Y llawysgrifau
Ceir deg copi o’r gerdd hon yn y llawysgrifau. Fel y gwelir yn y stema mae’r holl destunau’n debyg iawn i’w gilydd ac yn deillio o’r un gynsail. Gellid tybio bod y gynsail honno’n un ddigon safonol, ond ysywaeth nid yw’r un o’r testunau a oroesodd yn ddilychwin. Cymharol ddibwys, fodd bynnag, yw’r rhan fwyaf o’r gwahaniaethau rhwng y testunau. Lle ceir ansicrwydd dilynir darlleniad mwyafrif y llawysgrifau gan amlaf, a dylid cadw hynny mewn cof o ran y darlleniadau amrywiol a nodir isod.

Trawsysgrifiadau: LlGC 6681B a LlGC 17114B.

Stema

2 Duw’n rhybuddio  Ymddengys mai i rybuddio a geid yn X¹, ond ni cheir tystiolaeth amgen ar gyfer y darlleniad hwnnw er gwaethaf y ffaith y gellid ei gywasgu’n drisill.

5 ac  Gthg. X² ar.

8 Tridiau cyn marw gŵr tradoeth  Gthg. X¹ tridie kyn marw’r gwr troednoeth. Ni cheir y fannod o flaen gŵr (a geir yn GGl) yn y llawysgrifau eraill ac mae’r gair olaf yn amlwg yn wallus.

13 diliw  Ceir y ffurf hon ym mhob llawysgrif (gw. GPC 1017 d.g. dilyw).

14 Sodma a Gomora  Yn narlleniad Gwyn 4 Sodoma yn unig y ceir ffurf drisill ar yr enw, ond rhaid wrth y ffurf ddeusill a geir yn y llawysgrifau eraill er mwyn sicrhau llinell seithsill. Yn Gwyn 4 hefyd ac yn Brog I.2 ceir Gomorha, a darlleniad y testun golygedig yn y llawysgrifau eraill.

18 a wasgarwyd  Gthg. Brog I.2 ar ysgarwyd.

22 udfa oerach  Dilynir X². Gthg. udof oerach yn y llawysgrifau eraill (fe’i ategir, fe ymddengys, gan ddarlleniad carbwl Brog I.2 vdo fowrach). Ar sail tystiolaeth y llawysgrifau gwelir mai udof a geid yn y gynsail felly, ond nid yw’r gair hwnnw’n argyhoeddi er gwaethaf y posibilrwydd mai ffurf amrywiol ydyw ar udo nas ceir yn GPC (cf. daf ac iaf, GPC 867 d.g. da, 1994 d.g. iâ). Mae’n bosibl i gopïydd y gynsail ychwanegu -f ar ddiwedd udo er mwyn sicrhau cyfatebiaeth gytseiniol fwy boddhaol, ond nid yw udo oerach yn argyhoeddi ychwaith (ni ddisgwylid i Guto anwybyddu f mor agos at yr acen ac mae -o o- mewn perygl o gywasgu a cholli sillaf). Bernir, o ganlyniad, bod copïydd X² wedi gwrthod udof ac wedi adfer gair a weddai’n well yng nghyd-destun cynganeddol y llinell hon ac, yn bwysig iawn, a ddefnyddid eisoes gan Guto yn llinell 17 udfa dduw Llun. Gallai vdav yn hawdd fod wedi troi’n vdov.

23 a wylais  Mae dwy lawysgrif o blaid wylais (LlGC 17114B a Brog I.2) a dwy o blaid welais (X¹ ac X², sef darlleniad GGl). Mae’r ddau ddarlleniad yn synhwyrol, ond bernir bod y cyntaf fymryn yn fwy perthnasol yng nghyd-destun y cwpled cyfan. Gall fod yr ail wedi ei ddylanwadu gan linell 25 a welwn.

24 mae  Gthg. Brog I.2 mal. Er bod y darlleniad hwn yn esmwytháu rhediad y cwpled, bernir bod gwell synnwyr yn narlleniad gweddill y llawysgrifau.

29 a’r  Ni cheir sail i ddarlleniad GGl i’r yn y llawysgrifau.

30 Alis  Gthg. Brog I.2 ales (cf. 88.25n Mil a wylan’ mal Ales) a LlGC 6681B alais.

32 llifeiriaint  Cf. X¹ a Pen 121 llifeiriant (sef darlleniad GGl).

32 llu o oferwyr  Dilynir Brog I.2 ac X² llv oferwyr. Aethpwyd ar gyfeiliorn yn LlGC 17114B llv o vilwyr a cheir llu o forwyr yn X¹ (sef darlleniad GGl). Mae’r olaf yn sicr yn ddeniadol yn sgil gwlyborwch cyffredinol y cywydd hwn, ond rhydd oferwyr well synnwyr o’i ddeall yn gyfeiriad at y beirdd a alarai ar ôl Dafydd Llwyd (gw. GPC 2631 d.g. oferwr ‘bardd crwydr, clerwr’; cf. GLGC 117.41–2 Iesu yn d’adu, lew Gwyndodaidd, / i oferwyr byd yn Iforaidd; GLMorg 14.43 Gwae’r holl oferwyr, gwae’r llafuriaid). Bernir bod yr arddodiad wedi ei lyncu gan lythyren gyntaf oferwyr yn y llawysgrifau.

33 Efyrnwy  Gthg. Brog I.2 o fyrnwy.

35 dyddbrawd  Gthg. X² dydd brawd (sef darlleniad GGl).

37 Gwlad Abertanad heno  Gthg. darlleniad carbwl X² glaw abertanad yno.

41 Bwrw’r gwalch, mab eryr y gwin  Dilynir LlGC 17114B ac X¹. Diddorol yw nodi bod William Salesbury wedi gwneud yr un camgymeriad â John Jones Gellilyfdy: Gwyn 4 mab eryr ^y gwyin; LlGC 6681B mab eryr gwyⁱn. Dengys y cywiriad yn Gwyn 4 a darlleniad LlGC 3049D mai mab eryr y gwin a geid yn X¹. Ni cheid y fannod o flaen gwalch na gwin yn X² nac yn Brog I.2 (fel y gwelir yn nhestun GGl), ond bernir y byddai’n haws i gopïydd eu hepgor na’u hychwanegu.

45 ei fwrw  Gthg. Brog I.2 i farw.

48 aelwyd Dafydd  Dilynir Brog I.2 ac X², a hynny’n betrus. Treiglid yr enw priod yn X¹ ac, o bosibl, yn y talfyriad a geir yn LlGC 17114B dd’. Ar y treiglad disgwyliedig, gw. TC 111–12. Gellid dadlau bod cadw ffurf gysefin yr enw priod yn achosi calediad -d d- → t a fyddai’n amharu ar y gynghanedd sain o ganlyniad, ond cf. 35 Ai dyrnawd dyddbrawd yw’r daith. At hynny, ymddengys y cadwai Guto ffurf gysefin yr enw yn dilyn aelwyd (gw. 10.20 Llywio aelwyd Llywelyn; 57.5 Proffwyd, ac aelwyd Gwilym; 63.3 Llu o aelwyd Llywelyn).

51 cyfion  Cf. X¹ kyfiawn (gw. GPC 694 d.g. cyfiawn).

51 Hofa  Yn Brog I.2 yn unig y ceir hwfa (sef darlleniad GGl).

53 amrafaelodd  Ceid ffurf amrywiol yn X² ymrafaelodd (sef darlleniad GGl) a therfyniad amrywiol yn Brog I.2 amrafaeliodd (gw. GPC² 237 d.g. amrafaelaf).

53 myrfolaeth  Dilynir LlGC 17114B, LlGC 6681B ac X¹. Ceir y ffurf fwy cyfarwydd yn Brog I.2 a Pen 121 marfolaeth (sef darlleniad GGl). Ceir -f- ym mhob llawysgrif. Ymhellach, gw. GPC 2369 d.g. marwolaeth.

55 a anafai  Bernir bod Brog I.2 a nafai yn ateg i’r tebygrwydd fod a wedi ei llyncu gan lythyren gyntaf anafai yn narlleniadau’r llawysgrifau eraill (nis ceir, fodd bynnag, yn nhestun GGl).

57 lle  Cf. Brog I.2 llei (gw. GPC 2143 ‘lle + y’).

58 branar  Ceir ffurf amrywiol arall yn Brog I.2 brynar (gw. GPC 305 d.g. braenar).

58 heniar  Dilynir LlGC 17114B, Gwyn 4 ac X². Gthg. LlGC 3049D heinar a Brog I.2 heiniar (sef darlleniad GGl). Fel y gwelir yn GPC 1840 d.g. heiniar a 1852 d.g. heniar mae’r rhain i gyd yn ffurfiau dilys ar heiniar.

59 ym Mlodfol  Dilynir Brog I.2. Gthg. LlGC 17114B y mylodval. Nid yw’n eglur beth yn union a geid yn X¹ ac X²: yn achos X¹ ceir Gwyn 4 ymlodval ac ansicrwydd yn LlGC 3049D ylodvalol, ac yn achos X² ceir LlGC 6681B ymlodfol a Pen 121 ymlodfel. O ganlyniad dilynir y ffurf a geir yn 88.29n Gofal adfyd, gwae Flodfol.

62 oedd Weurul  O ran X¹, ceir Gwyn 4 Weurul a LlGC 3049D wevrvvl. A chymryd (ar sail tystiolaeth cerddi eraill) bod copïydd LlGC 3049D yn weithiwr mwy mecanyddol na William Salesbury yn Gwyn 4, mae’n debygol mai wevrvvl oedd y ffurf a geid yn X¹ ac i Salesbury newid y ffurf yn unol â’r gynghanedd. Hepgorir -f- gan ddarlleniad Brog I.2 wyrvl ond nid gan ddarlleniadau LlGC 17114B wervyl nac X² werfvl (sef darlleniad GGl). Gwelir hefyd mai X¹ yn unig sydd o blaid -eu-. Dilynir Brog I.2 yn betrus felly o ran hepgor -f- ac X¹ o ran -eu- yn unol â’r defnydd a wneir gan Guto o enw Gweurful mewn cerddi eraill. Ymhellach, gw. Gweurful ferch Madog.

63 Tri fyth y sy’n torri f’ais  Dilynir LlGC 17114B a LlGC 3049D. Collwyd y yn y llawysgrifau eraill, lle ceir llinell chwesill o ganlyniad. Ni cheir sail i ddarllenaid GGl Tri fyth sy’n torri fy ais.

65 gan  Dilynir X¹ ac X². Ymddengys fod LlGC 17114B ^gamⁿ yn eu hategu (cawliwyd yn sgil am yn y llinell nesaf), ond ni cheir ateg i ddarlleniad Brog I.2 trevlaw yn wylaw a wnaf.

67 a’i grau  Ni cheir sail i ddarlleniad GGl a’r grau, a gall mai’r golygyddion a’i hychwanegodd gan y disgwylid treiglad llaes mewn perthynas â’r enw benywaidd crog. Fe’i deellir, fodd bynnag, yn gyfeiriad at waed Iesu ei hun.

68 trugaredd  Ni cheir sail i ddarlleniad GGl trugarog.

Marwnad yw’r gerdd hon i Ddafydd Llwyd ap Gruffudd o Abertanad. Gellir cymharu’r rhestr o dair rhybudd a roes Duw i ddynion a geir ar ddechrau’r gerdd (llinellau 1–10) â’r rhestr o dair rhodd nodedig a roddwyd i feirdd gan eu noddwyr ar ddechrau’r cywydd a ganodd Guto i ddiolch am bwrs (cerdd 87) i wraig Dafydd, sef Catrin ferch Maredudd. Noa a dderbyniodd y rhybudd cyntaf, a hynny rhag dŵr y dilyw, a Lot a’i wraig yr ail rybudd rhag y dŵr eto (yn ôl Guto) a ddinistriodd Sodom a Gomorra (gw. 14n). Fel yn achos y pwrs a gafodd y bardd gan Gatrin, enwir yn drydydd rybudd sy’n ymwneud â Guto’n bersonol, sef chwydd a ymddangosodd ar groen Dafydd dridiau cyn iddo farw. Mae’n debygol iawn, fel yr awgrymodd Huws (2001: 30), mai o haint y nodau y bu farw, neu’r Pla Du fel yr adwaenir yr haint yn gyffredinol heddiw (gw. 9n cornwyd ar y gŵr).

A gwthio’r trosiad i’w ben draw gwelir mai Guto a’i debyg, sef yr holl bobl a fu’n ddibynnol ar nawdd a haelioni Dafydd, sydd bellach yn dioddef [d]ialedd Duw fel y gwnaeth pobl y ddaear adeg y dilyw a thrigolion Sodom a Gomorra adeg eu dinistrio. Mae’n werth nodi mai’r un, yn ei hanfod, yw’r trosiad a ddefnyddir gan Hywel Swrdwal yn rhan gyntaf ei gywydd marwnad i Wilym Fychan ab Ieuan (gw. GHS 14.1–24; cf. hefyd y pwyslais a ry Hywel ar wylo yn llinellau 43–6 a 69–70; 30n a dry melin). Er na oroesodd Dafydd fel y gwnaeth Noa a Lot, gellid dadlau bod y tridiau o rybudd a gawsai wedi rhoi cyfle iddo gysegru ei enaid cyn ei farwolaeth a dianc, mewn ffordd wyrdroedig, rhag y dinistr a achosid gan y farwolaeth honno. Oherwydd ar yr effeithiau andwyol hynny y canolbwyntir yn llinellau 11–36, lle cynhelir y trosiad a chyflwyno’r trydydd ‘dilyw’, sef y llifeiriant mawr a achoswyd gan wylo’r galarwyr ar ôl Dafydd. Bellach, mae dyfroedd dilyw Noa a’r dyfroedd a ddinistriodd Sodom a Gomorra’n llifo dan yr elawr lle rhoed corff Dafydd i orwedd. Yn llinellau 17–22, rhoir sylw i’r galarnadu a ddigwyddodd yn ystod y tridiau y bu Dafydd yn sâl, gan restru’r dyddiau’n ddramatig hyd at ei farw ddydd Iau (gw. 8n). Yna, yn llinellau 23–34, disgrifir yr wylo’n benodol, sef wylo’r bardd yn gyntaf, wylo brawd, tad a chwaer Dafydd yn ail ac yn olaf wylo’r beirdd yn gyffredinol. Digwydd hyn i gyd o fewn cyd-destun llifeiriant afonydd lleol, sef Alun, Hafren ac Efyrnwy (ond nid afon Tanad, yn ddiddorol ddigon). Tanlinellir y brif neges yng nghwpled olaf y rhan hon o’r gerdd (35–6), lle pair yr holl ddinistr i’r bardd ofyn a ddaeth hi’n amser Dydd y Farn neu ddilyw arall.

Ar fro’r noddwr y canolbwyntir yn ail ran y gerdd (37–56) ac ar y ffaith y bydd bellach yn rhaid i dad Dafydd, Gruffudd ab Ieuan Fychan, gynnal y llys yn Abertanad. Ar ddiwedd y rhan hon o’r gerdd nodir bod Catrin, gwraig Dafydd, wedi marw’n fuan cyn ei gŵr, a hynny, yn ôl pob tebyg, o achos yr un haint. Yn rhan olaf y gerdd (57–68), mae Guto’n rhoi sylw i’r effaith a gafodd marwolaeth Dafydd, Catrin a mam Dafydd, Gweurful ferch Madog, arno ef yn bersonol (canodd farwnad (cerdd 88) arall i Weurful). Canolbwyntir, fel y gwneir ar ddechrau’r gerdd, ar yr uned o dri, a chloir y gerdd drwy ddymuno trugaredd iddynt yn unol â’r gred y câi eu heneidiau eu pwyso ar Ddydd y Farn. (Am y tebygrwydd achlysurol rhwng y gerdd hon a’r cywydd mawl a ganodd Guto i Ddafydd, gw. 16n blodeuyn, 43n a 60n fy rhent.)

Dyddiad
Fel y dadleuir yn y nodyn ar Ddafydd Llwyd, mae’n debygol iawn iddo farw naill ai ddiwedd Hydref neu ddechrau Tachwedd 1465. Mae’r cyfeiriadau mynych at dywydd gwlyb yn y gerdd hon yn rhywfaint o ateg iddi gael ei chanu yn ystod y gaeaf.

Golygiad blaenorol
GGl cerdd LXXXVIII.

Mesur a chynghanedd
Cywydd, 68 llinell.
Cynghanedd: croes 49% (33 llinell), traws 24% (16 llinell), sain 26% (18 llinell), llusg 1% (1 llinell).

4 Noe … yn henwr  Ffurf ar Noa yw Noe. Ceir ei hanes yn Genesis 6–9 (gw. ODCC³ 1157; GGLl 2.5n Noe). Yn ôl Genesis 7.6 ‘Chwe chant oed oedd Noa pan ddaeth dyfroedd y dilyw ar y ddaear.’

6 Lot a’i wraig  Roedd Lot yn un o ddisgynyddion Noa (gw. 4n) ac yn nai i Abraham. Cyfeirir ato am y tro cyntaf yn Genesis 11.31 ond ni chaiff lawer o sylw hyd 19.1–38, lle ceir ei hanes yn ffoi o Sodom a Gomorra. Nid enwir ei wraig yn y Beibl, ond nodir sut y bu iddi farw pan drodd yn ei hôl, yn erbyn ewyllys Duw, i edrych ar ddinistr y ddwy ddinas a’i throi’n golofn halen (gw. Genesis 19.26).

6 y wlad draw  Yn ôl Genesis 19.28, safai dwy ddinas Sodom a Gomorra ar ‘dir y gwastadedd’, sef rhywle i’r de o’r Môr Marw yng Ngwlad yr Iorddonen heddiw’n ôl pob tebyg, o bosibl yn Bab ed-Dra‘ a Numeira (gw. ODCC³ 1524–5; 6n uchod ac 14n).

7 Dafydd  Sef Dafydd Llwyd ap Gruffudd.

8 tridiau  Os daeth cornwyd (gw. 9n cornwyd ar y gŵr) i’r amlwg ar groen Dafydd ddydd Llun, fel yr awgrymir yn llinell 17, rhaid mai dydd Llun, Mawrth a Mercher yw’r tridiau yma (er na enwir yr olaf, gw. 17–22). Ni chynhwysir yma, felly, y dydd Iau y bu farw Dafydd.

9 cornwyd ar y gŵr  Disgrifiad o’r haint a achosodd farwolaeth Dafydd, sef y bubo neu’r nod a ymddangosai ar groen y neb a ddioddefai o’r hyn a elwir heddiw y Pla Du. Am drafodaeth dra gwerthfawr ar yr haint hwnnw gan Barry Lewis, gw. GMBen Atodiad (tudalennau 174–6), ‘Lledir y bacteriwm hwn [Yersinia pestis] gan chwain llygod mawr yn brathu pobl. Bydd y chwarren lymff agosaf at y man a frathwyd gan y chwannen heintus yn chwyddo (yng nghesail y goes gan mwyaf, ond hefyd dan y fraich ac ar y gwddf), gan greu’r crugyn a elwir yn bubo.’

9 llwydwyn  Gall fod yn gyfeiriad at liw gwallt Dafydd neu ei ymddangosiad yn gyffredinol, ond fe’i hystyrir yn gyfeiriad at ei rinweddau yn yr aralleiriad (gw. GPC 2241).

11 y tri llif  Sef yn gyntaf ddilyw Noa, yn ail y dyfroedd (yn ôl Guto) a ddinistriodd Sodom a Gomorra ac yn drydydd y llif a achoswyd gan yr wylo am Ddafydd.

12 y Main  Trefgordd ym mhlwyf Meifod yng nghantref Mechain, nid nepell i’r de-orllewin o Abertanad (gw. WATU 152).

13 dŵr diliw  Dŵr dilyw Noa (gw. 11n).

13 elawr  Gw. GPC 1207 d.g. elor ‘fframwaith o goed (a dwy fraich ym mhob pen) y cludir arch (neu gorff marw) arno at lan y bedd; fframwaith cyffelyb i gludo person claf’.

14 Dŵr Sodma a Gomora mawr  Gw. Genesis 19.24–5 ‘yna glawiodd yr Arglwydd frwmstan a thân dwyfol o’r nefoedd ar Sodom a Gomorra. Dinistriodd y dinasoedd hynny a’r holl wastadedd, a holl drigolion y dinasoedd, a chynnyrch y pridd.’ Sylwer nad boddi mewn dilyw a wnaeth y ddwy ddinas, fel yr awgrymir gan y llinell hon, ond gall fod ‘glawiodd’ yn y dyfyniad o Lyfr Genesis yn dilysu’r awgrym rhyw gymaint. Cf. Hywel Swrdwal yn ei gywydd marwnad i Wilym Fychan ab Ieuan, GHS 14.7–8 Gomorra, Sodma, Dduw sant, / O’i ddesyf a soddasant. Ymhellach, gw. 6n y wlad draw.

16 blodeuyn  Cf. Guto yn ei gywydd mawl i Ddafydd, 86.53–6 Afal da o flodeuyn / A gwŷdd ir a fagai ddyn; / Afal a fag fil â’i fwyd / A’m perllan yw’r mab hirllwyd.

16 ein hiaith  ‘Ein cenedl’ yw’r ystyr fwyaf tebygol yma, ond gall fod ‘ein hiaith’ (y Gymraeg) yn berthnasol hefyd yn sgil y sylw a rydd Guto i unieithrwydd Dafydd yn ei gywydd mawl iddo (gw. 86.21–4 Mil a ddywod wamaliaith, / Maen’ ar ôl, am na ŵyr iaith. / Ni bydd Dafydd heb dyfiad, / Ni ŵyr iaith ond iaith ei dad).

17 Dafydd Llwyd  Gw. 7n.

20 Meifod  Pentref a phlwyf yng nghantref Mechain tua deng milltir i’r de-orllewin o Abertanad (gw. 37n; WATU 155). Mae afon Efyrnwy (gw. 33n) yn llifo heibio’r pentref ar ei ffordd i Lanymynech (gw. 40n).

21 duw Iau  Y dydd y bu Ddafydd farw. Diddorol sylwi mai ar ddydd Iau y bu Gweurful ei fam farw hefyd yn ôl Guto (gw. 88.15n). Ystyrid dydd Iau yn ddiwrnod digon anlwcus yn sgil dal Crist yng Ngardd Gethsemane ar nos Iau ar ôl y Swper Olaf (gw. Mathew 26; Marc 14; Luc 22; Ioan 18; cf. DG.net 57.1, 9).

23 Alun  Tardd afon Alun o odre mynydd Cyrn y Brain yng nghwmwd Iâl (gw. WATU 94) gan lifo heibio’r Wyddgrug ac i afon Ddyfrdwy ar y Gororau. Ymddengys mai’r ffaith ei bod yn llifo ar hyd ffin ogleddol cwmwd Maelor Gymraeg sy’n berthnasol yma (gw. 34n).

24 Hafren  Tardd yr afon fwyaf ym Mhrydain ym Mhumlumon gan lifo i’r môr i’r de o Gas-gwent. Mae afon Efyrnwy (gw. 33n) yn llifo iddi yn nherfyn dwyreiniol cwmwd Deuddwr (gw. WATU 57).

27 Hywel  Sef Hywel ap Gruffudd, brawd hŷn Dafydd. Yn ôl yr achresi priododd Catrin ferch Richard Strange o Gnwcin a chawsant ddau fab, Rhobert a Maredudd, a ymgartrefodd yn nhref Croesoswallt.

27 pan drymhaawdd  Fe’i deellir yn gyfeiriad at dristwch Hywel (gw. 27n Hywel; GPC 3642 d.g. trymhaf (b) ‘tristáu, pruddhau, gofidio’). Ond gall hefyd mai cyfeirio a wneir at Ddafydd ei hun ac at ei iechyd yn gwaethygu (gw. ibid. (a) ‘gwaethygu, ffyrnigo, difrifoli’).

28 dwfr a’i bawdd  Efallai mai at Ddafydd y cyfeirir yma, yn hytrach na’i frawd, Hywel (gw. 27n Hywel; cf. 25 Trostaw wylaw a welwn).

29 Gruffudd  Sef tad Dafydd, Gruffudd ab Ieuan Fychan (gw. 47n Gruffudd).

30 Alis  Sef chwaer Dafydd, Alis ferch Gruffudd. Gw. WG2 ‘Bleddyn ap Cynfyn’ 10 F1, lle’i gelwir yn Alice a lle nodir iddi briodi Rheinallt ap Gruffudd Fychan, ond, yn ôl WG1 ‘Gwenwys’ 3, ag Alis ferch Gruffudd Hanmer y bu ef yn briod. Alis oedd yr hynaf o bedwar plentyn Gruffudd a Gweurful a chyfeirir ati eto, ond fel Ales, yn y cywydd marwnad a ganodd Guto i’w mam (gw. 88.25n).

30 a dry melin  Wylodd Gruffudd ac Alis (gw. 29n a 30n Alis) cymaint nes bod digon o ddŵr i droi olwyn melin ddŵr. Cf. Hywel Swrdwal yn ei gywydd marwnad i Wilym Fychan ab Ieuan, GHS 14.44 Dŵr f’wylo a drôi felin.

31 Llif Noe yw llefain ei wŷr  Cyfeirir at ddilyw Noa (gw. 4n). Ar y cyfuniad llefain a llif Noe, gw. GPC 2177 d.g. llif²; cf. 9.69 Llif Noe yw’r llefain a wnawn, 48.34 Yw llif Noe a’r llefain ynn, 64.2 Llefain mawr rhag llif Noe ’m Môn; GSC 26.38n Llefain a droes llif Noe draw; GHS 23.2n A llif Noe a llefain ynn.

33 Efyrnwy  Daw afon Efyrnwy i ben ei thaith wrth lifo i afon Hafren ar y Gororau, ond cyn hynny mae’n llifo o Lyn Efyrnwy heddiw ym mynyddoedd y Berwyn ar hyd ffin ddeheuol cwmwd Mechain a heibio Llanymynech (gw. 20n, 24n a 40n). Mae afon Tanad yn llifo iddi ychydig i’r de o lys Abertanad (gw. 37n).

34 Maelawr  Ceid Maelor Gymraeg a Maelor Saesneg (gw. WATU 148, 288 a 289). Gall mai at Faelor Saesneg y cyfeirir gan fod hendaid Dafydd ar ochr ei fam, Maredudd ap Llywelyn Ddu, yn ddirprwy stiward y cwmwd c.1400, (gw. WG1 ‘Tudur Trefor’ 17), ond llifai afon Alun, a enwir yn llinell 23 (gw. y nodyn), ar hyd ffin ogleddol Maelor Gymraeg. Ymhellach, gw. 86.18n Maelawr.

35 dyddbrawd  Enw arall ar Ddydd y Farn (gw. GPC 1120).

35 y daith  Sef hynt yr holl lifeiriant a achoswyd gan bobl yn wylo ar ôl Dafydd, gellid tybio, ond gall hefyd mai’r orymdaith i’r bedd ac oddi yno a ddisgrifir.

36 diliw  Sef dilyw Noa (gw. 4n).

37 Abertanad  Cartref Dafydd ar lannau afon Tanad dafliad carreg o’r fan lle mae’r afon yn llifo i afon Efyrnwy. Efallai am ei fod mor agos i’r ffin fodern rhwng Cymru a Lloegr, ni ddaethpwyd o hyd i gofnod am Abertanad yn Hubbard (1986), Haslam (1979) na Newman and Pevsner (2006).

37–8 Gwlad Abertanad heno / Gweddw fydd am ei guddio fo  Cf. Guto yn ei gywydd marwnad i Lywelyn ab y Moel, 82.23–4 Gweddw gwlad am gywyddau glwys / Gwedy bwa gwawd Bowys, 26 Gweddw yw Arwystl, gwŷdd irion.

39 Powys  Hen deyrnas a rennid yn Bowys Fadog a Phowys Wenwynwyn (gw. WATU 182). Mae’n bosibl y cynhwysid Abertanad o fewn ei therfynau at ddibenion y cywydd hwn, ond gthg. y cywydd a ganodd Guto i ofyn am frigawn gan Sieffrai Cyffin ar ran Dafydd, lle saif Abertanad ar y ffin â Phowys ac mewn gwrthgyferbyniad ag ef (gw. 98.23n; 88.1n). Dengys odli [P]owys a [p]wys yn y gynghanedd sain yn y llinell hon mai sillaf leddf yw -wy- yn yr enw priod fel yr enw. Defnyddiai Guto sain leddf a thalgron fel ei gilydd yn ôl y galw wrth odli Powys (cf. 98.23–4 Pwy yn ein cadw rhag Powys? / A fu rhom? Y fo a Rhys; GLlGt 2.26n Powys; CD 241–2).

40 Llan-y-mynaich  Tref a phlwyf yn Swydd Amwythig heddiw a saif dafliad carreg i’r de-ddwyrain o Abertanad (gw. 37n; WATU 143).

41 Bwrw’r gwalch, mab eryr y gwin  Cf. Guto yn ei farwnad i Siôn ap Madog Pilstwn, 72.15 Bwrw gwalch yr aberau gwin.

41 mab eryr y gwin  Roedd Dafydd yn fab i Ruffudd ab Ieuan Fychan (gw. 29n).

42 ynys y brenin  Cf. GLMorg 46.19–20 Bwrw’r un iarll, brau rannai’i win, / O bur ynys y brenin.

43 bu ar dyfiad  Cf. Guto yn ei gywydd mawl i Ddafydd, 86.23–4 Ni bydd Dafydd heb dyfiad, / Ni ŵyr iaith ond iaith ei dad. Cf. hefyd Hywel Cilan yn ei gywydd mawl i Ddafydd, GHC III.49–50 Arnad y mae tyfiad teg / A chynnydd yt ychwaneg.

43–4 Dafydd … / Llwyd  Gw. 7n.

44 y wlad  Fe’i ddeellir yn yr un modd â gwlad Abertanad yn llinell 37, sef ‘ardal Abertanad’, ond gall mai Cymru neu Brydain a olygir hefyd ar sail llinell 42 ynys y brenin (gw. y nodyn).

46 ei frodyr  Roedd gan Ddafydd un brawd, sef Hywel (gw. 27n Hywel), a dau hanner brawd, sef Hywel a Gruffudd, o briodas gyntaf ei fam â Rhys ap Dafydd o Rug. Gall, felly, mai at y tri hyn y cyfeirir yma, ond mae’n bosibl hefyd mai ‘ceraint, gwŷr o’r un tylwyth’ yw ystyr brodyr yma, yn arbennig gan mai at ei dad y cyfeirir yn y llinell nesaf (gw. y nodyn isod; GPC 311 d.g. brawd¹ 1 (a), (b)). Cf. Ieuan ap Tudur Penllyn yn ei gywydd marwnad i Ddafydd ac i Reinallt ap Gruffudd o’r Wyddgrug, GTP 50.55–8 Beth am frodyr fy Llŷr llwyd / Eu derwen o daearwyd? / Nid esgyr filwyr o fam / Eu crynfa, ddwyn carw unfam.

47 Gruffudd  Dengys llinell 49 ei wyrion mai at dad Dafydd, Gruffudd ab Ieuan Fychan ab Ieuan Gethin, y cyfeirir yma. Dywed Hywel Cilan yn ei farwnad yntau i Ddafydd fod Gruffudd yn fyw pan fu farw ei fab (gw. GHC V.35–6 Mae’i dad ef am adaw dig / A’i frodyr yn friwedig, 41–4 Gruffudd Fychan, amdano / Oedd un fath, wedi’i ddwyn fo, / Â Bria’n fyw, bwriwn farn, / Tŵr gwedi Hector gadarn). Diogelwyd yr unig gopi o’r unig gerdd a oroesodd i Ruffudd gan law anhysbys yn llawysgrif LlGC 6499B, 619–20 (hanner cyntaf yr 17g.–c.1655). Cywydd anolygedig ydyw sy’n cynnwys mawl i’w wraig, Gweurful ferch Madog, ac ni cheir enw’r bardd wrth y gerdd gan fod gwaelod y ddalen wedi rhwygo.

47 hylwyddawr  Hylwydd ‘llwyddiannus’ + awr ‘ysbaid o amser’ neu ‘amser penodol i weddïo’ (gw. GPC² 545 d.g. awr¹ (b), (c)).

48 aelwyd Dafydd Llwyd  Sef Abertanad (gw. 7n a 37n).

49 ei wyrion  Cyfeirir at wyrion Gruffudd ab Ieuan Fychan (gw. 47n Gruffudd), sef plant Dafydd a Chatrin ferch Maredudd yn benodol (gw. 56n). Yn ôl yr achresi cawsant bedwar o blant, sef Ieuan Llwyd, Gwen, Siôn Llwyd a Rhobert Llwyd. Dengys y cywydd marwnad a ganodd Hywel Cilan i Ddafydd eu bod yn rhy ifanc i olynu eu tad pan fu farw (gw. GHC V.35–40 Mae’i wŷr hwnt oedd yn mawrhau, / Mintai’n ing, mewn ton angau, / A’i blant ieuainc, blaen tywys, / A phawb mewn galar a phwys). Gwelir felly pam y rhoir llys Abertanad yng ngofal Gruffudd, yn llinellau 47–50 y gerdd hon.

50 hon  Sef aelwyd Dafydd Llwyd yn Abertanad (gw. 48n).

51 Craig Hofa  Safai plwyf Carreghwfa yng nghwmwd Deuddwr gyferbyn ag ardal y Deuparth yn arglwyddiaeth Croesoswallt (gw. WATU 35). At y garreg ei hun, fodd bynnag, y cyfeirir yma’n ôl pob tebyg, sef bryn Llanymynech heddiw. Ymhellach, gw. 87.40n.

51–2 Gŵr cyfion dan Graig Hofa / A gwraig a ddug y grog dda  Gall fod y grog yn gyfeiriad at yr haint farwol y bu Dafydd a Chatrin farw ohono (gw. OED Online s.v. cross 10 (a) ‘A trial or affliction viewed in its Christian aspect, to be borne for Christ’s sake with Christian patience’). Posibilrwydd arall yw bod Guto’n cyfeirio at y Grog, sef Iesu Grist ei hun wedi ei ymgorffori yn y Groes Sanctaidd: ‘Dygodd y Grog dda ŵr cyfiawn a gwraig islaw Carreghwfa’.

54 Marw hon ddoe, marw hwn oedd waeth  Ni raid cymryd y bu gwraig Dafydd, Catrin ferch Maredudd, farw ddiwrnod yn union cyn ei gŵr gan y gellid disgwyl y rhoid mwy o sylw iddi yn y cywydd marwnad hwn os felly y bu. Ond mae’n sicr iddi farw’n fuan o flaen Dafydd, fel yr ategir yn y cywydd marwnad a ganodd Hywel Cilan iddo (gw. GHC V.45–54 Catrin wych, rhag tario’n ôl / I fwrw oes, a fu rasol / Nad arhoes, gwnaeth enaid rhydd, / Yng ngho’ dwfr angau Dafydd. / Cytûn efo’i fun fu fo, / Cariad oedd yn cywiro / Dydd â hon, – diwedd hynod. / Duw o nef yn rhoi dau nod / Arnun, ef a’i fun, fo aeth / At Duw a’i berchentyaeth). Mae’r cyfeiriad yng nghywydd Hywel at y [dd]au nod a roes Duw ar Ddafydd a Chatrin yn awgrymu’n gryf y bu i’r ddau ohonynt farw o haint y nodau. Ymhellach, gw. 9n cornwyd ar y gŵr.

55 anafai’r gwin  Agor a thorri caead potel win a ddisgrifir yma, er mwyn ei rannu â Guto, gellid tybio.

56 Catrin  Sef Catrin ferch Maredudd, gwraig Dafydd. Canodd Guto gywydd i ddiolch iddi am bwrs (cerdd 87). Ymhellach, gw. 54n.

57 bro Danad  Sef yr ardal oddeutu glannau afon Tanad sy’n llifo o gymydau Mochnant Is Rhaeadr a Mochnant Uwch Rhaeadr i ymuno ag afon Efyrnwy ychydig i’r de o lys Dafydd yn Abertanad (gw. 37n).

59 Blodfol  Ceid trefgorddau Blodfol Fawr a Blodfol Fechan ym mhlwyf Llanyblodwel (gw. WATU 15 d.g. Blodwel Fawr, Fechan). Y tebyg yw mai at y pentref a elwir yn Llanyblodwel heddiw y cyfeirir yma, ar lannau gogleddol afon Tanad ychydig i’r gogledd o Abertanad (gw. 37n), gan yr ymddengys mai yn eglwys Sant Mihangel yno y claddwyd mam Dafydd, Gweurful ferch Madog (gw. 62n Gweurul). Yno hefyd, gellid tybio, y claddwyd Dafydd a Chatrin ei wraig (gw. 56n). Ymhellach, gw. 88.29n.

60 fy rhent  Cf. Guto yn ei gywydd mawl i Ddafydd, 86.11–16 O chollais rent a chyllid / (Aeth i’r pridd aur a thir prid), / Un tenant yng nglan Tanad / A dâl dros ei fam a’i dad; / Ar Ddafydd y mae’r ddeufal / A rhent oll ar hwn a’i tâl.

60 y fynwent fawr  Yn eglwys Sant Mihangel yn Llanyblodwel, yn ôl pob tebyg (gw. 59n).

62 Gweurul  Ffurf ar Gweurful, sef merch Madog ap Maredudd, mam Dafydd. Canodd Guto gywydd marwnad (cerdd 88) iddi.

62 y ddau eraill  Sef Dafydd a Chatrin ei wraig.

67 y Grog  Sef y Groes Sanctaidd fel ymgorfforiad o Grist, gwrthrych erfyniadau Guto yma am drugaredd i’w dri noddwr gynt.

67 ei grau  ‘Gwaed Iesu Grist’ ar y groes (gw. 67n uchod).

Llyfryddiaeth
Haslam, R. (1979), Powys (Montgomeryshire, Radnorshire, Breconshire) (Cardiff)
Hubbard, E. (1986), The Buildings of Wales: Clwyd (Denbighshire and Flintshire) (London)
Huws, B.O. (2001), ‘Y Bardd a’i Noddwr yn yr Oesoedd Canol Diweddar: Guto’r Glyn a Hywel ab Ieuan Fychan o Foeliwrch’, G.H. Jenkins (gol.), Cof Cenedl XVI (Llandysul), 1–32
Newman, J. and Pevsner, N. (2006), The Buildings of England: Shropshire (second ed., Harmondsworth)

This poem is an elegy for Dafydd Llwyd ap Gruffudd of Abertanad. The first part of the poem, where Guto lists God’s three warnings to men (lines 1–10), is comparable to the opening lines of Guto’s poem of thanks for a purse from Dafydd’s wife, Catrin daughter of Maredudd, where he lists three notable gifts given to poets by their patrons. It was Noah who received the first warning rhag dŵr ‘against the water’ of the deluge, and then Lot and his wife received the second warning against the dŵr ‘water’ that (according to Guto) destroyed Sodom and Gomorrah (see 14n). As in the case of the purse that Guto received from Catrin, the third warning is based on Guto’s personal experience, namely a swelling on Dafydd’s skin that appeared three days before his death. As Huws (2001: 30) suggested, it is very likely that Dafydd died of the bubonic plague, known today as the Black Death (see 9n cornwyd ar y gŵr).

If the metaphor is followed to its logical conclusion, it is Guto and others who used to depend upon Dafydd’s generosity as a patron who now suffer God’s [d]ialedd ‘retribution’ in much the same way as others did at the time of the deluge and the destruction of Sodom and Gomorrah. It is worth noting that the same metaphor is used by Hywel Swrdwal in the first part of his elegy for Gwilym Fychan ab Ieuan (see GHS 14.1–24; cf. also Hywel’s emphasis on weeping in lines 43–6 and 69–70; 30n a dry melin). Unlike Noah and Lot, Dafydd did not survive, but the tridiau ‘three days’ of warning he was given arguably gave him enough time to consecrate or prepare his soul so that he could avoid, in a distorted sense, the carnage his death would cause. It is on this carnage that Guto focuses in lines 11–36, where he sustains the metaphor and introduces the third ‘deluge’, namely the great confluence created by the mourners’ tears. By this point Guto can claim that the waters of Noah’s flood and those that engulfed Sodom and Gomorrah now flow under the elawr ‘bier’ where Dafydd’s body was laid. In lines 17–22, he describes the mourning which took place during the three days when Dafydd was ill as the days are ticked off dramatically one by one until Dafydd’s death on Thursday (see 8n). Then, in lines 23–34, the weeping itself is described, first the poet’s weeping, then the weeping of Dafydd’s brother, father and sister, and finally the general weeping of the poets, all of which takes place within the context of the flowing waters of local rivers, namely Alun, Severn and Efyrnwy (the river Tanad, interestingly, is not mentioned). In the last couplet of this section of the poem, Guto emphasizes the main thrust of his imagery (35–6) by asking whether the Day of Judgement is come at last or maybe another great deluge.

Guto turns his attention to his patron’s locale in the second part of the poem (37–56) and to the fact that Dafydd’s father, Gruffudd ab Ieuan Fychan, will now have to take care of the court at Abertanad. At the end of this part, Guto notes that Dafydd’s wife, Catrin, died a few days before him, in all likelihood from the same disease. In the concluding part of the poem (57–68), Guto focuses on the collective impact of the deaths of Dafydd, Catrin and Dafydd’s mother, Gweurful daughter of Madog, on him personally (Guto also composed an elegy (poem 88) for Gweurful). He returns to the unit of three with which he opened his poem as he mourns after Dafydd, Catrin and Gweurful before wishing mercy on their souls in line with the belief that they would be weighed on Judgement Day. (On the similarities between parts of this poem and Guto’s eulogy for Dafydd, see 16n blodeuyn, 43n and 60n fy rhent.)

Date
As is argued in the note on Dafydd Llwyd, it is very likely that he died either at the end of October or the beginning of November 1465. The numerous references to stormy weather in this poem seem to confirm that it was composed during the winter.

The manuscripts
Ten copies of this poem have survived. Although a single unsullied version of the poem has not survived, the copies differ very little from each other and it is believed that the readings of the majority of texts reflect fairly what was contained in the lost source. The best texts survive in LlGC 6681B and LlGC 17114B.

Stemma

Previous edition
GGl poem LXXXVIII.

Metre and cynghanedd
Cywydd, 68 lines.
Cynghanedd: croes 49% (33 lines), traws 24% (16 lines), sain 26% (18 lines), llusg 1% (1 line).

4 Noe … yn henwr  ‘Noah when he was an old man’. See Genesis 6–9; ODCC³ 1157; GGLl 2.5n Noe. See also Genesis 7.6 ‘And Noah was six hundred years old when the flood of waters was upon the earth.’

6 Lot a’i wraig  ‘Lot and his wife’. Lot was one of Noah’s descendants (see 4n) and a nephew of Abraham. He is named for the first time in Genesis 11.31 but he does not feature in the narrative until 19.1–38, which gives the story of his escape from Sodom and Gomorrah. His wife is not named, but it is noted that as she fled she turned back against God’s will to see the destruction and was turned into a pillar of salt (see Genesis 19.26).

6 y wlad draw  ‘The land yonder’, namely ‘the land of the plain’, according to Genesis 19.28, where the two cities of Sodom and Gomorrah were located somewhere south of the Dead Sea in modern-day Jordan, possibly in Bab ed-Dra‘ and Numeira (see ODCC³ 1524–5; 6n above and 14n).

7 Dafydd  Dafydd Llwyd ap Gruffudd.

8 tridiau  ‘Three days’. If a cornwyd ‘bubo’ (see 9n cornwyd ar y gŵr) was seen on Dafydd’s skin on Monday, as is suggested in line 17, Guto must be referring to Monday, Tuesday and Wednesday as the ‘three days’ (even though the last is not named, see 17–22), and not to the Thursday when Dafydd died.

9 cornwyd ar y gŵr  ‘A bubo on the man’, a description of the pestilence that caused Dafydd’s death, known today as the Black Death. For a detailed discussion, see GMBen 174–6 and the sources noted there. It is generally believed that the bacterium Yersinia pestis was spread to humans by the lice of rats. The lymph-gland closest to the spot where the lice had bit the skin (usually behind the knee, but also under the arm and on the neck) would swell into what is known as the bubo.

9 llwydwyn  ‘Fair and holy’, although ‘grey and pale’ is also possible as a description of Dafydd (see GPC 2241).

11 y tri llif  ‘The three floods’, namely Noah’s flood, the waters (according to Guto) that destroyed Sodom and Gomorrah, and the third flood caused by those who wept for Dafydd.

12 y Main  A township in the commote of Meifod in the cantref of Mechain to the south-west of Abertanad (see WATU 152).

13 dŵr diliw  ‘A deluge’s water’, namely Noah’s flood (see 11n).

14 Dŵr Sodma a Gomora mawr  ‘Sodom and Gomorrah’s great water’. See Genesis 19.24–5 ‘Then the Lord rained upon Sodom and upon Gomorrah brimstone and fire from the Lord out of heaven; and he overthrew those cities, and all the plain, and all the inhabitants of the cities, and that which grew upon the ground.’ Note that the two cities were not destroyed in a deluge, although the word ‘rained’ offers some justification for Guto’s statement. Cf. Hywel Swrdwal in his elegy for Gwilym Fychan ab Ieuan, GHS 14.7–8 Gomorra, Sodma, Dduw sant, / O’i ddesyf a soddasant ‘God the saint, Gomorrah and Sodma drowned by his will’. See further 6n y wlad draw.

16 blodeuyn  ‘Blossom’. Cf. Guto in his eulogy for Dafydd, 86.53–6 Afal da o flodeuyn / A gwŷdd ir a fagai ddyn; / Afal a fag fil â’i fwyd / A’m perllan yw’r mab hirllwyd ‘A good apple from a blossom and verdant trees was nurtured by a man, the tall, pious youth is an apple that nurtured a thousand with its food and is my orchard.’

16 ein hiaith  ‘Our nation’ is the most likely meaning, although ‘our language’ (Welsh) is also possible, especially given Guto’s emphasis on Dafydd’s monolinguism in his praise poem for him (see 86.21–4 Mil a ddywod wamaliaith, / Maen’ ar ôl, am na ŵyr iaith. / Ni bydd Dafydd heb dyfiad, / Ni ŵyr iaith ond iaith ei dad ‘A thousand speak a corrupt speech because he doesn’t know language, they’re behind. Dafydd won’t be without progress, he knows no language except the language of his father’).

17 Dafydd Llwyd  See 7n.

20 Meifod  A village and parish in the cantref of Mechain some ten miles south-west of Abertanad (see 37n; WATU 155). The river Efyrnwy (see 33n) flows past the village on its way to Llanymynech (see 40n).

21 duw Iau  ‘Thursday’, when Dafydd died. It is worth noting that Dafydd’s mother, Gweurful, also died on a Thursday according to Guto (see 88.15n). It was generally considered to be an unlucky day following Christ’s arrest at the Garden of Gethsemane on the Thursday night after the Last Supper (see Matthew 26; Mark 14; Luke 22; John 18; cf. DG.net 57.1, 9).

23 Alun  The river Alun flows from the mountains of Cyrn y Brain in Yale (see WATU 94) and passes Mold before joining the river Dee in the Welsh Marches. It seems that it is named here because it flowed along the northern boundary of the commote of Maelor Gymraeg (see 34n).

24 Hafren  The river Severn, the longest river in Britain, flows from the mountains of Pumlumon and enters the sea south of Chepstow. The river Efyrnwy (see 33n) joins it in the eastern reaches of the commote of Deuddwr (see WATU 57).

27 Hywel  Hywel ap Gruffudd, Dafydd’s older brother. According to the genealogical tables, he married Catrin daughter of Richard Strange of Knockin and had two sons, Rhobert and Maredudd, who lived in Oswestry.

27 pan drymhaawdd  ‘When he was saddened’, namely Hywel (see 27n Hywel; GPC 3642 s.v. trymhaf (b) ‘to make of become sad, sadden, grieve’), although it could also refer to Dafydd himself as his illness worsened (see ibid. (a) ‘grow more violent, aggravate, emphasize’).

28 dwfr a’i bawdd  ‘Water drowns him’, probably Hywel (see 27n Hywel), but possibly Dafydd (cf. 25 Trostaw wylaw a welwn ‘I saw people weeping over him’).

29 Gruffudd  Dafydd’s father, Gruffudd ab Ieuan Fychan (see 47n Gruffudd).

30 Alis  Dafydd’s sister, Alis daughter of Gruffudd. See WG2 ‘Bleddyn ap Cynfyn’ 10 F1, where she is named Alice and where it is noted that she married Rheinallt ap Gruffudd Fychan, although, according to WG1 ‘Gwenwys’ 3, Rheinallt married Alis daughter of Gruffudd Hanmer. Alis was the eldest of Gruffudd and Gweurful’s four children and she is named again as Ales in Guto’s elegy for her mother (see 88.25n).

30 a dry melin  ‘[Tears] turn a watermill’. Gruffudd and Alis (see 29n and 30n Alis) wept so much that they produced enough tears to turn the wheel of a watermill. Cf. Hywel Swrdwal in his elegy for Wiliam Fychan ab Ieuan, GHS 14.44 Dŵr f’wylo a drôi felin ‘The water of my weeping would set a mill turning.’

31 Llif Noe yw llefain ei wŷr  ‘His men’s laments are Noah’s flood’ (see 4n). On the combined use of llefain ‘crying’ and llif Noe ‘Noah’s flood’, see GPC 2177 s.v. llif²; cf. 9.69 Llif Noe yw’r llefain a wnawn ‘the tears I shed were Noah’s flood’, 48.34 Yw llif Noe a’r llefain ynn ‘is for us Noah’s flood and its wailing’, 64.2 Llefain mawr rhag llif Noe ’m Môn ‘great crying before Noah’s flood in Anglesey’; GSC 26.38n Llefain a droes llif Noe draw ‘wailing caused Noah’s flood to flow yonder’; GHS 23.2n A llif Noe a llefain ynn ‘and Noah’s flood and wailing for us’.

33 Efyrnwy  The river Efyrnwy flows from what is today Lake Efyrnwy in the Berwyn mountains along the southern border of the commote of Mechain and, passing Llanymynech, joins the river Severn in the Welsh Marches (see 20n, 24n and 40n). The river Tanad joins the river Efyrnwy a little south of Abertanad (see 37n).

34 Maelawr  There were two commotes named Maelor Gymraeg and Maelor Saesneg (‘Welsh’ and ‘English’ Maelor respectively; see WATU 148, 288 and 289). In all likelihood, Guto is referring to Maelor Saesneg as Dafydd’s great-grandfather on his mother’s side, Maredudd ap Llywelyn Ddu, was deputy steward of the commote c.1400 (see WG1 ‘Tudur Trefor’ 17), but note also that the river Alun, named in line 23 (see the note), flowed along the northern boundary of Maelor Gymraeg. See further 86.18n Maelawr.

35 dyddbrawd  ‘Judgement Day’ (see GPC 1120).

35 y daith  ‘The journey’, possibly a description of the confluence caused by the tears of those who wept for Dafydd, although the procession to and from the grave is also possible.

36 diliw  Noah’s ‘flood’ (see 4n).

37 Abertanad  Dafydd’s home on the banks of the river Tanad near where it joins the river Efyrnwy. Perhaps because it is situated so close to the modern border between Wales and England, no reference to Abertanad was found in Hubbard (1986), Haslam (1979) nor Newman and Pevsner (2006).

37–8 Gwlad Abertanad heno / Gweddw fydd am ei guddio fo  ‘The land of Abertanad will be widowed tonight because he was concealed’. Cf. Guto in his elegy for Llywelyn ab y Moel, 82.23–4 Gweddw gwlad am gywyddau glwys / Gwedy bwa gwawd Bowys ‘Bereft is the land of fine cywyddau after the death of Powys’s bow of poetry’, 26 Gweddw yw Arwystl, gwŷdd irion ‘bereft is Arwystli, green woodland’.

39 Powys  An old kingdom that contained two regions, namely Powys Fadog and Powys Wenwynwyn (see WATU 182). It is possible that Guto included Abertanad within its confines for the purposes of this poem, but contrast the poem of thanks for a brigandine which he addressed to Sieffrai Cyffin on behalf of Dafydd, where Powys stands opposite to Abertanad (see 98.23n; 88.1n). The fact that Guto rhymes [P]owys with [p]wys in this line shows that -wy- could be used both as a falling dipthong and a rising dipthong (cf. 98.23–4 Pwy yn ein cadw rhag Powys? / A fu rhom? Y fo a Rhys, where Powys rhymes with Rhys; GLlGt 2.26n Powys; CD 241–2).

40 Llan-y-mynaich  A town and parish in modern-day Shropshire located a short distance south-east of Abertanad (see 37n; WATU 143).

41 Bwrw’r gwalch, mab eryr y gwin  ‘To smite the soldier, the eagle of the wine’s son’. Cf. Guto in his elegy for Siôn ap Madog Pilstwn, 72.15 Bwrw gwalch yr aberau gwin ‘fall of the hero of estuaries-full of wine.’

41 mab eryr y gwin  ‘The eagle of the wine’s son’. Dafydd was the son of Gruffudd ab Ieuan Fychan (see 29n).

42 ynys y brenin  Cf. GLMorg 46.19–20 Bwrw’r un iarll, brau rannai’i win, / O bur ynys y brenin ‘Striking the one earl from the king’s pure island, he’d generously share his wine’.

43 bu ar dyfiad  ‘He was progressing’. Cf. Guto in his praise poem for Dafydd, 86.23–4 Ni bydd Dafydd heb dyfiad, / Ni ŵyr iaith ond iaith ei dad ‘Dafydd won’t be without progress, he knows no language except the language of his father’. Cf. also Hywel Cilan in his praise poem for Dafydd, GHC III.49–50 Arnad y mae tyfiad teg / A chynnydd yt ychwaneg ‘You possess fair progress and growth moreover.’

43–4 Dafydd … / Llwyd  See 7n.

44 y wlad  ‘The land’, probably ‘the land of Abertanad’ as in line 37, although ‘Wales’ or ‘Britain’ is also possible on the basis of line 42 ynys y brenin ‘the king’s island’ (see the note).

46 ei frodyr  ‘His brothers’. Dafydd had one brother, Hywel (see 27n Hywel), and two half-brothers, Hywel and Gruffudd, from his mother’s first marriage with Rhys ap Dafydd of Rhug. Guto may be referring to all three, but it is also possible that brodyr means simply ‘kinsman, clansman’, especially as Guto names Dafydd’s father in the next line (see the note below; GPC 311 s.v. brawd¹ 1 (a), (b)). Cf. Ieuan ap Tudur Penllyn in his elegy for both Dafydd and Rheinallt ap Gruffudd of Mold, GTP 50.55–8 Beth am frodyr fy Llŷr llwyd / Eu derwen o daearwyd? / Nid esgyr filwyr o fam / Eu crynfa, ddwyn carw unfam ‘What of my holy Llŷr’s brothers if their oak is felled? Soldiers won’t raise from the root of their trembling due to the taking of a stag from the same mother.’

47 Gruffudd  Line 49 ei wyrion ‘his grandchildren’ shows that Guto is referring to Dafydd’s father, Gruffudd ab Ieuan Fychan ab Ieuan Gethin. Hywel Cilan also states that Gruffudd was alive in his elegy for Dafydd (see GHC V.35–6 Mae’i dad ef am adaw dig / A’i frodyr yn friwedig ‘For allowing grief this man’s father and his brothers are wounded’, 41–4 Gruffudd Fychan, amdano / Oedd un fath, wedi’i ddwyn fo, / Â Bria’n fyw, bwriwn farn, / Tŵr gwedi Hector gadarn ‘For him Gruffudd Fychan was the same, after he was taken, as Priam alive, we’ll pass judgement, a tower after strong Hector.’ Only one poem to Gruffudd has survived and there is only one manuscript copy, namely that of LlGC 6499B, 619–20 (first half of the seventeenth century–c.1655). The unedited cywydd was written by an unknown hand and contains praise for Gruffudd’s wife, Gweurful ferch Madog. The poet is also unknown as his or her name was lost due to a tear at the bottom of the page.

47 hylwyddawr  Hylwydd ‘fortunate’ + awr ‘occasion’ or ‘appointed time for prayer’ (see GPC² 545 s.v. awr¹ (b), (c)).

48 aelwyd Dafydd Llwyd  ‘Dafydd Llwyd’s dwelling’, namely Abertanad (see 7n and 37n).

49 ei wyrion  ‘His grandchildren’, namely Gruffudd ab Ieuan Fychan’s, Dafydd’s father (see 47n Gruffudd). Guto is referring specifically to Dafydd and Catrin’s four children (see 56n), namely Ieuan Llwyd, Gwen, Siôn Llwyd and Rhobert Llwyd. In his elegy for Dafydd the poet Hywel Cilan states clearly that Dafydd’s children were too young to succeed their father when he died (see GHC V.35–40 Mae’i wŷr hwnt oedd yn mawrhau, / Mintai’n ing, mewn ton angau, / A’i blant ieuainc, blaen tywys, / A phawb mewn galar a phwys ‘His men yonder who used to exalt are in a wave of death, a host in agony, and his young children, the head of an ear of corn, and everyone in mourning and nausea’). It is, therefore, evident why Abertanad is entrusted to Gruffudd in lines 47–50.

50 hon  ‘This’ as a feminine noun, namely aelwyd Dafydd Llwyd ‘Dafydd Llwyd’s dwelling’ at Abertanad (see 48n).

51 Craig Hofa  The parish of Carreghwfa was part of the commote of Deuddwr and stood opposite to the region of Duparts (Deuparth) in the lordship of Oswestry (see WATU 35). Yet, Guto is probably referring to the rock itself (‘Hwfa’s Rock’), namely the hill at Llanymynech. See further 87.40n.

51–2 Gŵr cyfion dan Graig Hofa / A gwraig a ddug y grog dda  ‘A righteous man and woman beneath Carreghwfa bore the good cross’. The words y grog ‘the cross’ may refer to the fatal disease that killed Dafydd and Catrin (see OED Online s.v. cross 10 (a) ‘A trial or affliction viewed in its Christian aspect, to be borne for Christ’s sake with Christian patience’). Another possibility is that Guto is referring to y Grog, namely Christ himself embodied in the Holy Cross: ‘The good Cross took a righteous man and woman beneath Carreghwfa’.

54 Marw hon ddoe, marw hwn oedd waeth  ‘This woman’s death yesterday, this man’s death was worse’. As Guto only refers in passing to the death of Dafydd’s wife, Catrin daughter of Maredudd, it is unlikely that she died the day before him. Yet, Hywel Cilan’s elegy for Dafydd clearly confirms that she died a short time before her husband (see GHC V.45–54 Catrin wych, rhag tario’n ôl / I fwrw oes, a fu rasol / Nad arhoes, gwnaeth enaid rhydd, / Yng ngho’ dwfr angau Dafydd. / Cytûn efo’i fun fu fo, / Cariad oedd yn cywiro / Dydd â hon, – diwedd hynod. / Duw o nef yn rhoi dau nod / Arnun, ef a’i fun, fo aeth / At Duw a’i berchentyaeth ‘Brilliant Catrin who didn’t stay was gracious, so that she didn’t remain behind to live life in the watery memory of Dafydd’s death. He was united with his maiden, love was keeping appointment with this woman – remarkable ending. God from heaven placing two bubos on them, he and his maiden, who went to God and to his hospitality’). Hywel’s reference to the dau nod ‘two bubos’ that God placed on Dafydd and Catrin strongly suggests that both died of the same disease. See further 9n cornwyd ar y gŵr.

55 a anafai’r gwin  ‘Who damaged the wine’, namely Dafydd who’d open and break the top of a bottle of wine in order to share it, it would seem, with Guto.

56 Catrin  Catrin daughter of Maredudd, Dafydd’s wife. Guto composed a poem of thanks (poem 87) to her for a purse. See further 54n.

57 bro Danad  ‘The land of the river Tanad’, which flows from the commotes of Mochnant Is Rhaeadr and Mochnant Uwch Rhaeadr and joins the river Efyrnwy a little south of Dafydd’s court at Abertanad (see 37n).

59 Blodfol  There were two townships in the parish of Llanyblodwel, namely Blodfol Fawr and Blodfol Fechan (‘Upper’ and ‘Lower’ Blodwel respectively; see WATU 15 s.v. Blodwel Fawr, Fechan). In all likelihood, Guto is referring to the village known today as Llanyblodwel on the north bank of the river Tanad north of Abertanad, as it seems that Dafydd’s mother, Gweurful daughter of Madog, was buried there at the church of St Michael (see 62n Gweurful). This is also probably where Dafydd and Catrin his wife were buried (see 56n). See further 88.29n.

60 fy rhent  ‘My rent’. Cf. Guto in his praise poem for Dafydd, 86.11–16 O chollais rent a chyllid / (Aeth i’r pridd aur a thir prid), / Un tenant yng nglan Tanad / A dâl dros ei fam a’i dad; / Ar Ddafydd y mae’r ddeufal / A rhent oll ar hwn a’i tâl ‘If I lost rent and income (gold and prid land went to the soil), one tenant on the bank of the river Tanad pays on behalf of his mother and father; the two payments are in Dafydd’s possession and all rent is in the possession of he who pays it.’

60 y fynwent fawr  ‘The great cemetery’, probably at the church of St Michael at Llanyblodwel (see 59n).

62 Gweurul  A variant form of Gweurful, namely Gweurful daughter of Madog ap Maredudd, Dafydd’s mother. Guto composed an elegy (poem 88) for her.

62 y ddau eraill  ‘The other two’, namely Dafydd and Catrin his wife.

67 y Grog  ‘The cross’, the Holy Cross as a personification of Christ, to which Guto pleads for mercy on behalf of the souls of his three dead patrons.

67 ei grau  ‘His blood’, namely Jesus Christ’s (see 67n above).

Bibliography
Haslam, R. (1979), Powys (Montgomeryshire, Radnorshire, Breconshire) (Cardiff)
Hubbard, E. (1986), The Buildings of Wales: Clwyd (Denbighshire and Flintshire) (London)
Huws, B.O. (2001), ‘Y Bardd a’i Noddwr yn yr Oesoedd Canol Diweddar: Guto’r Glyn a Hywel ab Ieuan Fychan o Foeliwrch’, G.H. Jenkins (gol.), Cof Cenedl XVI (Llandysul), 1–32
Newman, J. and Pevsner, N. (2006), The Buildings of England: Shropshire (second ed., Harmondsworth)

Stema fwy