Y llawysgrifau
Diogelwyd pum copi o’r gerdd hon. Ceid yr unig gynsail hysbys yn y casgliad cynnar coll o gerddi Guto a ysgrifennwyd, yn ôl pob tebyg, yn Nyffryn Conwy. Fe’i gelwir yn llawysgrif X yma, a chodwyd ohoni destunau LlGC 3049D, LlGC 8497B a Gwyn 4 (gw. y stema). Fel y disgwylid mae’r tri thestun bron yn unffurf a gellir ail-greu’r hyn a geid yn X yn bur hyderus. Ceir ambell wall copïo yn nhestun copïydd anhysbys LlGC 3049D (7 elwey, 28 yseilmeistr, 30 all a 41 [’r]) ac yn nhestun William Salesbury yn Gwyn 4 (9 da vn a 32 deangl a newid trefn llinellau 5 a 6). Testun Thomas Wiliems yn LlGC 8497B yw’r glanaf ac fe’i dilynwyd, fel rheol, wrth sefydlu testun y golygiad er gwaethaf ei duedd cyffredinol i ddiwygio. Yn achos y gerdd hon ategir y rhan fwyaf o’i ddarlleniadau gan un o’r ddwy lawysgrif arall, ond noder na dderbynnir pob darlleniad o’i eiddo’n ddigwestiwn (gw. 45). Yn anffodus mae’n bur debygol fod y gynsail ei hun yn wallus yn 32 a 36 ac, o bosibl, yn 45. Er nad yw’n eglur fod llinellau ar goll o’r testun a geid yn X, gallai’r ffaith mai mewn un gynsail yn unig y ceid copi o’r gerdd ac mai 58 llinell yn unig yw hyd y cywydd fod yn lle i gredu bod rhai cwpledi’n eisiau.

Trawsysgrifiadau: LlGC 3049D, Gwyn 4 a LlGC 8497B.

Stema

8 Saint As  Ceir camgopïo yn narlleniad GGl saint ar.

12 chyfoeth  Dilynir LlGC 8497B chyvoeth a ategir, fe ymddengys, gan Gwyn 4 chyuoeth; gthg. LlGC 3049D chowoeth.

15 ach  Gthg. y ffurf amrywiol yn LlGC 3049D iach (gw. GPC² d.g. ach⁵).

28 y sy eilmeistr  Gthg. LlGC 3049D yseilmeistr (lle ceir llinell chwesill).

32 Degeingl  Mae darlleniadau LlGC 3049D degangl a Gwyn 4 deangl yn awgrymu mai degangl oedd y ffurf yn X, ac i Thomas Wiliems ei diwygio i’r ffurf fwy cyfarwydd degeingl yn LlGC 8497B. Fe’i dilynir yma gan na cheir enghraifft o -angl yn y sillaf olaf, eithr -eingl yn unig, yn ArchifMR. Ond cf. DE 103 Yn nhegaingl dwyn hwiogen (cywydd mawl i Syr Hywel). Ymddengys mai cyfaddawd a geir yn narlleniad GGl Degaingl.

36 golochwytffair  Dilynir darlleniad unigryw LlGC 8497B; gthg. LlGC 3049D golchwyt vair a Gwyn 4 golchwytvair, lle ceir llinell chwesill ddigynghanedd. Mae’n debygol iawn felly fod darlleniad X yn wallus ac i Thomas Wiliems adfer y sillaf a chywiro’r gynghanedd yn ei destun ef. Mae hefyd yn debygol iawn iddo, o ganlyniad, adfer y darlleniad cywir. Gall mai -fair a geid yn ffynhonnell X, yn hytrach na -ffair, ac i’r darlleniad hwnnw droi’n -vair yn ei sgil.

40 un troed y Mars  Rhydd GGl ym Mars a chymryd, fe dybir, bod -m wedi ei llyncu gan m- yn narlleniad y llawysgrifau, y mars. Gall fod hynny’n wir, ond gan nad oes angen yr arddodiad yma er mwyn cyfleu’r ystyr bernir mai’r fannod ydyw.

44 rend  Gan mai r[h]end a ddefnyddir bedair gwaith yn 45–8 tybir y ceid y ffurf honno yma hefyd er gwaethaf y ffaith mai rent a geir yn y llawysgrifau (gw. GPC 3055 d.g. rhent). Mae llinell o gywydd Hywel Dafi i Henri ap Gwilym yn llaw’r bardd ei hun yn Pen 67, 224 kefaist y rend ai vendith, yn tystio i fodolaeth rhend yn ei ffurf ysgrifenedig yn ystod y bymthegfed ganrif (gw. Roberts 1918: 95).

45 Rhend uwch o rhennid i fil  Ansicr. Diwygiwyd yn narlleniad GGl Rhent uwch i renti o fil ddarlleniad chwesill LlGC 3049D Rend vwch o rendi vil, ac nid yw ystyr y naill na’r llall yn gwbl eglur. Nid yw’n eglur ychwaith beth a geid yn X. Llinell chwesill a geir eto yn Gwyn 4 Rend uch o rhenid vil, ond mae uch, sef ffurf ar uwch (gw. GPC 3722 d.g. uwch), yn awgrymu mai vch a geid yn X. Mae’n bur debygol mai ymgais gan Thomas Wiliems i gryfhau’r gynghanedd a’i parodd i ddiwygio ail air y darlleniad yn LlGC 8497B rrend vach orrenid i vil. Ni welir bai arno am wneud hynny gan na ddisgwylid i Guto anwybyddu f o flaen yr acen. Mae’n bosibl, felly, fod y rhan hon o’r llinell yn wallus yn y gynsail, ond cf. enghreifftiau o anwybyddu f ar yr acen yn 9.45 Dued yw ynys Deifi! Ond gan na ddaethpwyd o hyd i enghraifft o anwybyddu f yn syth o flaen yr acen, gellid ystyried y posibilrwydd mai vwy a geid yma’n wreiddiol – nid yw’n amhosibl fod vwy wedi troi’n vwch yn ddiweddarach drwy gyfnewid un llythyren. O ran ail ran y llinell, ymddengys fod golygyddion GGl wedi eu camarwain gan y ffaith fod rhendi yn ffurf luosog ar rhend. Mae darlleniadau Gwyn 4 a LlGC 8497B yn awgrymu mai darlleniad tebyg i o rrenidi vil a geid yn X, ac mai gwallau copïo gwrthgyferbyniol a geir yn LlGC 3049D rendi vil a Gwyn 4 rhenid vil.

50 sant  Cf. y ffurf amrywiol sand yn LlGC 8497B a Gwyn 4 (er nas nodir yn GPC 3177 d.g. sant; cf. 44n). Dilynodd GGl saint ddarlleniad aneglur LlGC 3049D saind.

53 dwyn y blaen  Dilynir LlGC 8497B; gthg. LlGC 3049D dwyn i blaen (lle defnyddir i yn gyson ar gyfer ei ac eu yn hytrach nag ar gyfer y fannod) a Gwyn 4 dwyn ei blaen. Gan nad yw’n eglur at ba enw benywaidd mae’r rhagenw’n cyfeirio, bernir mai i a geid yn X i ddynodi’r fannod ac mai Thomas Wiliems yn unig a’i dehonglodd yn gywir.

57 Deinioel  Ceir tair ffurf ar yr enw yn y llawysgrifau: LlGC 3049D deiniol; LlGC 8497B deiniel; Gwyn 4 deinioel; cf. DG.net 127.6n. Nid yw’n eglur, felly, beth a geid yn X, a dilynir y ffurf a ddilysir gan yr odl mewn cerddi eraill gan Guto, gw. 58.7–8 Gwelais dawn eglwys Deinioel, / Gwelwyf wŷdd ar ei gwal foel; 59.9–10 Cweirio y mae y côr moel / Capten Dwynwen a Deinioel.

Llyfryddiaeth
Roberts, E.S. (1918) (gol.), Peniarth 67 (Cardiff)

Cywydd mawl digon confensiynol yw hwn i Syr Hywel ap Dai o Laneurgain yng nghantref Tegeingl. Yn wahanol i gerddi eraill mwy personol a ganodd Guto i noddwyr eraill (megis Hywel ab Ieuan Fychan o Foeliwrch), ni chyferchir Syr Hywel yn y person cyntaf eithr yn y trydydd person gydol y gerdd, a cheir yr argraff ei fod yn mynd i’r afael â’i berthynas ag ef o safbwynt cyson broffesiynol. Yn rhan agoriadol y gerdd sonnir am enwogrwydd Syr Hywel ledled y wlad (llinellau 1–8) ac am ei ragoriaeth ym mro ei febyd o Wepra i fyny ac yn benodol yn Llanelwy. Roedd Syr Hywel yn ganon yn eglwys Llanelwy yn 1476 ac yn berson ym mhlwyf Chwitffordd yn 1484. Enwir y ddau le hyn yn y cywydd a gwneir yn fawr o’i gyswllt â’r eglwys gadeiriol er nad ymddengys ei fod yn byw yno ar y pryd.

Ar achau urddasol Syr Hywel y canolbwyntir yn yr ail ran (9–22). Mae Guto’n cyfyngu ei orwelion i gartref y llwyth yn Llaneurgain yna egyr ei orwelion drachefn yn nhrydedd ran y gerdd (23–42) er mwyn ymdrin â dylanwad Syr Hywel y tu hwnt i fro ei febyd. Dywed fod y beirdd yn cyrchu Chwitffordd ar bob gŵyl ac anogir Syr Hywel i sefydlu ei awdurdod yno. Yn yr un gwynt nodir bod Un llaw ’n ôl yn Llanelwy ac un troed y Mars – hynny yw, roedd dylanwad Syr Hywel yn ymestyn yr holl ffordd o’r eglwys yn Llanelwy hyd y Mers. Cyfeirir yn llinellau 25–6 a 41–2 at ei bwysigrwydd yn yr eglwys gadeiriol ond mae’n annhebygol ei fod yn parhau i arddel cyswllt agos â’r fan honno pan ganwyd y gerdd hon yn sgil pwyslais y bardd ar y golled a deimlir yno ar ei ôl.

Rhoir sylw i haelioni Syr Hywel yn rhan olaf y gerdd (43–58) ac i’r hyn y mae Guto’n dymuno y daw i’w ran yn y dyfodol. Fel pob noddwr da nid yw’n cronni’r arian sylweddol a gaiff o’i rend, eithr ei rannu’n hael [y]n ei dŷ. Yna fe’i dyrchefir yn sant yn sgil y ffaith ei fod yn gyfrifol am deirgwaith mwy nag eiddo dyn cyffredin, sef [t]air persondod. Nid enwir y tair persondod hyn yn benodol (gw. 50n tair persondod), ond rhoir sylw eto i Laneurgain ac i’w gyswllt â Llanelwy cyn dymuno ei weld yn paratoi ar gyfer cymryd swyddi dan saint yn y nefoedd maes o law. Mae Guto’n gwneud yn eglur nad yw’n dymuno i’w noddwr farw cyn ei amser (56), ond gwêl waith crefyddol Syr Hywel yn eglwysi Llaneurgain a Chwitffordd, o bosibl (gw. 58n), fel rhagarweiniad i’r gwaith y bydd yn ei wneud dan law Fair a Deinioel yn y nef. Gellir cymharu’r diweddglo hwn â rhan olaf cywydd marwnad a ganodd Guto i Edward ap Dafydd o Fryncunallt (cerdd 104), lle dywedir bod Duw wedi cipio Edward o’r byd er mwyn iddo gynorthwyo yn y llys barn dwyfol yn y nefoedd.

Dyddiad
Gwyddys fod Syr Hywel yn berson Chwitffordd yn 1484, ond ni wyddys pryd y derbyniodd y bersondod honno nac ychwaith pryd y bu farw. Roedd yn ganon yn Llanelwy yn 1476 ond mae’n bur eglur oddi wrth linellau 41–2 nad oedd yn byw yno pan ganwyd y gerdd hon. Cynigir bod Guto wedi canu’r gerdd rywdro rhwng c.1476 a diwedd wythdegau’r ganrif, pan aeth yn rhy hen i glera y tu hwnt i gyffiniau abaty Glyn-y-groes. Ategir y dyddiad diweddar gan gyfartaledd uchel y gynghanedd groes (gw. isod).

Golygiad blaenorol
GGl cerdd LXXXV.

Mesur a chynghanedd
Cywydd, 58 llinell.
Cynghanedd: croes 67% (39 llinell), traws 19% (11 llinell), sain 12% (7 llinell), llusg 2% (1 llinell).

1 mab llên  Cf. Gutun Owain yn llinell gyntaf ei gywydd moliant yntau i Syr Hywel, GO LIX.1 Y gŵr llen a ddwc aur lliw.

1 pêr  Fe’i deellir fel ansoddair yma, ond tybed a yw Guto’n chwarae ar ddwy ystyr y gair? Cf. GPC 2767 d.g. pêr² ‘gellyg’ a’r disgrifiadau mynych o Syr Hywel fel coeden fawr yn llinellau 4–6 a 19–20.

2 pob ynys  Tiroedd neu ranbarthau yng Nghymru, yn ôl pob tebyg (gw. GPC 3819 d.g. ynys (b)), neu efallai Brydain a’i hynysoedd (cf. 3 [M]ôn).

3 person  Gw. GPC 2778 d.g. person² ‘un sy’n dal bywoliaeth plwyf ac yn meddu ar ei hawliau a’i thaliadau’n llawn, rheithor; ficer, clerigwr’.

3 o Fôn i Fynyw  Cymru benbaladr.

3 Mynyw  Maenor lle safai eglwys gadeiriol Tyddewi yng nghantref Pebidiog ym Mhenfro (gw. WATU 162).

5 ym mhob bron fry  Lleolid llysoedd uchelwyr, yn ôl y ddelfryd, mewn mannau daearyddol amlwg, felly y tebyg yw mai at gartrefi noddwyr y cyfeirir yma, onid cartrefi yn nhueddau gogleddol y wlad yn benodol (gw. GPC 332 d.g. bron¹ 2 ‘ochr bryn ag ymchwydd ynddo, llethr bryn’).

6 Gwepra  Trefgordd, yn ôl WATU 222 d.g. Wepre, ym mhlwyf Llaneurgain (gw. 20n) yng nghwmwd Cwnsyllt (Coleshill) yng nghantref Tegeingl (gw. 32n Tegeingl), ond parc gwledig Gwepre erbyn heddiw ger Cei Connah. Cf. Gutun Owain yn ei gywydd moliant i Syr Hywel, GO LIX.33–6 Pwy ’n i vyw piav nef ail, / Prydydd, y ’Ngwepra adail? / Dy ddilyd rrwng dy ddwylys, / A dalodd rodd dwy wledd Rys! Ymddengys mai’r ddwylys oedd cartref Syr Hywel yng Ngwepra a chartref arall ym mhlwyf Chwitffordd (gw. 36n Chwitffordd), ond ni raid dilyn Charles (1972–3: 34) a chymryd mai gŵr o Wepra oedd Syr Hywel, eithr bod dylanwad ei deulu’n gryf yn yr ardal honno. Mae’n bur debygol mai gŵr o Laneurgain ydoedd (gw. 20n).

7 Syr Hywel  Syr Hywel ap Dai ab Ithel, noddwr y gerdd.

7 Llanelwy  Tref a phlwyf yng nghymydau Is Dulas a Rhuddlan lle saif eglwys gadeiriol o’r un enw (gw. WATU 193 d.g. St Asaph; CLC² 447; Hubbard 1986: 435–43). Gall mai at yr eglwys ei hun y cyfeirir yma, a gysegrwyd i Asa (gw. 8n Saint As). Enw afon yw Elwy sy’n llifo o gyffiniau dwyreiniol Llanrwst i afon Clwyd nid nepell o Lanelwy. Ac ystyried bod Llanelwy’n ganolfan un o dair prif esgobaeth Cymru, prin iawn yw’r cyfeiriadau ati yng ngwaith y beirdd.

8 Saint As  Sef Asa neu Asaff fab Sawyl fab Pabo Post Prydyn a oedd yn byw yn niwedd y chweched ganrif, nawddsant eglwys gadeiriol Llanelwy (gw. 7n Llanelwy) a chanddo wreiddiau teuluol yn yr Hen Ogledd. Bu’n ddisgybl i Sant Cyndeyrn yn y ganolfan astudio a sefydlwyd gan yr athro yn Llanelwy ond a gysylltwyd â’r disgybl maes o law (gw. LBS i: 177–85; ODCC³ 113; Richards 1998: 133–4). Ceir cyfeiriadau mynych ato yng ngwaith Iolo Goch (gw. GIG 406) a chymherir Syr Hywel ag ef eto gan Siôn ap Hywel (gw. GSH 4.49–50 O roi’i wyneb ar unwaith, / Asa, mewn arch, siomi’n iaith). At hynny, ceir cyswllt agos rhwng Syr Hywel a’r sant yng nghywyddau Dafydd ab Edmwnd a Gutun Owain iddo (gw. DE 104 Ar un swydd i arwain sel / Assa ai rhydd i Sr Howel … Gan nad oes a genau da / gwr nes j goron Assa / y gwr iawn a goronir / a fo tad i fywyd hir; GO LIX.5–6 Bytho, vab Dai ap Ithael, / Yt oes a het Assa hael). Ymddengys As yn ffurf unigryw ar ei enw.

8 hwy  Cesglir mai trigolion pob llys (1) ym mhob bron fry (5) a olygir yma, sef uchelwyr a oedd yn perthyn i Syr Hywel a phobl y byddai’n gofalu am eu heneidiau fel person (3).

10 mab Dai ab Ithel  Sef Syr Hywel (gw. 7n Syr Hywel).

13 Ynyr  Y tebyg yw mai at Ynyr ap Hywel y cyfeirir, un o hendeidiau Syr Hywel ar ochr ei hen nain, Angharad ferch Maredudd ap Gruffudd.

14 Ednywain  Y tebyg yw mai at Ednywain Bendew II ap Cynon y cyfeirir, un o gyndeidiau Syr Hywel ar ochr ei orhennain, Lleucu ferch Rhobert ab Iorwerth. Yn ôl GGLl 12.55n, roedd Ednywain yn bennaeth un o bymtheg llwyth Gwynedd ac yn berchen ar ddau lys, ‘sef Coed y Mynydd ym mhlwyf Ysgeifiog yn sir y Fflint (gw. WATU 226), a Thref Ednywain ym mhlwyf Chwitffordd [gw. 36n Chwitffordd]’.

14 fry dan un fron  A dilyn y modd y dehonglir geiriau tebyg yn llinell 5 (gw. y nodyn uchod), cesglir mai at gartref Syr Hywel yn Llaneurgain neu Chwitffordd y cyfeirir yma. Ond gall hefyd mai bron ‘mynwes’ a olygir, ac felly rinweddau sy’n perthyn i Syr Hywel ei hun.

15–16 Einiawn … / Ap Gollwyn  Nid yw’n eglur pam y cyfeirir at y gŵr hwn yma, sef, yn ôl pob tebyg, Einion ap Collwyn ap Tangno. Roedd ei dad yn arglwydd Eifionydd a rhannau o Lŷn yn y ddeuddegfed ganrif, ac fe’i cysylltir â man o’r enw Cefn Collwyn ychydig i’r dwyrain o Afon Dwyfor. Arno, gw. Gresham 1973: xvi–xvii. Gelwir ei ddisgynyddion yn Llwyth Collwyn neu Wehelyth Ardudwy mewn rhai llawysgrifau achyddol (EWGT 118), ond dengys achau disgynyddion ei fab, Einion, mai ym Morgannwg yn bennaf yr ymsefydlodd y gangen honno o’r teulu (gw. WG1 ‘Einion ap Gollwyn’). Yn ôl Lewis (1971: 502) ceir traddodiad fod a wnelo Einion â goresgyniad y Normaniaid yn y de ar ddiwedd y ddeuddegfed ganrif, ac olrheiniai’r rhan fwyaf o uchelwyr Morgannwg yn y bymthegfed ganrif eu hachau ato. Sylwer, er enghraifft, ar yr hyn a ddywed Lewys Glyn Cothi ac Iorwerth Fynglwyd mewn cerddi mawl i Rys ap Siôn ap Rhys o Lyn-nedd, GLGC 104.1–6 Aur lin a aeth ar Lyn Nedd / oedd lin urddol o Wynedd, / llin y mab o berllan Môn, / llwyn gwin Gollwyn ac Einion; / Rhys ab Siôn â’r hysbys iaith, / gŵr yw acw o Griciaith; GIF 1.17 Llew Siôn, hil Einion o Wynedd, ydwyd. Ni cheir lle i gredu, fodd bynnag, fod Syr Hywel yn perthyn i Einion, eithr i’w frawd, Merwydd Goch ap Collwyn ar ochr ei hen nain, Gwenllïan ferch Ieuan ap Hywel. Gall mai Guto sydd ar fai ac iddo enwi’r mab anghywir, ond tybed a oedd pwysigrwydd Einion ap Collwyn ym Morgannwg yn ystod y bymthegfed ganrif yn ddigon enwog i’w enwi yn y cywydd hwn i uchelwr ym mhen arall y wlad er gwaethaf y ffaith nad oedd cyswllt teuluol uniongyrchol rhyngddynt? Wedi’r cyfan, dywed Guto’n eglur fod enwogrwydd Syr Hywel ym mhob llys … o Fôn i Fynyw (1–3). Sylwer hefyd ar yr hyn a ddywed Lewis (1971: 502) mewn cyd-destun tebyg: ‘In the absence of more definite evidence the literary historian can only surmise whether the rich and vital bardic traditions of Tir Iarll, which become increasingly evident from about the mid-fifteenth century onwards, were originally brought to that district from Gwynedd … and whether there was close and regular contact throughout the centuries between the descendants of Einion ap Collwyn in Morgannwg and their kinsmen in the other regions.’

16 Ap Gollwyn, oes neb gallach?  Er mwyn cwblhau’r gynghanedd rhaid wrth feddaliad yn rhan gyntaf y llinell, p + g → b g, neu galediad yn yr ail ran, b + g → p g, ond ni ddigwydd y naill na’r llall yn ôl CD 213–14. Gall mai ab (fab) yw’r darlleniad cywir (cf. 13.14n (testunol)).

17 Edwin  Edwin ap Goronwy, un o hynafiaid uniongyrchol Syr Hywel ar ochr ei dad. Ymhellach, gw. Richards 1998: 82: ‘Mae Llys Edwin ym mhlwyf Llaneurgain [gw. 20n], Sir y Fflint, yn coffáu o bosibl Edwin ap Gronwy, arglwydd Tegeingl. Ganed Edwin tua 1020 a chyfrifid ef yn bennaeth ar un o’r Pymtheg Llwyth. Yr oedd yn ddisgynnydd i Hywel Dda, ac mae’r enw Saesneg Edwin yn y teulu hwn yn deillio mae’n bosibl oddi wrth gysylltiadau a chyfathrach Hywel Dda â’r Saeson.’

17 o’r llin i’r llall  Sef o linach tad Syr Hywel i linach ei fam (gw. 18n Rhirid o’r tu arall). Ond efallai mai cyfeirio a wneir at y ffaith fod Syr Hywel yn disgyn o Edwin ap Goronwy (gw. 17n Edwin) drwy ei dad a’i fam.

18 Rhirid o’r tu arall  Daethpwyd o hyd i ddau Ririd yn ach Syr Hywel, sef Rhirid Flaidd ap Gwrgenau ar ochr ei hendaid, Ieuan ap Gruffudd, a Rhirid ab Iorwerth ar ochr ei or-orhendaid, Rhobert ab Iorwerth. Perthynai i’r naill drwy ei dad ac i’r llall drwy ei fam. Ar ochr ei dad y perthynai Syr Hywel agosaf i Edwin a enwir yn y llinell flaenorol (gw. 17n Edwin), a chan fod Guto’n symud o’r llin i’r llall ac yn enwi Rhirid o’r tu arall, y tebyg yw mai Rhirid ab Iorwerth a olygir yma, sef un o ddisgynyddion Ednywain Bendew II (gw. 14n Ednywain). Sylwer, fodd bynnag, i Siôn ap Hywel a Dafydd ab Edmwnd wneud defnydd o gyswllt teuluol Syr Hywel â Rhirid Flaidd (gw. GSH 4.20n; DE 103).

18 o’r tu arall  Sef llinach Syr Hywel ar ochr ei fam (gw. 18n Rhirid o’r tu arall).

20 Llaneurgain  Pentref a phlwyf yng nghwmwd Cwnsyllt (Coleshill) yng nghantref Tegeingl (gw. 6n a 32n Tegeingl; WATU 167 d.g. Northop; Hubbard 1986: 406–8). Ar Eurgain ferch Maelgwn Gwynedd, y cysegrwyd eglwys Llaneurgain iddi ac i Bedr, gw. LBS ii: 474 a TYP³ 352. Ceir traddodiad ei bod yn wyres i Sawyl ar ochr ei mam ac felly’n nith i Asa (gw. 8n Saint As). Mae’n bur debygol y dylid dilyn awgrym Williams (1962: 282), sef mai yn Llaneurgain yr oedd cartref gwreiddiol Syr Hywel.

22 llyfr  Gw. GPC 2256 d.g. llyfr¹ (b) ‘llyfr, o’i ystyried yn ffynhonnell gwybodaeth neu awdurdod’.

22 cloch  Gw. GPC 502 d.g. 1 ‘yn ffig. am un sy’n canmol neu’n cyhoeddi ar led’.

22 llaw  Gw. GPC 2104 d.g. llaw¹ (b) ‘awdurdod, rheolaeth, gallu’.

22 cledd  Gw. GPC 493 d.g. cledd¹ ‘ffig. am wron neu amddiffynnydd’.

23 pwyll  Gw. GPC 2948 d.g. pwyll¹ (a) ‘y gallu i wneud penderfyniadau cyfrifol, callineb, doethineb’. Ond tybed ai enw priod ydyw, sef Pwyll Pendefig Dyfed neu Bwyll Pen Annwfn, arwr Cainc Gyntaf y Mabinogi? Fe’i henwir gan Fadog Dwygraig mewn awdl farwnad i Ruffudd ap Madog ab Iorwerth o Lechwedd Ystrad ger llyn Tegid, noddwr heb unrhyw gyswllt daearyddol â Dyfed fel y cyfryw (gw. GMD 1.24n Bwyll un agwedd). Ar Bwyll, gw. TYP³ 486–7. Cf. 56.48n.

24 prelad  Gw. GPC 2873 d.g. ‘gŵr eglwysig o radd uchel megis esgob neu archesgob, hefyd am abad neu brior tŷ crefydd, ac yn lletach am offeiriad neu ŵr eglwysig arall’.

26 cob  Gw. GPC 523 d.g. ‘hugan neu ŵn hirllaes dilewys a wisgir gan glerigwyr, mantell, clogyn’. Gŵn goch ac aur a wisgai Syr Hywel yn ôl Siôn ap Hywel yn y ddwy farwnad a ganodd iddo (gw. GSH 3.1 Brytaniaid a gaid heb gadach – rhuddwisg, 3.62 Syr Hywel, eryr gasul euraid, 4.23–4 Oera’ gloes a ryglywsoch / Rhoi i’r llew’r cwymp â’r llurig coch). Awgrymir yn ibid. 126 mai yn sgil ei gyswllt â Phrifysgol Rhydychen y gwisgai ŵn felly. Cf. hefyd Gutun Owain yn ei gywydd mawl iddo, GO LIX.7 Dygy gôb Madog a’i gân.

27 Syr Hywel mal Seirioel Môn  Cf. llinellau o gywydd Lewys Glyn Cothi i Syr Hywel a chywydd Lewys Môn i ofyn meini melin gan Huw Morgan ar ei ran, GLGC 216.19 Syr Hywel, gorff Seirioel gall; GLM XIX.27 Syr Hywel, ail Seirioel, wyf.

27 Syr Hywel  Gw. 7n Syr Hywel.

27 Seirioel Môn  Sef Seiriol neu Seiriol Wyn, sant a drigai yn y chweched ganrif ac a gysylltir ag eglwys Penmon ym Môn ac ag Ynys Seiriol (neu Ynys Lannog) oddi ar arfordir de-ddwyrain Môn (gw. LBS iv: 177–80).

28 Salmon  Ffurf ar Solomon, mab Dafydd Broffwyd (gw. ODCC³ 1526–8; Metzger and Coogan 1993: 707–8).

29 uriad  Gw. GPC 3720 ‘henuriad, henadur, arglwydd; hen ddyn, henwr’.

29 y Berfeddwlad  Gwynedd Is Conwy gynt a gynhwysai gantrefi Rhos, Rhufoniog, Dyffryn Clwyd a Thegeingl (gw. 32n Tegeingl; WATU 11; Lloyd 1912: 239–42).

30 Allt Melydn  Pentref a phlwyf yng nghwmwd Prestatyn yng nghantref Tegeingl (gw. 32n Tegeingl; WATU 155 d.g. Meliden). Cysegrwyd eglwys yno i Felyd, archesgob Caer-gaint, a anfonwyd i Brydain i genhadu gan Sant Gregori I ac a fu farw yn 624 (gw. LBS iii: 473–4; ODCC³ 1075–6; Hubbard 1986: 388–9). Fel y nodir gan Richards (1998: 226), ffurf wreiddiol yr enw oedd Allt Melydyn, a saif y ffurf uchod rhwng yr hen ffurf a’r ffurf fodern yn sgil colli’r sillaf olaf ond cadw’r gytsain. Gall fod Syr Hywel yn berson yno (gw. 50n tair persondod) ac, o bosibl, yn drysorydd eglwys Llanelwy (gw. 33n) yn sgil ei gyswllt â’r plwyf. Yn ôl Thomas (1908–13, i: 406) ‘The parish has been, from the earliest times, a contributory to the Cathedral Chapter, and has supplied the income of the Treasurer, who was styled the Prebendary of Meliden.’

30 Maelawr  Naill ai cwmwd Maelor Gymraeg neu gwmwd Maelor Saesneg, onid y ddau (gw. WATU 148, 288 a 289). Cf. Lewys Glyn Cothi yn ei gywydd i Syr Hywel, GLGC 216.15–17 Person o fab bron – pwy’r ail? – / iach ieuanc ym Marchwiail, / Ifor Maelor ymylwen, 21 Grigor gwlad Faelor yw fo. Safai plwyf Marchwiail ym Maelor Gymraeg (gw. WATU 153; ymhellach, gw. 50n tair persondod).

31 dwysir  Ai swydd Gaer a sir y Fflint (gw. CLC² 117 d.g. Creu’r Siroedd)?

32 Ac angel holl Degeingl hir  Cf. llinell o gywydd Lewys Glyn Cothi i Syr Hywel, GLGC 216.18 ac angel aur Tegeingl wen.

32 Tegeingl  Cantref yng ngogledd-ddwyrain eithaf Cymru a gynhwysai gymydau Cwnsyllt, Prestatyn a Rhuddlan (gw. WATU 212 a 324; Richards 1998: 31; CLC² 697).

33 y trysorer  Cf. Gutun Owain yn ei gywydd moliant i Syr Hywel, GO LIX.51 Trysorer wyt tros siroedd. Tybed a oedd Syr Hywel yn drysorydd eglwys Llanelwy yn sgil ei gyswllt â phlwyf Allt Melydn (gw. 30n Allt Melydn)?

35 Nudd  Ynghyd â Mordaf Hael a Rhydderch Hael roedd Nudd Hael fab Senyllt yn un o Dri Hael Ynys Prydain (gw. TYP³ 5–7 a 464–6).

36 Chwitffordd  Pentref a phlwyf yng nghwmwd Cwnsyllt yng nghantref Tegeingl lle roedd Syr Hywel yn berson (gw. 32n Tegeingl; WATU 223 d.g. Whitford). Ar eglwys Chwitffordd a gysegrwyd i Fair ac, yn ôl pob tebyg, i Feuno, gw. Hubbard 1986: 454–5; Thomas 1908–13, ii: 202–4; 58n isod.

36 golochwytffair  Golochwyd ‘gweddi, addoliad’ a ffair (gw. GPC 1454 d.g. golychwyd).

38 tyr y farn  Gw. GPC 3532 d.g. torraf … torri barn, torri’r farn ‘to pronounce judgement’.

39 Llanelwy  Gw. 7n Llanelwy.

40 y Mars  Ffurf amrywiol ar y Mers, y Gororau, sef benthyciad o’r Saesneg march(e) (gw. GPC 2362 d.g. mars). A ystyrid Llaneurgain (gw. 20n) yn rhan o’r Mers? Mae llif yr ystyr yn llinellau 33–42 yn awgrymu mai plwyf Chwitffordd a olygir (gw. 36n Chwitffordd), er gwaethaf y ffaith ei fod yn nes at Lanelwy nag at Loegr. Gall fod cyswllt Syr Hywel â chwmwd Maelor Gymraeg yn berthnasol (gw. 30n Maelawr).

41 llew’r ysgol  Cf. Dafydd ab Edmwnd yn ei gywydd mawl i Syr Hywel, DE 104 Ysgolhaig or ysgol hon / vchaf oll oi chyfeillion.

43 Hywel  Gw. 7n Syr Hywel.

44–8 rhend  Ffurf amrywiol ar rhent (gw. GPC 3055). Cf. Guto yn ei gywydd mawl i’r Abad Tomas o Amwythig, 77.23–8 Gŵr ni ŵyr gronni arian / Onid y rhent yn dair rhan: / Un i’w lys, a’i win o’i law, / Wrth yr aelwyd i’w threuliaw; / Yr ail i weiniaid a rydd, / At yr adail y trydydd; 77.24–30n.

45–6 Rhend uwch o rhennid i fil, / Ei rend ef oedd ran dwyfil  Ergyd y cwpled hwn yw y byddai rhywun a chanddo fwy o arian na Syr Hywel yn ei rannu i fil o bobl tra bod Syr Hywel eisoes yn rhannu llai o arian i ddwywaith gymaint o bobl.

49 Dirper clêr darparu clod  Disgwylid treiglad i’r ferf yma fel y gwelir yn ail linell y cwpled: Dirper sant dair persondod. Diau mai’r orffwysfa sy’n ei atal (gw. TC 22).

50 sant  Fe’i hyngenir ‘sand’ ar gyfer y gynghanedd. Cf. 22.15 Er meddiant Alecsander.

50 tair persondod  Nid yw’n eglur at ba dair persondod y cyfeirir. Mae’n sicr fod persondod plwyf Chwitffordd yn un ohonynt (gw. 36n Chwitffordd), gan yr ategir cyswllt Syr Hywel â’r fan honno gan gofnod yn Thomas (1908–13, ii: 206) a chan feirdd eraill. Ni ellir ond dyfalu ynghylch y ddwy bersondod arall. Yn llinell 30, cyfeirir at Allt Melydn a lled Maelawr. Mae’n bosibl fod Syr Hywel yn berson plwyf Allt Melyd ac yn drysorydd eglwys Llanelwy yn ei sgil (gw. 30n Allt Melydn), ac mae hefyd yn bosibl ei fod yn berson plwyf Marchwiail yng nghwmwd Maelor Gymraeg (gw. 30n Maelawr). Posibilrwydd arall yw ei fod yn berson ym mro ei febyd ym mhlwyf Llaneurgain (gw. 20n). Cf. Gutun Owain yn ei gywydd mawl i Syr Hywel, GO LIX.39–40 Rrivent ych teir rrent a’ch tŷ, / Rrann klêr yw hanner hynny. Diddorol yw nodi hefyd fod ei orhendaid ar ochr ei fam, Ithel Berson ab Ithel Fychan, yn berson Llaneurgain yn hanner cyntaf y bedwaredd ganrif ar ddeg, a bod ei frodyr yntau, Dafydd a Llywelyn, yn bersoniaid Cilain a Chwitffordd yn y drefn honno (Parry Owen 2010: 19).

51 distain  Gw. GPC 1049 ‘prif ystiward llys; rheolwr’.

51 Llaneurgain  Gw. 20n.

52 Dewi ’m Mynyw  Sef Dewi Sant ym maenor Mynyw (gw. 3n Mynyw). Arno, gw. ODCC³ 456. Cymherir eglwys Llaneurgain â’r eglwys gadeiriol enwog yn Nhyddewi.

53 dwyn y blaen  Gw. GPC 1130 d.g. dygaf … dwyn blaen (un), dwyn y blaen (ar) ‘to go or get before another, secure priority over, excel, surpass, precede or take precedence’.

53 dawn  Gw. GPC 906 d.g. (c) ‘un â chyneddfau neu allu godidog (am bennaeth, arglwydd, &c.)’.

57 dan law  Gw. GPC 3436 d.g. tan¹ … dan (tan) law (llaw) (ii) ‘under the authority of, under the charge of’.

57 Deinioel  Sef Deiniol fab Dunawd fab Pabo Post Prydyn, sant a drigai yn y chweched ganrif ac a gysylltir â Bangor Is-coed yng nghwmwd Maelor Saesneg ac, yn bennaf, â Bangor yn Arfon. Ef oedd esgob cyntaf a sefydlydd y fynachlog yno (gw. LBS ii: 325–31; ODCC³ 468; Lewis 1943: 7; DNB Online s.n.). Yn ôl ei ach roedd yn gefnder i Asa (gw. 8n Saint As). Cysegrwyd iddo eglwys ym Mhenarlâg i’r dwyrain o gantref Tegeingl (gw. 32n Tegeingl), ond y tebyg yw mai yn sgil ei enwogrwydd fel sylfaenydd un o dair prif esgobaeth Cymru y cyfeirir ato yma (enwir y ddau sylfaenydd arall yn llinellau 8 Saint As, 52 a 58 Dewi; gw. y nodiadau).

58 Dan faen Dewi neu Feuno  Nid yw ystyr [m]aen Dewi neu Feuno yn gwbl eglur, ond mae’r ffaith fod Syr Hywel dan y faen honno’n awgrymu naill ai mai carreg fedd yn eglwys Dewi neu yn eglwys Beuno a olygir, neu bod [m]aen yn drosiad am eglwysi’r ddau sant (cf. 52 dŷ maen am eglwys Llaneurgain mewn cymhariaeth â Thyddewi). Ni cheid eglwysi wedi eu cysegru i Ddewi Sant yn ardal y gerdd hon nac, yn wir, yn y gogledd yn gyffredinol, felly mae’n debygol mai at eglwys gadeiriol Tyddewi y cyfeirir. Ond go brin bod Guto’n dymuno i Syr Hywel gael ei gladdu yn Nhyddewi, haws credu bod Tyddewi’n drosiad yma am yr eglwys yn Llaneurgain, gan ei fod eisoes wedi cymharu’r ddau le yn llinellau 51–2. Yn ôl LBS i: 219 a Thomas (1908–13, ii: 203), mae’n debygol mai i Feuno (a fu farw c.640) y cysegrwyd eglwys Chwitffordd yn wreiddiol (gw. 36n Chwitffordd) cyn ei chysegru i Fair, felly at yr eglwys honno y cyfeirir yma yn ôl pob tebyg, fel [m]aen … [B]euno (sylwer mai at Fair yn unig y cyfeirir gan Hubbard 1986: 454–5). Ar y sant, gw. LBS i: 208–21; ODCC³ 198. Cynigir mai ystyr y llinell yw ‘dan garreg fedd/tŷ carreg Dewi Sant [= Llaneurgain] neu Feuno [= Chwitffordd]’. Beth bynnag yw ystyr [m]aen mewn gwirionedd, y tebyg yw ei fod yn cyfeirio at fan claddu arfaethedig y noddwr.

Llyfryddiaeth
Charles, R.A. (1972–3), ‘Noddwyr y Beirdd yn Sir y Fflint’, LlCy 12: 3–44
Gresham, C.A. (1973), Eifionydd: A Study in Landownership from the Medieval Period to the Present Day (Cardiff)
Hubbard, E. (1986), The Buildings of Wales: Clwyd (Denbighshire and Flintshire) (London)
Lewis, C.W. (1971), ‘The Literary Tradition of Morgannwg down to the Middle of the Sixteenth Century’, T.B. Pugh (ed.), Glamorgan County History Vol III (Cardiff), 449–554
Lewis, H. (1943), Yr Elfen Ladin yn yr Iaith Gymraeg (Caerdydd)
Lloyd, J.E. (1912), A History of Wales (second ed., London)
Metzger, B.M. and Coogan, M.D. (1993) (eds.), The Oxford Companion to the Bible (Oxford)
Parry Owen, A. (2010), ‘Gramadeg Gwysanau (Archifdy Sir y Fflint, D/GW 2082)’, LlCy 33: 1–31
Richards, M. (1998), Enwau Tir a Gwlad (Caernarfon)
Thomas, D.R. (1908–13), The History of the Diocese of St. Asaph (3 vols., Oswestry)
Williams, G. (1962), The Welsh Church from Conquest to Reformation (Cardiff)

This is a thoroughly conventional praise poem for Sir Hywel ap Dai of Northop (Llaneurgain) in the cantref of Englefield (Tegeingl). Unlike other poems where Guto states a more personal appreciation of his patron (for example, his poems for Hywel ab Ieuan Fychan of Moeliwrch), Sir Hywel is not addressed in the first person but in the third person throughout, and the impression is given that Guto’s relationship with him is purely professional. In the first part of the poem, Sir Hywel’s nationwide renown is praised (lines 1–8), as well as his superiority in his own land o Wepra i fyny ‘from Wepre upwards’ and specifically in St Asaph (Llanelwy). Sir Hywel was a canon at St Asaph cathedral in 1476 and parson of Whitford parish (Chwitffordd) in 1484. Both these places are named in the poem and a good deal is made of his connection with the cathedral even though it is unlikely that he lived there at the time.

Guto focuses on Sir Hywel’s impressive lineage in the second part (9–22), where he first limits his gaze to the family home at Northop before widening his perspective in the third part (23–42) in order to discuss Sir Hywel’s influence in other lands. The poets frequent Whitford ar bob gŵyl ‘on every feast-day’ where Sir Hywel is encouraged to establish his authority. At the same time Guto states that Sir Hywel has Un llaw ’n ôl yn Llanelwy ‘one hand back in St Asaph’ and un troed y Mars ‘one foot in the March’ – his influence stretched from the cathedral at Llanelwy as far as the Welsh Marches. Even though his importance in St Asaph is mentioned in lines 25–6 and 41–2, it is unlikely that he still had close ties with the cathedral when this poem was performed as the place is described as being at a loss following his departure.

Sir Hywel’s generosity is praised in the last part of the poem (43–58) and Guto wishes him well for the future. Like all good patrons Sir Hywel does not hoard the sizable income that he received from his rend ‘rent’, and instead shares it generously [y]n ei dŷ ‘in his house’. He is then called a saint as he is responsible for three times as much as other men of religion, namely [t]air persondod ‘three parsonages’. Although these three parsonages are not named specifically (see 50n tair persondod), Guto refocuses on Northop and St Asaph before stating his wish to see Sir Hywel preparing to receive roles under saints in heaven in due course. While Guto clearly notes that he does not wish to see his patron die before his time (56), he considers Sir Hywel’s work in the churches of Northop and Whitford, possibly (see 58n), to be a precursor to his work dan law Fair a Deinioel ‘under the authority of Mary and St Deiniol’ in heaven. Guto uses a similar notion in the conclusion of his elegy for Edward ap Dafydd of Bryncunallt (poem 104), where he states that Edward has been chosen by God to be part of a divine court of law in heaven.

Date
Sir Hywel was parson of the parish of Whitford in 1484, but it is not known when he received the parsonage nor when he died. He was a canon at St Asaph in 1476 but lines 41–2 show that he was not living there when this poem was performed. The poem was probably composed between c.1476 and c.1490, when Guto became too old to travel far from the vicinity of Valle Crucis abbey. The late date is supported by the poem’s high percentage of cynganeddion croes (see below).

The manuscripts
A copy of this poem survives in five manuscripts, all of which derive from a lost collection of poems by Guto which was probably written in Dyffryn Conwy. This edition is based on the texts of LlGC 3049D, LlGC 8497B and Gwyn 4. Although none of these three manuscripts contain thoroughly reliable readings individually, taken together they adequately show what was in the lost source. Thomas Wiliems’s text in LlGC 8497B is the most reliable, but it seems that the source itself was slightly defective in one or two lines.

Stemma

Previous edition
GGl poem LXXXV.

Metre and cynghanedd
Cywydd, 58 lines.
Cynghanedd: croes 67% (39 lines), traws 19% (11 lines), sain 12% (7 lines), llusg 2% (1 line).

1 mab llên  Cf. Gutun Owain in the first line of his praise poem to Sir Hywel, GO LIX.1 Y gŵr llen a ddwc aur lliw ‘The scholar who bears the colour of gold’.

1 pêr  An adjective, in all likelihood, although it could also be understood as a noun. Cf. GPC s.v. pêr² ‘pear’ and the many descriptions of Sir Hywel as a great tree in lines 4–6 and 19–20.

2 pob ynys  Probably lands or regions in Wales (see GPC 3819 s.v. ynys (b)), or possibly Britain and its islands (cf. 3 [M]ôn).

3 o Fôn i Fynyw  Wales in general.

3 Mynyw  A manor that contained St David’s cathedral in the cantref of Pebidiog in Pembrokeshire (see WATU 162).

5 ym mhob bron fry  As noblemen’s houses were ideally placed in prominent locations it is likely that Guto is referring to patrons’ homes ‘in every hill-side on high’, if not specifically to homes in north Wales (see GPC 332 s.v. bron¹ 2 ‘hill-side, slope, breast (of hill)’).

6 Gwepra  A township, according to WATU 222 s.v. Wepre, in the parish of Northop (see 20n) and the commote of Coleshill (Cwnsyllt) in the cantref of Tegeingl (see 32n Tegeingl), today a country park near Connah’s Quay (Cei Connah). Cf. Gutun Owain in his praise poem to Sir Hywel, GO LIX.33–6 Pwy ’n i vyw piav nef ail, / Prydydd, y ’Ngwepra adail? / Dy ddilyd rrwng dy ddwylys, / A dalodd rodd dwy wledd Rys! ‘Who in his lifetime owns a second heaven, poet, in the building at Wepre? Following you between your two courts delivered a gift as valuable as two of Rhys’s feasts!’ Gutun’s [d]wylys ‘two courts’ is probably a reference to Sir Hywel’s homes at Wepre and in the parish of Whitford (see 39n Chwitffordd), although it is unlikely that he was born in Wepre, as argued by Charles (1972–3: 34), only that his family was very influential in the region. He was probably raised in Northop (see 20n).

7 Syr Hywel  Sir Hywel ap Dai ab Ithel, the patron.

7 Llanelwy  The Welsh name for St Asaph, a town and parish in the commotes of Is Dulas and Rhuddlan which shares its name with the cathedral of St Asaph (see WATU 193 s.v. St Asaph; NCLW 662; Hubbard 1986: 435–43). Guto may be referring to the cathedral itself, which was dedicated to St Asaph (see 8n Saint As). The river Elwy flows from the highland east of Llanrwst and joins the river Clwyd not far from the town of St Asaph. Curiously, little mention is made of St Asaph by the poets even though it is one of the three main sees of Wales.

8 Saint As  Saint Asaph (or Asa) fab Sawyl fab Pabo Post Prydyn who lived towards the end of the sixth century, patron saint of St Asaph cathedral (see 7n Llanelwy) whose lineage can be traced to the Old North (Hen Ogledd). He was a disciple of St Cyndeyrn in the centre of learning founded by the teacher at St Asaph, which was later associated primarily with him (see LBS i: 177–85; ODCC³ 113; Richards 1998: 133–4). The poet Iolo Goch frequently named the saint in his poetry (see IGP 191) and Sir Hywel is compared with him again by the poet Siôn ap Hywel (see GSH 4.49–50 O roi’i wyneb ar unwaith, / Asa, mewn arch, siomi’n iaith ‘After laying his face, St Asaph, immediately in a coffin, dismaying our nation’). The poets Dafydd ab Edmwnd and Gutun Owain also closely connect the patron and the saint (see DE 104 Ar un swydd i arwain sel / Assa ai rhydd i Sr Howel … Gan nad oes a genau da / gwr nes j goron Assa / y gwr iawn a goronir / a fo tad i fywyd hir ‘and the same role to lead with zeal St Asaph gives to Sir Hywel … As there’s no man with good speech who’s closer to St Asaph’s crown, the righteous man who may be a father with long life is crowned’; GO LIX.5–6 Bytho, vab Dai ap Ithael, / Yt oes a het Assa hael ‘May you, son of Dai ab Ithel, receive generous St Asaph’s life and headpiece’). As may be a unique form of the saint’s name.

8 hwy  ‘Them’, probably the inhabitants of every llys ‘court’ (1) ym mhob bron fry ‘in every hill-side on high’ (5), namely noblemen who were related to Sir Hywel and people whose souls he cared for as a person ‘parson’ (3).

10 mab Dai ab Ithel  Sir Hywel (see 7n Syr Hywel).

13 Ynyr  In all likelihood Ynyr ap Hywel, one of Sir Hywel’s ancestors on his great-grandmother’s side, Angharad daughter of Maredudd ap Gruffudd.

14 Ednywain  Probably Ednywain Bendew II ap Cynon, one of Sir Hywel’s ancestors on his great-great-grandmother’s side, Lleucu daughter of Rhobert ab Iorwerth. According to GGLl 12.55n, Ednywain was the head of one of Gwynedd’s fifteen tribes and owned two courts, namely Coed y Mynydd in the parish of Ysgeifiog in Flintshire (see WATU 226) and Tref Ednywain in the parish of Whitford (see 32n Chwitffordd).

14 fry dan un fron  Following the interpretation of similar words in line 5 (see the note above), Guto is probably referring to Sir Hywel’s home at either Northop or Whitford, although bron ‘breast’ is also possible: ‘on high beneath one breast [= Sir Hywel’s]’.

15–16 Einiawn … / Ap Gollwyn  It is unclear why Einion ap Collwyn ap Tangno is named. His father was lord of Eifionydd and parts of Lleyn in the twelfth century and he is associated with a place called Cefn Collwyn a little to the east of the river Dwyfor (see Gresham 1973: xvi–xvii). His descendants are called Llwyth Collwyn ‘Collwyn’s tribe’ or Gwehelyth Ardudwy ‘Ardudwy’s stock’ in some genealogical manuscripts (see EWGT 118), but the lineages of his son Einion’s descendants show that his line settled mainly in Morgannwg in south Wales (see WG1 ‘Einion ap Gollwyn’). According to Lewis (1971: 502), there was a tradition that Einion was involved in the Norman Conquest in the south towards the end of the twelfth century, and most of the noblemen of Morgannwg traced their lineages to him. For example, the poets Lewys Glyn Cothi and Iorwerth Fynglwyd sang the praises of Rhys ap Siôn ap Rhys of Neath thus: GLGC 104.1–6 Aur lin a aeth ar Lyn Nedd / oedd lin urddol o Wynedd, / llin y mab o berllan Môn, / llwyn gwin Gollwyn ac Einion; / Rhys ab Siôn â’r hysbys iaith, / gŵr yw acw o Griciaith ‘A golden lineage which settled at Neath was a nobleman’s lineage from Gwynedd, the lineage of the man from Anglesey’s orchard, the lineage of Collwyn and Einion’s wine; Rhys ap Siôn with the renowned people, he is a man from Cricieth yonder’; GIF 1.17 Llew Siôn, hil Einion o Wynedd, ydwyd ‘You’re Siôn’s lion, Einion’s lineage from Gwynedd’. Nonetheless, it is very unlikely that Sir Hywel was related to Einion as the genealogical tables show that he was related to Einion’s brother, Merwydd Goch ap Collwyn, on his great-grandmother’s side, Gwenllïan daughter of Ieuan ap Hywel. Guto may have simply named the wrong brother, but Einion ap Collwyn’s renown as a great ancestor of the noblemen of Morgannwg during the fifteenth century may have been widespread enough for him to be named in a poem for a patron in Flintshire even though they were not directly related. After all, Guto clearly states that Sir Hywel’s renown was ym mhob llys … o Fôn i Fynyw ‘in every court … from Anglesey to St David’s’ (1–3). It is worth citing Lewis (1971: 502) in a similar context: ‘In the absence of more definite evidence the literary historian can only surmise whether the rich and vital bardic traditions of Tir Iarll, which become increasingly evident from about the mid-fifteenth century onwards, were originally brought to that district from Gwynedd ... and whether there was close and regular contact throughout the centuries between the descendants of Einion ap Collwyn in Morgannwg and their kinsmen in the other regions.’

16 Ap Gollwyn, oes neb gallach?  In order for the cynghanedd to work in this line there needs to be a softening of consonants in the first half, p + g → b g, or a devoicing in the second half, b + g → p g, even though there is no evidence for either possibility in CD 213–14.

17 Edwin  Edwin ap Goronwy, lord of Englefield, one of Sir Hywel’s direct ancestors on his father’s side. See further Richards 1998: 82, where it is argued that Llys Edwin in the parish of Northop (see 20n) was named after him. He was born c.1020 and was head of one of the fifteen tribes of Gwynedd. As he was a descendant of Hywel Dda it may be possible that he was given an English name following Hywel’s dealings with the English.

17 o’r llin i’r llall  ‘From one lineage to the next’, namely from Sir Hywel’s father’s lineage to his mother’s (see 18n Rhirid o’r tu arall). Yet, it is also possible that Guto is referring to the fact that Sir Hywel was a descendant of Edwin ap Goronwy (see 17n Edwin) on both his father’s and his mother’s side.

18 Rhirid o’r tu arall  Two men named Rhirid can be seen in Sir Hywel’s ancestry, namely Rhirid Flaidd ap Gwrgenau on his great-grandfather’s side, Ieuan ap Gruffudd, and Rhirid ab Iorwerth on his great-great-great-grandfather’s side, Rhobert ab Iorwerth. He was related to the first by his father and to the second by his mother. Sir Hywel was closely related to Edwin by his father, who is named in the previous line (see 17n Edwin), and as Guto is moving o’r llin i’r llall ‘from one lineage to the next’ and naming Rhirid o’r tu arall ‘from the other direction’, it is likely that he is referring to Rhirid ab Iorwerth, who was one of Ednywain Bendew II’s ancestors (see 14n Ednywain). Nonetheless, the poets Siôn ap Hywel and Dafydd ab Edmwnd mentioned Rhirid Flaidd in their poems to Sir Hywel (see GSH 4.20n; DE 103).

18 o’r tu arall  ‘From the other direction’, namely Sir Hywel’s lineage on his mother’s side (see 18n Rhirid o’r tu arall).

20 Llaneurgain  A village and parish in the commote of Coleshill in the cantref of Englefield (see 6n and 32n Tegeingl; WATU 167 s.v. Northop; Hubbard 1986: 406–8). On Eurgain daughter of Maelgwn Gwynedd, to whom the church at Northop was dedicated along with St Peter, see LBS ii: 474 and TYP³ 352. According to tradition she was a great-grand-daughter of Sawyl on her mother’s side, and therefore a niece of St Asaph (see 8n Saint As). Williams (1962: 282) is probably correct in identifying Northop as Sir Hywel’s family home.

22 llyfr  See GPC 2256 s.v. llyfr¹ (b) ‘fig.: a book, considered as a source of knowledge or authority’.

22 cloch  See GPC 502 s.v. 1 ‘bell, fig. of one who praises or proclaims’.

22 llaw  See GPC 2104 s.v. llaw¹ (b) ‘authority, control, power’.

22 cledd  See GPC 493 s.v. cledd¹ ‘sometimes fig. of a champion or defender’.

23 pwyll  See GPC 2948 s.v. pwyll¹ (a) ‘discretion, prudence, wisdom’. Yet, the word could also be understood as a personal name, namely Pwyll Pendefig Dyfed (lord of Dyfed) or Pwyll Pen Annwfn (lord of Annwfn), the principal character of the First Branch of the Mabinogi. He is named by the poet Madog Dwygraig in an elegy for Gruffudd ap Madog ab Iorwerth of Llechwedd Ystrad near Bala, a patron who had no obvious connections with Dyfed as such (see GMD 1.24 Bwyll un agwedd ‘ones similar to Pwyll’). On Pwyll, see TYP³ 486–7. Cf. 56.48n.

24 prelad  See GPC 2873 s.v. ‘prelate, used also for priest or other cleric’.

26 cob  See GPC 523 s.v. ‘cope, robe, mantle, cloak, coat’. According to the poet Siôn ap Hywel, Sir Hywel wore a robe of red and gold (see GSH 3.1 Brytaniaid a gaid heb gadach – rhuddwisg ‘Britons are found without a garment of red cloth’, 3.62 Syr Hywel, eryr gasul euraid ‘Sir Hywel, eagle with a golden chasuble’, 4.23–4 Oera’ gloes a ryglywsoch / Rhoi i’r llew’r cwymp â’r llurig coch ‘You heard the coldest anguish, namely causing the lion with the red tunic to fall’). It is suggested in ibid. 126 that Sir Hywel wore a striking robe having been educated at Oxford. Cf. also Gutun Owain in his praise poem for Sir Hywel, GO 59.7 Dygy gôb Madog a’i gân ‘He bears Madog’s cope and his song’.

27 Syr Hywel mal Seirioel Môn  Cf. the poets Lewys Glyn Cothi and Lewys Môn, GLGC 216.19 Syr Hywel, gorff Seirioel gall ‘Sir Hywel, wise St Seiriol’s body’; GLM XIX.27 Syr Hywel, ail Seirioel, wyf ‘I’m Sir Hywel, a second St Seiriol’.

27 Syr Hywel  See 7n Syr Hywel.

27 Seirioel Môn  St Seiriol or St Seiriol Wyn who lived in the sixth century and is associated with Penmon church on Anglesey and Ynys Seiriol (St Seiriol’s Island, also known as Ynys Lannog) off the south-east coast of Anglesey (see LBS iv: 177–80).

28 Salmon  A form of the name Solomon, King David’s son (see ODCC³ 1526–8; Metzger and Coogan 1993: 707–8).

29 uriad  See GPC 3720 ‘elder, alderman, senator, chief, lord, noble; old man’.

29 y Berfeddwlad  An earlier name for Gwynedd Is Conwy, namely a region that included the cantrefs of Rhos, Rhufoniog, Dyffryn Clwyd and Englefield (see 32n Tegeingl; WATU 11; Lloyd 1912: 239–42).

30 Allt Melydn  A village and parish in the commote of Prestatyn in the cantref of Englefield (see 32n Tegeingl; WATU 155 s.v. Meliden). Its church was dedicated to St Melyd or Meliden, an archbishop of Canterbury who was sent to Britain to missionize by St Gregory I and who died in 624 (see LBS iii: 473–4; ODCC³ 1075–6; Hubbard 1986: 388–9). As shown by Richards (1998: 226), the word’s original form was Allt Melydyn. The form used by Guto shows its development during the Middle Ages, having lost the last syllable but having retained the last consonant. Sir Hywel may have been a parson there (see 50n tair persondod) and was possibly treasurer of St Asaph cathedral (see 33n) due to his association with the parish. According to Thomas (1908–13, i: 406) ‘The parish has been, from the earliest times, a contributory to the Cathedral Chapter, and has supplied the income of the Treasurer, who was styled the Prebendary of Meliden.’

30 Maelawr  Either the commote of Maelor Gymraeg or the commote of Maelor Saesneg, if not both (see WATU 148, 288 and 289). Cf. the poet Lewys Glyn Cothi in his praise poem to Sir Hywel, GLGC 216.15–17 Person o fab bron – pwy’r ail? – / iach ieuanc ym Marchwiail, / Ifor Maelor ymylwen ‘A healthy, young parson in Marchwiel like a suckling child, who’s second to him?’, 21 Grigor gwlad Faelor yw fo ‘He’s the land of Maelor’s St Gregory’. The parish of Marchwiel (Marchwiail) was situated in Maelor Gymraeg (see WATU 153; see further 50n tair persondod).

31 dwysir  ‘Two shires’, possibly Cheshire and Flintshire (see NCLW 675 s.v. Shiring of Wales, The).

32 Ac angel holl Degeingl hir  Cf. the poet Lewys Glyn Cothi in his praise poem to Sir Hywel, GLGC 216.18 ac angel aur Tegeingl wen ‘and fair Englefield’s golden angel’.

32 Tegeingl  The Welsh name for Englefield, a cantref in the far north-east corner of Wales that included the commotes of Coleshill, Prestatyn and Rhuddlan (see WATU 212 and 324; Richards 1998: 31; NCLW 219).

33 trysorer  Cf. Gutun Owain in his praise poem for Sir Hywel, GO LIX.51 Trysorer wyt tros siroedd ‘you are a treasurer for many shires’. Was Sir Hywel treasurer of St Asaph cathedral due to his association with the parish of Meliden (see 30n Allt Melydn)?

35 Nudd  Along with Mordaf Hael and Rhydderch Hael, Nudd Hael fab Senyllt was one of the ‘Tri Hael Ynys Prydain’ (‘Three Generous Men of the Island of Britain’; see TYP³ 5–7 and 464–6).

36 Chwitffordd  The Welsh name for Whitford, a village and parish in the commote of Coleshill in the cantref of Englefield, where Sir Hywel was parson (see 32n Tegeingl; WATU 223 s.v. Whitford). On the church at Whitford, which was dedicated to Mary and, in all likelihood, to St Beuno, see Hubbard 1986: 454–5; Thomas 1908–13, ii: 202–4; 58n below.

36 golochwytffair  Golochwyd ‘prayer, worship’ + ffair ‘fair, market’ (see GPC 1454 s.v. golychwyd).

38 tyr y farn  See GPC 3532 s.v. torraf … torri barn, torri’r farn ‘to pronounce judgement’.

39 Llanelwy  See 7n Llanelwy.

40 y Mars  A variant form of y Mers ‘the Marches’, a borrowing of the English word march(e) (see GPC 2362 s.v. mars). Was Northop (see 20n) considered part of the Marches? The flow of meaning in lines 33–42 suggests that Guto is referring to the parish of Whitford (see 36n Chwitffordd), even though Whitford is situated closer to St Asaph than to England. Sir Hywel’s connection with the commote of Maelor Gymraeg may be relevant (see 30n Maelawr).

41 llew’r ysgol  Cf. the poet Dafydd ab Edmwnd in his praise poem to Sir Hywel, DE 104 Ysgolhaig or ysgol hon / vchaf oll oi chyfeillion ‘A scholar from this school, highest of all its companions’.

43 Hywel  See 7n Syr Hywel.

44–8 rhend  A variant form of rhent (see GPC 3055). Cf. Guto in his praise poem to Abbot Thomas of Shrewsbury, 77.23–8 Gŵr ni ŵyr gronni arian / Onid y rhent yn dair rhan: / Un i’w lys, a’i win o’i law, / Wrth yr aelwyd i’w threuliaw; / Yr ail i weiniaid a rydd, / At yr adail y trydydd ‘He is a man who knows not how to amass money except as a gift in three portions: one for his court, with wine from his hand, to be consumed at the hearth; the second portion he gives to the needy, and the third towards the building’; 77.24–30n.

45–6 Rhend uwch o rhennid i fil, / Ei rend ef oedd ran dwyfil  Guto declares that whereas a richer man than Sir Hywel would share his wealth with a thousand people, Sir Hywel is already sharing a lesser fortune with twice as many people.

49 Dirper clêr darparu clod  The verb darparu ‘provide’ should be mutated, as is seen in the second line of the couplet: Dirper saint dair persondod. Guto probably uses the caesura (gorffwysfa) after clêr to prevent it (see TC 22).

50 sant  Pronounced ‘sand’ for the cynghanedd. Cf. 22.15 Er meddiant Alecsander, where -ant (pronounced -and) rhymes with -and-.

50 tair persondod  It is unclear to which ‘three parsonages’ Guto is referring. It is certain that the parsonage of the parish of Whitford is one (see 36n Chwitffordd), as Sir Hywel’s connection with Whitford is confirmed by a record in Thomas (1908–13, ii: 206) and in poems by other poets. The identification of the other two can only be guessed at. In line 30, Guto refers to Allt Melydn a lled Maelawr ‘Meliden and all Maelor’. Sir Hywel may have been parson of the parish of Meliden and therefore treasurer of St Asaph cathedral (see 30n Allt Melydn), and it is also possible that he was parson of the parish of Marchwiel in the commote of Maelor Gymraeg (see 30n Maelawr). It is also possible that he was parson of his home parish of Northop (see 20n). Cf. the poet Gutun Owain in his praise poem to Sir Hywel, GO LIX.39–40 Rrivent ych teir rrent a’ch tŷ, / Rrann klêr yw hanner hynny ‘They’d count your three rents and your house, half of that is minstrels’ portion’. Interestingly, Sir Hywel’s great-great-grandfather on his mother’s side, Ithel Berson ab Ithel Fychan, was parson of Northop during the first half of the fourteenth century and his brothers, Dafydd and Llywelyn, were parsons of Cilcain and Whitford respectively (Parry Owen 2010: 19).

51 distain  See GPC 1049 ‘principal court steward; governor’.

51 Llaneurgain  See 20n.

52 Dewi ’m Mynyw  ‘St David in the manor of Mynyw’ (see 3n Mynyw). On the saint, see ODCC³ 456. The church of Northop is compared with the famous cathedral at St David’s.

53 dwyn y blaen  See GPC 1130 s.v. dygaf … dwyn blaen (un), dwyn y blaen (ar) ‘to go or get before another, secure priority over, excel, surpass, precede or take precedence’.

53 dawn  See GPC 906 s.v. (c) ‘fig. one of outstanding gifts or ability (of chief, lord, &c.)’.

57 dan law  See GPC 3436 s.v. tan¹ … dan (tan) law (llaw) (ii) ‘under the authority of, under the charge of’.

57 Deinioel  St Deiniol fab Dunawd fab Pabo Post Prydyn. He lived during the sixth century and is associated with Bangor in Arfon and, to a lesser extent, with Bangor Is-coed in the commote of Maelor Saesneg. He founded a monastery at Bangor and was its first bishop (see LBS ii: 325–31; ODCC³ 468; Lewis 1943: 7; DNB Online s.n.). According to his genealogical table he was a cousin of St Asaph (see 8n Saint As). A church was dedicated to him at Hawarden (Penarlâg) east of the cantref of Englefield (see 32n Tegeingl), but he is named here as he was the founder of one of the three main sees of Wales (the other two founders are named in lines 8 Saint As, 52 and 58 Dewi; see the notes).

58 Dan faen Dewi neu Feuno  The meaning of [m]aen Dewi neu Feuno ‘St David or St Beuno’s stone’ is unclear, but the fact that Sir Hywel is dan ‘under’ the stone suggests that Guto is either referring to his gravestone in the church of St David or the church of St Beuno, or using [m]aen ‘stone’ as a metaphor for both saints’ churches (cf. 52 dŷ maen ‘stone church’ as a description of Northop church in comparison with St David’s). No churches were dedicated to St David in this poem’s locality nor in north Wales in general, therefore Guto must be referring to St David’s cathedral. Yet, as it is very unlikely that Guto would wish to see Sir Hywel buried at St David’s in Pembroke, St David’s is used here as a metaphor for the church at Northop, as Guto had already compared the two churches in lines 51–2. According to LBS i: 219 and Thomas (1908–13, ii: 203), it is likely that the church at Whitford (see 36n Chwitffordd) was originally dedicated to St Beuno (who died c.640) before it was dedicated to Mary, therefore Guto is in all likelihood referring to Whitford church here as [m]aen … [B]euno (note that the dedication to Mary alone is mentioned by Hubbard 1986: 454–5). On the saint, see LBS i: 208–21; ODCC³ 198. Thus the line can be read as ‘under the gravestone/stone church of St David [= Northop] or St Beuno [= Whitford]’. Whichever way [m]aen is interpreted, it is in all likelihood a reference to the patron’s future resting place.

Bibliography
Charles, R.A. (1972–3), ‘Noddwyr y Beirdd yn Sir y Fflint’, LlCy 12: 3–44
Gresham, C.A. (1973), Eifionydd: A Study in Landownership from the Medieval Period to the Present Day (Cardiff)
Hubbard, E. (1986), The Buildings of Wales: Clwyd (Denbighshire and Flintshire) (London)
Lewis, C.W. (1971), ‘The Literary Tradition of Morgannwg down to the Middle of the Sixteenth Century’, T.B. Pugh (ed.), Glamorgan County History Vol III (Cardiff), 449–554
Lewis, H. (1943), Yr Elfen Ladin yn yr Iaith Gymraeg (Caerdydd)
Lloyd, J.E. (1912), A History of Wales (second ed., London)
Metzger, B.M. and Coogan, M.D. (1993) (eds.), The Oxford Companion to the Bible (Oxford)
Parry Owen, A. (2010), ‘Gramadeg Gwysanau (Archifdy Sir y Fflint, D/GW 2082)’, LlCy 33: 1–31
Richards, M. (1998), Enwau Tir a Gwlad (Caernarfon)
Thomas, D.R. (1908–13), The History of the Diocese of St. Asaph (3 vols., Oswestry)
Williams, G. (1962), The Welsh Church from Conquest to Reformation (Cardiff)

Stema fwy