deulwyn, Tudur Penllyn ac, o bosibl, Deio ab Ieuan Du oll wedi marw o fewn ychydig fisoedd neu flynyddoedd i’w gilydd, a bod Dafydd Nanmor wedi marw cyn y rhan fwyaf ohonynt, onid pob un. Yn anffodus, ar sail yr ychydig waith ymchwil a wnaed ar y beirdd hynny hyd yma, ni ellir pennu dyddiad marw manwl ar gyfer yr un ohonynt. Fodd bynnag, yn y drafodaeth fanylaf a gaed hyd yma ar y pwnc gan Ifor Williams yn DN xxxi–iv, cyfeirir at DE x, lle dadleuir i Ddafydd ab Edmwnd ganu cywydd i Domas Salbri ap Tomas Salbri yn 1497. Tanseiliodd Williams y ddadl honno’n bur hyderus gan ddangos y gallai Dafydd fod wedi canu’r gerdd rywdro rhwng 1470 a 1490. Eto fyth, anodd yw ymddiried yn llwyr yn y dadleuon hynny, a seiliwyd ar olygiad o gerdd (DE cerdd XLIV) a luniwyd ar sail tystiolaeth chwe llawysgrif yn unig o’r cyfanswm o ddwy lawysgrif ar hugain lle diogelwyd y gerdd (MCF).

At hynny, simsan iawn yw golygiad DN o gerdd arall bwysig yn y cyswllt hwn, sef awdl Dafydd Nanmor i Syr Dafydd ap Tomas o’r Faenor yn Is Aeron (DN cerdd XIX), a seiliwyd ar dystiolaeth pedair neu bum llawysgrif o’r pedair ar ddeg a nodir yn MCF (cf. Thomas 2006). Er gwaethaf gwendid testun golygedig yr awdl honno, ceir dadleuon gan Davies (1964–5: 72–3) iddi gael ei chanu rhwng 1490 a 1492. Prif sail ei ddadl yw cofnodion yn Rhenti Esgobion Tyddewi sy’n nodi bod gŵr o’r enw ‘Syr David’ wedi ymddiswyddo o ficeriaeth ym mhlwyf Nancwnlle yng nghwmwd Pennardd yn 1490 a gŵr o’r enw ‘Syr David ap Thomas’ wedi ymddiswyddo o bersondod ym mhlwyf Maenordeifi yng nghwmwd Emlyn Is Cuch yn 1492. Ni cheir rhyw lawer o amheuaeth nad noddwr Dafydd yw’r ail (yn yr awdl fe’i lleolir yn y Vaenawr … geyrllaw Is Aeron, DN XIX.7, 9, 19, 29), ac nid yw fawr o bwys, mewn gwirionedd, a ddylid uniaethu’r cyntaf ag ef. Awgrym Davies yw mai rhwng 1490 ac 1492 yn unig y bu Syr Dafydd yn berson Maenordeifi, a hynny, hyd y gwelir, ar sail y ddadl wan iawn mai am Nancwnlle’n unig y gofalai Syr Dafydd cyn hynny. Mewn gwirionedd, ni cheir dim yn y cofnodion i awgrymu mai yn 1490 y cafodd swydd ym Maenordeifi, eithr yn syml mai yn 1492 y rhoes y gorau iddi. Y flwyddyn 1492 yw terminus ante quem yr awdl, felly, ac ni raid cymryd bod Dafydd Nanmor yn dal i ganu yn ystod y nawdegau.

Diau mai yn sgil golygu o’r newydd weithiau’r holl feirdd a drafodwyd yn unig y bydd modd pennu dyddiad pendant ar gyfer marwolaeth Dafydd Nanmor. Ar hyn o bryd ni ellir llawer gwell na dilyn awgrym Ifor Williams (DN xxxiv) mai tua 1485 y bu Dafydd farw, a phwyso’n bennaf ar y ffaith na cheir cerddi ganddo yn sgil buddugoliaeth Harri Tudur ar faes Bosworth y flwyddyn honno. Efallai ei bod yn fwy diogel rhoi dyddiad ei farw rhwng 1485 ac 1490, ac ystyried iddo farw oddeutu’r un adeg ag Ieuan Deulwyn (fl. c.1460–88).

Llyfryddiaeth
Davies, W.B. (1964–5), ‘Awdl Dafydd Nanmor i Syr Dafydd ap Tomas’, LlCy 8: 70–3
Gruffydd, W.J. (1909), Y Flodeugerdd Newydd (Caerdydd)
Gruffydd, W.J. (1922), Llenyddiaeth Cymru o 1450 hyd 1600 (Lerpwl)
Lewis, S. (1973), ‘Dafydd Nanmor’, R.G. Gruffydd (gol.), Meistri’r Canrifoedd: Ysgrifau ar Hanes Llenyddiaeth Gymraeg gan Saunders Lewis (Caerdydd), 80–92
Lloyd, D.M. (1997), ‘Dafydd Nanmor’, A.O.H. Jarman and G.R. Hughes (eds.), A Guide to Welsh Literature 1282–c.1550 (Cardiff), 170–81
Powell, N.M.W. (2004), ‘Dyfalu Dafydd Nanmor’, LlCy 27: 86–112
Ruddock, G.E. (1992), Dafydd Nanmor (Caernarfon)
Thomas, O. (2006), ‘Awdl Dafydd Nanmor i Rys ap Maredudd o’r Tywyn (PWDN cerdd III)’, Dwned, 12: 73–91
Williams, G.A. (2001), ‘The Literary Tradition to c.1560’, J.B. Smith and Ll.B. Smith (eds.), History of Merioneth Volume II: The Middle Ages (Cardiff), 507–628

Ieuan Deulwyn, fl. c.1460–88

Top

Roedd Ieuan Deulwyn yn un o brif feirdd de Cymru yn ystod y bymthegfed ganrif. Canodd Guto englyn marwnad iddo ar y cyd â Dafydd Nanmor (cerdd 54). O’i gymharu â Dafydd, ychydig iawn o sylw a roed iddo hyd yn hyn. Bardd o gyffiniau Caerfyrddin ydoedd, er y gall fod ganddo gyswllt â Chydweli (ID viii–ix), a bu’n clera tai uchelwyr yng Nghymru gyfan, yn cynnwys Prysaeddfed ym Môn a Rhaglan yng Ngwent. Roedd yn fardd serch o bwys a cheir cipolwg diddorol ar wleidyddiaeth y cyfnod mewn ymryson a fu rhyngddo a Bedo Brwynllys o Frycheiniog yn llys Syr Rhisiart Herbert. Ymhellach, gw. ID; ByCy Ar-lein s.n. Ieuan Deulwyn; Gruffydd 1922: 42–5.

Dyddiad ei farw
Am drafodaeth lawn ar y pwnc hwn, gw. y nodyn ar Ddafydd Nanmor. Digon yw nodi yma nad ar seiliau cadarn y ceisiodd Ifor Williams ddyddio rhai o gerddi Ieuan yn ID ix–xi (fel y cyfeddyf ei hun), ond nid ymddengys y gellir dyddio cerdd ganddo wedi c.1488.

Llyfryddiaeth
Gruffydd, W.J. (1922), Llenyddiaeth Cymru o 1450 hyd 1600 (Lerpwl)


Top
  • AASTAnglesey Antiquarian Society and Field Club Transactions, 1913- ŷŵ
  • ActauActauyr Apostolion yn y Testament Newydd
  • ActsThe Acts of the Apostles in the New Testament
  • APD.Gwenallt Jones (gol.), Yr Areithiau Pros (Caerdydd,1934)
  • Arch CambArchaeologia Cambrensis, 1846
  • ArchifMRCronfa Ddata Enwau Lleoedd: Archif Melville Richards / Archif Melville Richards Place-name Database
  • <http://www.e-gymraeg.co.uk/enwaulleoedd/amr>
  • Arm PIfor Williams (gol.), Armes Prydein o Lyfr Taliesin (Caerdydd, 1955)
  • Arm P2Ifor Williams (ed.), Armes Prydain from the Book of Taliesin, English version by Rachel Bromwich (Dublin, 1972)
  • ASCentM. Paul Bryant-Quinn (gol.), Apocrya Sin Cent (Aberystwyth, 2004)
  • BBwletin y Bwrdd Gwybodau Celtaidd, 1921-93
  • BaLlawysgrif yng nghasgliad Prifysgol Cymru, Bangor
  • Ba(M)Llawysgrif yng nghasgliad Bangor (Mostyn) ym Mhrifysgol Cymru, Bangor
  • BarnwyrLlyfry Barnwyr yn yr Hen Destament
  • BDHenry Lewis (gol.), Brut Dingestow (Caerdydd, 1942)
  • BDeD.Simon Evans, Buchedd Dewi (Caerdydd, 1959)
  • BDGOwen Jones a William Owen (goln.), Barddoniaeth Dafydd ab Gwilym (Llundain, 1789)
  • BeirnJ. Morris Jones, Y Beirniad (1911-20)
  • BettisfieldCasgliad Bettisfield yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / The Bettisfield collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • BLLlawysgrifau Ychwanegol yngnghasgliad y Llyfrgell Brydeinig, Llundain / The Additional Manuscripts in the British Library, London
  • BlBGCC Marged Haycock (gol.), Blodeugerdd Barddas o Ganu Crefyddol Cynnar (Llandybe, 1994)
  • Bl BXIV Dafydd Johnston (gol.), Blodeugerdd Barddas o'r Bedwaredd Ganrif arDdeg (Llandybe, 1989)
  • BodLlawysgrif yng nghasgliad Bodewryd, ynLlyfrgell Genedlaethol Cymru, Abersytwyth / A manuscript in the Bodewryd collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • BodWLlawysgrif Gymreig yng nghasgliadLlyfrgell Bodley, Rhydychen / A Welsh manuscript in the Bodleian Library, Oxford
  • 1 BrenhinoeddLlyfr Cyntaf y Brenhinoedd yn yr Hen Desatement
  • 2 BrenhinoeddAil Lyfr y Brenhinoedd yn yr Hen Destament
  • BrenSaesThomas Jones (gol.), Brenhinedd y Saesson (Caerdydd, 1971)
  • BritishHOBritish History Online http://www.british-history.ac.uk>
  • BrMIfor Williams (gol.), Breuddwyd Maxen (Bangor,1908)
  • BrM2Brynley F. Roberts (ed.), Breudwyt Maxen Wledic (Dublin, 2005)
  • BrogLlawysgrif yng nghasgliad Brogyntyn, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Brogyntyn collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • BRhMelville Richards (gol.), Breudwyt Ronabwy (Caerdydd, 1948)
  • BTThomasJones (gol.), Brut y Tywysogyon PeniarthMs. 20 (Caerdydd, 1941)
  • BYThomas Jones (gol.), Y Bibyl Ynghymraec (Caerdydd, 1940)
  • ByCyY Bywgraadur Cymreig hyd 1940(Llundain, 1953)
  • ByCy Ar-leinY Bywgraffiadur Ar-lein
  • <http://yba.llgc.org.uk/cy/index.html>
  • CLlawysgrifyn Llyfrgell Ganolog Caerdydd / A manuscript in Cardiff Central Library
  • CAIfor Williams (gol.), Canu Aneirin, (Caerdydd, 1938)
  • CAMBMCatalogueof Additions to the Manuscripts in the British Museum
  • CCJ. Fisher (ed.), The Cefn Coch MSS (Liverpool, 1889)
  • CCRCalendarof the close rolls preserved in the Public Record Office [12721509] (London,1900-63)
  • CDJohn Morris-Jones, Cerdd Dafod (Rhydychen, 1925)
  • CFGMelville Richards, Cystrawen y Frawddeg Gymraeg (ail arg.,Caerdydd, 1970)
  • CLC2Meic Stephens (gol.), Cydymaith i Lenyddiaeth Cymru (ailarg., Caerdydd, 1997)
  • CLlHIfor Williams (gol.), Canu Llywarch Hen (Caerdydd, 1935)
  • CLlLlBrynley F. Roberts (ed.), CyfrancLludd a Llefelys (Dublin, 1975)
  • CMLlawysgrif yng nghasgliad Cwrtmawr, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Cwrtmawrcollection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • CMCSCambridge Medieval Celtic Studies,19811993; Cambrian Medieval CelticStudies, 1993
  • CMOC2Dafydd Johnston (gol.), Canu Maswedd yr Oesoedd Canol (ailarg., Pen-y-bont ar Ogwr, 1998)
  • CO3 Rachel Bromwich a D. Simon Evans(goln.) gyda chymorth D.H. Evans Culhwchac Olwen (Caerdydd, 1997)
  • CPRCalendar of Patent Rolls preserved in the Record Office (London, 18911986)
  • CSTBP.J.Donovan (gol.), Cywyddau Serch y Tri Bedo(Caerdydd, 1982)
  • CTIfor Williams (gol.), Canu Taliesin (Caerdydd, 1960)
  • CTCCatrin T. Beynon Davies, `Cerddir TaiCrefydd (M.A. Cymru [Bangor], 1973)
  • CyY Cymmrodor, The Magazine of the HonourableSociety of Cymmrodorion, 18771951
  • CylchgCHSFeirCylchgrawn Cymdeithas Hanes a Chofnodion Sir Feirion (n)ydd, 1949
  • CylchgHCCylchgrawnHanes Cymru, 1960
  • Cylchg LlGC Cylchgrawn Llyfrgell Genedlaethol Cymru,1939
  • ChOIfor Williams (gol.), Chwedleu Odo (Wrecsam, 1926)
  • 1 Chronicles The First Book of the Chronicles in the Old Testament
  • 2 Chronicles The Second Book of the Chronicles in the Old Testament
  • Datguddiad`Datguddiad Ioan' yn y Testament Newydd
  • DBHenry Lewis a P. Diverres (goln.), Delwy Byd (Caerdydd, 1928)
  • DEThomas Roberts (gol.), Gwaith Dafydd ab Edmwnd (Bangor, 1914)
  • DGAHelenFulton (ed.), Selections from the Dafyddap Gwilym Apocrypha (Llandysul, 1996)
  • DGG Ifor Williams a TRoberts (goln.), Cywyddau Dafydd ap Gwilym ai Gyfoeswyr (Bangor, 1914)
  • DGG2Ifor Williams a T. Roberts (goln.), Cywyddau Dafydd ap Gwilym a'i Gyfoeswyr(ail arg., Caerdydd, 1935)
  • DG.netDafydd ap Gwilym.net <http://www.dafyddapgwilym.net>
  • DNThomasRoberts and Ifor Williams (eds.), ThePoetical Works of Dafydd Nanmor (Cardi and London, 1923)
  • DNB2H.C.G. Matthew and B. Harrison (eds.), Oxford Dictionary of National Biography (Oxford, 2004)
  • DNBOnlineOxford Dictionary of National Biography <http://www.oxforddnb.com/>
  • DWBWelsh Biography Online
  • <http://yba.llgc.org.uk/en/index.html>
  • DWHMichael Powell Siddons, The Development of Welsh Heraldry (3vols., Aberystwyth, 19913)
  • L.Dwnn: HVS.R. Meyrick (ed.), Heraldic Visitations of Wales (Llandovery,1846)
  • EANCR.J. Thomas, Enwau Afodyn a Nentydd Cymru Caerdydd, 1938)
  • EEWT.H. Parry-Williams, The English Element in Welsh (Londons, 1923)
  • tudesÉtudes celtiques, 1936
  • EVWM.E. Griths, Early Vaticination in Welsh with English Parallels (Cardi, 1937)
  • EWGTP.C. Bartrum (ed.), Early Welsh Genealogical Tracts (Cardiff, 1966)
  • GJ. Lloyd-Jones (gol.), Geirfa Barddoniaeth Gynnar Gymraeg(Caerdydd, 1931-63)
  • GazMFEWGazetter of Markets and fairs in England and Wales to 1516 <http://www.history.ac.uk/cmh/gaz/gazweb2.html>
  • GBDdGwaith Bleddyn Ddu, gol. R. Iestyn Daniel (Aberystwyth, 1994)
  • GBFRhian M. Andrews et al. (goln.), Gwaith Bleddyn Fardd a Beirdd Eraill AilHanner y Drydedd Ganrif ar Ddeg (Caerdydd, 1996)
  • GCR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Casnodyn (Aberystwyth, 1999)
  • GCBMiNerys Ann Jones ac Ann Parry Owen (goln.), Gwaith Cynddelw Brydydd Mawr,i (Caerdydd, 1991)
  • GCBMiiNerys Ann Jones ac Ann Parry Owen (goln.), Gwaith Cynddelw Brydydd Mawr,ii (Caerdydd, 1995)
  • GDBN.G. Costigan (Bosco) et al. (goln.), Gwaith Dafydd Benfras ac Eraill o FeirddHanner Cyntaf y Drydedd Ganrif ar Ddeg (Caerdydd, 1995)
  • GDCR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Dafydd y Coed a beirdd eraill o LyfrCoch Hergest (Aberystwyth, 2002)
  • GDEpOwen Thomas (gol.), Gwaith Dafydd Epynt (Aberystwyth, 2002)
  • GDG Thomas Parry (gol.), Gwaith Dafydd ap Gwilym(Caerdydd, 1952)
  • GDG3 Thomas Parry (gol.), Gwaith Dafydd ap Gwilym (trydydd arg., Caerdydd, 1979)
  • GDGorErwain H. Rheinallt (gol.), Gwaith Dafydd Gorlech (Aberystwyth,1997)
  • GDIDA.Eleri Davies (gol.), Gwaith Deio ab Ieuan Du a Gwilym ab Ieuan Hen (Caerdydd, 1992)
  • GDLlW. Leslie Richards (gol.), Gwaith Dafydd Llwyd o Fathafarn(Caerdydd, 1964)
  • Genesis`Llyfr Genesis' yn yr Hen Destament
  • GenesisThe Book of Genesis in the Old Testament
  • GEOR. Geraint Gruydd a Rhiannon Ifans(goln.), Gwaith Einion Oeiriad a Dafydd Ddu o Hiraddug, gol. (Aberystwyth, 1997)
  • GGDTN.G. Costigan (Bosco) et al. (goln.), Gwaith Gruudd ap Dafydd ap Tudur, Gwilym Ddu o Arfon, Trahaearn Brydydd Mawr ac Iorwerth Beli (Aberystwyth, 1995)
  • GGHD.J. Bowen (gol.), Gwaith Gruudd Hiraethog (Caerdydd, 1990)
  • GGGrBarry J. Lewis ac Eurig Salisbury (goln.), Gwaith Gruffudd Gryg(Aberystwyth 2010)
  • GGlJ. Llywelyn Williams ac Ifor Williams (goln.), Gwaith Gutor Glyn (Caerdydd, 1939)
  • GGl2 J. Llywelyn Williams ac Ifor Williams(goln.), Gwaith Guto'r Glyn (ail arg., Caerdydd, 1961)
  • GGLlRhiannon Ifans (gol.), Gwaith Gruudd Llwyd ar Llygliwiaid Eraill(Aberystwyth, 2000)
  • GGMDiBarry J. Lewis (gol.), Gwaith Gruudd ap Maredudd ap Dafydd, i, Canu i deulu Penmynydd (Aberystwyth, 2003)
  • GGMD iiBarry J. Lewis (gol.), Gwaith Gruudd ap Maredudd ap Dafydd, ii, Canu Crefyddol (Aberystwyth, 2005)
  • GGMDiiiAnn Parry Owen (gol.), Gwaith Gruudd ap Maredudd ap Dafydd, iii, Canu Amrywiol (Aberystwyth, 2007)
  • GGrGRhiannon Ifans, Ann Parry Owen,W. Dyfed Rowlands ac Erwain H. Rheinallt (goln.), Gwaith Gronw Gyriog, Iorwerth ab y Cyriog, Mab Clochyddyn, Gruudd ap Tudur Goch ac Ithel Ddu (Aberystwyth, 1997)
  • GHCIslwyn Jones (gol.), Gwaith Hywel Cilan (Caerdydd, 1963)
  • GHCEMHuw Ceiriog Jones (gol.), Gwaith Huw Ceiriog ac Edward Maelor(Caerdydd, 1990)
  • GHDA.Cynfael Lake (gol.), Gwaith Huw ap Dafyddap Llywelyn ap Madog (Aberystwyth, 1995)
  • GHSDylanFoster Evans (gol.), Gwaith Hywel Swrdwala'i deulu (Aberystwyth, 2000)
  • GIBHGwaithIeuan Brydydd Hir (gol.), M. Paul Bryant-Quinn (Aberystwyth, 2000)
  • GIFHowell L. Jones ac E.I. Rowlands(gol.), Gwaith Iorwerth Fynglwyd(Caerdydd, 1975)
  • GIGD.R. Johnston (gol.), Gwaith Iolo Goch (Caerdydd, 1988)
  • GILlFM. Paul Bryant-Quinn (gol.), Gwaith Ieuan ap Llywelyn Fychan, Ieuan Llwyd Brydydd a Lewys Aled (Aberystwyth, 2003)
  • GIRhR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Ieuan ap Rhydderch (Aberystwyth,2003)
  • GLDA. Cynfael Lake (gol.), Gwaith Lewys Daron (Caerdydd, 1994)
  • GLGCDafydd Johnston (gol.), Gwaith Lewys Glyn Cothi (Caerdydd,1995)
  • GLMEurys I. Rowlands, Gwaith Lewys Mn (Caerdydd, 1975)
  • GLMorgA. CynfaelLake (gol.), Gwaith Lewys Morgannwg (dwy gyfrol, Aberystwyth, 2004)
  • GLlR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Llawdden (Aberystwyth, 2006)
  • GLlBHAnn Parry Owen a Dylan Foster Evans(gol.), Gwaith Llywelyn Brydydd Hoddnant, Dafydd ap Gwilym, Hillyn ac eraill (Aberystwyth, 1996)
  • GLlFKathleen Anne Bramley et al. (gol.), Gwaith Llywelyn Fardd I ac Eraill o Feirdd y Ddeuddegfed Ganrif (Caerdydd, 1994)
  • GLlGDafydd Johnston (gol.), Gwaith Llywelyn Goch ap Meurig Hen(Aberystwyth, 1998)
  • GLlLlElin M. Jones (gol.), Gwaith Llywarch ap Llywelyn `Prydydd y Moch' (Caerdydd, 1989)
  • GMBJ.E. Caerwyn Williams et al. (gol.), Gwaith Meilyr Brydydd a'i Ddisgynyddion (Caerdydd, 1994)
  • GMBrA. Cynfael Lake (gol.), Gwaith Mathau Brwmld (Aberystwyth,2002)
  • GMDHuw Meirion Edwards (gol.), Gwaith Madog Dwygraig (Aberystwyth,2006)
  • GMRhEnid Roberts (gol.), Gwaith Mareduddap Rhys ai Gyfoedion (Aberystwyth, 2003)
  • GMWD. Simon Evans, A Grammar of Middle Welsh (Dublin, 1964)
  • GMWLTimothy Lewis, A Glossary of Mediaeval Welsh Law (Manchester,1913)
  • GOE. Bachellery (d.), Loeuvre potique de Gutun Owain(Paris, 19501)
  • GOLlMEurys Rolant (gol.), Gwaith Owain ap Llywelyn ab y Moel(Caerdydd, 1984)
  • GP G.J. Williams ac E.J. Jones (gol.), Gramadegaur Penceirddiaid (Caerdydd,1934)
  • GPBHuw Meirion Edwards (gol.), Gwaith Prydydd Breuan, Rhys ap Dafydd ab Einion, Hywel Ystorm, a cherddi dychan dienw o Lyfr Coch Hergest (Aberystwyth,2000)
  • GPCGeiriadur Prifysgol Cymru (Caerdydd, 1950)
  • GPC2Geiriadur Prifysgol Cymru (ail argraad, Caerdydd, 2003)
  • GPhEM.Paul Bryant-Quinn (gol.), Gwaith Syr Phylib Emlyn, Syr Lewys Meudwy a Mastr Harri ap Hywel (Aberystwyth, 2001)
  • GRhBEurys I. Rowlands (gol.), Gwaith Rhys Brydydd a Rhisiart ap Rhys (Caerdydd,1976)
  • GRhGEDylan Foster Evans (gol.), Gwaith Rhys Goch Eryri (Aberystwyth, 2007)
  • GSCA.Cynfael Lake (gol.), Gwaith Sin Ceri (Aberystwyth, 1996)
  • GSCyfR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Dafydd Bach ap Madog Wladaidd 'Sypyn Cyfeiliog a Llywelyn ab y Moel (Aberystwyth, 1998)
  • GSDTRhiannon Ifans (gol.), Gwaith Syr Dafydd Trefor (Aberystwyth, 2005)
  • GSHA.Cynfael Lake (gol.), Gwaith Sin ap Hywel (Aberystwyth, 1999)
  • GSRhNerys Ann Jones ac Erwain Haf Rheinallt(gol.), Gwaith Sefnyn, Rhisierdyn,Gruudd Fychan ap Gruudd ab Ednyfed a Llywarch Bentwrch (Aberystwyth,1995)
  • GSTEnid Roberts (gol.), Gwaith Sin Tudur (2 gyf., Caerdydd,1980)
  • GTPThomas Roberts (gol.), Gwaith Tudur Penllyn ac Ieuan ap TudurPenllyn, gol. (Caerdydd, 1958)
  • GwynLlawysgrif yng nghasgliad J. Gwyneddon Davies, yn Llyfrgell Prifysgol Cymru, Bangor
  • GyBDafydd Johnston (gol.), Galar y Beirdd: Marwnadau Plant/Poets'Grief: Medieval Welsh Elegies for Children (Caerdydd, 1993)
  • HCLlLeslie Harries (gol.), Gwaith Huw Cae Llwyd ac Eraill(Caerdydd, 1953)
  • HPEHistoriaPeredur vab Efrawc, gol. Glenys Witchard Goetinck (Caerdydd, 1976)
  • HPFJ.Y.W. Lloyd, The History of Powys Fadog, (6 vols., London, 18817)
  • IDIfor Williams (gol.), Casgliad o Waith Ieuan Deulwyn (Bangor,1909)
  • IGEHenry Lewis, Thomas Roberts ac IforWilliams (gol.), Cywyddau Iolo Goch acEraill (Bangor, 1925)
  • IGE2Henry Lewis, Thomas Roberts ac IforWilliams (gol.), Cywyddau Iolo Goch acEraill (ail arg., Caerdydd, 1937)
  • IGPDafydd Johnston (ed.), Iolo Goch: Poems (Llandysul, 1993)
  • Ioan`Yr Efengyl yn l Sant Ioan' yn y Testament Newydd
  • JMHRSJournalof the Merioneth Historical and Record Society, 1949
  • JohnThe Gospel according to John in theNew Testament
  • JudgesThe Book of Judges in the Old Testament
  • KAA 2Patricia Williams (gol.), Kedymdeithyas Amlyn ac Amic (Caerdydd,1982)
  • 1 KingsThe First Book of the Kings in the Old Testament
  • 2 KingsThe Second Book of the Kings in the Old Testament
  • LBSS. Baring-Gould and J. Fisher, The Lives of the British Saints (4vols., London, 190713)
  • Luc`Yr Efengyl yn l Sant Luc' yn yTestament Newydd
  • LukeThe Gospel according to Luke in theNew Testament
  • LlAJ. Morris Jones and John Rhŷs (eds.), The Elucidarium from Llyvyr Agkyr Llandewivrevi (Oxford, 1894)
  • LlBS.J. Williams a J.E. Powell (gol.), Cyfreithiau Hywel Dda yn l Llyfr Blegywryd(Caerdydd, 1942)
  • LlCyLlnCymru, 1950
  • LlGCLlawysgrif yng nghasgliad Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the collection of theNational Library of Wales, Aberystwyth
  • LlIAled Rhys Wiliam (ed.), Llyfr Iorwerth (Cardi, 1960)
  • LlstLlawysgrif yng nghasgliad Llanstephan, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Llanstephan collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • Marc`Yr Efengyl yn l Sant Marc' yn y Testament Newydd
  • MarkThe Gospel according to Mark in the New Testament
  • Mathew`Yr Efengyl yn l Sant Mathew' yn y Testament Newydd
  • MatthewThe Gospel according to Matthew in the New Testament
  • MCFY Mynegai i Farddoniaeth Gymraeg y Llawysgrifau / The Index to Welsh Poetry inManuscript
  • <http://maldwyn.llgc.org.uk>
  • MEDMiddle English Dictionary (Michigan, 1963)
  • MonWMonastic Wales <http://www.monasticwales.org>
  • MontCollCollections Historical and Archaeological... by the Powysland Club, 1868
  • MosLlawysgrif yng nghasgliad Mostyn, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Mostyn collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • MWMDaniel Huws, Medieval Welsh Manuscripts (Cardiand Aberystwyth, 2000)
  • NCENewCatholic Encyclopaedia (New York, 1967-79)
  • NCLWMeic Stephens (ed.), The New Companion to the Literature of Wales(Cardiff, 1998)
  • NLWJNational Library of Wales Journal, 1939
  • OBWVThomasParry (ed.), The Oxford Book of Welsh Verse (Oxford, 1976)
  • OCD3Simon Hornblower and Antony Spawforth(eds.), The Oxford Classical Dictionary(third ed., Oxford, 1996)
  • ODCC3F.L. Cross and E.A. Livingstone (eds.), The Oxford Dictionary of the Christian Church (third ed., Oxford, 1967, revised 2005)
  • OED2The Oxford English Dictionary (second ed., Oxford, 1989)
  • OED OnlineThe Oxford English Dictionary
  • <http://www.oed.com>
  • PACFJ.E. Griffith, Pedigrees of Anglesey and Carnarvonshire Families (Bangor, 1914)
  • PenLlawysgrif yng nghasgliad Peniarth, ynLlyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Peniarth collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • Peniarth49E. Stanton Roberts a W.J. Gruffydd (gol.), Peniarth 49 (Caerdydd, 1929)
  • Peniarth67E. Stanton Roberts a W.J. Gruffydd (ed.), Peniarth 67 (Cardiff, 1918)
  • Peniarth76E. Stanton Roberts a W.J. Gruffydd (gol.), Peniarth 76 (Caerdydd, 1927)
  • PKM Ifor Williams (gol.), Pedeir Keinc y Mabinogi (Caerdydd, 1930)
  • PsalsmThe Psalms in the Old Testament
  • RBJohn Rhs and J. Gwenogvryn Evans(eds.), The Text of the Bruts from the Red Book of Hergest (Oxford, 1890)
  • RCAHM (Anglesey)An Inventory of the Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire: Anglesey (London, 1937)
  • RCAHM (Caernarvonshire) An Inventory of the Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire: Caernarvonshire (3 vols.,London, 1956, 1960, 1964)
  • RCAHM (Flint)An Inventory of the Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire, Vol II: County of Flint (London, 1912)
  • RCAHM (Merionethshire) An Inventory of Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire: Merionethshire (London, 1921)
  • RepWMDaniel Huws, Repertory of Welsh Manuscripts (iw gyhoeddi)
  • RevelationThe Revelation to John in the New Testament
  • RMJohn Rhs and J. Gwenogvryn Evans(eds.), The Text of the Mabinogion from the Red Book of Hergest(Oxford, 1887)
  • RWMJ. Gwenogvryn Evans (ed.), Report on Manuscripts in the Welsh Language(London, 18981910)
  • SalmauLlyfr y Salmau yn yr Hen Destament
  • SCStudiaCeltica, 1966
  • SoldierLMEThe Soldier in later Medieval England
  • <http://www.medievalsoldier.org>
  • StoweLlawysgrif o gasgliad Stowe yn yLlyfrgell Brydeinig
  • TAT. Gwynn Jones (gol.), Gwaith Tudur Aled (Caerdydd, 1926)
  • TCT.J.Morgan, Y Treigladau au Cystrawen (Caerdydd,1952)
  • TCHSTransactionsof the Caernarvonshire Historical Society, 1939
  • TCHSDdTrafodionCymdeithas Hanes Sir Ddinbych, 1952
  • TCHSGTrafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon,1939
  • TDHSTransactionsof the Denbighshire Historical Society, 1952
  • THSCTheTransactions of the Honourable Society of Cymmrodorion, 1892/3
  • TLlMG.J. Williams, Traddodiad Llenyddol Morgannwg (Caerdydd, 1948)
  • TYP3Rachel Bromwich (ed.), Trioedd Ynys Prydein: The Triads of the Island of Britain (third ed., Cardi, 2006)
  • WATU Melville Richards, Welsh Administrative and TerritorialUnits (Cardi, 1969)
  • WBOnlineWelsh Biography Online <http://yba.llgc.org.uk/en/index.html>
  • WCDP.C. Bartrum, A Welsh Classical Dictionary: People in History and Legend up to about A.D. 1000 (Aberystwyth, 1993)
  • WGJ. Morris Jones, A Welsh Grammar (Oxford, 1913)
  • WG1P.C.Bartrum, Welsh Genealogies AD 300-1400 (Cardiff, 1974)
  • WG2P.C. Bartrum, Welsh Genealogies AD 1400-1500 (Aberystwyth, 1983)
  • WHRThe Welsh History Review, 1960-
  • WMJ. Gwenogvryn Evans (ed.), The White Book Mabinogion (Pwllheli,1907; adargraffiad, Caerdydd, 1973)
  • WyLlawysgrif yng nghasgliad Wynnstay, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Wynnstay collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • YBJ.E. Caerwyn Williams (gol.), Ysgrifau Beirniadol, (Dinbych, 1965 )
  • YBHMorgan Watkin (gol.),Ystorya Bown de Hamtwn, (Caerdydd, 1958)
  • YCM2Stephen J. Williams (gol.), Ystorya de Carolo Magno (ail arg.,Caerdydd, 1968)
  • YER. Iestyn Daniel (gol.), Ymborth yr Enaid (Caerdydd, 1995)
  • YEPWCGruffydd Aled Williams (gol.), Ymryson Edmwnd Prys a Wiliam Cynwal (Caerdydd, 1986)
  • YGIVGwilymLloyd Edwards (gol.), Ystorya Gwlat Ieuan Vendigeit (Caerdydd, 1999)
  • YMThA.O.H. Jarman (gol.), Ymddiddan Myrddin a Thaliesin (Caerdydd, 1951)