Chwilio uwch
 
58 – Diolch i Risiart Cyffin ab Ieuan Llwyd, deon Bangor, am bwrs
Golygwyd gan Eurig Salisbury


1Mynnwn ’y mod mewn un man,
2Mi a’i sathr i’m oes weithian:
3Mae’r man rhwng môr a mynydd,
4Min Gwyrfái ym Mangor fydd.
5Mastr Risiart ym sy drysor,
6Marthin yw’r Cyffin i’r côr.
7Gwelais dawn eglwys Deinioel,
8Gwelwyf wŷdd ar ei gwal foel.
9Y cynhonwr cyn henaint
10A wnêl y côr yn ail Caint.
11Trefnu y mae tref wen i’m ôl,
12Tŷ’r esgob a’r tair ysgol,
13Tref Fangor, maenor y medd,
14Tref fy ngwin tra fwy ’Ngwynedd;
15Tŷ’r gŵr a’i banter a’i gog
16Yw tridawn cwrtiwr oediog.
17Annedd fawr yw’r neuadd wen,
18Un annedd â’r wenynen.
19Ni bwyf wyliau heb f’aelwyd,
20Ni bu awr fer heb roi’i fwyd.

21Os rhoi draw ni chais rhai drwg,
22Ond rhoi golud trwy gilwg,
23Nid trist yntau ar osteg,
24Ni bydd un dydd heb wên deg.
25Dryllio bwyd i drillu bydd,
26Treulio’i win trwy lywenydd.
27Pwy a rydd ym pob rhyw dda?
28Pwy’n aml? Y mab hwn yma.
29Rhôi ddoe fudd, rhoi heddiw fwy,
30Rhoi’r ddwyrodd, rhyir ddirwy:
31Rhoi aur fal y rhôi Urien
32A rhoi pwrs (mawr fydd rhaib hen!).

33Sum crair a roes micar ym
34Sienral, ni bu bwrs unrym.
35Ban gefais, benaig afael,
36Bwyts o law Rhys, baetsler hael,
37Blwch yma heblaw chwemorc,
38Beth a dâl ei bwyth hyd Iorc?
39Blaenrhodd o bali unrhyw,
40Brethyn aur wybr a thân yw.
41Mae porffor y mab perffaith
42Ar glun y mab o’r Glyn maith,
43Pwrs mawr a ŵyr pris y medd,
44Prennol esgob bro Wynedd,
45Darn o aur yn darian wych,
46Drwy wydr y doir i’w edrych,
47Gwridog megis gwawr ydoedd,
48Gwres haul yn ei grasu oedd,
49Gwrid draig safn egored draw
50A’i gwaed rhudd yn goed trwyddaw,
51Alwar mawr o liwiau’r main
52Nis brodiai Ynys Brydain,
53Ysgrepan o sidan Siêb
54Â sinobl dros ei wyneb,
55Cylennig hael o Wynedd,
56Calon uwchlaw clun a chledd,
57Caets i adar, coed sidan,
58Coffr fawr nis câi offer fân,
59Coffun rhudd, Cyffin a’i rhoes,
60Cwff euraid, caffo hiroes!

1Hoffwn fod mewn un fan,
2fe’i troediaf bellach am weddill fy oes:
3mae’r fan rhwng môr a mynydd,
4bydd wrth ymyl Is Gwyrfai ym Mangor.
5Trysor yw Meistr Rhisiart i mi,
6Marthin yw’r Cyffin i’r gangell.
7Gwelais ddawn eglwys Deiniol,
8boed i mi weld pren ar ei mur noeth.
9Boed i’r canonwr cyn henaint
10wneud y gangell yn ail Caer-gaint.
11Mae’n rhoi trefn ar drigfa sanctaidd y tu ôl i mi,
12tŷ’r esgob a’r tair ysgol,
13tref Bangor, maenor y medd,
14tref fy ngwin tra fy mod yng Ngwynedd;
15tŷ a phanter a chogydd y gŵr
16yw tair bendith hen ŵr llys.
17Annedd fawr yw’r neuadd sanctaidd,
18yr un math o annedd â’r wenynen.
19Na foed i mi fod heb fy nghartref dros unrhyw wyliau,
20ni bu ef awr fer heb roi’i fwyd.

21Os na fyn rhai pobl ddrwg roddi acw,
22ac eithrio rhoi cyfoeth gyda gwg drwgdybus,
23nid gŵr trist yw yntau yn gyhoeddus,
24ni bydd un dydd heb wên deg.
25Bydd yn rhannu bwyd i dri llu,
26rhoddi’i win gyda llawenydd.
27Pwy a fydd yn rhoi pob math o bethau da i mi?
28Pwy sy’n doreithiog? Y mab hwn yma.
29Rhoddai gyfoeth ddoe, rhoi mwy heddiw,
30rhoi’r ddwy rodd, taliad hir iawn:
31rhoi aur fel y rhoddai Urien
32a rhoi pwrs (bydd trachwant henwr yn fawr!).

33Rhoddodd micar sienral wrthrych o faintioli
34trysor cysegredig i mi, ni bu pwrs o’r un sylwedd.
35Pan gefais gwdyn o law Rhys,
36baetsler hael, un a chanddo feistrolaeth arweinydd,
37blwch yma yn ogystal â chwe marc,
38beth yw gwerth ei rodd hyd at Efrog?
39Rhodd ddewisol wedi ei gwneud o bali o’r un safon,
40brethyn aur ydyw o liw awyr a thân.
41Mae lliw porffor y mab perffaith
42ar glun y mab o’r Glyn hir,
43pwrs mawr a ŵyr bris y medd,
44cas esgob bro Gwynedd,
45darn o aur yn darian wych,
46deuir i’w weld drwy wydr,
47gwridog ydoedd fel gwawr,
48roedd gwres haul yn ei grasu,
49gwrid draig acw a chanddi geg agored
50a’i gwaed coch yn goed drwyddo [= y pwrs],
51alwar mawr o liwiau’r gleiniau
52na allai neb yn Ynys Prydain ei brodio,
53ysgrepan wedi ei gwneud o sidan o Siêp
54a chanddi liw gloywgoch dros ei hwyneb,
55calennig hael o Wynedd,
56calon uwchlaw clun a chledd,
57cawell i adar, coed sidan,
58coffr fawr na châi declynnau distadl,
59arch goch, Cyffin a’i rhoddodd,
60maneg euraidd, boed iddo gael oes hir!

58 – To thank Rhisiart Cyffin ab Ieuan Llwyd, dean of Bangor, for a purse

1I’d like to be in one place,
2I’ll tread it now for the rest of my life:
3the place is between the sea and the highland,
4it’ll be at the edge of Is Gwyrfai in Bangor.
5Master Rhisiart is a treasure to me,
6the Cyffin is like St Martin for the chancel.
7I saw the genius of St Deiniol’s church,
8may I see wood on its bare wall.
9May the canon before old age
10make the chancel a second Canterbury.
11He’s organizing a blessed residence behind me,
12the bishop’s house and the three schools,
13Bangor town, manor of the mead,
14the town of my wine as long as I’m in Gwynedd;
15the man’s house, his panter and his cook
16are the three blessings of an old courtier.
17The blessed hall is a great home,
18it’s the same home as that of the bee.
19May I not be without my dwelling over any holy-days,
20he didn’t go one short hour without giving his food.

21If bad people yonder don’t want to give,
22except giving wealth with a suspicious frown,
23he’s not a sad man in public,
24he won’t be one day without a fair smile.
25He’ll be sharing food for three hosts,
26bestowing his wine with joy.
27Who’ll give me all sorts of good things?
28Who’s plentiful? This man here.
29He gave wealth yesterday, giving more today,
30giving the two gifts, lengthy payment:
31giving gold like Urien gave
32and giving a purse (great will be the voraciousness of an old man!).

33A vicar general gave me the sum of a relic,
34there was no purse of the same virtue.
35When I received a pouch from Rhys’s hand,
36generous bachelor, one with a leader’s mastery,
37a case here in addition to six marks,
38what is his gift’s worth as far as York?
39Choice gift made from silk of the same quality,
40it’s a gold cloth the colour of sky and fire.
41The perfect man’s purple colour
42is on the thigh of the man of the long Glyn,
43a great purse that knows the price of the mead,
44the bishop of the land of Gwynedd’s box,
45a piece of gold that’s a brilliant shield,
46people will come to see it through glass,
47it was red-coloured like dawn,
48the sun’s heat scorched it,
49the redness of a dragon yonder with open jaws
50and its red blood as trees through it [= the purse],
51a great almoner of the jewels’ colour
52that no one on the Island of Britain could embroider,
53a scrip made from Cheapside silk
54with red colour over its face,
55a generous festive gift from Gwynedd,
56a heart above the thigh and the sword,
57a cage for birds, silk trees,
58a great coffer that won’t receive trivial tools,
59a red coffin, Cyffin gave it,
60a golden glove, may he have long life!

Y llawysgrifau
Diogelwyd y gerdd hon mewn 23 llawysgrif. Mae’n debygol ei bod wedi ei chopïo ar y cyd â cherdd 87 yn X2 ac X4 gan fod y ddau’n gywyddau diolch am bwrs (gw. y stema). Ychydig o wahaniaethau a geir rhwng y ddau draddodiad llawysgrifol yn achos y ddwy gerdd. O ran X2 mae’n bosibl fod copïydd BL 14969 wedi ymgynghori â ffynhonnell arall wrth godi ei destun o LlGC 3050D, ac mae’n bosibl nad o destun LlGC 6681B y cododd John Jones Gellilyfdy gwpled cyntaf y gerdd yn Pen 221, eithr o gopi arall coll a gopïwyd ganddo (gw. 2n). Llinellau 41–8 a 53–7 yn unig a geir yn CM 129, a hynny yng nghanol cerdd 87. Anwybyddwyd y tair llawysgrif hyn wrth lunio testun y golygiad. Yn achos X4 fe ymddengys mai William Salesbury yn Gwyn 4 a fu fwyaf ffyddlon i’w gynsail, a bod Thomas Wiliems yn Pen 77 a chopïydd anhysbys LlGC 3049D wedi bod braidd yn esgeulus mewn mannau gan wneud yr un camgymeriadau o dro i dro (gw. 31n, 33n micar a 48n). Am fwy o fanylion ar y ddau draddodiad llawysgrifol, gw. cerdd 87 (testunol).

Ceid trefn unigryw yn X1, lle cyfnewidiwyd llinellau 25–6 a 27–8, ynghyd â llinellau 55–6 a 57–8. Testun digon blêr ydyw ar y cyfan ac nid yw’n werthfawr ond o safbwynt ategol. Testun blerach fyth a geid yn X3 a berthynai, o bosibl, i draddodiad llafar digon ansafonol. Er mai testun Pen 126 yw’r cynharaf (ar ôl 1505), fe’i codwyd o ffynhonnell goll X3 ac ni ellir dibynnu arno. Ymddengys i’r copïydd ddwyn ei destun i ben wedi llinell 52 yn wreiddiol, gan geisio ychwanegu llinellau 53–7, a 58–60 o bosibl, ar ymyl y ddalen yn ddiweddarach. Ond gan na cheid digon o le ar y ddalen copïodd linellau 53–60 ddwywaith mewn dwy fan arall yn y llawysgrif. Trinnir y tri thestun fel un yn y nodiadau isod. Collwyd llinellau 47–8 o’r testun hwnnw, o bosibl yn sgil neidio o gwridog ar ddechrau llinell 47 i gwrid ar ddechrau llinell 49. Gellid dadlau bod testun LlGC 16964A yn rhagori ar eiddo Pen 126 mewn mannau, ond ceir hefyd fwy o ôl ailgyfansoddi a chamgopïo arno (gw., e.e., 4n min Gwyrfái, 27–8n a 59n).

Ceir testun cynnar arall yn llaw Elis Gruffydd yn C 3.4 ond, fel yn achos X3, mae’n debygol ei fod yn deillio o ffynhonnell lafar na ellir dibynnu arni. Ceir ynddo nifer o ddarlleniadau unigryw yr amheuir yn gryf eu bod yn waith datgeiniad neu fardd digon abl, ac fe’i defnyddiwyd yn unig, fel rheol, pan fo’n ategu darlleniadau llawysgrifau eraill (gw. nodiadau 15, 16 yw, 32, 33 micar, 51, 54, 58 a 60). Collwyd llinellau 21–2 o’r testun hwnnw yn sgil cynnal cymeriad geiriol rhwng llinellau 20 a 23.

Ymddengys mai yn X4 y ceid y testun glanaf (er nad yw’n ddi-fai, gw. 11n, 30n a 52n), yn arbennig pan fo’n cytuno ag X2 ac un neu fwy o’r llawysgrifau eraill. Fe’i dilynwyd, fel rheol, wrth lunio testun y golygiad.

Trawsysgrifiadau: C 3.4, Gwyn 4 a LlGC 17114B.

stema
Stema

Teitl
Gelwir y noddwr yn Mastr Risiart Cyffin yn Gwyn 4 a C 1.550, ond diau mai o’r gerdd ei hun y codwyd yr wybodaeth honno (gw. 5). Fe’i gelwir yn ddeon Bangor yn LlGC 17114B a C 1.550, ac er nad yw Guto’n ei alw’n ddeon yn y cywydd hwn ni cheir lle i gredu nad deon ydoedd ym Mangor pan ganwyd y gerdd.

Llinellau a wrthodwyd
Ceid yn X3 gwpled ychwanegol yn dilyn llinell 26:

Gorau mab am gwrw a medd,
Gorau llên gair holl Wynedd.

Er na cheir dim o’i le arno fel y cyfryw ni cheir digon o dystiolaeth o’i blaid i’w gynnwys yma. Ymddengys yn gwpled digon cyffredinol y gellid ei ddefnyddio ar gyfer unrhyw noddwr eglwysig yng Ngwynedd.

2 mi a’i sathr  Dilynir C 3.4, X3 ac X4. Nid yw’n eglur beth a geid yn X2: ceir darlleniad y golygiad yn LlGC 6681B ond mi a sathr yn y llawysgrifau eraill (yn cynnwys Pen 221). Ceid mwyai yn X1, yn ôl pob tebyg.

4 min Gwyrfái  Gthg. ailgyfansoddi yn LlGC 16964A mangre vawr.

4 Gwyrfái  Dilynir mwyafrif y llawysgrifau. Cf. gwrvai yn Gwyn 4 a Pen 77, a allai fod yn ffurf ddilys ar yr enw (gw. Thomas 1938: 26 ac ArchifMR).

5 mastr  Dilynir X2 ac X4. Cf. darlleniad GGl yn C 3.4, X1 ac X3 meistr.

7 gwelais  Dilynir yn betrus X1 ac X2 gweles, a chymryd mai gweleis a geid yn y gynsail lle nad oedd yn gwbl eglur. Gall fod copïydd y gynsail wedi copïo -i- ac -s yn agos iawn at ei gilydd neu wedi anghofio ysgrifennu -i- ac wedi ei hychwanegu uwchben y gair, gan achosi i’r darlleniad gweles ymddangos yn C 3.4, X2 ac X4. Gall fod rhai o’r copïwyr a ysgrifennodd gweles yn ei ystyried yn ffurf lafar ar ddarlleniad y golygiad, yn hytrach na’r ffurf gorff. 3 un. gweles, sydd, er yn bosibl o ran ystyr, yn annhebygol iawn.

9 cynhonwr  Cf. X4 kanhonwr. Ceir -h- ym mhob testun a drafodir yma (ni cheir darlleniad GGl canonwr). Er na cheir -h- yn GPC 417 d.g. canonwr, fe’i ceir yn rhai o’r enghreifftiau yno (cf. 59.25n (testunol)).

11trefnu y mae  Gthg. darlleniad GGl yn X4 trefnu mae (ond cf. Gwyn 4 trefny mae) a darlleniadau carbwl Pen 126 tervyn may a LlGC 16964A trefnv wna. Cywesgir trefnu y yn ddeusill.

15 banter  Gthg. darlleniad GGl yn C 3.4 bantri, a ychwanegwyd yn lle darlleniad y golygiad yn LlGC 6681B.

16 yw  Dilynodd GGl ddarlleniad unigryw C 3.4 ywr.

16 cwrtiwr  Dilynir mwyafrif y llawysgrifau. Cf. Brog I.2, LlGC 3049D, Pen 77 a Pen 126 cyrtiwr. Ceid GGl gwrtiwr yn X2.

17 Annedd fawr yw’r neuadd wen  Dilynir X4 (a ategir gan Pen 126), lle bernir y ceid y darlleniad anos. Sylwer nad yw sain yr f- o flaen yr acen yn yr orffwysfa yn eglur iawn ar lafar yn sgil ei llyncu’n rhannol gan -dd. Ceisiwyd gwell cynghanedd ar bapur yn y llawysgrifau eraill: C 3.4 annedd vaur ywr noddva wen (cf. 58n), X1 anedd wawr, X2 noddfa wen (sef darlleniad GGl).

21–2  Ni cheir y llinellau hyn yn C 3.4 (gw. y nodyn uchod ar y llawysgrifau).

25 drillu bydd  Gthg. C 3.4 a Pen 126 y bydd. Bernir na cheir digon o dystiolaeth o’i blaid yma (gthg. 11n).

26 lywenydd  Dilynir C 3.4, LlGC 3049D, LlGC 3056D a thair llawysgrif gynharaf X2. Cf. C 1.550, LlGC 16964A a Pen 77 lawenydd, Gwyn 4 lewenydd.

27–8  Collwyd y llinellau hyn o destun LlGC 16964A.

28 aml  Dilynir mwyafrif y llawysgrifau, lle ceir amyl gan amlaf (gthg. Pen 77 aml). Gthg. X1 emyl, nad yw’n argyhoeddi’n llwyr o ran ystyr ac sy’n rhoi llinell wythsill. Ymddengys mai diweddaru’r darlleniad hwnnw a wnaed yn GGl ymyl.

30 rhoi’r  Collwyd y fannod yn X4.

31 Urien  O ran X4 yn Gwyn 4 yn unig y ceir y darlleniad cywir. Gthg. vrenin yn y ddwy lawysgrif arall. Y tebyg yw bod darlleniad X4 yn wallus ac mai adfer y darlleniad cywir a wnaeth William Salesbury o’i ben a’i bastwn ei hun.

32 mawr fydd rhaib hen  Dilynir C 3.4, X2 ac X4. Gthg. X1 mawr fydd hap hen ac, yn achos X3, Pen 126 mawr ywr raid hen a LlGC 16964A mawr yw hap hynn.

33 sum  Dilynodd GGl ddarlleniad LlGC 17114B swm (drwy LlGC 3050D).

33 micar  Yn Gwyn 4, LlGC 16964A ac X1 yn unig y ceir y darlleniad cywir hwn. Gthg. bicar neu ficar yn y llawysgrifau eraill, a kar yn unig yn C 3.4.

35 benaig afael  Gthg. C 3.4 benna gavael.

37 yma  Gthg. X1 imi.

47–8  Ni cheir y llinellau hyn yn Pen 126 (gw. y nodyn uchod ar y llawysgrifau).

48 grasu  O ran X4 yn Gwyn 4 yn unig y ceir darlleniad y golygiad. Gthg. grisau yn y ddwy lawysgrif arall.

49 egored  Dilynir mwyafrif y llawysgrifau.

50 goed  Gthg. LlGC 16964A ac X1 gwau.

51 Alwar mawr o liwiau’r main  Gthg. C 3.4 a llawr mawr yn lliwior main.

52 brodiai  Gthg. X4 brodia.

53 ysgrepan  Cf. ffurf amrywiol yn LlGC 17114B a Pen 126 ysgrapan (gw. GPC 3843 d.g. ysgrepan).

54 wyneb  Yn C 3.4 hwynneb yn unig y ceir yr anadliad caled (a ddilynwyd yn GGl). Gellid dilyn y darlleniad hwnnw, ond, a dilyn na ddisgwylid h heb ei hateb o flaen yr acen, gall fod eithriad i’r rheol yma (ymhellach, gw. TC 154). Gall hefyd mai’r pwrs ei hun a olygir.

55 cylennig  Dilynir C 3.4, Gwyn 4, Pen 126, X1 a X2. Cf. LlGC 3049D celennig, LlGC 16964A a Pen 77 calennig. Ni cheir darlleniad y golygiad fel ffurf amrywiol ar y gair yn GPC 393 d.g. calennig, eithr celennig yn unig, ond fe’i ceir yno mewn enghraifft o’r unfed ganrif ar bymtheg a bernir bod y gefnogaeth a geir iddo yn y llawysgrifau yma’n sail i ddadlau y dylid ei gydnabod fel ffurf amrywiol.

58 coffr fawr  Gthg. C 3.4 kofyr vavr (cf. 17n), a ategir, o bosibl, gan LlGC 16964A kophr vair a chan y ddau ddarlleniad a geir ar gyfer y llinell hon yn Pen 126 kofr vawr a kofr avr. Er bod coffr f’aur yn ddarlleniad digon derbyniol nid ymddengys y ceir digon o dystiolaeth o’i blaid, a sylwer bod darlleniad y golygiad yn gwrthgyferbynnu’n briodol ag offer fân yn ail ran y llinell.

59 coffun  Dilynir C 3.4 ac X2, er hwylustod. Gthg. X1 a’r cyntaf o’r ddau ddarlleniad a geir yn Pen 126 cwffin, X4 a’r ail ddarlleniad yn Pen 126 coffyn (a chywiriad yn LlGC 6681B). Cawliwyd yn LlGC 16964A kyphyn rrudd kaiph hwnn ai rroes. Ar y ffurfiau, gw. GPC 539 d.g. coffin.

60 cwff  Gthg. C 3.4 kvff.

Llyfryddiaeth
Thomas, R.J. (1938), Enwau Afonydd a Nentydd Cymru (Caerdydd)

Un o ddau gywydd yw hwn a ganodd Guto i ddiolch am bwrs. Canodd i ddiolch am bwrs a gafodd gan Gatrin ferch Maredudd o Abertanad (cerdd 87), a cheir tebygrwydd rhwng y cywydd hwnnw a’r cywydd hwn, a ganodd i Risiart Cyffin (gw. nodiadau 44, 52, 55, 57 a 58). Rhoir sylw celfydd i gartref y noddwr ym Mangor ar ddechrau’r gerdd (1–6). Yn y cwpled agoriadol datgan Guto ei fwriad i drigo bellach mewn un man, man sydd rhwng môr a mynydd yn ôl y drydedd linell, sef ym Mangor, fel y datgelir yng ngeiriau olaf yr ail gwpled. Nid enwir Rhisiart hyd y trydydd cwpled, ac o hynny ymlaen (7–20) pwysleisir ei gyswllt ef â’r un man hwnnw, sef yr ailadeiladu sydd ar waith yn yr eglwys a’r haelioni y mae’n ei ddangos yno. Troir wedyn at haelioni cyffredinol y noddwr o’i gymharu â noddwyr eraill nad yw rhoi’n ddim ond poendod iddynt (21–4), gan ganolbwyntio’n bennaf ar yr arlwy a ddarperir ganddo (25–8). Ond yn ychwanegol at yr haelioni hwnnw mae Rhisiart wedi rhoi’r ddwyrodd i Guto, sef aur a phwrs i’w gadw ynddo (29–32). Ar y pwrs hwnnw y canolbwyntir am weddill y cywydd (33–60), lle dyfelir ef yn gelfydd cyn cloi’r gerdd drwy ddymuno oes hir i’r noddwr yn ôl yr arfer. (Mae’n bosibl mai at y pwrs hwn y cyfeirir gan Lywelyn ap Gutun yn ei ffug-farwnad i Guto, gw. 65a.16n.)

Dyddiad
Penodwyd Rhisiart Cyffin yn ddeon Bangor rywdro rhwng 1474 a 1478 a bu farw, yn ôl pob tebyg, yn 1492. Ymddengys yn ddiogel tybio bod y gerdd hon wedi ei chanu rhwng c.1480 a 1492, ac ategir y dybiaeth honno gan sylw Guto yn llinell 32 mawr fydd rhaib hen (hynny yw, roedd Guto’n hen ŵr pan ganwyd y gerdd hon) a chan gyfartaledd uchel y gynghanedd groes (gw. y nodyn isod). A chymryd bod Guto’n rhy hen i glera y tu hwnt i gyffiniau abaty Glyn-y-groes erbyn c.1490, cynigir y canwyd y gerdd hon rywdro yn ystod wythdegau’r ganrif.

Golygiad blaenorol
GGl cerdd XCIV.

Mesur a chynghanedd
Cywydd, 60 llinell.
Cynghanedd: croes 75% (45 llinell), traws 18% (11 llinell), sain 7% (4 llinell), dim llusg.

4 min Gwyrfái  Dynodai afon Gwyrfai yng Ngwynedd ffin gynt rhwng cymydau Is Gwyrfai ac Uwch Gwyrfai yng nghantref Arfon (gw. WATU 86). Mae’n annhebygol mai at yr afon ei hun y cyfeirir yma gan nad yw Bangor ‘ar lan’ Gwyrfai o gwbl, eithr cryn bellter oddi wrthi yng nghornel ogleddol cwmwd Is Gwyrfai. Bernir, felly, y cyfeirir yma naill ai at safle Bangor yn y cwmwd hwnnw neu at Fangor mewn ardal ar wahân i Is Gwyrfai, sef ym Maenol Bangor (gw. ibid. y map ar dudalen 237). Dengys y gynghanedd mai ar yr ail sill y syrth yr acen yma, ac felly hefyd yng nghywydd marwnad Tudur Aled i Elin Bwclai (gw. TA LXXVI.2 Och gau ar fedd Uwch Gwyrfâi). Ymhellach, gw. ibid. 613; Thomas 1938: 26–7; Williams 1962: 52; Richards 1998: 22–3; Owen and Morgan 2007: 184.

4 Bangor  Sef Bangor Fawr yn Arfon (gw. WATU 9).

5 Rhisiart  Rhisiart Cyffin, deon Bangor a rhoddwr y pwrs.

6 Marthin  Sef Martin o Tours yng Ngâl a fu farw yn 397 (gw. ODCC3 1050). Cysegrwyd iddo eglwys Llanfarthin i’r dwyrain o’r Waun yn swydd Amwythig heddiw (gw. WATU 118; yn yr Oesoedd Canol fe’i cynhwyswyd mewn ardal a elwid y Traean, gw. ibid. y map ar dudalen 304).

6 y Cyffin  Sef Rhisiart Cyffin (gw. 5n).

7 gwelais dawn  Enghraifft o -s + dd- yn rhoi -s + d- (gw. TC 192).

7 dawn  Gw. GPC 906 d.g. (c) ‘un â chyneddfau neu allu godidog (am bennaeth, arglwydd, &c.)’. Bernir mai Rhisiart a olygir, ond gall hefyd mai cyfeirio at rinweddau llesol y llys yn gyffredinol a wneir (gw. ibid. (a)).

7 eglwys Deinioel  Sef eglwys Deiniol fab Dunawd fab Pabo Post Prydyn, sant a drigai yn y chweched ganrif ac a gysylltir â Bangor Is-coed yng nghwmwd Maelor Saesneg ac, yn bennaf, â Bangor yn Arfon (gw. 4n). Ef oedd esgob cyntaf a sylfaenydd y fynachlog yno (gw. LBS ii: 325–31; ODCC3 468; Lewis 1943: 7; DNB Online).

8 gwŷdd ar ei gwal foel  Sef naill ai pren newydd yn sgil y gwaith ailadeiladu a wnaed gan Risiart ym Mangor neu, yn fwy tebygol, y groes sanctaidd ar lun crog.

9 cyn henaint  Gobaith Guto yw y bydd Rhisiart yn llwyddo i gwblhau ei gynlluniau adeiladu cyn yr âi’n rhy hen.

10 ail Caint  Cyfeiriad confensiynol at Gaer-gaint, y ganolfan eglwysig enwog yn nwyrain Caint (gw. ODCC3 284–5).

11 tref  Fe’i deellir fel ‘trigfan’ yn yr aralleiriad (gw. GPC 3572 d.g. tref (b)), ond efallai y dylid ei gyplysu â tref yn llinellau 13 ac 14, sef tref yn ystyr fodern y gair (hynny yw, tref Bangor).

11 tref wen  Deellir yr ansoddair fel ‘sanctaidd’ yn yr aralleiriad, ond gall hefyd mai waliau gwyngalchog y bwriadai Rhisiart eu codi ym Mangor a olygir.

12 tŷ’r esgob  Gwnaeth Rhisiart waith adeiladu ym mhlas yr esgob ym Mangor (gw. Salisbury 2011: 82–3).

13 Bangor  Gw. 4n.

14 Gwynedd  Saif Bangor (gw. 4n) yng nghantref Arfon yng Ngwynedd Uwch Conwy (gw. WATU 85).

15 panter  Gw. GPC 2681 d.g. panter1 ‘swyddog gynt (mewn neuadd, &c.) a ofalai am y pantri ac am ddarparu bara’.

16 cwrtiwr oediog  Disgrifiad o Guto yw hwn, yn ôl pob tebyg, fel hen ŵr a fyddai’n treulio cryn dipyn o’i amser mewn llysoedd.

17 neuadd wen  Gw. 11n tref wen.

18 Un annedd â’r wenynen  Cymherir llys Rhisiart â bydaf, sef nyth neu gwch gwenyn, gan fod ynddo le i nifer o westeion a digonedd o fwyd melys. Cf. disgrifiad Hywel Dafi o lys Morgan ap Rhosier yn ardal Gwynllŵg, gw. 18a.21n Bydaf Rhosier ab Adam.

23 ar osteg  Bernir mai adeg ffurfiol mewn neuadd a olygir, ac yn benodol y tawelwch a geid er mwyn gwrando cerdd yn cael ei datgan (gw. GPC 1514 d.g. gosteg 1).

28 aml  Yn yr aralleiriad dilynir GPC2 225 d.g. (c) ‘toreithiog, dibrin’, ond sylwer bod ibid. (d) ‘mynych, cyson’ yr un mor berthnasol.

31 Urien  Sef Urien fab Cynfarch, brenin teyrnas Rheged yn yr Hen Ogledd yn y chweched ganrif (gw. TYP3 508–12; WCD 632–5). Roedd yn batrwm o noddwr hael i’r cywyddwyr, a hoffai eu hystyried eu hunain yn olynwyr i’w fardd enwog, Taliesin (cf. DG.net 15.33–6).

32 mawr fydd rhaib hen  At Guto ei hun y cyfeirir yma’n gellweirus fel hen ŵr sy’n rheibio llys ei noddwr. Dwg rhaib i gof y cyhuddiad a wnaeth Syr Siôn Leiaf yn erbyn Guto, Hywel Grythor a Gwerful Mechain o fod yn dair gormes ar Risiart Cyffin fel y bu tair gormes arall ar Feuno gynt (gw. Salisbury 2011: 101 (llinellau 25–8) Atarw’r glêr, Guto o’r Glyn, / Yw Llywarch i holl Lëyn, / Bwytawr mawr, bwytâi’r meirch, / Bwyd di-ferf, bwytâi forfeirch). Ymhellach, gw. 101a.61–2n.

33–4 micar … / sienral  Sef benthyciad o’r Saesneg vicar general. Gw. GGl 356; GPC 2452 d.g. micar; OED Online s.v. vicar general 2 ‘An ecclesiastical officer, usually a cleric, appointed by a bishop as his representative in matters of jurisdiction or administration’.

36 Rhys  Sef Cymreigiad o Risiart. Am enghreifftiau eraill o alw Rhisiart Cyffin yn Rhys, gw. 59.32n; Salisbury 2011: 102 (llinell 56) Dawn a roed i’r deon Rys; TA VIII.55 Llu ’r ynys at Rys, lle ’r wtreser, CXX.15–16 Nid un henwaed o’n hynys, / Dan yr haul, a’r Deon Rhys, 78 Wyth oed y rhain i’th iad, Rhys!; GLlGt 10.30 Efô, Rhys, dau Ifor Hael. Ymhellach, gw. Rhisiart Cyffin. Mae’n debygol y cyfeirid at yr Abad Rhys ap Dafydd o Ystrad-fflur fel Richard mewn rhai cofnodion (gw. Salisbury 2009: 77n90).

36 baetsler  Gw. GPC2 601 d.g. batsler, lle rhoir yr enghraifft hon wrth ystyr (a) ‘marchog ifanc’. Ond go brin fod hynny’n gweddu i ddeon Bangor, a’r tebyg yw mai’r ail ystyr, ‘person wedi ennill y radd gyntaf mewn prifysgol’, sydd fwyaf priodol (gw. ibid. (b)). Roedd Rhisiart yn ŵr gradd yn y gyfraith ganon.

37 chwemorc  Sef, yn ôl pob tebyg, yr aur, yn drosiadol, a dderbyniodd Guto gyda’r pwrs (gw. 31–2).

38 pwyth  Chwery Guto’n gyfrwys ag ystyr y gair hwn yma, sef, yn gyntaf, ‘tâl, gwobr, rhodd’, ond hefyd ‘hynny o edau, &c., a dynnir drwy frethyn, lledr, croen, &c., ag un gwthiad o’r nodwydd, gwnïad’ (gw. GPC 2957 d.g. (a) a (c)).

38 Iorc  Tref Caerefrog yn swydd Efrog yng ngogledd Lloegr.

39 pali  Gw. GPC 2674 d.g. ‘sidan a brodwaith arno’.

40 wybr a thân  Cyfleu disgleirdeb y pwrs a wneir yma, gyda phwyslais, o bosibl, ar ei gochni yn sgil lliw’r awyr adeg y wawr (cf. 47 Gwridog megis gwawr ydoedd) a’i eurder yn sgil prif liw tân.

42 y mab o’r Glyn  Sef Guto ei hun. Ar leoliad y Glyn, gw. Bywyd Guto’r Glyn.

43 a ŵyr pris  Disgwylid treiglad yma ond, yn ôl TC 210, ceir ‘esiamplau o gadw cysefin y goddrych ar ôl gŵyr (a hynny yn arwydd, efallai, mai cysefin y gwrthrych a ddilynai yn wreiddiol)’.

44 prennol  Cf. disgrifiad Guto o’r pwrs a gafodd yn rhodd gan Gatrin ferch Maredudd o Abertanad, gw. 87.24 prennol aur.

44 esgob  Yn drosiadol y disgrifir Rhisiart fel esgob yma. Yn ôl Powicke and Fryde (1961: 275) a Jones (1965: 5) roedd gŵr o’r enw Richard Edenham (neu Edenam) yn esgob Bangor rhwng 1465 a 1494.

44 Gwynedd  Gw. 14n.

46 Drwy wydr y doir i’w edrych  Gall mai hynodrwydd y pwrs a gyfleir yma drwy awgrymu y dôi cymaint o bobl i’w weld ym Mangor fel y byddai’n rhaid i rai syllu drwy ffenestri’r eglwys er mwyn cael cip arno (cf. 33 Sum crair a roes micar ym). Posibilrwydd arall yw bod yr ystyr yn goferu o’r llinell flaenorol, ac mai’r darn o aur (neu’r darian wych), sydd fel pe bai wedi ei wneud o wydr, yw’r peth y deuir i’w edrych yn sgil ei enwogrwydd.

51 o liwiau’r main  Cyfleir disgleirdeb y pwrs fel gleiniau llachar.

52 Nis brodiai Ynys Brydain  Awgrym mai o’r cyfandir y daeth y pwrs, fel yr honnir yn achos y pwrs a gafodd Guto’n rhodd gan Gatrin ferch Maredudd o Abertanad (gw. 87.23n; cf. ibid. 24 Prennol aur nis prynai’r wlad).

53 ysgrepan  Gw. GPC 3843 d.g. ‘bag neu waled fechan, yn enw. un a gludir gan bererin, bugail, neu gardotyn, bag llyfrau, cod, poced (ddatodadwy), cnapsach’.

53 Siêb  Ffurf ar Siêp, sef ffurf Gymraeg ar Cheapside yn Llundain lle ceid marchnad enwog yn ystod yr Oesoedd Canol (gw. EEW 124).

54 ei wyneb  A chymryd mai at ysgrepan yn y llinell flaenorol y cyfeirir yma, disgwylid ei hwyneb, ond ni cheir yr h- yn rheolaidd mewn testunau o’r cyfnod hwn (gw. y nodyn testunol ar y llinell hon a TC 154). Posibilrwydd arall yw mai at y pwrs y cyfeirir (cf. 50 trwyddaw).

55 cylennig  Tybed ai rhodd oedd hon a gafodd Guto ar droad y flwyddyn, ynteu ai rhodd yn gyffredinol a ddynodir gan y gair? Sylwer mai adeg y Nadolig y cafodd Guto bwrs yn rhodd gan Gatrin ferch Maredudd o Abertanad (gw. 87.11n). Tybed a oedd traddodiad o roi pwrs yn anrheg yr adeg honno o’r flwyddyn?

55 Cylennig hael o Wynedd  Cf. Guto yn ei gywydd i ddiolch am bwrs gan Gatrin ferch Maredudd o Abertanad, gw. 87.11 Calennig haul y waneg.

55 Gwynedd  Gw. 14n.

57 caets i adar  Cf. disgrifiad Guto o’r pwrs a gafodd yn rhodd gan Gatrin ferch Maredudd o Abertanad, gw. 87.59 Cist aur fal caets aderyn.

58 coffr fawr  Cf. disgrifiad Guto o’r pwrs a gafodd yn rhodd gan Gatrin ferch Maredudd o Abertanad, gw. 87.20 goffr sirig.

58 nis câi offer fân  Gw. GPC 2634 d.g. offer (a) ‘(un o’r) gêr neu’r taclau a ddefnyddir gan weithiwr, crefftwr, &c., wrth wneud gorchwyl neu ddilyn ei grefft, teclyn(nau) neu arf(au) a ddefnyddir i wneud gwaith manwl neu gain’. Cadwai crefftwyr megis seiri eu hoffer mewn pyrsiau, ond nid felly Guto yn yr achos hwn. Cf. Guto yn ei gywydd i ddiolch am bwrs i Gatrin ferch Maredudd o Abertanad, gw. 87.57 Cwrt mawr, ni ddwg grotiau mân.

59 Cyffin  Gw. 6n.

60 cwff  Gw. GPC 637 d.g. cwff1 ‘addurn ar waelod llawes yn ffurfio rhan o ddilledyn; band gwahanedig o liain, &c., a wisgir am yr arddwrn’. Dyma ddisgrifiad digon teg o’r pwrs, a fyddai’n sicr ar ymyl llawes y bardd pan fyddai’n twrio ynddo â’i law. Ond sylwer y perthyn yr enghraifft gynharaf o’r gair cuff yn yr ystyr honno yn yr OED Online s.v. 2 (a) i 1522, tra cheir enghreifftiau o cuff ‘a mitten or glove’ yn ystod y drydedd ganrif a’r ddeg a’r bymthegfed ganrif (gw. ibid. 1). Mae’r ystyr honno’n agosach ati yma, yn awgrymu bod llaw Guto yn y pwrs mor aml fel yr ymddangosai’r pwrs fel maneg.

Llyfryddiaeth
Jones, B. (1965), John Le Neve: Fasti Ecclesiae Anglicanae 1300–1541 (London)
Lewis, H. (1943), Yr Elfen Ladin yn yr Iaith Gymraeg (Caerdydd)
Owen, H.W. and Morgan, R. (2007), Dictionary of the Place-names of Wales (Llandysul)
Powicke, F.M. and Fryde, E.B. (1961), Handbook of British Chronology (London)
Richards, M. (1998), Enwau Tir a Gwlad (Caernarfon)
Salisbury, E. (2009), ‘ “Y traed ataw a redant”: Golwg ar Ganu Guto’r Glyn i Rys, Abad Ystrad-fflur’, LlCy 32: 58–84
Salisbury, E. (2011), ‘Rhisiart Cyffin ab Ieuan Llwyd, Deon Bangor’, Dwned, 17: 73–118
Thomas, R.J. (1938), Enwau Afonydd a Nentydd Cymru (Caerdydd)
Williams, I. (1962), Enwau Lleoedd (ail arg., Lerpwl)

Guto composed two poems of thanks for purses, one for Catrin daughter of Maredudd of Abertanad and the present poem for Rhisiart Cyffin, dean of Bangor. For possible similarities between this poem and the poem to Catrin (poem 87), see notes 44, 52, 55, 57 and 58. Rhisiart’s home in Bangor is meticulously praised in lines 1–6. Guto declares his intention to reside in un man ‘one place’ in the first couplet, a place situated rhwng môr a mynydd ‘between the sea and the highland’. The location is revealed at the end of line 4, namely ym Mangor ‘in Bangor’. Rhisiart himself is not named until the third couplet, and from then on (7–20) Guto praises his patron’s connection with the ‘one place’, specifically the building work that he has commissioned there and his great hospitality. Rhisiart’s generosity is then praised in comparison with other miserly patrons who begrudge the poets their gifts (21–4), and special mention is given to his feasts (25–8). Yet, in addition to the generosity that Rhisiart has already shown the poet, Guto then declares that he has also given him [y] ddwyrodd ‘the two gifts’, namely gold and a purse in which to keep it (29–32). In the remaining lines the purse is lauded skilfully by using a technique known as dyfalu (an elevated form of comparing) and the poem is concluded in the usual manner by wishing a long life for the patron. (It is possible that it is this purse that Llywelyn ap Gutun had in mind when he composed a satirical poem for Guto, see 65a.16n.)

Date
Rhisiart Cyffin was appointed dean of Bangor between 1474 and 1478 and died, in all likelihood, in 1492. It seems likely that this poem was composed between c.1480 and 1492, a presumption confirmed by a reference to Guto’s old age in line 32 mawr fydd rhaib hen ‘great will be the voraciousness of an old man’, and the poem’s high proportion of cynghanedd groes (see the note below). Assuming that Guto was too old to travel far from the vicinity of Valle Crucis abbey by c.1490, this poem was probably composed during the 1480s.

The manuscripts
Copies of this poem have survived in 23 manuscripts. It was possibly copied alongside poem 87 in the original source as both are poems of thanks for purses, and both poems’ manuscript traditions are roughly the same. It seems that some copies derive from sub-standard oral traditions. This edition is based mainly on the texts of Gwyn 4, LlGC 3049D and Pen 77, which share the same source, as well as C 3.4 and LlGC 17114B.

stema
Stemma

Previous edition
GGl poem XCIV.

Metre and cynghanedd
Cywydd, 60 lines.
Cynghanedd: croes 75% (45 lines), traws 18% (11 lines), sain 7% (4 lines), no llusg.

4 min Gwyrfái  The river Gwyrfai in Gwynedd marked the boundary between commotes Is Gwyrfai and Uwch Gwyrfai (‘below’ and ‘above’ the river respectively) in the cantref of Arfon (see WATU 86). It is unlikely that Guto is referring to the river itself as Bangor was not ‘beside Gwyrfai’ but situated far from the river on the northern boundary of the commote of Is Gwyrfai. Min Gwyrfái ‘at the edge of Gwyrfai’ therefore refers to Bangor’s location either in the commote of Is Gwyrfai or in another region altogether, namely Maenol Bangor (see ibid. map on page 237). The cynghanedd in this line shows that the stress in Gwyrfái fell on the second syllable, as is confirmed in Tudur Aled’s elegy for Elin Bwclai (see TA LXXVI.2 Och gau ar fedd Uwch Gwyrfâi ‘Alas that Uwch Gwyrfai’s grave was closed’). On the name, see ibid. 613; Thomas 1938: 26–7; Williams 1962: 52; Richards 1998: 22–3; Owen and Morgan 2007: 184.

4 Bangor  Bangor Fawr in Arfon (see WATU 9).

5 Rhisiart  Rhisiart Cyffin, dean of Bangor and the poem’s patron.

6 Marthin  St Martin of Tours in Gaul who died in 397 (see ODCC3 1050). A church was founded in his name at St Martin’s (Llanfarthin) near Chirk in Shropshire (see WATU 118; in the Middle Ages it was situated in a region known as the Traean, see ibid. map on page 304).

6 y Cyffin  Rhisiart Cyffin (see 5n).

7 dawn  See GPC 906 s.v. (c) ‘fig. one of outstanding gifts or ability (of chief, lord, &c.)’. Guto could be referring to Rhisiart or to the general qualities of his church (see ibid. (a)).

7 eglwys Deinioel  The church of St Deiniol fab Dunawd fab Pabo Post Prydyn, a saint who lived during the sixth century and who is associated with Bangor in Arfon (see 4n) and, to a lesser extent, with Bangor Is-coed in the commote of Maelor Saesneg. He founded a monastery at Bangor and was its first bishop (see LBS ii: 325–31; ODCC3 468; Lewis 1943: 7; DNB Online.

8 gwŷdd ar ei gwal foel  ‘Wood on its bare wall’ could mean timber used in rebuilding the church or (more likely) a rood.

9 cyn henaint  Guto hopes that Rhisiart will succeed in completing his rebuilding work before he is too old.

10 ail Caint  A conventional reference to Canterbury, the great ecclesiastical centre in Kent (see ODCC3 284–5).

11 tref  Understood as ‘residence’ in the translation (see GPC 3572 s.v. tref (b)), although ‘town’ is also possible, as seen in lines 13 and 14 (i.e. the town of Bangor).

11 tref wen  Although the adjective [g]wen (‘white’) is understood as ‘blessed’ in the translation, it could also refer to the whitewashed walls of the church (due to Rhisiart’s building work).

12 tŷ’r esgob  Rhisiart commissioned rebuilding work in the ‘bishop’s house’ in Bangor (see Salisbury 2011: 82–3).

13 Bangor  Gw. 4n.

14 Gwynedd  Bangor (see 4n) was situated in the cantref of Arfon in Gwynedd Uwch Conwy (see WATU 85).

15 panter  See GPC 2681 s.v. panter1 ‘former household official in charge of bread-supply and the pantry’.

16 cwrtiwr oediog  In all likelihood a description of Guto himself as an ‘old courtier’ who would spend most of his time frequenting noblemen’s courts.

17 neuadd wen  See 11n tref wen.

18 Un annedd â’r wenynen  Rhisiart’s court is compared to a beehive as it could house a multitude of guests and provide plenty of delicious food. Cf. Hywel Dafi’s description of Morgan ap Rhosier’s court near Gwynllŵg, see 18a.21n Bydaf Rhosier ab Adam ‘Beehive of Roger ab Adam’.

23 ar osteg  ‘In public’, in all likelihood in a formal setting at court, namely when there would be silence in order to listen to a poem being recited (see GPC 1514 s.v. gosteg 1).

28 aml  Understood as ‘plentiful, abundant’, but ‘frequent, constant’ is also possible (see GPC2 225 s.v. (c) and (d)).

31 Urien  Urien fab Cynfarch, king of Rheged in the Old North during the sixth century (see TYP3 508–12; WCD 632–5), regarded by the poets as an exemplary generous patron whose poet Taliesin served as their progenitor (cf. DG.net 15.33–6).

32 mawr fydd rhaib hen  Guto refers to himself playfully as an old man who ravages his patron’s court. The word rhaib ‘voraciousness’ brings to mind the poet Syr Siôn Leiaf’s description of Guto, Hywel Grythor and Gwerful Mechain as tair gormes ‘three oppressions’ on Rhisiart Cyffin akin to three other oppressions suffered by St Beuno according to legend (see Salisbury 2011: 101 (lines 25–8) Atarw’r glêr, Guto o’r Glyn, / Yw Llywarch i holl Lëyn, / Bwytawr mawr, bwytâi’r meirch, / Bwyd di-ferf, bwytâi forfeirch ‘The minstrels’ half-gelded bull, Guto of the Glyn, is Llywarch for all Lleyn, a great eater, he’d eat the horses, tasty food, he’d eat whales’). See further 101a.61–2n.

33–4 micar … / sienral  From the English ‘vicar general’. See GGl 356; GPC 2452 s.v. micar; OED Online s.v. vicar general 2 ‘An ecclesiastical officer, usually a cleric, appointed by a bishop as his representative in matters of jurisdiction or administration’.

36 Rhys  A rendering into Welsh of the name Rhisiart or Richard. For other examples of addressing Rhisiart Cyffin by the name Rhys, see 59.32n; Salisbury 2011: 102 (line 56) Dawn a roed i’r deon Rys ‘justice was given to the Deon Rhys’; TA VIII.5 Llu’r ynys at Rys, lle ’r wtreser ‘The island’s host towards Rhys, where revelry is done’, CXX.15–16 Nid un henwaed o’n hynys, / Dan yr haul, a’r Deon Rhys ‘No one from our island under the sun has the same old lineage as the Deon Rhys’, 78 Wyth oed y rhain i’th iad, Rhys! ‘May your pate live for eight ages more than these, Rhys!’; GLlGt 10.30 Efô, Rhys, dau Ifor Hael ‘Him, Rhys, my Ifor Hael’. See further Rhisiart Cyffin. It seems that Abbot Rhys ap Dafydd of Strata Florida was named Richard in a few records (see Salisbury 2009: 77n90).

36 baetsler  See GPC2 601 s.v. batsler, where the present example is shown under (a) ‘young knight’. But it is highly unlikely that the dean of Bangor was a knight, and ‘one who holds a first degree from a university’ is far more appropriate (see ibid. (b)). Rhisiart was a graduate in canon law.

37 chwemorc  The aur ‘gold’, figuratively, that Guto received with the purse (see 31–2).

38 pwyth  Guto cleverly makes use of pwyth’s different meanings in order to describe the purse, namely ‘payment, reward, gift’ and ‘(single) stitch, tack, suture’ (see GPC 2957 s.v. (a) and (c)).

38 Iorc  The city of York in Yorkshire.

39 pali  See GPC 2674 s.v. ‘brocaded silk’.

40 wybr a thân  The purse’s luminosity is compared to (possibly) the redness of the ‘sky’ at sunrise (cf. 47 Gwridog megis gwawr ydoedd ‘it was red-coloured like dawn’) and the gold colour of ‘fire’.

42 y mab o’r Glyn  Guto refers to himself as ‘the man of the Glyn’. On the Glyn’s location, see Guto’r Glyn: A Life.

44 prennol  Cf. Guto’s description of the purse given to him by Catrin daughter of Maredudd of Abertanad, see 87.24 prennol aur ‘a golden box’.

44 esgob  Rhisiart is described figuratively as a ‘bishop’. According to Powicke and Fryde (1961: 275) and Jones (1965: 5) Richard Edenham (or Edenam) was bishop of Bangor between 1465 and 1494.

44 Gwynedd  See 14n.

46 Drwy wydr y doir i’w edrych  Guto could be referring to the peculiarity of the purse by implying that so many people wished to see it that some would have to peer in through the church’s windows to catch a glimpse of it (cf. 33 Sum crair a roes micar ym ‘A vicar general gave me the sum of a relic’). Another possibility is that it is the darn o aur ‘piece of gold’ (or [t]arian wych ‘brilliant shield’) that is made of [g]wydr ‘glass’ and gaped at.

52 Nis brodiai Ynys Brydain  ‘No one on the Island of Britain could embroider it’, a suggestion that the purse was made on the continent, as is implied of the purse given to Guto by Catrin daughter of Maredudd of Abertanad (see 87.23n; cf. ibid. 24 Prennol aur nis prynai’r wlad ‘a golden box that the whole land couldn’t buy’).

53 ysgrepan  See GPC 3843 s.v. ‘(pilgrim’s, &c.) scrip, wallet, satchel’.

54 Siêb  A form of Siêp, in its turn a Welsh form of the name Cheapside in London where a great medieval market was held (see EEW 124).

54 ei wyneb  A h- usually occurs before vowels following the 3 singular feminine form of a noun: therefore ei hwyneb if Guto is referring to ysgrepan in the previous line. Yet Guto may have known of an exception to the rule (if it was indeed a rule in his time) (see TC 154), or he may simply be referring to the masculine noun pwrs ‘purse’ (cf. 50 trwyddaw ‘through it’).

55 cylennig  Possibly a ‘New Year’s gift’ or simply a ‘gift’ for any occasion. It is noteworthy that Guto received a purse from Catrin daughter of Maredudd of Abertanad as a Christmas gift (see 87.11n). Was it a tradition to give a purse as a present at that time of year?

55 Cylennig hael o Wynedd  Cf. Guto in his poem of thanks for a purse given to him by Catrin daughter of Maredudd of Abertanad, see 87.11 Calennig haul y waneg ‘a festive gift from a sun of the appearance’.

55 Gwynedd  See 14n.

57 caets i adar  Cf. Guto’s description of the purse given to him by Catrin daughter of Maredudd of Abertanad, see 87.59 Cist aur fal caets aderyn ‘a gold chest like a bird-cage’.

58 coffr fawr  Cf. Guto’s description of the purse given to him by Catrin daughter of Maredudd of Abertanad, see 87.20 goffr sirig ‘a silk coffer’.

58 nis câi offer fân  See GPC 2634 s.v. offer (a) ‘tool(s), instrument(s), tackle, equipment’. Guto distances himself from craftsmen such as carpenters who would carry their tools in a purse. Cf. Guto’s description of the purse given to him by Catrin daughter of Maredudd of Abertanad, see 87.57 Cwrt mawr, ni ddwg grotiau mân ‘a great courtyard, it doesn’t take small groats’.

59 Cyffin  See 6n.

60 cwff  See GPC 637 s.v. cwff1 ‘cuff’, a perfectly adequate description of the purse as an object close to the end of the poet’s sleeve, especially when he would have been rummaging in it. Yet the earliest example of cuff in that sense in the OED Online s.v. 2 (a) belongs to 1522, whilst examples of cuff ‘a mitten or glove’ are shown during the thirteenth and fifteenth centuries (see ibid. 1). This meaning may be more appropriate here as it suggests that Guto’s hand was so often hidden in the purse that it could be mistaken for a glove.

Bibliography
Jones, B. (1965), John Le Neve: Fasti Ecclesiae Anglicanae 1300–1541 (London)
Lewis, H. (1943), Yr Elfen Ladin yn yr Iaith Gymraeg (Caerdydd)
Owen, H.W. and Morgan, R. (2007), Dictionary of the Place-names of Wales (Llandysul)
Powicke, F.M. and Fryde, E.B. (1961), Handbook of British Chronology (London)
Richards, M. (1998), Enwau Tir a Gwlad (Caernarfon)
Salisbury, E. (2009), ‘ “Y traed ataw a redant”: Golwg ar Ganu Guto’r Glyn i Rys, Abad Ystrad-fflur’, LlCy 32: 58–84
Salisbury, E. (2011), ‘Rhisiart Cyffin ab Ieuan Llwyd, Deon Bangor’, Dwned, 17: 73–118
Thomas, R.J. (1938), Enwau Afonydd a Nentydd Cymru (Caerdydd)
Williams, I. (1962), Enwau Lleoedd (ail arg., Lerpwl)

Cliciwch ar rif llinell i weld amrywiadau
Image Dialog
Rhisiart Cyffin ab Ieuan Llwyd, deon Bangor, 1470–m. 1492

Rhisiart Cyffin ab Ieuan Llwyd, deon Bangor, fl. c.1470–m. 1492

Top

Diogelwyd yn y llawysgrifau gyfanswm nid ansylweddol o ddeunaw cerdd i Risiart Cyffin gan saith o feirdd. Canodd Guto chwe chywydd iddo: diolch am bwrs (cerdd 58); diolch am baderau (cerdd 59); gofyn gwalch gan Huw Bwlclai ap Wiliam Bwlclai o Fiwmares ar ran Rhisiart (cerdd 60); gofyn teils gan Risiart ar ran Syr Gruffudd ab Einion o Henllan (cerdd 61); gofyn wyth ych ar ran Rhisiart gan yr Abad Dafydd ab Ieuan o Lyn-y-groes, Siôn Trefor ab Edward o Bentrecynfrig, Siôn Edward o’r Waun a Dafydd Llwyd ap Tudur o Fodidris (cerdd 108); diolch i’r Abad Dafydd ab Ieuan o Lyn-y-groes ac i Risiart am wella briw (cerdd 109). Diogelwyd pedair cerdd i Risiart gan Dudur Aled: awdl fawl, TA cerdd VIII; cywydd i ofyn meini melin gan Risiart ar ran gŵr a elwir ‘y Meistr Hanmer o Faelor’, ibid. cerdd CXX; englynion dychan i Risiart ac i’w feirdd, yn cynnwys Rhys Pennardd, Ieuan Llwyd a Lewys Môn, ibid. cerdd CXLI; englyn mawl i Risiart a dychan i’w olynydd, ibid. cerdd CXLV. Canwyd tri chywydd dychan i Risiart gan Lywelyn ap Gutun: cystadlu am Alswn o Fôn a dychan i Risiart, GLlGt cerdd 8; dychan i Risiart yn ymwneud â chardota ŵyn, ibid. cerdd 9; dychan i Risiart ynghylch Alswn ac i’w feirdd, lle enwir Rhys Pennardd, Hywel Rheinallt a Lewys Môn, ibid. cerdd 10. Diogelwyd dau gywydd iddo gan Lewys Môn: ateb i’r cywydd cyntaf uchod o waith Llywelyn ap Gutun, lle amddiffynnir Rhisiart ynghylch Alswn o Fôn, GLM cerdd XV; marwnad, ibid. cerdd XVII. Ceir hefyd rai cerddi unigol i Risiart gan feirdd eraill: cywydd mawl gan Hywel Rheinallt i Santes Dwynwen lle molir Rhisiart fel person eglwys a gysegrwyd iddi yn Llanddwyn ym Môn; cywydd gofyn am ychen gan Ieuan Deulwyn i’r Abad Dafydd Llwyd o Aberconwy, Rhisiart a Wiliam ap Gruffudd o Gochwillan ar ran Syr Rhys ap Tomas o Abermarlais, ID cerdd XXIV; cywydd mawl i Risiart gan Syr Siôn Leiaf, lle dychenir Guto, Hywel Grythor a Gwerful Mechain, Salisbury 2011: 101–18. At hynny, canodd Lewys Daron gywydd i ofyn march gan un o feibion Rhisiart, Dafydd Conwy, ar ran Siôn Wyn ap Maredudd (GLD cerdd 22).

Achres
Seiliwyd y goeden achau isod ar Salisbury 2011: 73–77. Tanlinellir enwau noddwyr Guto.

lineage
Achres Rhisiart Cyffin ab Ieuan Llwyd, deon Bangor

Roedd Rhisiart yn gefnder i Wiliam ap Gruffudd o Gochwillan ac mae’n bosibl ei fod yn perthyn o bell i Syr Gruffudd ab Einion o Henllan.

Ei yrfa
Y tebyg yw fod Rhisiart wedi dechrau ei yrfa eglwysig fel person eglwys blwyf y Gyffin yng nghwmwd Arllechwedd Isaf ym mis Mai 1470 (codwyd yr holl wybodaeth o Salisbury 2011). Cafodd Rhisiart ei ddyrchafu’n ddeon Bangor rywdro rhwng y dyddiad hwnnw a 12 Mai 1478, sef dyddiad y cofnod cynharaf lle gelwir ef yn ddeon. Bu’n ddeon gydol wythdegau’r bymthegfed ganrif a bu farw, yn ôl pob tebyg, ar 13 Awst 1492, a’i gladdu yng nghorff yr eglwys.

Fel deon y cyfarchai’r beirdd Risiart ymron ym mhob cerdd, ond gwnaeth y beirdd yn fawr hefyd o’r ffaith ei fod yn berson eglwys Llanddwyn ym Môn. At hynny, dengys rhannau o’r cerddi a ganwyd iddo gan Guto iddo fod yn weithgar yn ailadeiladu rhannau o’r eglwys a’r esgopty ym Mangor (58.7–10; 59.3–14). Yn sgil ei gefnogaeth i Harri Tudur derbyniodd arian er mwyn adeiladu siantri wedi ei gysegru i Santes Catrin yng nghorff yr eglwys. Rhoes hefyd ffenestr liw ac ynddi ddarluniau o Santes Catrin a Santes Dwynwen ym mur de-ddwyreiniol y gangell. Ar waelod y ffenestr honno ceid enw Rhisiart gyda’r teitl Magistri o’i flaen, teitl a adleisir yn hoffter y beirdd o gyfeirio ato fel mastr Rhisiart. Ymddengys ei fod yn ŵr gradd yn y gyfraith ganon.

Roedd cyfraniad Rhisiart i fywyd diwylliannol ei ddydd yn sylweddol. Rhoes fwy o nawdd i feirdd nag unrhyw ŵr crefyddol arall a ddaliodd swydd yn un o bedair esgobaeth Cymru yn ystod yr Oesoedd Canol. At hynny, o safbwynt genre ceir amrywiaeth eang iawn yn y cerddi a ganwyd iddo neu ar ei gais, oherwydd canwyd iddo ddigon o fawl confensiynol, yn ôl y disgwyl, ond canwyd hefyd lawer o gerddi ysgafn neu ddychanol. Awgrym cryf y cerddi yw ei fod gyda’r iachaf ei hiwmor o’r noddwyr oll.

Llyfryddiaeth
Salisbury, E. (2011), ‘Rhisiart Cyffin ab Ieuan Llwyd, Deon Bangor’, Dwned, 17: 73–118


Top
  • AASTAnglesey Antiquarian Society and Field Club Transactions, 1913- ŷŵ
  • ActauActauyr Apostolion yn y Testament Newydd
  • ActsThe Acts of the Apostles in the New Testament
  • APD.Gwenallt Jones (gol.), Yr Areithiau Pros (Caerdydd,1934)
  • Arch CambArchaeologia Cambrensis, 1846
  • ArchifMRCronfa Ddata Enwau Lleoedd: Archif Melville Richards / Archif Melville Richards Place-name Database
  • <http://www.e-gymraeg.co.uk/enwaulleoedd/amr>
  • Arm PIfor Williams (gol.), Armes Prydein o Lyfr Taliesin (Caerdydd, 1955)
  • Arm P2Ifor Williams (ed.), Armes Prydain from the Book of Taliesin, English version by Rachel Bromwich (Dublin, 1972)
  • ASCentM. Paul Bryant-Quinn (gol.), Apocrya Sin Cent (Aberystwyth, 2004)
  • BBwletin y Bwrdd Gwybodau Celtaidd, 1921-93
  • BaLlawysgrif yng nghasgliad Prifysgol Cymru, Bangor
  • Ba(M)Llawysgrif yng nghasgliad Bangor (Mostyn) ym Mhrifysgol Cymru, Bangor
  • BarnwyrLlyfry Barnwyr yn yr Hen Destament
  • BDHenry Lewis (gol.), Brut Dingestow (Caerdydd, 1942)
  • BDeD.Simon Evans, Buchedd Dewi (Caerdydd, 1959)
  • BDGOwen Jones a William Owen (goln.), Barddoniaeth Dafydd ab Gwilym (Llundain, 1789)
  • BeirnJ. Morris Jones, Y Beirniad (1911-20)
  • BettisfieldCasgliad Bettisfield yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / The Bettisfield collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • BLLlawysgrifau Ychwanegol yngnghasgliad y Llyfrgell Brydeinig, Llundain / The Additional Manuscripts in the British Library, London
  • BlBGCC Marged Haycock (gol.), Blodeugerdd Barddas o Ganu Crefyddol Cynnar (Llandybe, 1994)
  • Bl BXIV Dafydd Johnston (gol.), Blodeugerdd Barddas o'r Bedwaredd Ganrif arDdeg (Llandybe, 1989)
  • BodLlawysgrif yng nghasgliad Bodewryd, ynLlyfrgell Genedlaethol Cymru, Abersytwyth / A manuscript in the Bodewryd collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • BodWLlawysgrif Gymreig yng nghasgliadLlyfrgell Bodley, Rhydychen / A Welsh manuscript in the Bodleian Library, Oxford
  • 1 BrenhinoeddLlyfr Cyntaf y Brenhinoedd yn yr Hen Desatement
  • 2 BrenhinoeddAil Lyfr y Brenhinoedd yn yr Hen Destament
  • BrenSaesThomas Jones (gol.), Brenhinedd y Saesson (Caerdydd, 1971)
  • BritishHOBritish History Online http://www.british-history.ac.uk>
  • BrMIfor Williams (gol.), Breuddwyd Maxen (Bangor,1908)
  • BrM2Brynley F. Roberts (ed.), Breudwyt Maxen Wledic (Dublin, 2005)
  • BrogLlawysgrif yng nghasgliad Brogyntyn, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Brogyntyn collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • BRhMelville Richards (gol.), Breudwyt Ronabwy (Caerdydd, 1948)
  • BTThomasJones (gol.), Brut y Tywysogyon PeniarthMs. 20 (Caerdydd, 1941)
  • BYThomas Jones (gol.), Y Bibyl Ynghymraec (Caerdydd, 1940)
  • ByCyY Bywgraadur Cymreig hyd 1940(Llundain, 1953)
  • ByCy Ar-leinY Bywgraffiadur Ar-lein
  • <http://yba.llgc.org.uk/cy/index.html>
  • CLlawysgrifyn Llyfrgell Ganolog Caerdydd / A manuscript in Cardiff Central Library
  • CAIfor Williams (gol.), Canu Aneirin, (Caerdydd, 1938)
  • CAMBMCatalogueof Additions to the Manuscripts in the British Museum
  • CCJ. Fisher (ed.), The Cefn Coch MSS (Liverpool, 1889)
  • CCRCalendarof the close rolls preserved in the Public Record Office [12721509] (London,1900-63)
  • CDJohn Morris-Jones, Cerdd Dafod (Rhydychen, 1925)
  • CFGMelville Richards, Cystrawen y Frawddeg Gymraeg (ail arg.,Caerdydd, 1970)
  • CLC2Meic Stephens (gol.), Cydymaith i Lenyddiaeth Cymru (ailarg., Caerdydd, 1997)
  • CLlHIfor Williams (gol.), Canu Llywarch Hen (Caerdydd, 1935)
  • CLlLlBrynley F. Roberts (ed.), CyfrancLludd a Llefelys (Dublin, 1975)
  • CMLlawysgrif yng nghasgliad Cwrtmawr, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Cwrtmawrcollection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • CMCSCambridge Medieval Celtic Studies,19811993; Cambrian Medieval CelticStudies, 1993
  • CMOC2Dafydd Johnston (gol.), Canu Maswedd yr Oesoedd Canol (ailarg., Pen-y-bont ar Ogwr, 1998)
  • CO3 Rachel Bromwich a D. Simon Evans(goln.) gyda chymorth D.H. Evans Culhwchac Olwen (Caerdydd, 1997)
  • CPRCalendar of Patent Rolls preserved in the Record Office (London, 18911986)
  • CSTBP.J.Donovan (gol.), Cywyddau Serch y Tri Bedo(Caerdydd, 1982)
  • CTIfor Williams (gol.), Canu Taliesin (Caerdydd, 1960)
  • CTCCatrin T. Beynon Davies, `Cerddir TaiCrefydd (M.A. Cymru [Bangor], 1973)
  • CyY Cymmrodor, The Magazine of the HonourableSociety of Cymmrodorion, 18771951
  • CylchgCHSFeirCylchgrawn Cymdeithas Hanes a Chofnodion Sir Feirion (n)ydd, 1949
  • CylchgHCCylchgrawnHanes Cymru, 1960
  • Cylchg LlGC Cylchgrawn Llyfrgell Genedlaethol Cymru,1939
  • ChOIfor Williams (gol.), Chwedleu Odo (Wrecsam, 1926)
  • 1 Chronicles The First Book of the Chronicles in the Old Testament
  • 2 Chronicles The Second Book of the Chronicles in the Old Testament
  • Datguddiad`Datguddiad Ioan' yn y Testament Newydd
  • DBHenry Lewis a P. Diverres (goln.), Delwy Byd (Caerdydd, 1928)
  • DEThomas Roberts (gol.), Gwaith Dafydd ab Edmwnd (Bangor, 1914)
  • DGAHelenFulton (ed.), Selections from the Dafyddap Gwilym Apocrypha (Llandysul, 1996)
  • DGG Ifor Williams a TRoberts (goln.), Cywyddau Dafydd ap Gwilym ai Gyfoeswyr (Bangor, 1914)
  • DGG2Ifor Williams a T. Roberts (goln.), Cywyddau Dafydd ap Gwilym a'i Gyfoeswyr(ail arg., Caerdydd, 1935)
  • DG.netDafydd ap Gwilym.net <http://www.dafyddapgwilym.net>
  • DNThomasRoberts and Ifor Williams (eds.), ThePoetical Works of Dafydd Nanmor (Cardi and London, 1923)
  • DNB2H.C.G. Matthew and B. Harrison (eds.), Oxford Dictionary of National Biography (Oxford, 2004)
  • DNBOnlineOxford Dictionary of National Biography <http://www.oxforddnb.com/>
  • DWBWelsh Biography Online
  • <http://yba.llgc.org.uk/en/index.html>
  • DWHMichael Powell Siddons, The Development of Welsh Heraldry (3vols., Aberystwyth, 19913)
  • L.Dwnn: HVS.R. Meyrick (ed.), Heraldic Visitations of Wales (Llandovery,1846)
  • EANCR.J. Thomas, Enwau Afodyn a Nentydd Cymru Caerdydd, 1938)
  • EEWT.H. Parry-Williams, The English Element in Welsh (Londons, 1923)
  • tudesÉtudes celtiques, 1936
  • EVWM.E. Griths, Early Vaticination in Welsh with English Parallels (Cardi, 1937)
  • EWGTP.C. Bartrum (ed.), Early Welsh Genealogical Tracts (Cardiff, 1966)
  • GJ. Lloyd-Jones (gol.), Geirfa Barddoniaeth Gynnar Gymraeg(Caerdydd, 1931-63)
  • GazMFEWGazetter of Markets and fairs in England and Wales to 1516 <http://www.history.ac.uk/cmh/gaz/gazweb2.html>
  • GBDdGwaith Bleddyn Ddu, gol. R. Iestyn Daniel (Aberystwyth, 1994)
  • GBFRhian M. Andrews et al. (goln.), Gwaith Bleddyn Fardd a Beirdd Eraill AilHanner y Drydedd Ganrif ar Ddeg (Caerdydd, 1996)
  • GCR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Casnodyn (Aberystwyth, 1999)
  • GCBMiNerys Ann Jones ac Ann Parry Owen (goln.), Gwaith Cynddelw Brydydd Mawr,i (Caerdydd, 1991)
  • GCBMiiNerys Ann Jones ac Ann Parry Owen (goln.), Gwaith Cynddelw Brydydd Mawr,ii (Caerdydd, 1995)
  • GDBN.G. Costigan (Bosco) et al. (goln.), Gwaith Dafydd Benfras ac Eraill o FeirddHanner Cyntaf y Drydedd Ganrif ar Ddeg (Caerdydd, 1995)
  • GDCR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Dafydd y Coed a beirdd eraill o LyfrCoch Hergest (Aberystwyth, 2002)
  • GDEpOwen Thomas (gol.), Gwaith Dafydd Epynt (Aberystwyth, 2002)
  • GDG Thomas Parry (gol.), Gwaith Dafydd ap Gwilym(Caerdydd, 1952)
  • GDG3 Thomas Parry (gol.), Gwaith Dafydd ap Gwilym (trydydd arg., Caerdydd, 1979)
  • GDGorErwain H. Rheinallt (gol.), Gwaith Dafydd Gorlech (Aberystwyth,1997)
  • GDIDA.Eleri Davies (gol.), Gwaith Deio ab Ieuan Du a Gwilym ab Ieuan Hen (Caerdydd, 1992)
  • GDLlW. Leslie Richards (gol.), Gwaith Dafydd Llwyd o Fathafarn(Caerdydd, 1964)
  • Genesis`Llyfr Genesis' yn yr Hen Destament
  • GenesisThe Book of Genesis in the Old Testament
  • GEOR. Geraint Gruydd a Rhiannon Ifans(goln.), Gwaith Einion Oeiriad a Dafydd Ddu o Hiraddug, gol. (Aberystwyth, 1997)
  • GGDTN.G. Costigan (Bosco) et al. (goln.), Gwaith Gruudd ap Dafydd ap Tudur, Gwilym Ddu o Arfon, Trahaearn Brydydd Mawr ac Iorwerth Beli (Aberystwyth, 1995)
  • GGHD.J. Bowen (gol.), Gwaith Gruudd Hiraethog (Caerdydd, 1990)
  • GGGrBarry J. Lewis ac Eurig Salisbury (goln.), Gwaith Gruffudd Gryg(Aberystwyth 2010)
  • GGlJ. Llywelyn Williams ac Ifor Williams (goln.), Gwaith Gutor Glyn (Caerdydd, 1939)
  • GGl2 J. Llywelyn Williams ac Ifor Williams(goln.), Gwaith Guto'r Glyn (ail arg., Caerdydd, 1961)
  • GGLlRhiannon Ifans (gol.), Gwaith Gruudd Llwyd ar Llygliwiaid Eraill(Aberystwyth, 2000)
  • GGMDiBarry J. Lewis (gol.), Gwaith Gruudd ap Maredudd ap Dafydd, i, Canu i deulu Penmynydd (Aberystwyth, 2003)
  • GGMD iiBarry J. Lewis (gol.), Gwaith Gruudd ap Maredudd ap Dafydd, ii, Canu Crefyddol (Aberystwyth, 2005)
  • GGMDiiiAnn Parry Owen (gol.), Gwaith Gruudd ap Maredudd ap Dafydd, iii, Canu Amrywiol (Aberystwyth, 2007)
  • GGrGRhiannon Ifans, Ann Parry Owen,W. Dyfed Rowlands ac Erwain H. Rheinallt (goln.), Gwaith Gronw Gyriog, Iorwerth ab y Cyriog, Mab Clochyddyn, Gruudd ap Tudur Goch ac Ithel Ddu (Aberystwyth, 1997)
  • GHCIslwyn Jones (gol.), Gwaith Hywel Cilan (Caerdydd, 1963)
  • GHCEMHuw Ceiriog Jones (gol.), Gwaith Huw Ceiriog ac Edward Maelor(Caerdydd, 1990)
  • GHDA.Cynfael Lake (gol.), Gwaith Huw ap Dafyddap Llywelyn ap Madog (Aberystwyth, 1995)
  • GHSDylanFoster Evans (gol.), Gwaith Hywel Swrdwala'i deulu (Aberystwyth, 2000)
  • GIBHGwaithIeuan Brydydd Hir (gol.), M. Paul Bryant-Quinn (Aberystwyth, 2000)
  • GIFHowell L. Jones ac E.I. Rowlands(gol.), Gwaith Iorwerth Fynglwyd(Caerdydd, 1975)
  • GIGD.R. Johnston (gol.), Gwaith Iolo Goch (Caerdydd, 1988)
  • GILlFM. Paul Bryant-Quinn (gol.), Gwaith Ieuan ap Llywelyn Fychan, Ieuan Llwyd Brydydd a Lewys Aled (Aberystwyth, 2003)
  • GIRhR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Ieuan ap Rhydderch (Aberystwyth,2003)
  • GLDA. Cynfael Lake (gol.), Gwaith Lewys Daron (Caerdydd, 1994)
  • GLGCDafydd Johnston (gol.), Gwaith Lewys Glyn Cothi (Caerdydd,1995)
  • GLMEurys I. Rowlands, Gwaith Lewys Mn (Caerdydd, 1975)
  • GLMorgA. CynfaelLake (gol.), Gwaith Lewys Morgannwg (dwy gyfrol, Aberystwyth, 2004)
  • GLlR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Llawdden (Aberystwyth, 2006)
  • GLlBHAnn Parry Owen a Dylan Foster Evans(gol.), Gwaith Llywelyn Brydydd Hoddnant, Dafydd ap Gwilym, Hillyn ac eraill (Aberystwyth, 1996)
  • GLlFKathleen Anne Bramley et al. (gol.), Gwaith Llywelyn Fardd I ac Eraill o Feirdd y Ddeuddegfed Ganrif (Caerdydd, 1994)
  • GLlGDafydd Johnston (gol.), Gwaith Llywelyn Goch ap Meurig Hen(Aberystwyth, 1998)
  • GLlLlElin M. Jones (gol.), Gwaith Llywarch ap Llywelyn `Prydydd y Moch' (Caerdydd, 1989)
  • GMBJ.E. Caerwyn Williams et al. (gol.), Gwaith Meilyr Brydydd a'i Ddisgynyddion (Caerdydd, 1994)
  • GMBrA. Cynfael Lake (gol.), Gwaith Mathau Brwmld (Aberystwyth,2002)
  • GMDHuw Meirion Edwards (gol.), Gwaith Madog Dwygraig (Aberystwyth,2006)
  • GMRhEnid Roberts (gol.), Gwaith Mareduddap Rhys ai Gyfoedion (Aberystwyth, 2003)
  • GMWD. Simon Evans, A Grammar of Middle Welsh (Dublin, 1964)
  • GMWLTimothy Lewis, A Glossary of Mediaeval Welsh Law (Manchester,1913)
  • GOE. Bachellery (d.), Loeuvre potique de Gutun Owain(Paris, 19501)
  • GOLlMEurys Rolant (gol.), Gwaith Owain ap Llywelyn ab y Moel(Caerdydd, 1984)
  • GP G.J. Williams ac E.J. Jones (gol.), Gramadegaur Penceirddiaid (Caerdydd,1934)
  • GPBHuw Meirion Edwards (gol.), Gwaith Prydydd Breuan, Rhys ap Dafydd ab Einion, Hywel Ystorm, a cherddi dychan dienw o Lyfr Coch Hergest (Aberystwyth,2000)
  • GPCGeiriadur Prifysgol Cymru (Caerdydd, 1950)
  • GPC2Geiriadur Prifysgol Cymru (ail argraad, Caerdydd, 2003)
  • GPhEM.Paul Bryant-Quinn (gol.), Gwaith Syr Phylib Emlyn, Syr Lewys Meudwy a Mastr Harri ap Hywel (Aberystwyth, 2001)
  • GRhBEurys I. Rowlands (gol.), Gwaith Rhys Brydydd a Rhisiart ap Rhys (Caerdydd,1976)
  • GRhGEDylan Foster Evans (gol.), Gwaith Rhys Goch Eryri (Aberystwyth, 2007)
  • GSCA.Cynfael Lake (gol.), Gwaith Sin Ceri (Aberystwyth, 1996)
  • GSCyfR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Dafydd Bach ap Madog Wladaidd 'Sypyn Cyfeiliog a Llywelyn ab y Moel (Aberystwyth, 1998)
  • GSDTRhiannon Ifans (gol.), Gwaith Syr Dafydd Trefor (Aberystwyth, 2005)
  • GSHA.Cynfael Lake (gol.), Gwaith Sin ap Hywel (Aberystwyth, 1999)
  • GSRhNerys Ann Jones ac Erwain Haf Rheinallt(gol.), Gwaith Sefnyn, Rhisierdyn,Gruudd Fychan ap Gruudd ab Ednyfed a Llywarch Bentwrch (Aberystwyth,1995)
  • GSTEnid Roberts (gol.), Gwaith Sin Tudur (2 gyf., Caerdydd,1980)
  • GTPThomas Roberts (gol.), Gwaith Tudur Penllyn ac Ieuan ap TudurPenllyn, gol. (Caerdydd, 1958)
  • GwynLlawysgrif yng nghasgliad J. Gwyneddon Davies, yn Llyfrgell Prifysgol Cymru, Bangor
  • GyBDafydd Johnston (gol.), Galar y Beirdd: Marwnadau Plant/Poets'Grief: Medieval Welsh Elegies for Children (Caerdydd, 1993)
  • HCLlLeslie Harries (gol.), Gwaith Huw Cae Llwyd ac Eraill(Caerdydd, 1953)
  • HPEHistoriaPeredur vab Efrawc, gol. Glenys Witchard Goetinck (Caerdydd, 1976)
  • HPFJ.Y.W. Lloyd, The History of Powys Fadog, (6 vols., London, 18817)
  • IDIfor Williams (gol.), Casgliad o Waith Ieuan Deulwyn (Bangor,1909)
  • IGEHenry Lewis, Thomas Roberts ac IforWilliams (gol.), Cywyddau Iolo Goch acEraill (Bangor, 1925)
  • IGE2Henry Lewis, Thomas Roberts ac IforWilliams (gol.), Cywyddau Iolo Goch acEraill (ail arg., Caerdydd, 1937)
  • IGPDafydd Johnston (ed.), Iolo Goch: Poems (Llandysul, 1993)
  • Ioan`Yr Efengyl yn l Sant Ioan' yn y Testament Newydd
  • JMHRSJournalof the Merioneth Historical and Record Society, 1949
  • JohnThe Gospel according to John in theNew Testament
  • JudgesThe Book of Judges in the Old Testament
  • KAA 2Patricia Williams (gol.), Kedymdeithyas Amlyn ac Amic (Caerdydd,1982)
  • 1 KingsThe First Book of the Kings in the Old Testament
  • 2 KingsThe Second Book of the Kings in the Old Testament
  • LBSS. Baring-Gould and J. Fisher, The Lives of the British Saints (4vols., London, 190713)
  • Luc`Yr Efengyl yn l Sant Luc' yn yTestament Newydd
  • LukeThe Gospel according to Luke in theNew Testament
  • LlAJ. Morris Jones and John Rhŷs (eds.), The Elucidarium from Llyvyr Agkyr Llandewivrevi (Oxford, 1894)
  • LlBS.J. Williams a J.E. Powell (gol.), Cyfreithiau Hywel Dda yn l Llyfr Blegywryd(Caerdydd, 1942)
  • LlCyLlnCymru, 1950
  • LlGCLlawysgrif yng nghasgliad Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the collection of theNational Library of Wales, Aberystwyth
  • LlIAled Rhys Wiliam (ed.), Llyfr Iorwerth (Cardi, 1960)
  • LlstLlawysgrif yng nghasgliad Llanstephan, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Llanstephan collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • Marc`Yr Efengyl yn l Sant Marc' yn y Testament Newydd
  • MarkThe Gospel according to Mark in the New Testament
  • Mathew`Yr Efengyl yn l Sant Mathew' yn y Testament Newydd
  • MatthewThe Gospel according to Matthew in the New Testament
  • MCFY Mynegai i Farddoniaeth Gymraeg y Llawysgrifau / The Index to Welsh Poetry inManuscript
  • <http://maldwyn.llgc.org.uk>
  • MEDMiddle English Dictionary (Michigan, 1963)
  • MonWMonastic Wales <http://www.monasticwales.org>
  • MontCollCollections Historical and Archaeological... by the Powysland Club, 1868
  • MosLlawysgrif yng nghasgliad Mostyn, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Mostyn collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • MWMDaniel Huws, Medieval Welsh Manuscripts (Cardiand Aberystwyth, 2000)
  • NCENewCatholic Encyclopaedia (New York, 1967-79)
  • NCLWMeic Stephens (ed.), The New Companion to the Literature of Wales(Cardiff, 1998)
  • NLWJNational Library of Wales Journal, 1939
  • OBWVThomasParry (ed.), The Oxford Book of Welsh Verse (Oxford, 1976)
  • OCD3Simon Hornblower and Antony Spawforth(eds.), The Oxford Classical Dictionary(third ed., Oxford, 1996)
  • ODCC3F.L. Cross and E.A. Livingstone (eds.), The Oxford Dictionary of the Christian Church (third ed., Oxford, 1967, revised 2005)
  • OED2The Oxford English Dictionary (second ed., Oxford, 1989)
  • OED OnlineThe Oxford English Dictionary
  • <http://www.oed.com>
  • PACFJ.E. Griffith, Pedigrees of Anglesey and Carnarvonshire Families (Bangor, 1914)
  • PenLlawysgrif yng nghasgliad Peniarth, ynLlyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Peniarth collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • Peniarth49E. Stanton Roberts a W.J. Gruffydd (gol.), Peniarth 49 (Caerdydd, 1929)
  • Peniarth67E. Stanton Roberts a W.J. Gruffydd (ed.), Peniarth 67 (Cardiff, 1918)
  • Peniarth76E. Stanton Roberts a W.J. Gruffydd (gol.), Peniarth 76 (Caerdydd, 1927)
  • PKM Ifor Williams (gol.), Pedeir Keinc y Mabinogi (Caerdydd, 1930)
  • PsalsmThe Psalms in the Old Testament
  • RBJohn Rhs and J. Gwenogvryn Evans(eds.), The Text of the Bruts from the Red Book of Hergest (Oxford, 1890)
  • RCAHM (Anglesey)An Inventory of the Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire: Anglesey (London, 1937)
  • RCAHM (Caernarvonshire) An Inventory of the Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire: Caernarvonshire (3 vols.,London, 1956, 1960, 1964)
  • RCAHM (Flint)An Inventory of the Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire, Vol II: County of Flint (London, 1912)
  • RCAHM (Merionethshire) An Inventory of Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire: Merionethshire (London, 1921)
  • RepWMDaniel Huws, Repertory of Welsh Manuscripts (iw gyhoeddi)
  • RevelationThe Revelation to John in the New Testament
  • RMJohn Rhs and J. Gwenogvryn Evans(eds.), The Text of the Mabinogion from the Red Book of Hergest(Oxford, 1887)
  • RWMJ. Gwenogvryn Evans (ed.), Report on Manuscripts in the Welsh Language(London, 18981910)
  • SalmauLlyfr y Salmau yn yr Hen Destament
  • SCStudiaCeltica, 1966
  • SoldierLMEThe Soldier in later Medieval England
  • <http://www.medievalsoldier.org>
  • StoweLlawysgrif o gasgliad Stowe yn yLlyfrgell Brydeinig
  • TAT. Gwynn Jones (gol.), Gwaith Tudur Aled (Caerdydd, 1926)
  • TCT.J.Morgan, Y Treigladau au Cystrawen (Caerdydd,1952)
  • TCHSTransactionsof the Caernarvonshire Historical Society, 1939
  • TCHSDdTrafodionCymdeithas Hanes Sir Ddinbych, 1952
  • TCHSGTrafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon,1939
  • TDHSTransactionsof the Denbighshire Historical Society, 1952
  • THSCTheTransactions of the Honourable Society of Cymmrodorion, 1892/3
  • TLlMG.J. Williams, Traddodiad Llenyddol Morgannwg (Caerdydd, 1948)
  • TYP3Rachel Bromwich (ed.), Trioedd Ynys Prydein: The Triads of the Island of Britain (third ed., Cardi, 2006)
  • WATU Melville Richards, Welsh Administrative and TerritorialUnits (Cardi, 1969)
  • WBOnlineWelsh Biography Online <http://yba.llgc.org.uk/en/index.html>
  • WCDP.C. Bartrum, A Welsh Classical Dictionary: People in History and Legend up to about A.D. 1000 (Aberystwyth, 1993)
  • WGJ. Morris Jones, A Welsh Grammar (Oxford, 1913)
  • WG1P.C.Bartrum, Welsh Genealogies AD 300-1400 (Cardiff, 1974)
  • WG2P.C. Bartrum, Welsh Genealogies AD 1400-1500 (Aberystwyth, 1983)
  • WHRThe Welsh History Review, 1960-
  • WMJ. Gwenogvryn Evans (ed.), The White Book Mabinogion (Pwllheli,1907; adargraffiad, Caerdydd, 1973)
  • WyLlawysgrif yng nghasgliad Wynnstay, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Wynnstay collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • YBJ.E. Caerwyn Williams (gol.), Ysgrifau Beirniadol, (Dinbych, 1965 )
  • YBHMorgan Watkin (gol.),Ystorya Bown de Hamtwn, (Caerdydd, 1958)
  • YCM2Stephen J. Williams (gol.), Ystorya de Carolo Magno (ail arg.,Caerdydd, 1968)
  • YER. Iestyn Daniel (gol.), Ymborth yr Enaid (Caerdydd, 1995)
  • YEPWCGruffydd Aled Williams (gol.), Ymryson Edmwnd Prys a Wiliam Cynwal (Caerdydd, 1986)
  • YGIVGwilymLloyd Edwards (gol.), Ystorya Gwlat Ieuan Vendigeit (Caerdydd, 1999)
  • YMThA.O.H. Jarman (gol.), Ymddiddan Myrddin a Thaliesin (Caerdydd, 1951)