Y llawysgrifau
Diogelwyd 27 copi o’r gerdd hon yn y llawysgrifau. Mae’r holl destunau’n debyg i’w gilydd ac yn deillio, gellid tybio, o’r un gynsail. Gwahaniaethir rhwng X¹ ac X² (gw. y stema) ar sail eu darlleniadau ar gyfer llinellau 3 a 9: X¹ vi oddyma a vaur rrudd; X² af o ddyma a var rrvdd. Llinellau 1–2 yn unig a geir yn llaw John Jones Gellilyfdy yn Pen 221 ac ni oroesodd ei gopi cyflawn ef o’r gerdd.

Gwelir bod y patrwm yn un digon cyfarwydd yn achos y llawysgrifau sy’n deillio o X² ac X⁴ (sef y gynsail goll a gopïwyd yn Nyffryn Conwy, yn ôl pob tebyg). Ceir testunau llawn ym mhob llawysgrif a gwelir yr unig amrywio o ran trefn llinellau yn LlGC 17114B, lle cyfnewidir llinellau 61–2 (digwyddodd yr un cyfnewid yn annibynnol yn LlGC 8330B).

Ceid cyswllt agos rhwng llawysgrifau Pen 103 a LlGC 8330B a llys Moeliwrch yng nghwmwd Cynllaith, sef cartref Hywel ab Ieuan Fychan a oedd yn ewythr i Ddafydd Llwyd ap Gruffudd ac yn un o brif noddwyr Guto yn yr ardal honno. Mae’n eglur fod Pen 103 a’r rhan o lawysgrif LlGC 8330B lle diogelwyd y cywydd hwn yn gysylltiedig â Morys Wyn ap Llywelyn, sef gorwyr i Hywel ab Ieuan Fychan. Tybed ai am fod Morys yn briod ag Ann ferch Siôn Tanad, sef gorwyres i Ddafydd Llwyd ei hun, y cofnodwyd y cywydd hwn gyda cherddi i deulu Moeliwrch?

Achres Morys Wyn a’i wraig Ann

Er nad ymddengys y gellir torri’r ddadl yn derfynol, nid yw’n debygol fod Pen 103 a LlGC 8330B yn deillio o’r un gynsail, eithr mai copi digon ffwrdd-â-hi o’r naill a geir yn y llall yn llaw Wiliam Maurice. Ai copi, felly, a geir yn llawysgrif Pen 103 o ffynhonnell goll ynteu a gofnodwyd ei cherddi oddi ar dafod leferydd ym Moeliwrch? Ymddengys mai’r ail sydd fwyaf tebygol gan fod ynddi gerddi llofnod gan Wiliam Llŷn, Simwnt Fychan, Rhys Cain, Wiliam Cynwal a Gruffudd Hiraethog. Mae’n rhesymol tybio y byddai gan rai o’r beirdd hyn gerddi gan Guto ar gof a chadw, a bod traddodi llafar, o ganlyniad, yn fyw ac yn iach ym Moeliwrch yn ystod yr unfed ganrif ar bymtheg. Er y cofnodwyd y gerdd hon i Ddafydd Llwyd yn Pen 103 gan law wahanol i’r un a gopïodd y tair cerdd gan Guto i Hywel ab Ieuan Fychan ar ddechrau’r llawysgrif, mae’n debygol iawn fod y ddwy law’n cydweithio ynghyd ag un llaw arall anhysbys. Mae’n bosibl mai Morys Wyn ap Llywelyn ei hun biau’r llaw a gopïodd y tair cerdd ar ddechrau’r llawysgrif, ac mae’n eglur oddi wrth restr fer o gerddorion ac o feirdd, o bosibl, a gofnodwyd gan y llaw hwnnw ar dudalen 66 fod y copïydd hwnnw’n glerwr o ryw fath:

huw dai / Robart ap Ihon llwyd
wiliam penfro  wiliam goch grythor
wmffre grythor  morvs grythor
tomas grythor o gegidfa a
howel gethin afv gida myfi yn kylera pan oedd y nodolig
            ar dduw gwener
Rys wyn  wiliam penllyn

At hynny mae’n bosibl fod y drydedd law yn eiddo i fardd o’r enw Morys ab Ieuan ap Dafydd. Hyd yn oed os nad oedd yr ail law (a gofnododd y cywydd i Ddafydd Llwyd) hefyd yn fardd, mae’n rhesymol tybio y gallai fod wedi copïo’r gerdd oddi ar dafod leferydd gyda chymorth ei gydgopïwyr. Sylwer bod llinellau 53–4 yn eisiau yn nhestun Pen 103, lle neidiodd cof y copïydd (neu lefarwr arall) o linell 53 (Afal da …) i linell 55 (Afal a fag …).

Fodd bynnag, mae’n nodedig fod testun Pen 103 yn debyg iawn i’r hyn a geir yn nhestunau BL 14967, J 140 a Llst 48, yn arbennig yn achos llinell 3 (gw. y nodyn). Gwelir oddi wrth y diwygiad tebygol a geir ym mhob un o’r llawysgrifau hyn yn y llinell honno eu bod yn deillio o’r un gynsail. Os ceid ffynhonnell lafar i gopi Pen 103 o’r gerdd rhaid derbyn bod y sawl a’i cofiodd wedi ei darllen gyntaf yn X¹. Nid yw hynny’n amhosibl, eithr yn debygol efallai gan fod nifer o’r beirdd a dorrodd eu henwau wrth eu cerddi yn Pen 103 yn gopïwyr a chasglwyr llawysgrifau (gall fod yn arwyddocaol fod llaw Wiliam Llŷn i’w weld yn BL 14967, 112^v). Ymhellach ar y llawysgrifau sy’n gysylltiedig â Moeliwrch, gw. cerdd 90 (testunol).

Ni cheid llinellau 9–10 a 33–4 yn nhestun X³ a cheid cyfuniad o ddarlleniadau X¹ ac X² yn ei ddarlleniad ar gyfer llinell 3 ddvwmawrth mi af o ddyma. Yn X³ yn unig y ceid unrhyw amrywio o bwys o ran trefn llinellau a llithrodd cwpled ychwanegol amlwg annilys i destun LlGC 20574A yn dilyn llinell 6:

llys rydd vwch no mynydd mon
llys gerrig iarlles garon

Annelwig, felly, yw perthynas X³ a’r gynsail, ond y tebyg yw y ceid ôl copïo cymharol wallus o gof arno.

Yn olaf, trafodir gweddill y llawysgrifau na wnaethpwyd rhyw lawer o ddefnydd ohonynt yma. Mae llawysgrifau Llywelyn Siôn bron yn unffurf a dyfynnir isod o Llst 48 er hwylustod. Y tebyg yw bod LlGC 13062B yn gopi o Llst 134. Gall mai o’r cof y copïwyd y testun digon annhaclus a welir yn J 140, lle ceir far hudd yn llinell 9. Ond er gwaethaf hynny mae llinell 3 fi oddi yma, ynghyd â rhai darlleniadau eraill, yn awgrymu bod J 140 yn deillio o X¹. Nid yw’r ffaith fod llinellau 21–4 yn eisiau yn nhestunau J 140 a BL 31092 [i] yn sail i’w huniaethu (maent yn wahanol iawn o ran eu darlleniadau), eithr yn fodd i ddadlau i’r ddau gopïydd fynd i’r gors wrth neidio o linell 20 i linell 24 (gan fod yr un brifodl yn y ddwy linell).

Ni cheir rhyw lawer o le i wahaniaethu rhwng X¹ ac X². Er nad yw cyswllt Pen 103 a Moeliwrch yn ddigon ar ei ben ei hun i flaenoriaethu’r fersiwn annhaclus o’r gerdd a geir yno, mae testunau BL 14967, J 140 a Llst 48 yn tystio i fodolaeth y fersiwn hwnnw yn ei ffurf gyflawn y tu allan i Foeliwrch. At hynny ceir lle i gredu bod darlleniadau’r llawysgrifau hynny’n rhagori rhyw fymryn ar ddarlleniadau X², a rhoir blaenoriaeth iddynt o ganlyniad. Ceir llai o amrywiaeth o ran darlleniadau yn nhestunau X² ac ymddengys eu bod yn gopïau digon ffyddlon o’r gynsail honno, ond mae pwysigrwydd y cysondeb a welir yn nhestunau X² yn pylu mewn cymhariaeth â rhai o ddarlleniadau testunol y llawysgrifau eraill er na cheir cystal graen arnynt yn gyffredinol.

Trawsysgrifiadau: BL 14967, LlGC 8497B a Pen 103.

Stema

3 Af Dduwmawrth oddi yma  Dilynodd GGl ddarlleniad X² Af DduwMawrth, af oddyma, a cheir darlleniad ymddangosiadol anos yn X¹ Af Dduwmawrth fi oddyma. Pe bai’r naill ddarlleniad neu’r llall yn y gynsail anodd gweld sut y rhoid y naill yn lle’r llall mewn llawysgrifau diweddarach. Haws tybio mai oddyma a geid yn y gynsail i ddynodi oddi yma, ac i gopïwyr X¹ ac X² ddiwygio’r llinell ymddangosiadol chwesill yn eu ffordd eu hunain wrth fynd ati i ateb -f ar ddechrau’r llinell (heb sylweddoli mai f wreiddgoll ydyw).

3 Dduwmawrth  Ni cheir Duwmawrth yn GPC er cynnwys Difiau, dywLlun a dywSul (gw. ibid. 982, 1153 a 1154). Cf. GEO 3.13 Dywmawrth, gorau dadameg (Dafydd Ddu o Hiraddug); GGM 7.49 Duwmawrth yn gwisgo damasg; GHC IV.11 A Dywmawrth am dy amwynt (cywydd mawl arall i Ddafydd Llwyd). Dilynir darlleniad mwyafrif y llawysgrifau yma, ond diddorol yw nodi bod darlleniad BL 14967 ac X² morth i’w weld yn yr amrywiadau i’r llinell a ddyfynnir uchod o GEO 118, lle ceir duwmorth mewn dwy lawysgrif (ceir Gwyn 4 marth, a allai fod yn gamgymeriad am morth, mewn un llawysgrif yn GEO hefyd). Ceir peth tystiolaeth felly o blaid Duwmorth (cf. dwy law → dwylo), ond nid ymddengys fod digon i’w ddefnyddio yma. Cf. 24.13 Duwmawrth gwae ni am Domas.

4 Af beunydd at Ddafydd dda  Gthg. X³ bevnydd hyd att ddafvdd dda.

9 f’aur  Gthg. X² var, varr ‘amddiffynnydd’ (gw. GPC 256 d.g. bar¹). Rhydd [b]ar rhudd synnwyr ar ei ben ei hun ond nid felly yng nghyd-destun y llinell gyfan.

9 fu’r  Nid yw’n eglur ai fu’r neu fur a geir yn nifer o’r llawysgrifau cynharaf. Rhydd [m]ur rhoddion synnwyr boddhaol (‘amddiffynnydd sy’n darparu rhoddion’, gw. GPC 2503 d.g. mur (b)), ond mae Gwyn 4 vu’r, LlGC 3049D fv r ac, at hynny, LlGC 8330B fv, yn awgrymu mai fu’r a geir yn y llawysgrifau eraill hefyd.

9–10  Ni cheid y cwpled hwn yn nhestun X³.

10 Gweurful a wnaeth gair fal Non  Gthg. X²: Gwyn 4 Gwervyl a wneth hi gair val Non, LlGC 3049D a LlGC 17114B gwervyl a wynaeth i gair val non, sef llinell wythsill a gywasgwyd yn LlGC 8497B Gweurvul naeth i gair val nonn. Cefnogir darlleniad y golygiad, fodd bynnag, yn Llst 30.

10 Gweurful  Gellid darllen Gwerful yn y llinell hon ar sail tystiolaeth mwyafrif y llawysgrifau, ond gthg. 61n, lle ceir cefnogaeth gref dros Gweurful. Ceir y ffurf honno yn y llinell hon yn BL 14967 a LlGC 8497B gwevrvvl. Nid yw Pen 103 gwevful a Llst 48 gwyrfyl fawr o gymorth y naill ffordd na’r llall. Ymhellach, gw. Gweurful ferch Madog.

11 chollais  Cf. J 140, LlGC 17114B a Llst 48 cholles.

11 chyllid  Cf. J 140, Llst 30 a Llst 48 chellid. Nis nodir fel ffurf amrywiol yn GPC 752 d.g. cyllid, er ei fod ymhlith yr enghreifftiau a ddangosir yno.

16 a  Ceir a’r gan Lywelyn Siôn ac yn LlGC 8497B a LlGC 17114B yn nosbarth X². Mae’n bosibl fod y fannod wedi ei llyncu gan gytsain gyntaf rhent yn y ddwy gynsail, ond nid yw hynny’n debygol iawn. Ni cheir tystiolaeth ddigonol, felly, o blaid y fannod (fe’i disgwylid, efallai, yn sgil y llinell flaenorol).

16 ar  Gthg. GGl i’r, darlleniad a gefnogir gan J 140, Llst 30 a Llst 48 yr. Ni rydd yr arddodiad, fodd bynnag, synnwyr boddhaol yma a dichon nad yr arddodiad eithr y fannod yn unig a ddynodir gan ddarlleniadau’r llawysgrifau hynny.

18 gweilch  Ceir darlleniad diddorol yn Pen 103 gylch Maelawr (cf. 100.8n cylch Eryri), ond un y bu’n rhaid ei wrthod gan na cheir cefnogaeth iddo yn y llawysgrifau eraill.

21–4  Ni cheir y llinellau hyn yn J 140 a LlGC 31092 [i] (gw. y nodyn uchod ar y llawysgrifau).

22 Maen’ ar ôl, am na ŵyr iaith  Pair maen anhawster. Y dehongliad mwyaf naturiol yw mai maen[t] ar ôl a olygir mewn perthynas â’r mil yn y llinell flaenorol, gyda’r ystyr ‘maent ar ei ôl/y tu ôl iddo/yn ei erlid’. Ymddengys fod maen yn ffurf bosibl ar maent yn ôl GMW 136 a G 62, ond un enghraifft yn unig a geir o gadw maen (BD 66.16), ac fe’i diwygir i maent a maen’ yn GLlF 26.259 a GC 3.22. Ar y llaw arall, gall fod maen, ‘carreg; symbol o sefydlogrwydd, grym’, yn synhwyrol yn wyneb yr ymadrodd cyffredin ‘maen dros iaen/maen ar wydr’ fel trosiad am uchelwr grymus (gw. GPC 2308 d.g. maen¹; cf. 19.8 Maen dros iaen, myn Andras, wyd. Tybed ai ôl yn yr ystyr ‘[y rheini/hwnnw sydd] tu ôl/ôl-fyddin’ (gw. GPC 2640 d.g. ôl¹) sydd yma, ac mai’r ergyd yw bod Dafydd ben ac ysgwydd uwchben y Mil a ddywod wamaliaith o ran grym a dylanwad? Ond, os felly, oni fyddai wedi bod yn haws i Guto ddweud Maen ar iaen, am na ŵyr iaith neu Maen ar wydr, am na ŵyr iaith? Dichon fod y dehongliad cyntaf yn gweddu’n well yng nghyd-destun y cwpled.

23 heb  Dilynir y llawysgrifau a ddeilliodd yn uniongyrchol o’r gynsail (ac eithrio BL 14967 di) ac X³. Mae di yn dwyn yr un ystyr negyddol â heb, ac ystyrid o ddifrif ei ddefnyddio yn y testun golygedig pe bai tystiolaeth lawysgrifol amgen ar ei gyfer. Ni rydd X² ar ryw lawer o synnwyr oni roir llinellau 23–4 yng ngenau’r Mil a ddywod wamaliaith (21), ond bernir ei bod yn well eu rhoi yng ngenau’r bardd.

27 chaiff  Ceir yr amrywiad cais yn llawysgrifau cyffredinol annibynadwy J 140 a LlGC 17114B, sef ffrwyth camddehongli f fel s hir.

27 na chwant  Ceir na chwant yn X² ac X³, darlleniad a gefnogir gan Lywelyn Siôn yn Llst 48 ac, o bosibl, yn J 140 a LlGC 8330B a chwant (gall fod n wedi ei llyncu gan lythyren olaf cenfigen). Diwygiad a geir, felly, yn LlGC 8330B o ddarlleniad Pen 103 i chwant, sy’n debycach i ddarlleniad BL 14967 nai chwant. Mae’n bosibl, felly, mai nai chwant a geid yn X¹, a rydd synnwyr os perthyn chwant i’r cenfigen a enwir ynghynt (hynny yw, ‘chwant sy’n deillio o genfigen’). Ond mae’n fwy tebygol fod copïydd naill ai BL 14967 neu’r gynsail wedi ei ddylanwadu gan ddechrau’r llinell nesaf, sef na’i luddias, gan ystyried lluddias yn enw o bosibl (gw. GPC 2220 d.g. lluddias²; perthyn yr enghraifft gyntaf o’r gair fel enw yno i’r unfed ganrif ar bymtheg).

28 na’i  Dilynodd GGl i’w luddias ddarlleniad unigryw X³.

28 yn ei  Yn X³ a Pen 103 yn unig y ceir mewn i, sef diwygiad mympwyol gan y ddau gopïydd yn annibynnol i’w gilydd, yn ôl pob tebyg.

31 ogleddiaith  Cawliwyd yn LlGC 17114B oi gloiwiaith ac arweiniodd camrannu’r gair at amryfusedd mewn llawysgrifau eraill: Llst 30 a gleddiaith; Llst 48 o gleddiaith; BL 14967 o gloddiaith (cf. Gloddaith ger Llandudno, gw. WATU 76).

32 peirch  Gthg. X² a LlGC 8330B parch.

32 er na wypo’u iaith  Cf. GGl wypo’u hiaith. Darlleniad mwyafrif y llawysgrifau yw wypo iaith, a cheir yr unig amrywio o bwys yn J 140 a Llst 30 wypo i iaith. Nid yw Arglwyddi ... / A’i peirch er na wypo’i iaith yn bosibl gan mai ffurf trydydd unigol ar y ferf yw gwypo. Ar hepgor h- o flaen i gytsain, gw. TC 155.

33–4  Ni cheid y cwpled hwn yn nhestun X³.

34 pryder  Ymddengys fod Pen 103 predir yn ddiffygiol yma. Ceir pryder ym mhob llawysgrif arall.

34 Peredur  Y tebyg yw mai predur oedd y ffurf a geid yn X¹ (efallai fod y talfyriad p’ → per yn y gwreiddiol). Ymddengys i gopïwyr J 140 a Pen 103 ystyried yr enw’n ddeusill o ganlyniad ac ychwanegu’r fannod o flaen yr enw er mwyn sicrhau llinell seithsill. Cf. LlGC 17114B predur (heb y fannod).

36 a’i gefn  Yn wyneb unfrydedd y llawysgrifau eraill o blaid y darlleniad a welir yn y testun golygedig rhaid casglu mai amrywiad digon deniadol a ddeilliodd o gamddarllen a welir yn BL 14967 a gofn.

37 lluyddwr  Ceir llueddwr mewn rhai llawysgrifau ym mhob dosbarth. Dilynir y ffurf safonol a geir yn BL 14967.

38 o flaen  Dilynir X², X³, BL 14967 a Llst 48. Ceir yr amrywiad dibwys o ran ystyr a chynghanedd ym mlaen yng ngweddill y llawysgrifau, felly dilynwyd darlleniad y mwyafrif (cf. 103.36n).

39 gerydd y gad  Dilynir darlleniad mwyafrif y llawysgrifau. Gthg. geyrydd yn X³, Llst 30, Llst 48 a Pen 103. Gall mai gerrydd oedd y darlleniad gwreiddiol, ac i rai copïwyr gamddarllen yr r gyntaf (cf. Pen 103 geirydd). Nid yw Llst 30 a Llst 48 gaerydd a gad, a LlGC 17114B gerydd a gad, yn synhwyrol yng nghyd-destun y llinell gyfan.

40 garllaw  Dilynir mwyafrif y llawysgrifau. Gthg Llst 48 gyr llaw a LlGC 8497B gerllaw.

52 ynn  Yn Llst 30 yn unig y ceir darlleniad GGl ym.

53–4  Ni cheir y cwpled hwn yn nhestun Pen 103 (gw. y nodyn uchod ar y llawysgrifau).

58 pwngarned  Ceir ffurfiau amrywiol yn BL 14967 pwn gernad a LlGC 3049D pwn gerned. Dilynir y ffurf a geir ym mwyafrif y llawysgrifau.

61 Gweurful  Ceir gwevrvvl yn X³, BL 14967, Gwyn 4, LlGC 3049D, LlGC 3051D, LlGC 8330B a LlGC 8497B (gw. 10n Gweurful). Yn J 140, LlGC 17114B, Llst 30 a Pen 103 yn unig y ceir Gwerful (cf. hefyd Llst 48 gwirfyl). Ymhellach, gw. Gweurful ferch Madog.

64 ef a  Ceir amrywiadau ar efo yn Pen 103 ac X³.

Cywydd mawl yw hwn i Ddafydd Llwyd ap Gruffudd o Abertanad. Fel y gwelir oddi wrth y modd y rhannwyd y gerdd yn baragraffau yn y golygiad, mae’r gerdd yn ymrannu’n bedair rhan:

1. molir Dafydd yn ffurfiol gan roi sylw penodol i’w rieni;
2. eir i’r afael â’r rhagfarn yn erbyn Dafydd yn sgil y ffaith mai Cymro uniaith ydyw;
3. dyrchefir Dafydd yn fab darogan yng nghyd-destun canu brud;
4. dychwelir at gyswllt Dafydd â’i rieni gan ddelweddu’r olyniaeth honno ar lun afal aeddfed a dyfodd o bren ffrwythlon.

Dengys llinellau 5–6, 9–16 ac 19 bod Guto wedi derbyn nawdd gan rieni Dafydd, sef Gruffudd ab Ieuan Fychan a Gweurful ferch Madog. Ni oroesodd cerddi ganddo i Ruffudd ond diogelwyd marwnad (cerdd 88) ganddo i Weurful. Mae’r olyniaeth waed hon yn rhan allweddol o ran gyntaf a rhan olaf y gerdd, ac mae’n sicr fod Guto’n ymhyfrydu yn y ffaith iddo fod yn dyst i’r olyniaeth honno. Sylwer mai un tenant sydd bellach yn talu’r ddeufal / A rhent oll, a hynny dros ei fam a’i dad.

Mae’n sicr mai rhan fwyaf nodedig y cywydd yw’r ail ran, lle ceryddir y rheini sy’n gwatwar Dafydd gan nad yw’n medru Saesneg. Y tebyg yw mai cyd-Gymry a Saeson y Gororau yw’r rhain gan fod Guto’n nodi bod Saeson rhonc gogledd Lloegr yn ei barchu er nad yw’n siarad eu hiaith (31–6). Mae’r pwyslais a rydd Hywel Cilan ar yr hyn a ddywed ac na ddywed Dafydd yn ei gywydd mawl yntau iddo’n awgrymu ei fod ef hefyd yn trafod yr un pwnc (gw. GHC III.3–4, 27–36):

Dafydd, fab i Nudd o’n iaith,
Llwyd annwyl, llew diweniaith …

Difawrair yw dy fwriad,
Difost iawn wrth dyfu ystad.
Rhoi’n fustl i’r hwn a fostiai,
Neu’n ynfyd gennyd a gâi.
Ac ni chlyw dyn byw o’r byd,
F’eryr gwyn, fawrair gennyd.
Nid â gair ’r ofnir dy gas,
 gwayw chwerw ac â churas.
Rhai a drabludd, gad iddyn’,
Tithau a dau ac a dynn.

Rhydd y llinellau hyn gipolwg prin ar y gwrthdaro ieithyddol a allai frigo i’r wyneb ar y Gororau yn ystod y bymthegfed ganrif, gan greu darlun gwahanol iawn i’r cyd-fyw cymodlon a welir, er enghraifft, yn y cywydd mawl (cerdd 102) a ganodd Guto i Groesoswallt. Darlunnir gwrthdaro tebyg yng nghywydd Guto ynghylch porthmona: Troi i Staffordd, traws diffaith, / Tua’r Nordd, gwatwar ein iaith (44.43–4). Gellir dadlau hefyd fod unieithrwydd Dafydd yn gryn dipyn o eithriad ymysg haenau uwch y gymdeithas ac y byddai disgwyl i’r rhan fwyaf o uchelwyr Cymreig y Gororau fedru Cymraeg a Saesneg, onid Lladin a Ffrangeg hefyd.

Mae trydedd ran y gerdd yn gymharol unigryw yng ngwaith Guto gan mai at draddodiadau’r canu brud y cyfeirir ynddi. Er na cheir tystiolaeth i Guto erioed ganu brud confensiynol dengys y llinellau hyn a rhannau o’i gywydd (cerdd 29) i Edward IV a’i gywyddau i aelodau o deulu’r Herbertiaid o Raglan nad oedd yn anwybodus ym maes y canu proffwydol. Awgrymir mai Dafydd yw’r mab darogan a fydd yn arwain llynges o Lydaw i Brydain er mwyn gwared yr ynys o’r Saeson. Ymddengys fod Dafydd yn ŵr byddin, yn arbennig o ystyried y cywydd a ganodd Guto ar ei ran i ofyn i Sieffrai Cyffin am frigawn (cerdd 98).

Dyddiad
Terminus ante quem y gerdd hon yw dyddiad marwolaeth Dafydd Llwyd ddiwedd Hydref neu ddechrau Tachwedd 1465. A chymryd ei fod wedi ei eni c.1440 mae’n debygol y byddai’n ddigon hen i olynu ei dad erbyn c.1455. Mae’n eglur mai ef oedd prif ddeiliad Abertanad pan ganwyd y gerdd hon a bod ei dad yn fyw ond ei fam, Gweurful, yn ei bedd (gw. 12n Aeth i’r pridd aur a thir prid). Gan nad yw dyddiad marwolaeth Gweurful yn hysbys ni ellir dyddio’r gerdd yn fanwl. Cynigir rhwng c.1455 a Hydref 1465.

Golygiad blaenorol
GGl cerdd LXXIV.

Mesur a chynghanedd
Cywydd, 64 llinell.
Cynghanedd: croes 48% (31 llinell), traws 25% (16 llinell), sain 25% (16 llinell), llusg 2% (1 llinell).

2 Dafydd Llwyd  Dafydd Llwyd ap Gruffudd, noddwr y gerdd. Mae’n nodedig fod Guto’n enwi Dafydd ym mhob un o bedwar cwpled agoriadol y gerdd (gw. 4 [D]afydd dda, 6 Dafydd ac 8 Dafydd wych). Fe’i henwir eto yn llinellau 15, 23 a 39 (gw. hefyd 34n).

3 oddi yma  Cymer Guto arno ei fod yn llefaru o fan arall, gan ddatgan ei fwriad i ymweld â Dafydd er ei fod yn Abertanad ar y pryd, fel yr awgrymir gan linell 7 (gw. y nodyn).

5 ei dad  Gw. 9n.

5 Abertanad  Cartref Dafydd ar lannau afon Tanad dafliad carreg o’r fan lle mae’r afon yn llifo i afon Efyrnwy. Efallai am ei fod mor agos i’r ffin fodern rhwng Cymru a Lloegr, ni ddaethpwyd o hyd i gofnod am Abertanad yn Hubbard (1986), Haslam (1979) na Newman and Pevsner (2006).

5–6 Ei dad … / A’m dofes, a’i fam  Yr awgrym yw bod Guto wedi canu i rieni Dafydd pan oedd yn fardd ifanc. Cf. Llywelyn Goch ap Meurig Hen yn ei awdl foliant i Hopcyn ap Tomas o Ynysforgan, GLlG 6.7 Llin Domas ddifas, llawen ddofi – clêr.

6 ei fam  Gw. 10n Gweurful.

7 yma  Ymddengys mai at dir Dafydd yn Abertanad y cyfeirir yma ac at ben y daith, yn wahanol i linell 3 oddi yma (gw. y nodyn).

9 Gruffudd  Gruffudd ab Ieuan Fychan ab Ieuan Gethin, tad Dafydd Llwyd.

10 Gweurful  Gweurful ferch Madog ap Maredudd, mam Dafydd Llwyd. Canodd Guto gywydd marwnad (cerdd 88) iddi.

10 gwnaeth gair  Ar gadw ffurf gysefin y gwrthrych yn dilyn gwnaeth, gw. TC 186.

10 Non  Non ferch Cynyr neu Ynyr, mam Dewi Sant (gw. GLlF 26.208n; LBS ii: 288–92, iv, 22–5).

12 Aeth i’r pridd aur a thir prid  Gellid hefyd ddarllen Aeth i’r pridd, aur a thir prid, gan ychwanegu aur a thir prid at y [rh]ent a chyllid (11) a gollodd Guto yn sgil marwolaeth mam Dafydd. Ar yr olwg gyntaf ymddengys fod Guto’n cyfeirio at farwolaeth mam a thad Dafydd gan ei fod yn cyfeirio at y ddau yn yr amser gorffennol (5–6 Ei dad … / A’m dofes, a’i fam, 9–10 Gruffudd, f’aur rhudd fu’r rhoddion, / Gweurful a wnaeth gair …, 12 Aeth i’r pridd; gw. hefyd 19n) ac yn nodi bod Dafydd bellach yn talu dros ei fam a’i dad (14). Fodd bynnag, yn ei farwnad i Dafydd (cerdd 89) dengys Guto’n eglur fod Gruffudd yn fyw pan fu farw ei fab (gw. 89.29 Drem Ruffudd a’r grudd yn grin, 47–50 Gruffudd a ludd, hylwyddawr, / Aelwyd Dafydd Llwyd i’r llawr; / Y gŵr a fag ei wyrion / A’i goed a’i hil a geidw hon) ond bod Gweurful yn ei bedd (gw. 89.61–2 Y tair treth … / Oedd Weurul a’r ddau eraill [= Dafydd a Chatrin, ei wraig]). Ceir rhywfaint o ateg i hyn yn y farwnad (cerdd 88) a ganodd Guto i Weurful, lle dywed y bydd Ei gŵr … / A’i thrimaib (sef ei thri phlentyn) (41–2) yn parhau i gynnig nawdd iddo. Yr hyn sy’n debygol yn achos y gerdd bresennol yw bod Gweurful eisoes yn ei bedd pan y’i canwyd a bod Gruffudd wedi trosglwyddo ei feddiannau i ofal ei fab ac wedi rhoi’r gorau, i bob diben, i fywyd cyhoeddus.

12 tir prid  Gw. GPC 2882 d.g. prid ‘dull o drosglwyddo tir, &c., yng Nghymru’r Oesoedd Canol, drwy gyfrwng math o les neu forgais am dymor o flynyddoedd a adnewyddid oni bai fod y pris prynu neu’r benthyciad yn cael ei ad-dalu ar ddiwedd cyfnod penodedig, morgais Cymreig’. Cf. GLGC 54.35–8 Y gŵr â’r swyddau lle gorseddid / a esyd ei aur a ystorid, / ar gestyll hefyd er a gostid, / ac ar dyrau praff ac ar dir prid.

13 yng nglan Tanad  ‘Ar lan afon Tanad’ (gw. 5n Abertanad).

15 deufal  Eiddo rhieni Dafydd (gw. GPC 2326 d.g. mâl² ‘rhent, taliad’).

17 Powys Fadawg  Hen deyrnas Powys Fadog a gynhwysai’n fras yr holl gymydau o Fochnant Is Rhaeadr i Ystrad Alun (gw. WATU 182). Fe’i henwid ar ôl ei thywysog o 1191 i 1236, sef Madog ap Gruffudd (gw. CLC² 593).

18 Gwalchmai  Gwalchmai fab Gwyar, un o brif farchogion llys Arthur (gw. TYP³ 367–71; WCD 303–5; GCBM ii, 4.182n).

18 Maelawr  Ceid cwmwd Maelor Gymraeg a chwmwd Maelor Saesneg (gw. WATU 148, 288 a 289). Y tebyg yw mai at Faelor Saesneg y cyfeirir gan fod hendaid Dafydd ar ochr ei fam, Maredudd ap Llywelyn Ddu, yn ddirprwy stiward y cwmwd c.1400 (gw. WG1 ‘Tudur Trefor’ 17). Enwir Maelor yn y cywyddau marwnad a ganodd Guto i fam Dafydd, Gweurful ferch Madog, ac i Ddafydd ei hun (gw. 88.13, 89.33–4). Cf. hefyd cywydd a ganodd Llawdden dros Ddafydd Llwyd o’r Drenewydd i ofyn am baun a pheunes gan Weurful, a chywydd marwnad a ganodd Lewys Glyn Cothi iddi, GLl 8.4 Gwawr y ddwy Faelawr ddi-fai!; GLGC 212.9–10 Mae o wylaw ym Maelawr / mwy no llyn ar Ferwyn fawr. Cynhwysid y ddau gwmwd ym Mhowys Fadog (gw. 17n).

19–20 Brytwn … / Brut dynion Abertanad  Cf. llinell o’r cywydd gofyn am frigawn a ganodd Guto i Sieffrai Cyffin ar ran Dafydd, 98.30 Brytaniaid Abertanad.

19 adwaenwn ei dad  Ai’r ffurf cyntaf unigol amherffaith yw adwaenwn ynteu’r ffurf cyntaf lluosog presennol? Mae’r modd y cyfeirir at rieni Dafydd yn yr amser gorffennol yn llinellau 5–6, 9 a 12 yn awgrymu mai’r ffurf amherffaith ydyw, ‘roeddwn yn adnabod ei dad’, a roddai naws farwnadol i’r ymadrodd mewn perthynas â Gruffudd, tad Dafydd. Ond, fel y trafodir yn 12n Aeth i’r pridd aur a thir prid, mae’n debygol iawn fod Gruffudd yn fyw pan fu farw Dafydd, felly gall fod y ffurf bresennol, ‘rydym yn adnabod ei dad’, yn gweddu’n well. Fodd bynnag, nid yw’r ffurf amherffaith yn nodi’n ddiamwys fod Gruffudd yn ei fedd eithr gallai’n syml olygu bod Guto wedi derbyn nawdd ganddo yn y gorffennol.

20 Abertanad  Gw. 5n Abertanad.

21 mil  Cf., mewn cyd-destun gwahanol, linellau 55–6 Afal a fag fil â’i fwyd / … yw’r mab hirllwyd.

22 iaith  Hynny yw, ‘iaith arall heblaw Cymraeg’.

23 Ni bydd Dafydd heb dyfiad  Cf. Guto yn ei gywydd marwnad i Ddafydd, 89.43–4 Bwrw Dafydd, bu ar dyfiad, / Llwyd i lawr, colled y wlad; Hywel Cilan yn ei gywydd mawl i Ddafydd, GHC III.49–50 Arnad y mae tyfiad teg / A chynnydd yt ychwaneg.

24 ei dad  Gw. 9n.

25 eu sôn  Gallai gyfeirio at eiriau’r Mil a ddywod wamaliaith (21) neu eiriau Dafydd a’i dad, Gruffudd (23–4).

29–30 Lluddias urddas i ddewrddyn, / Lluddias môr lle ’dd â, os myn  Cwpled diarhebol. Bernir bod os myn yn perthyn i linell 29: ‘rhwystro gŵr dewr rhag cael urddas os yw’n dymuno i hynny ddigwydd’. Gwell hynny na’i gyplysu â gweddill llinell 30 gan y byddai’n rhaid personoli’r môr yn ei sgil.

33 y Mars  Amrywiad ar y Mers, y Gororau, sef benthyciad o’r Saesneg march(e) (gw. GPC 2362 d.g. mars).

33–6 Pawb … / … a fyn ei gyfarch  Gall fod yn berthnasol yma ei bod yn arferol wrth i ddau uchelwr gyfarfod i’r gŵr is ei statws gyfarch gwell i’r llall yn gyntaf, fel y gwelir yn eglur (os nad fel y bwriedid) ar ddechrau Cainc Gyntaf y Mabinogi. Gwrthyd Arawn gyfarch gwell i Bwyll na Phwyll iddo yntau hyd nes y gwyddai’r naill a’r llall statws cymdeithasol ei gilydd (gw. PKM 2; Charles-Edwards 1978: 125 ‘It is clear that a rule existed requiring the inferior in rank to greet the superior first’).

34 Peredur Llwyd  Ar Beredur fab Efrog, un o arwyr y chwedlau Arthuraidd, gw. Goetinck 1976; TYP³ 480. Bernir bod enw’r arwr wedi ei roi yn lle enw’r noddwr yma ac y dylid trin Llwyd yn enw priod, fel y gwneid yn achos Dafydd Llwyd, yn hytrach nac ansoddair.

36 ei gefn  Y tebyg yw mai ‘cefnogaeth, rhai sy’n ei gefnogi’ (yn cynnwys Guto ei hun) yw’r ystyr yma (gw. GPC 446 d.g. cefn (a)). Ond tybed hefyd ai ofni mae pawb o’r Mars (33) y byddai Dafydd yn troi ei gefn arnynt ac yn dangos ei ddiffyg cefnogaeth?

37–8 Lluyddwr ar ddŵr a ddaw, / Llew llwyd o flaen llu Llydaw  Prawf y llinellau hyn y gwyddai Guto am draddodiadau’r canu brud er nad ymddengys iddo erioed ganu cerdd frud. Nid yw’n eglur pam y dewisodd Guto gyfeirio at arweinydd a ddôi o Lydaw yn hytrach nac unrhyw arwydd brud arall (gellid dadlau bod arwyddion brud yn ymwneud â Dulyn neu Lychlyn yn fwy perthnasol i noddwr yn y gogledd), ond diau fod a wnelo perthynas gynganeddol llwyd a Llydaw rywfaint â’r dewis. Ar gyfeiriadau at gynhorthwy o Lydaw yng nghyd-destun y canu brud, gw. EVW 88, 110, 113–14, 117–18, 154–60; Arm P² llinellau 153 a 172.

38 llew llwyd  Cf. llinell o gywydd brud gan Ddafydd Gorlech sy’n disgrifio’r mab darogan, GDGor 5.45n A’r llew a’i hanner yn llwyd. Chwery Guto ar ystyron amrywiol llwyd yn llinellau 38–43, a hynny’n bennaf yn sgil y ffaith yr adwaenid Dafydd fel [D]afydd Llwyd (2). Fe’i ailfedyddir yn [B]eredur Llwyd yn llinell 34 (gw. y nodyn), ond nid fel enw priod y defnyddir llwyd bump o weithiau yn y llinellau hyn, a dwywaith eto cyn dod â’r gerdd i ben, eithr fel ansoddair. Ymddengys mai ‘melynfrown’ yw’r ystyr sy’n gweddu orau i llwyd yn llew llwyd (er bod ‘sanctaidd’ yn bosibl hefyd), a’r tebyg yw y dylid trin [y] llwyd hwn yn llinell 40 yn yr un modd, gan ddod i’r casgliad fod gan Ddafydd ei hun wallt melynfrown (cf. Ieuan ap Tudur Penllyn yn ei farwnad i Ddafydd ac i Reinallt ap Gruffudd o’r Wyddgrug, GTP 50.69–70 Nid âi Dafydd a’i rudd wallt / I’r trwn nes myned Rheinallt). Diau mai ‘sanctaidd’ yw’r ystyr yn llinell 41 ac mai ‘llwyd’ (‘grey’) yw’r ystyr yn llinell 42 wrth i Guto led-ddarogan bywyd hir i Ddafydd. Mae pob un o’r ystyron hyn yn bosibl yn achos llinell 43 mab llwyd Llŷr, ond bernir bod ‘sanctaidd’ yn fwy perthnasol. Cymherir y Dafydd ifanc â [b]laidd llwyd, ‘sanctaidd’, neu, yn fwy tebygol, ‘grey’, yn llinell 48 ac fe’i gelwir yn [f]ab hirllwyd, ‘tal a sanctaidd’, yn llinell 56. Ar ddefnydd tebyg o llwyd mewn cywydd ymddiddan rhwng Rys Goch Eryri a’i farf, gw. Evans 1996: 17–20; GRhGE cerdd 15. Ar llwyd yn ei amryfal ystyron, gw. GPC 2239–40.

38 llu Llydaw  Credid y byddai’r mab darogan yn arwain cyd-Frythoniaid y Cymry o’r cyfandir i fwrw’r Saeson o Brydain (gw. 37–8n).

40 garllaw Tanad  Gw. 5n Abertanad.

42 llwyd yr êl  ‘Bydd gwallt Dafydd yn llwydo gan y bydd yn byw’n hir’.

43 mab llwyd Llŷr  Sef Bendigeidfran fab Llŷr Llediaith, arwr Ail Gainc y Mabinogi (gw. TYP³ 290–2; WCD 51–2). Cf. GMBen 21.23n Hi a fu yng ngŵydd llu fab Llŷr – Llediaith (yr Ustus Llwyd); GIG IX.10n Rhysgyr mab Llŷr ym mhob llwybr. At ei faint yn benodol y cyfeirir yma (gw. PKM 31 Nyt ymywn ty yd oydynt, namyn ymywn palleu. Ny angassei Uendigeituran eiryoet ymywn ty; cf. 46 Un faint, â Geraint neu gawr a 56 [y] mab hirllwyd). Ond gall hefyd fod yma gyfeiriad at Fendigeidfran yn cyrchu Iwerddon drwy gerdded drwy’r môr (neu drwy ddwy afon, Lli ac Arthen, fel y’u gelwir yn y chwedl; gw. PKM 39–40; cf. 37–8n). Cf. hefyd yr hyn a ddywed Ieuan ap Tudur Penllyn am Ddafydd yn ei gywydd marwnad iddo ac i Reinallt ap Gruffudd o’r Wyddgrug, GTP 50.55–6 Beth am frodyr fy Llŷr llwyd / Eu derwen o daearwyd?

46 Geraint  Geraint fab Erbin, pennaeth a drigai yn Nyfnaint yn ystod y chweched ganrif ac arwr y rhamant ‘Geraint ac Enid’ (gw. Thomson 1997; TYP³ 356–60; WCD 275–6).

46 cawr  Cf. 43n.

47–8 pan ddiddyfnwyd / Yn flwydd …  Gw. GPC 970 d.g. diddyfnaf ‘tynnu plentyn oddi wrth y fron a’i gynefino â bwyd amgen na llaeth ei fam, atal rhag sugno’. Dwg i gof allu arwyr Celtaidd (yn arbennig mewn perthynas â’r cyfeiriad at y mab darogan yn llinellau 37–8n), megis Lleu Llaw Gyffes, a ddangosai gryfder mawr yn flwydd oed ac a allai gyrchu’r llys yn ddwyflwydd, a champau mebyd yr arwr Gwyddelig, Cúchulainn (gw. PKM 78; MacKillop 1998: 102–3).

51 heb rysyfwr  Hynny yw, ‘heb unrhyw un arall i ddwyn cyfran o’r arian sy’n ddyledus i’r beirdd’, a chymryd mai at y beirdd y cyfeirir yn y llinell nesaf. Ond gall fod ystyr fwy cyffredinol i’r ymadrodd, sef bod Dafydd â’i fryd ar roi ei arian i ffwrdd llawer mwy nac yw ar ei gasglu a’i gadw. Ar r(h)ysyfwr, gw. GPC 3143 ‘un a benodir i dderbyn arian sy’n ddyledus’. Cf. y modd y penododd Iolo Goch ei hun yn swyddog ariannol yng ngwasanaeth Rhys ap Tudur Fychan, GIG V.63–6 Trysorer, treisia’i ariant / A’i aur coch, ef a ŵyr cant, / I Rys wyf a’i rysyfwr / A’i wiw gâr – wi wi o’r gŵr!

52 fal rhaniad dŵr  Yr ergyd yw bod arian yn llifo o bwrs Dafydd mor rhwydd a chyflym â dŵr a’i bod yr un mor hawdd dosbarthu’r arian â newid cyfeiriad y dŵr.

53–4 Afal da o flodeuyn / A gwŷdd ir a fagai ddyn  Ceir sawl dehongliad posibl. Gall a fagai ddyn olygu ‘a fu’n magu dyn’ neu ‘y bu dyn yn ei fagu’. Gall yr ail fod yn gyfeiriad at Ruffudd, tad Dafydd (gw. 9n), fel un a fagodd afal da, sef Dafydd ei hun. Ond bernir bod y cyntaf yn fwy tebygol gan na ddisgwylid i Guto gyfeirio at Ruffudd heb iddo hefyd sôn am Weurful, fel y gwneir yn llinellau 5–6, 9–10, 14–15 a 61–4 (ond gthg. 19–20). O ganlyniad, mae’n bosibl mai Dafydd ei hun yw’r [d]yn a fegir gan yr afal da o flodeuyn a’r gwŷdd ir, sef ei rieni, ond efallai mai gwell fyddai darllen y cwpled fel un diarhebol heb ynddo gyfeiriad at Ddafydd na’i deulu: ‘Gellir magu dyn ar afal da o flodeuyn a choed iraidd’. Fel y gwelir yn y cwpled nesaf, nid un dyn yn unig a borthir gan Ddafydd eithr [m]il ohonynt.

55 Afal a fag fil â’i fwyd  Cf. 21n.

56 A’m perllan yw’r mab hirllwyd  Cf. Lewys Môn yn ei gywydd marwnad i Domas Salbri, GLM LIX.57 Mae perllan o’r mab hirllwyd.

57 pwmpa  Gw. GPC 2941 ‘afal (mawr)’.

58 pwngarned  Ffurf amrywiol ar pomgranad (gw. GPC 2847 ‘ffrwyth tebyg i oren yn allanol ac iddo groen caled yn cynnwys pwlp coch llawn hadau’).

59 crab  Gw. GPC 573 d.g. crab¹ ‘afal sur bach, afal gwyllt, yn ffig. am greadur o ddyn sur afrywiog’. Cyfeirir at noddwyr crintachlyd.

61 Gweurful  Gw. 10n Gweurful.

63 Gruffudd  Gw. 9n.

64 hwn  Sef Guto’r bardd, yr un mae Dafydd yn caniatáu iddo gyd-fyw ag ef yn Abertanad, yn wahanol i ambell noddwr arall crintachlyd a ddisgrifir fel crab wrth afal croywber yn llinell 59.

Llyfryddiaeth
Charles-Edwards, T.M. (1978), ‘Honour and Status in Some Irish and Welsh Prose Tales’, Ériu, xxix: 123–41
Evans, D.F. (1996), ‘Y Bardd a’i Farf: Y Traddodiad Barfol’, Dwned, 2: 11–29
Goetinck, G.W. (1976) (gol.), Historia Peredur vab Efrawc (Caerdydd)
Haslam, R. (1979), Powys (Montgomeryshire, Radnorshire, Breconshire) (Cardiff)
Hubbard, E. (1986), The Buildings of Wales: Clwyd (Denbighshire and Flintshire) (London)
MacKillop, J. (1998), Dictionary of Celtic Mythology (Oxford)
Newman, J. and Pevsner, N. (2006), The Buildings of England: Shropshire (second ed., Harmondsworth)
Thomson, R.L. (1997) (ed.), Ystorya Gereint uab Erbin (Dublin)

This is a praise poem to Dafydd Llwyd ap Gruffudd of Abertanad which contains four distinct sections:

1. Dafydd is formally praised and his parents are specifically mentioned;
2. Guto deals with the prejudice shown towards Dafydd as a monoglot;
3. Dafydd is lauded as a legendary saviour in the context of prophetic poetry;
4. Guto returns to Dafydd’s relationship with his parents and portrays this succession as a ripe apple growing on a verdant tree.

Lines 5–6, 9–16 and 19 show that Guto had been patronized by Dafydd’s parents, namely Gruffudd ab Ieuan Fychan and Gweurful daughter of Madog. Although no poems to Gruffudd by Guto have been preserved, his elegy for Gweurful has survived. The portrayal of Dafydd as heir to his parents’ wealth is an integral part of both the first and last parts of the poem, and Guto is obviously delighted that he can witness the succession and benefit from it. He notes that only one tenant now pays the [d]eufal / A rhent oll ‘two payments and all rent’ and that he does so dros ei fam a’i dad ‘on behalf of his mother and father’.

The second part of the poem is certainly the most extraordinary, for Guto berates those who have mocked Dafydd for not being able to speak English. In all likelihood Guto is referring to fellow-Welshmen and Englishmen in the Marches as he states that the full-blooded Englishmen of north England do indeed respect him even though he does not speak their language (31–6). The poet Hywel Cilan seems to have touched on the same subject in his praise poem to Dafydd, where Dafydd’s articulate use of language is specifically praised (see GHC III.3–4, 27–36). These lines give a rare glimpse of the linguistic tensions that could arise in the Marches during the fifteenth century and which are a far cry from the comely portrayal of peaceful cohabitation shown in poems such as Guto’s praise of Oswestry (poem 102). Similar tensions are mentioned in Guto’s poem on the subject of droving: Troi i Staffordd, traws diffaith, / Tua’r Nordd, gwatwar ein iaith ‘We headed for Stafford, wild country, to northern England, people mocked our language’ (44.43–4). The mockery made of Dafydd’s monolingualism was sufficient enough to be mentioned by Guto and may therefore have been notably exceptional in the upper reaches of Marcher society, where it was perhaps quite usual for a nobleman to speak Welsh and English, as well as possibly Latin and French.

The third part of the poem is somewhat unique in Guto’s work inasmuch as it deals with the traditions of prophetic poetry. Although there is no evidence that Guto composed prophetic poems (brud), these lines and parts of his poem (poem 29) for Edward IV and his poems for the Herberts of Raglan show that he was not totally ignorant of the genre. He notes that Dafydd is the son of prophecy who will lead a fleet of ships from Brittany to Britain in order to rid the island of the English race. Dafydd may have been a soldier, for he commissioned Guto to compose a request poem (poem 98) for a brigandine on his behalf from Sieffrai Cyffin.

Date
The terminus ante quem for this poem is the date of Dafydd Llwyd’s death at the end of October or early November 1465. If he was indeed born c.1440, it is likely that he was old enough to succeed his father c.1455. It is clear that he was the main tenant of Abertanad when this poem was composed and that his father was alive but not his mother, Gweurful (see 12n Aeth i’r pridd aur a thir prid). As the date of Gweurful’s death is not known it is not possible to give this poem a precise date. It probably belongs to the period c.1455–October 1465.

The manuscripts
This poem has survived in a total of 27 manuscripts. Their texts differ very little and may all derive from a single lost source. Nonetheless, the copy in Pen 103 may have derived from an oral source, possibly a sixteenth century minstrel from the poem’s vicinity who probably knew Dafydd Llwyd’s descendants. This oral source probably derived from a lost written source which was the ultimate source of the generally reliable texts of BL 14967, J 140 and Llst 48. The texts of BL 14967 and LlGC 8497B were also consulted.

Stema

Previous edition
GGl poem LXXIV.

Metre and cynghanedd
Cywydd, 64 lines.
Cynghanedd: croes 48% (31 lines), traws 25% (16 lines), sain 25% (16 lines), llusg 2% (1 line).

2 Dafydd Llwyd  Dafydd Llwyd ap Gruffudd, the patron. It is notable that Guto names Dafydd in each one of the poem’s first four couplets (see 4 [D]afydd dda ‘good Dafydd’, 6 Dafydd and 8 Dafydd wych ‘brilliant Dafydd’). He is named again in lines 15, 23 and 39 (see also 34n).

3 oddi yma  ‘Away from here’. Guto pretends that he is speaking from another place where he states his intention to visit Dafydd, even though he was in Abertanad at the time, as is implied in line 7 (see the note).

5 ei dad  See 9n.

5 Abertanad  Dafydd’s home on the bank of the river Tanad, close to where it flows into the river Efyrnwy. Perhaps because it is situated so close to the modern border between Wales and England, no reference to Abertanad was found in Hubbard (1986), Haslam (1979) nor Newman and Pevsner (2006).

5–6 Ei dad … / A’m dofes, a’i fam  ‘His father and mother tamed me’, a suggestion that Guto sang the praises of Dafydd’s parents when he was young. Cf. the poet Llywelyn Goch ap Meurig Hen in his awdl of praise for Hopcyn ap Tomas from Ynysforgan, GLlG 6.7 Llin Domas ddifas, llawen ddofi – clêr ‘Thoughtful Tomas’s lineage, poets’ cheerful tamer’.

6 ei fam  See 10n Gweurful.

7 yma  ‘Here’, namely Dafydd’s land at Abertanad and Guto’s destination, in contrast with line 3 oddi yma ‘away from here’ (see the note).

9 Gruffudd  Gruffudd ab Ieuan Fychan ab Ieuan Gethin, Dafydd’s father.

10 Gweurful  Gweurful daughter of Madog ap Maredudd, Dafydd’s mother. Guto composed an elegy (poem 88) for her.

10 gwnaeth gair  On keeping an object in its unmutated form following gwnaeth, see TC 186.

10 Non  St Non daughter of Cynyr or Ynyr, St David’s mother (see GLlF 26.208n; LBS ii: 288–92, iv, 22–5).

12 Aeth i’r pridd aur a thir prid  The line could also be read Aeth i’r pridd, aur a thir prid ‘she went to the soil, gold and prid land’, with aur a thir prid an addition to the [rh]ent a chyllid ‘rent and income’ which Guto lost following the death of Dafydd’s mother. On first glance Guto seems to be referring to the death of both of Dafydd’s parents as he refers to them constantly in the past tense (5–6 Ei dad … / A’m dofes, a’i fam ‘his father and his mother tamed me’, 9–10 Gruffudd, f’aur rhydd fu’r rhoddion, / Gweurful a wnaeth gair … ‘Gruffudd and Gweurful pledged … my red gold were the gifts’, 12 Aeth i’r pridd ‘went to the soil’) and notes that Dafydd now pays dros ei fam a’i dad ‘on behalf of his mother and father’ (14). Nonetheless, in his elegy for Dafydd (poem 89), Guto states clearly that Gruffudd was alive at the time of his son’s death (see 89.29 Drem Ruffudd a’r grudd yn grin ‘Gruffudd’s visage with the cheek withered’, 47–50 Gruffudd a ludd, hylwyddawr, / Aelwyd Dafydd Llwyd i’r llawr; / Y gŵr a fag ei wyrion / A’i goed a’i hil a geidw hon ‘Gruffudd prevents Dafydd Llwyd’s dwelling from falling, fortunate occasion; the man who rears his grandchildren and his trees and descendants keeps her’) and that Gweurful was not (see 89.61–2 Y tair treth … / Oedd Weurul a’r ddau eraill ‘The three payments were Gweurful and the other two [= Dafydd and Catrin, his wife]’). This evidence is supported by Guto’s elegy for Gweurful (poem 88), where he states that Ei gŵr … / A’i thrimaib ‘her husband and her three children’ will continue to offer him patronage. From the point of view of the present poem it is likely that Gweurful had died by the time it was composed and that Gruffudd had simply passed his possessions on to his son and had retired, to all purposes, from public life.

12 tir prid  See GPC 2882 s.v. prid ‘a method of transferring land, &c., in medieval Wales by means of a kind of lease or mortgage for a term of years renewable unless the purchase price or loan was repaid at the end of a specified period, Welsh mortgage’. Cf. GLGC 54.35–8 Y gŵr â’r swyddau lle gorseddid / a esyd ei aur a ystorid, / ar gestyll hefyd er a gostid, / ac ar dyrau praff ac ar dir prid ‘The man with the offices where he’d be throned will place the gold which would be stored, on castles also for what it would cost, and on solid towers and on prid land.’

13 yng nglan Tanad  ‘On the bank of river Tanad’ (see 5n Abertanad).

15 deufal  ‘Two payments’ from Dafydd’s parents (see GPC 2326 s.v. mâl² ‘rent, payment’).

17 Powys Fadawg  The old kingdom of Powys Fadog which included roughly every commote from Mochnant Is Rhaeadr to Ystrad Alun (see WATU 182). It was named after its ruler from 1191 to 1236, Madog ap Gruffudd (see NCLW 477).

18 Gwalchmai  Gwalchmai fab Gwyar, one of the principal Arthurian knights (see TYP³ 367–71; WCD 303–5; GCBM ii, 4.182n).

18 Maelawr  There were two commotes named Maelor Gymraeg and Maelor Saesneg (‘Welsh’ and ‘English’ Maelor respectively; see WATU 148, 288 and 289). In all likelihood Guto is referring to Maelor Saesneg as Dafydd’s great-grandfather on his mother’s side, Maredudd ap Llywelyn Ddu, was deputy steward of the commote c.1400 (see WG1 ‘Tudur Trefor’ 17). The commote is named again in Guto’s elegies for Dafydd’s mother, Gweurful daughter of Madog, and to Dafydd himself (see 88.13; 89.33–4). Cf. also Llawdden’s poem to request a peacock and peahen from Gweurful on Dafydd Llwyd of Newtown’s behalf, and Lewys Glyn Cothi’s elegy for Gweurful, GLl 8.4 Gwawr y ddwy Faelawr ddi-fai! ‘Both faultless Maelors’ noblewoman!’; GLGC 212.9–10 Mae o wylaw ym Maelawr / mwy no llyn ar Ferwyn fawr ‘There’s more weeping in Maelor than in a lake on the great Berwyn mountains.’ Both commotes were part of Powys Fadog (see 17n).

19–20 Brytwn … / Brut dynion Abertanad  Cf. a line from Guto’s poem to request a brigandine from Sieffrai Cyffin on behalf of Dafydd, 98.30 Brytaniaid Abertanad ‘Britons of Abertanad’.

19 adwaenwn ei dad  Adwaenwn can either be a first singular imperfect form or a first plural present form. The fact that Guto refers to Dafydd’s parents in the past tense in lines 5–6, 9 and 12 suggests that it is an imperfect form, ‘I knew his father’, which would give the line an elegiac feel in relation to Gruffudd, Dafydd’s father. Yet, as is discussed in 12n Aeth i’r pridd aur a thir prid, it is very likely that Gruffudd was alive when Dafydd died, therefore adwaenwn could be a present form, ‘we know his father’. Nonetheless, the imperfect form does not explicitly claim that Gruffudd was dead and could be interpreted as referring to patronage that Guto had received from him in the past.

20 Abertanad  See 5n Abertanad.

21 mil  ‘Thousand’. Cf., in a different context, lines 55–6 Afal a fag fil â’i fwyd / … yw’r mab hirllwyd ‘the tall, pious youth is an apple that nurtured a thousand with its food’.

22 iaith  Specifically another ‘language’ other than Welsh.

23 Ni bydd Dafydd heb dyfiad  ‘Dafydd won’t be without progress’. Cf. Guto in his elegy for Dafydd, 89.43–4 Bwrw Dafydd, bu ar dyfiad, / Llwyd i lawr, colled y wlad ‘smiting Dafydd Llwyd down, he was progressing, the land’s loss’; Hywel Cilan in his praise poem for Dafydd, GHC III.49–50 Arnad y mae tyfiad teg / A chynnydd yt ychwaneg ‘You embody fair progress as well as growth.’

24 ei dad  See 9n.

25 eu sôn  ‘Their talk’, either the malicious talk of the Mil a ddywod wamaliaith ‘thousand who speak a corrupt speech’ (21) or the talk of Dafydd and his father, Gruffudd (23–4).

29–30 Lluddias urddas i ddewrddyn, / Lluddias môr lle ’dd â, os myn  A proverbial couplet: ‘hindering a brave man from having honour, if he desires it, [it’s like] hindering the sea where it goes’. The words os myn ‘if he/it desires it’ probably refers to the [d]ewrddyn ‘brave man’ in the preceding line. Although it could also refer to the môr ‘sea’ (‘hindering the sea where it goes, if it desires it’), the present interpretation avoids having to personify the sea.

33 y Mars  A variant form of y Mers ‘the March’, which was borrowed from the English march(e) (see GPC 2362 s.v. mars).

33–6 Pawb … / … a fyn ei gyfarch  ‘Everyone desires to hail him.’ It may be relevant that when two noblemen met it was customary for the nobleman of lesser rank to greet the other first, as is shown clearly (if not as was intended) at the beginning of the First Branch of the Mabinogi. Both Arawn and Pwyll refuse to hail each other as they are both unaware of the other’s social rank (see PKM 2; Charles-Edwards 1978: 125 ‘It is clear that a rule existed requiring the inferior in rank to greet the superior first’).

34 Peredur Llwyd  On the Arthurian hero, Peredur fab Efrog, see Goetinck 1976; TYP³ 480. In all likelihood Peredur takes the place of Dafydd in this line and Llwyd is a proper name and not an adjective.

36 ei gefn  Literally ‘his back’, but cefn should probably be understood figuratively as ‘support’ or ‘those who support him’ (see GPC 446 s.v. cefn (a)). Another possible interpretation is that pawb o’r Mars ‘everyone in the March’ (33) fears that Dafydd would turn his back on them and refuse to support them.

37–8 Lluyddwr ar ddŵr a ddaw, / Llew llwyd o flaen llu Llydaw  ‘A warrior will come on the water, a tawny lion in front of an army from Brittany’. These lines show that Guto knew of prophetic traditions even though he probably never composed prophetic poetry. It is unclear why Guto chose to refer to a saviour from Brittany instead of one of a number of other prophetic heroes (prophecies involving Dublin and Scandinavia may have been more appropriate for northern patrons), but the consonantal relationship between llwyd and Llydaw in the context of cynghanedd may have been a factor. On references to a son of prophecy from Brittany, see EVW 88, 110, 113–14, 117–18, 154–60; Arm P² lines 153 and 172.

38 llew llwyd  Cf. a line from a prophetic poem by Dafydd Gorlech which describes the son of prophecy, GDGor 5.45n A’r llew a’i hanner yn llwyd ‘And the slightly tawny lion.’ The various meanings of the word llwyd are used to full effect in lines 38–43, probably because Dafydd Llwyd was known as [D]afydd Llwyd (2). Dafydd is renamed Peredur Llwyd in line 34 (see the note), where Llwyd is a proper name, but llwyd is also used as an adjective five times in these lines and twice again before the end of the poem. Llew llwyd probably means ‘tawny lion’ (although ‘holy lion’ is also possible), and so too [y] llwyd hwn ‘this tawny man’ in line 40. Therefore, it seems likely that Dafydd himself had light brown hair (cf. Ieuan ap Tudur Penllyn in his elegy for Dafydd and for Rheinallt ap Gruffudd from Mold, GTP 50.69–70 Nid âi Dafydd a’i rudd wallt / I’r trwn nes myned Rheinallt ‘Dafydd with the ruddy hair wouldn’t go to the throne before Rheinallt went’). Llwyd in line 41 probably means ‘holy’ and ‘grey’ seems likely in line 42 as Guto predicts a long life for his patron. All meanings are possible in line 43 mab llwyd Llŷr, but ‘holy’ may be more appropriate. Dafydd is compared to a [b]laidd llwyd ‘holy/grey wolf’ in line 48 and is called a mab hirllwyd ‘tall, pious youth’ in line 56. On a similar use of the word llwyd in a debate poem between the poet Rhys Goch Eryri and his beard, see Evans 1996: 17–20; GRhGE poem 15. On the various meanings of llwyd, see GPC 2239–40.

38 llu Llydaw  ‘An army from Brittany’. It was believed that the son of prophecy would lead his fellow-Britons to Wales from mainland Europe to expel the English from Britain (see 37–8n).

40 garllaw Tanad  See 5n Abertanad.

42 llwyd yr êl  ‘He’ll grow grey’. Dafydd will have a long life, according to the poet, and his hair will turn grey.

43 mab llwyd Llŷr  ‘The pious son of Llŷr’, namely Bendigeidfran fab Llŷr Llediaith, the main character of the Second Branch of the Mabinogi (see TYP³ 290–2; WCD 51–2). Cf. GMBen 21.23n Hi a fu yng ngŵydd llu fab Llŷr – Llediaith ‘She was in the company of the son of Llŷr Llediaith’s host’ (yr Ustus Llwyd); IGP 9.10n Rhysgyr mab Llŷr ym mhob llwybr ‘the charge of Llŷr’s son in every path’. Guto is specifically referring to Bendigeidfran’s great size (see PKM 31; Davies 2007: 23; cf. 46 … Un faint, â Geraint neu gawr ‘the same size as Geraint or a giant’ and 56 [y] mab hirllwyd ‘the tall, pious youth’). Yet, Guto may also be referring to Bendigeidfran’s trek to Ireland through the sea (or over two rivers, Lli and Arthen, as they are named in the tale; see PKM 39–40; Davies 2007: 28; cf. 37–8n). Cf. also Ieuan ap Tudur Penllyn’s description of Dafydd in his elegy for him and for Rheinallt ap Gruffudd of Mold, GTP 50.55–6 Beth am frodyr fy Llŷr llwyd / Eu derwen o daearwyd? ‘What will become of my pious Llŷr’s brothers if their oak has been felled?’

46 Geraint  Geraint fab Erbin, a sixth century leader of Devon and hero of the romance ‘Geraint ac Enid’ (‘Geraint and Enid’; see Thomson 1997; TYP³ 356–60; WCD 275–6).

46 cawr  ‘Giant’. Cf. 43n.

47–8 pan ddiddyfnwyd / Yn flwydd …  ‘When he was weaned as a one-year-old’. See GPC 970 s.v. diddyfnaf ‘to wean (a child, &c.) from the breast’. The words are reminiscent (especially in the context of the son of prophecy in lines 37–8n) of the abilities of Celtic heroes such as Lleu Llaw Gyffes, who was a remarkably strong boy by his first birthday and who could travel to court by his second, and the Irish hero, Cúchulainn (see PKM 78; Davies 2007: 55; MacKillop 1998: 102–3).

51 heb rysyfwr  ‘Without a receiver’. If ynn ‘for us’ in the next line refers to Guto and his fellow-poets, Guto may be stating that Dafydd does not allow anyone except the poets to take his money. Yet, there may be a more general meaning, namely that Dafydd was far more likely to give his money away than to collect it and keep it. On r(h)ysyfwr ‘receiver’, see GPC 3143 ‘one appointed to receive money due’. Cf. the poet Iolo Goch’s self-appointment as financial officer at the court of Rhys ap Tudur Fychan, IGP 5.63–6 Trysorer, treisia’i ariant / A’i aur coch, ef a ŵyr cant, / I Rys wyf a’i rysyfwr / A’i wiw gâr – wi wi o’r gŵr! ‘I am treasurer – I will seize his silver and his burnished gold, a hundred know him – to Rhys and his receiver and his true friend – oh what a man!’

52 fal rhaniad dŵr  ‘Like the sharing of water’. Guto implies that money flows like water from Dafydd’s purse and that sharing the money is as easy as changing the course of water.

53–4 Afal da o flodeuyn / A gwŷdd ir a fagai ddyn  ‘A good apple from a blossom and verdant trees was nurtured by a man’, although more than one interpretation is possible. The words a fagai ddyn could mean ‘who nurtured a man’ or also ‘was nurtured by a man’. This second interpretation could be a reference to Gruffudd, Dafydd’s father (see 9n), who nurtured an afal da ‘good apple’, namely Dafydd himself. Yet, the first interpretation seems more appropriate as Guto may not have chosen to refer to Gruffudd without also referring to his wife, Gweurful, as he does in lines 5–6, 9–10, 14–15 and 61–4 (contrast 19–20). Therefore, it is possible that Dafydd himself is the [d]yn ‘man’ who is nurtured by an afal da o flodeuyn ‘good apple from a blossom’ and the gwŷdd ir ‘verdant trees’, namely his parents, but it may be better to interpret the words as a proverbial couplet with no specific reference to Dafydd or his family: ‘A man could be nurtured by a good apple from a blossom and verdant trees.’ As is shown in the next couplet, Dafydd does not nurture one man only, but [m]il ‘a thousand men’.

55 Afal a fag fil â’i fwyd  Cf. 21n.

56 A’m perllan yw’r mab hirllwyd  ‘And the tall, pious man is my orchard’. Cf. Lewys Môn in his elegy for Tomas Salbri, GLM LIX.57 Mae perllan o’r mab hirllwyd ‘There’s an orchard from the tall, pious man’.

57 pwmpa  See GPC 2941 ‘(large) apple’.

58 pwngarned  A variant form of pomgranad (see GPC 2847 ‘pomegranate (tree and fruit)’).

59 crab  See GPC 573 s.v. crab¹ ‘crab-apple, fig. of a sour ill-tempered fellow’. Guto is referring to miserly patrons.

61 Gweurful  See 10n Gweurful.

63 Gruffudd  See 9n.

64 hwn  ‘This one’, namely Guto himself whom Dafydd allows to reside with him in Abertanad, unlike other miserly patrons who are described as crab wrth afal croywber ‘a crab-apple in comparison with a clear, sweet apple’ in line 59.

Bibliography
Charles-Edwards, T.M. (1978), ‘Honour and Status in Some Irish and Welsh Prose Tales’, Ériu, xxix: 123–41
Davies, S. (2007), The Mabinogion (Oxford)
Evans, D.F. (1996), ‘Y Bardd a’i Farf: Y Traddodiad Barfol’, Dwned, 2: 11–29
Goetinck, G.W. (1976) (gol.), Historia Peredur vab Efrawc (Caerdydd)
Haslam, R. (1979), Powys (Montgomeryshire, Radnorshire, Breconshire) (Cardiff)
Hubbard, E. (1986), The Buildings of Wales: Clwyd (Denbighshire and Flintshire) (London)
MacKillop, J. (1998), Dictionary of Celtic Mythology (Oxford)
Newman, J. and Pevsner, N. (2006), The Buildings of England: Shropshire (second ed., Harmondsworth)
Thomson, R.L. (1997) (ed.), Ystorya Gereint uab Erbin (Dublin)

Stema fwy