Y llawysgrifau
Ceir testun o’r gerdd hon mewn 13 llawysgrif. Prin yw’r gwahaniaethau rhyngddynt a gallwn dybio’u bod i gyd yn tarddu o’r un gynsail gyffredin. Llawysgrif ddeheuol oedd y ffynhonnell hon, ac iddi rai nodweddion ieithyddol neu orgraffyddol arbennig a’i cysylltai â’r de-ddwyrain yn benodol (e.e. ai, au yn lle ei, eu o dan yr acen, fel yn Amhairig, Iauan, bairw, gwraiddiodd, &c.).

Mae tair cangen yn tarddu o’r gynsail hon: i. Stowe 959; ii. Llst 55; iii. llawysgrifau Llywelyn Siôn a’r gweddill sy’n tarddu’n uniongyrchol neu’n anuniongyrchol o un ohonynt. Ychydig iawn o’r testun a geir yn Llst 55, ond mae’r darlleniadau yn aml yn cytuno â Stowe 959 yn erbyn llawysgrifau Llywelyn Siôn, ond nid yn ddieithriad, e.e. yn llinell 53 mae Llst 55 yn cytuno â llawysgrifau Llywelyn Siôn yn erbyn Stowe 959, ac ar sail y llinell hon tybir bod Stowe 959 a Llst 55 yn tarddu o’r gynsail yn annibynnol ar ei gilydd.

C 5.44, Llst 134, LlGC 21290E a LlGC 970E yw’r llawysgrifau sydd yn llaw Llywelyn Siôn. Mae nifer o ddarlleniadau cyffredin rhyngddynt yn gosod y grŵp hwn ar wahân, a gallwn dybio eu bod yn gopi o ‘gopi meistr’ yn llaw Llywelyn Siôn, a elwir yn X yn y stema. Mae Llst 134 a LlGC 21290E yn dilyn yr un drefn llinellau â Stowe 959, ond yn LlGC 970E a C 5.44 daw 27–8 o flaen 25–6. O’r pedair, mae rhai darlleniadau gwahanol yn Llst 134 (e.e. o’r tri Adam (6) lle ceir at ryw Adam ym mhob llawysgrif arall). Mae’r llawysgrifau sy’n weddill – C 2.40, BL 15004, LlGC 13061–2B, LlGC 13063B, LlGC 2021B – i gyd yn dilyn prif ddarlleniadau Llywelyn Siôn. Ymddengys fod C 2.40 yn gopi o Llst 134, ond o ran y gweddill nid oes modd bod yn sicr am eu perthynas.

Ni ddefnyddiwyd Stowe 959 ar gyfer y golygiad yn GGl, a dibynnwyd yno’n helaeth ar dystiolaeth llawysgrifau Llywelyn Siôn. Mae Stowe 959 yn cynnig nifer o ddarlleniadau gwell, fodd bynnag, a gallwn dybio i Lywelyn Siôn fynd ati i geisio ‘gwella’ y testun, drwy gyfoethogi’r gynghanedd neu geisio gwneud synnwyr o ambell ddarlleniad a oedd yn dywyll iddo (cf. 18, 26, 47, &c.). Fel arfer testunau eilradd o ran safon a geir yn llawysgrif Stowe 959 o safbwynt cerddi Guto, ond yn achos y gerdd hon, mae ei thestun yn dda. Gyda cherddi a ganwyd yn wreiddiol yn y Gogledd (e.e. cerdd 106) mae’n amlwg fod cryn hanes trosglwyddo i’r copïau yn Stowe 959, ond yn achos y cywydd hwn, gallwn dybio bod y copi yno yn tarddu o gopi ysgrifenedig a oedd ar gael yn y De-ddwyrain, lle canwyd y gerdd yn wreiddiol. Roedd Trahaearn yn ŵr llengar ac yn gasglwr llyfrau, a gallwn dybio y byddai wedi sicrhau bod cerdd Guto yn cael ei chofnodi yn ei lys (ac mae wastad yn bosibl, wrth gwrs, fod Guto wedi gyrru’r cywydd yn ysgrifenedig gyda datgeiniad).

Fel egwyddor gyffredinol, pan fo unrhyw ddau grŵp yn gytûn yn erbyn y trydydd, rhoddir ystyriaeth gref i ddarlleniad y mwyafrif. Yn gyffredinol, ni chyfeirir yn y drafodaeth isod at y llawysgrifau sy’n tarddu o rai Llywelyn Siôn.

Trawsysgrifiadau: Stowe 959 a C 5.44.

Stema

2 awdur byd  Dilynir Stowe 959 a Llst 55 awdyr byd; gthg. llawysgrifau Llywelyn Siôn sy’n darllen awdur y byd, sy’n peri i’r llinell fod yn hir o sillaf onid oedd awd(u)r yn unsill. Y ffurf ddeusill sy’n arferol gan Guto.

6 at ryw Adam  Darlleniad yr holl lawysgrifau ac eithrio Llst 134 or tri Adam, lle ceisiodd Siôn gryfhau’r gynghanedd.

7 Cytarniad coed teÿrnaidd  Llinell y mae cryn amrywio arni. Dilynir Stowe 959 kyttarniad koed tayrnaidd, cf. Llst 55 cydarniaid coed teyrnaidh. Roedd yr elfen gyntaf yn anhysbys i Lywelyn Siôn a chanddo ef ceir kyd teyrn yw koed teyrnaidd (LlGC 970E daearnaidd). Ni chafwyd enghraifft arall o’r ffurf cytarniad sy’n gofyn am darddiad megis cyd + darnia(i)d / tarnia(i)d (dau air diweddar iawn yn ôl GPC 896, 3451), ond o blaid ffurf yn cynnwys yr elfen darn, mae’r llinell ganlynol mewn cerdd i Drahaearn gan Lewys Glyn Cothi, y mae ynddi nifer o adleisiau o gerdd Guto: GLGC 117.17–18 Gwell wyd Trahaearn, darn deÿrnaidd, / nog wythwyr a wŷr ysgwieiraidd. Yn betrus, felly, darllenir yma cytarniad (gan ddilyn ffurf unigol Stowe 959 yn lle ffurf luosog Llst 55), a’i ddeall yn ddisgrifiad o Drahaearn sy’n ‘gyd-ddarn’ neu’n ‘gyfranogwr’ o ‘goed brenhinol Cynfyn a Bleddyn a Blaidd’. (Am y calediad i cyd + darniad → cytarniad, cf. caterwen o cad + derwern.)

9 hyd Lyn-nedd  Darlleniad Stowe 959 a C 5.44; gthg. Llst 134 a LlGC 970E i lynn nedd sy’n gadael d heb ei hateb ar ddechrau’r llinell.

12 byd fo Dydd Barn  Dyma ddarlleniad llawysgrifau Llywelyn Siôn; gthg. Stowe 959 vo hyd tydd varnn, nad yw’n cynnig cystal cynghanedd na synnwyr.

13–14 i chwi / … gwlad Dewi  Dilynir darlleniad Stowe 959 sy’n rhagori ar ddarlleniad llawysgrifau Llywelyn Siôn, ych iav / … gwlad Deav (sef y darlleniad a fabwysiadwyd yn GGl). Y llinell gyntaf yn unig a geir yn Llst 55 gwreidhiodh a cherdhodh clod i chwi, ond mae’n sillaf yn rhy hir a thybir mai fersiwn tebyg i eiddo Stowe 959 oedd yn ei ffynhonnell, ond mai gwall oedd cynnwys y gair clod, gair a ailadroddir ar ddechrau’r llinell ganlynol. Mae cryn bwyslais yn y gerdd hon ar gyfosod gweithgaredd Trahaearn yn y De-orllewin a’r De-ddwyrain (cf. 29–32) ac mae hyn yn cefnogi gwlad Dewi.

16 yr iarll  Stowe 959; darlleniad llawysgrifau Llywelyn Siôn yw y llall (a fabwysiadwyd yn GGl), nad yw’n gwbl ystyrlon yma gan nad yw’n amlwg pwy yw’r llall. Cyfeirir at Iarll Herbert, gw. 16n (esboniadol). A newidiwyd iarll → llall er mwyn y gynghanedd? Fel y saif y llinell ceir ll .. ll yn ateb ll (cf. 11 a 12).

18 llei bu  Dilynir Stowe 959 llay by, gan ddeall llay yn ffurf orgraffyddol ar y cysylltair llei ‘lle y’, gw. GPC 2143; gthg. llawysgrifau Llywelyn Siôn i bv (darlleniad GGl) nad yw’n rhoi cystal synnwyr. Sôn a wneir am gartref Trahaearn ym Mhen-rhos Fwrdios ger Caerllion (19), lle y bu’r Brenin Arthur yn trigo yn y gorffennol.

20 ai llai a ddaw  Dilynir Stowe 959; gthg. Llst 134 ai llaw a ddont, LlGC 970E air llaw a ddont, C 5.44 aü llaw a ddont (a ddilynir gan LlGC 2021B a chan GGl). Ni rydd llaw a’r ferf luosog synnwyr a dichon y newidiwyd llai → llaw oherwydd tybio mai cynghanedd sain a geid yn y llinell.

22 Hawlffordd  Dyma a geir yn yr holl lawysgrifau, sef hen ffurf ar enw Hwlffordd, felly nid oes angen ei newid yn Hwlffordd gyda GGl. Ymhellach ar yr enw, gw. 22n (esboniadol).

25 beirw  Dilynir Stowe 959 bairw; gthg. y llawysgrifau eraill sy’n darllen briw. Er bod briwaw ‘torri, dryllio, malurio’ (GPC 328) yn ddigon posibl, mae berwi yn fwy cyffredin yn achos tonnau: cf. DG.net 1.168 Lle beirw llawer glwyseirw glas, 5.22 Lle chwyrn, llwybr tefyrn, lle beirw Teifi.

26 Gelyddon  Cf. Stowe 959 gylyddon; dengys llawysgrifau Llywelyn Siôn golyddion nad oedd yr enw’n hysbys iddo ef.

27 doethineb  Dilynir Stowe 959; gthg. llawysgrifau Llywelyn Siôn doeth wyneb (darlleniad GGl), nad yw’n rhoi cystal ystyr.

29 o weilch  Unwaith eto dilynir Stowe 959 (o wailch) a chysylltu’r gweilch ag Iarll Herbert yn y llinell nesaf; llai esmwyth, ond nid amhosibl, yw llawysgrifau Llywelyn Siôn oi wailch. Nid oes yr un o’r llawysgrifau yn cefnogi GGl o’i iaith.

29 ei wayw  Cf. Stowe 959 y wayw; gthg. llawysgrifau Llywelyn Siôn au waew (= ‘a’i wayw’).

31 hael  Dilynir Stowe 959; gthg. llawysgrifau Llywelyn Siôn chael; a newidiwyd hael → chael er mwyn rhoi gwell cyfatebiaeth gytseiniol yn y llinell? Gan mai cyfres o enwau sy’n dilyn y cysylltair yn 29–31, mae a hael enw yn rhagori ar a chael enw. Ond o ddarllen yr olaf a’i ddehongli fel ‘derbyn clod’, cf. GLl 20.7–8 Cael enw o ladd celanedd / Â’i wayw glas ac â’i wiw gledd.

32 wrth ddal tŷ  Stowe 959; gthg. llawysgrifau Llywelyn Siôn athal (neu a thal) ty ‘â’th ddal tŷ’ o bosibl yn hytrach nag ‘â thâl tŷ’, cf. 37.22 A daly tŷ, y dulwyd hael.

34 Llanegwestl  Ceir anghysondeb yma o ran ail elfen yr enw: Stowe 959 egwest, llawysgrifau Llywelyn Siôn egwast, LlGC 2021B Egwysl. Egwystl neu Egwestl yw’r ffurf arferol yn nhestunau llawysgrifau’r gogledd-ddwyrain o gerddi Guto i’r abad, ac felly dilynir yma Stowe 959 ond gan adfer yr l derfynol.

34 oll  Darlleniad Llywelyn Siôn; dyll a geir yn Stowe 959, a’r tebyg yw bod y d yn dod o ddiwedd y gair blaenorol (egwest) ac felly nad ffurf ar y gair dull a geir yma.

37 un ddiwyg  Dilynir Stowe 959 vn ddiwig; gthg. llawysgrifau Llywelyn Siôn yn ddiwig.

39 â i’r  Deellir y ferf bresennol yma (cf. C 5.44, LlGC 970E) ac mai camraniad sy’n gyfrifol am y ferf amherffaith yn Stowe 959 ai yr (â i’r → âi i’r).

40 Wentoedd  Dilynir yma’r holl lawysgrifau a’i ddeall yn ffurf luosog Gwent: ond mae’n bosibl y dylid rhannu’r gair, fel y gwneir yn GGl a Huws 1998: 38 a darllen [G]went, oedd. Ymhellach ar Gwentoedd, gw. 40n (esboniadol).

41 Efô o wraidd cyfarwyddyd  Ceir mân wahaniaethau yn y llawysgrifau yma: Stowe 959 yn darllen evo o wraidd kyvarwyddyd (a’r llinell yn wythsill, oni chywesgir evo o yn ddeusill); mae’r llawysgrifau eraill i gyd yn darllen ef o, ond gan roi’r fannod o flaen kyfrwyddyd a chywasgu’r enw hwnnw’n deirsill; ceir cysefin yr enw yn Llst 134 y kyfrwyddyd, a’r ffurf dreigledig yn LlGC 970E a C 5.44 y gyfrwyddyd. Un gair yn unig a geir yn Llst 55 cybharwydhyd. Dilynir yma ddarlleniad Stowe 959, gan gadw’r ffurf bwysleisiol efô (sy’n ateb chwithau yn y llinell nesaf) a chan gywasgu efô o yn ddeusill.

42 gwybodau byd  Ceir y fannod yn Stowe 959 (wyboday r byd) ac nid amhosibl hynny; cf. GLM 69.2 bid bwlch ar wybodau byd.

45 echwynfawr  Dilynir Stowe 959. Parodd y gair anghyfarwydd hwn (gw. 45n (esboniadol)) broblem i’r copïwyr, a’i haddasu’n achwynfawr (Llst 55, C 5.44), a chwynfawr (LlGC 2021B, BL 15004) neu chwynfawr (Llst 134, C 2.40) gan ennill sillaf ychwanegol yn ail hanner y llinell drwy addasu ywch → i chwi.

47 llafuriau gur  Dilynir Stowe 959 llyvyryay gyr; llyfrau gwŷr a awgrymir gan rai o lawysgrifau Llywelyn Siôn (LlGC 970E, C 5.44), ond rhydd hynny linell fer, ac yn LlGC 21290E ychwanegodd y fannod (llyfrau y gwŷr) ac yn Llst ychwanegodd y cysylltair ar ddechrau’r llinell (cf. GGl).

48 a  Dilynir Stowe 959 a chymryd mai cynghanedd draws sydd yn y llinell. Mae’r llawysgrifau eraill i gyd yn darllen lle yn lle’r rhagenw perthynol a, sydd, yn fwy na thebyg, yn ymgais i gryfhau’r gynghanedd. O blaid lle mae’r cymeriad llythrennol, ond gan fod cymeriad synhwyrol cryf yma (drwy fod rhagflaenydd y rhagenw perthynol ar ddiwedd llinell 47) nid oes ei angen.

48 syrthiodd  Gallwn fod yn hyderus mai nodwedd ar iaith copïwyr y De yw’r terfyniad -oedd a geir yn Stowe 959, LlGC 970E, C 5.44, C 2.40. Ymhellach ar y terfyniad, gw. GLMorg 10.42n.

49 enwog  Gthg. Stowe 959 chweg sy’n cynnig darlleniad anos, ond gan fod ei dderbyn yn rhoi llinell fer ac ll heb ei hateb ar ddechrau’r llinell, dilynir y gweddill. Anodd iawn wedyn yw dewis rhwng o enwog farchogion a awgrymir gan LlGC 970E, C 5.44, a enwog o farchogion a awgrymir gan Llst 134. Mae Stowe 959 yn cefnogi’r ail felly fe’i dilynir yma.

50 yr holl  Dilynir Stowe 959; hepgorir y fannod yn llawysgrifau Llywelyn Siôn gan adael y llinell yn fyr o sillaf.

50 fort  fort a geir yn yr holl lawysgrifau ac mae GPC 301 yn nodi bort yn gipair amrywiol ar bord. Mae’r gynghanedd yn gofyn am y ffurf hon yma (onid atebir -t g- gan -d g-), er mai bord sy’n arferol gan Guto (cf. 36 dwyford, a’r canlynol a brofir gan y gynghanedd, 37.69, 38.9, 96.62, &c.)

52 ni ŵyr ddarllain  Cf. Stowe 959; gthg. llawysgrifau Llywelyn Siôn sy’n rhoi ni ddarllenan. Nid oes yr un o’r llawysgrifau yn cefnogi GGl ddarllenai.

53 bennaeth y côr  Dilynir llawysgrifau Llywelyn Siôn a Llst 55 (Llst 55 yn rhoi pennaeth y cor yn unig, heb weddill y llinell); gthg. Stowe 959 by waeth ü kor (‘ba waeth y côr?’) sy’n ddarlleniad anos, ond yn ogystal â rhoi n berfeddgoll yn hanner cyntaf y llinell, nid yw’n rhoi cystal synnwyr (onid mynd yn erbyn ei gais fyddai i Guto awgrymu difaterwch y côr?). Deellir bennaeth y côr yn ddisgrifiad o Dafydd a enwir yn y llinell ganlynol.

57 Saint mynaich  Cf. darlleniad Stowe 959 ssain mynaich; gthg. yr holl lawysgrifau eraill sy’n darllen swnd menych. Deellir saint (ffurf amrywiol ar yr unigol sant, cf. 59.3, 67.47, 70.8, &c.) yn ddisgrifiad o’r Abad Dafydd fel sant i’w fynaich yng Nglyn-y-groes. Mae angen y gytsain derfynol ar gyfer y gynghanedd, ac fe’i cadarnheir, i raddau, gan y ffurf ddistyr swnd a geir yn llawysgrifau Llywelyn Siôn a’r gweddill i gyd. Tybed ai sand (= ‘sant’) a oedd yng nghynsail Llywelyn Siôn a’i fod wedi cymryd mai’r gair Saesneg oedd yno a’i ddiweddaru’n swnd? Fodd bynnag ceir digon o enghreifftiau yng ngwaith Guto o’r clymiad -nt terfynol yn ateb nd yn y gynghanedd: cf. 22.15 Er meddiant Alecsander, 70.50 Dirper sant dair persondod). Mae’r ffurf menych yn amrywiad digon arferol ar mynaich, GPC 2533.

58 i dir  Darlleniad Stowe 959 a llawysgrifau Llywelyn Siôn ac eithrio Llst 134 i dre.

59 ni tharia  Dilynir Stowe 959 nith arya (er bod camraniad yn y llawysgrif); gthg. llawysgrifau Llywelyn Siôn sy’n cynnwys yr -f derfynol ac felly’n rhoi f berfeddgoll yn y llinell. Mae’n fwy tebygol mai berf trydydd unigol sydd yma, fel yn llinell 60.

Cywydd i ofyn am gael benthyg llyfr y Greal yw’r gerdd hon a ganwyd gan Guto ar ran yr Abad Dafydd ab Ieuan o Lyn-y-groes i uchelwr pwerus o’r enw Trahaearn ab Ieuan o Ben-rhos (neu Ben-rhos Fwrdios, gw. llinell 3n) ger Caerllion ar Wysg. Mae strwythur y gerdd yn gymharol syml, a’r bardd yn cyfarch Trahaearn yn ei lais ei hun gan fwyaf, ac yn sôn am Ddafydd, yr eirchiad, yn y trydydd person.

Egyr y cywydd gan gysylltu Trahaearn â’i gartref ym Mhen-rhos, a chan ddefnyddio patronymig llawn y noddwr, yn cynnwys enwau’r tad a’r taid (fel y gwna Lewys Glyn Cothi a Dafydd ab Edmwnd, gw. isod 1, 3–4n). Rhoddir cryn sylw yn rhan gyntaf y gerdd i linach Trahaearn, gan gyfeirio at ei gyndeidiau gweddol agos (Hywel Gam (5n) ac Adam (6n)) yn ogystal â rhai pellach yn ôl yn y gorffennol (Cynfyn a Bleddyn a Blaidd, 8n). Pwysleisir eu cysylltiadau achyddol â rhannau eraill o Gymru: â Gwynedd (drwy fod Blaidd yn hanfod o Fôn, 8n), â Morgannwg (Dy lin o Wysg hyd Lyn-nedd, 9), yn ogystal â’i ddylanwad a’i glod sydd nid yn unig yn ffynnu yng Ngwent a Gwynllŵg ond yn ymestyn i’r De-orllewin i wlad Dewi (14–15). Yn wir ymestyn ei glod ar draws de Cymru o Fryste i Benfro (24), a hyd yn oed o Aberdaugleddau i Gelyddon (25–6) – enghraifft amlwg o or-ddweud os yw Guto’n meddwl am y goedwig yn yr Alban lle y bu i Fyrddin wallgofi (26n)! Y bwriad, mae’n amlwg, yw cyfleu bod Trahaearn yn arweinydd o bwysigrwydd cenedlaethol, gan ei gysylltu ef a’i lys ym Mhen-rhos â’r Brenin Arthur a’i lys gerllaw yng Nghaerllion. Ond ar ôl cysylltu Trahaearn yn gadarn ddigon â Phen-rhos, anodd yw gwybod beth yw ergyd y cwestiwn rhethregol a geir ar ddiwedd y rhan hon: Ai llai a ddaw i’r lle ’dd ych? (20), a’i awgrym fod Trahaearn bellach mewn man gwahanol.

Dyna hefyd yw’r awgrym yn ail ran y cywydd (21–32). Nid â’r De-ddwyrain, ond â’r De-orllewin y cysylltir Trahaearn yma, a hynny yn yr amser presennol. Mynega Guto ei fwriad (gyda’r ferf gyntaf lluosog presennol/dyfodol neu orchmynnol, awn) i fynd i gwrt Trahaearn uwch Hawlffordd, oherwydd, meddai, yno y’ch cair. Sonnir ymhellach am Benfro, Aberdaugleddau, Dyfed ac Arberth, bob tro â berfau presennol neu ddyfodol. Ond os felly go brin y gellir dehongli llinellau agoriadol y gerdd i olygu fod Trahaearn yn disgwyl (aros) am Guto ym Mhen-rhos, er bod hynny’n ddehongliad digon teg. Gwyddom fod daliadau gan Drahaearn yn y ddwy ardal – mae’n mwynhau Glod Dwywent a gwlad Dewi (14) – ac efallai mai ofer yw rhoi gormod o bwys ar ystyr lythrennol y geiriau. (Cf. y modd y mae Guto’n aml yn agor cerdd drwy nodi ei fod am deithio i gartref ei noddwr, er y daw’n amlwg yng nghorff y gerdd mai yng nghartref y noddwr hwnnw y canodd hi.)

Gelwir Trahaearn yn Un o weilch … / Iarll Herbert (29–30) ac yn Llaw a llyfr yr iarll (16). Mae tystiolaeth gyfoes i gadarnhau’r cyswllt clòs a fu rhwng Trahaearn a Wiliam Herbert, iarll cyntaf Penfro, a ddienyddiwyd yn 1469, ac elwodd yn fawr yn sgil ei gefnogaeth i achos yr Iorciaid yng Nghymru. Er enghraifft, fe’i gwelir yn cynyddu’n fawr mewn tir a grym yn dilyn buddugoliaeth Mortimer’s Cross yn 1461: gw. Trahaearn ab Ieuan. Gwyddom hefyd fod Herbert wedi bod yn weithgar iawn yn y De-orllewin yn y chwedegau: tybed ai at y cydweithio hwn y cyfeirir yn llinellau 21–32? Fel y nodwyd bu farw iarll cyntaf Penfro yn 1469, ond ar sail y cyfeiriad at Ddafydd fel abad Glyn-y-groes, mae’n rhaid dyddio’r cywydd hwn ar ôl tua 1480. Mae’r pwyslais cyson ar y presennol/dyfodol yn y rhan hon yn peri anhawster mawr.

Mae’n fwy tebygol felly mai cyfeirio a wna Guto at gefnogaeth Trahaearn i Wiliam Herbert, ail iarll Penfro, mab yr iarll cyntaf. Yn 1479 bu’n rhaid i’r Wiliam hwn gyfnewid iarllaeth Penfro am iarllaeth Huntington, ond gan mai at Iarll Herbert (30) y cyfeirir yma, nid yw’r ffaith honno o bwys. Un anhawster yw’r ffaith nad oes unrhyw dystiolaeth am gydweithio rhwng Trahaearn a’r ail iarll hwn, ond prin yw’r wybodaeth am ei yrfa o’r 1470au, a cherdd Guto yw’r unig dystiolaeth iddo oroesi i’r 1480au (gw. Trahaearn ab Ieuan). Yn sicr nid oedd Trahaearn yn ifanc pan ganodd Guto iddo (fe’i disgrifir fel barwn henllwyd, 55), ac yr oedd Guto ei hun, hefyd, mewn oed, a’i olwg yn dirywio (hen ddall, 62).

Yn nhrydedd ran y cywydd (33–52) try Guto i gyfarch Trahaearn, gan ei gymharu â’r abad: y ddau yn noddwyr hael, yn unffurf eu dull (un ddiwyg) yn enwedig o ran eu haelioni yn darparu gwleddoedd (35–7); y ddau’n ddysgedig, y naill mewn dysgeidiaeth, a’r llall yn nulliau ymarferol y byd (42–3). Yn wir, yr unig wahaniaeth rhyngddynt, meddai Guto, yw eu gwisg a steil eu gwallt (38–9), ac mae’n anodd credu na fwriadwyd hwn yn sylw digrif ar draul yr abad, i apelio at y gynulleidfa yn llys Trahaearn.

Troir yn nesaf at y gwrthrych y mae Guto yn gofyn am gael ei fenthyg ar ran yr abad, sef llyfr hynod o werthfawr am y Greal, yn adrodd am waed yn syrthio yn llys Arthur, a llyfr sy’n deilwng o grefft yr holl Fort Gron, ac un na all y Saeson ei ddarllen. Dangoswyd yn ddiweddar fod yr union lyfr hwn wedi goroesi hyd heddiw a’i fod bellach yn cael ei adnabod fel Pen 11. Awgryma Lloyd-Morgan (1978: 70) fod yr ysgolhaig a’r casglwr llawysgrifau Hopgyn ap Tomas o Ynystawe wedi comisiynu clerc o abaty Sistersaidd megis Nedd neu Fargam i gyfieithu chwedlau’r Greal o’r Ffrangeg – La Queste del Saint Graal a Perlesvaus – ac mai copi yw Pen 11 o’r cyfieithiad gwreiddiol hwnnw (mae rhai gwallau testunol yn profi mai copi ydyw). Awgryma ymhellach fod y cyfieithydd gwreiddiol a’r copïydd wedi cydweithio’n agos iawn: ‘it is possible that two men worked together, the translator, with the French romance before him, writing out a Welsh version which was then handed over to the scribe to copy in his neat hand, this last copy being Peniarth 11’ (ibid. 47).

Copïwyd testun Pen 11 i lawysgrif LlGC 3063E ac allweddol i ni yw’r coloffon canlynol a geir yno sy’n cysylltu Pen 11 â Thrahaearn:

y copi kynttaf a ysgrivennod Master Phylip dawyd o vnic lyfyr y vrdedic ewythr Trahaearn ab Ieuan ab Mauric. Ar llyfyr hwn a beris syr rys vab th[oma]s i esgrivennu ar y gost ehun. Henw yr ysgolhaic ae hysgrivennod. Gwilim vab John vab Gwilim vab Ieuan Vychan vab Jeuan vab Eynyon vab Rys vab Madoc vab Llywelyn vab kedwga[n] vab elystan glodrud.

Fel yr awgryma Lloyd-Morgan (1978: 48), ystyr ‘unig lyfr’ yma yw unig gopi Trahaearn o chwedlau’r Greal, yn hytrach na’r unig lyfr yn ei feddiant (tystia Lewis Glyn Cothi fod nifer o lyfrau gan Drahaearn – GLGC 117.51 dy lyfrau eto yn Gymroaidd). Dywed y coloffon wrthym mai nai Trahaearn, Master Philip Dafydd, oedd y cyntaf i wneud copi o’r llawysgrif hon ym meddiant ei ewythr (gallwn dybio fod copi Master Philip wedi ei golli), ond wedyn comisiynwyd Gwilym ab Ieuan gan Syr Rhys ap Tomas i ysgrifennu’r llyfr hwn, sef LlGC 3063E. Os un copi yn unig a oedd gan Drahaearn o’r Greal, mae’n rhaid mai dyma’r llyfr yr oedd Guto yn ceisio’i fenthyg. Ni wyddom a lwyddodd y cais – mae’r coloffon uchod yn sicr yn awgrymu bod y llyfr yn ôl yn y De yn 1485–1525 pan wnaethpwyd y copi i Syr Rhys ap Tomas. (Awgryma Lloyd-Morgan, ibid. 51, mai Gruffudd Dwnn a geisiodd ddileu’r cyfeiriad at Syr Rhys ap Tomas, er mwyn rhoi’r argraff mai ef ei hun a gomisiynodd y gwaith.)

Diwedda’r cywydd gan ofyn eto i Drahaearn roi benthyg y llyfr hwn i Ddafydd – byddai Dafydd, yn ei dro, o’i dderbyn yn mynd heb fwyd (56). (Gall mai sylw digrif arall ar draul yr abad yw hwn – y gŵr a oedd mor enwog am ei hoffter o fwyd. Â’r llyfr yn ei feddiant byddai bwyd meddyliol i’w gynnal!) Bydd y llyfr yn cael ei ddychwelyd ar ei union, ac os na ddychwelir ef (oni ddêl), addewir y bydd Trahaearn yn cael cadw’r Guto, ef a’i gatel (hynny yw, y bardd a’i holl eiddo) nes y bydd hynny’n digwydd. Go brin y bwriadai Guto gyrchu’r llyfr yn bersonol ac yn llinellau 45–6, lle mae’n gofyn i Drahaearn anfon y llyfr i’r wlad hon yng Nglyn-y-groes, mae’n awgrymu mai yng Nglyn-y-groes ydoedd pan gyfansoddodd y gerdd. Os felly, rhaid cymryd mai datgeiniad a fyddai’n ei chyflwyno’r ar ei ran. Yn wir, gwelwn yn y gerdd hon pa mor anodd yw defnyddio geiriau’r beirdd i benderfynu beth yn union oedd amgylchiadau canu’r cerddi. Nid yw’r ffaith fod Guto yn cyfarch Trahaearn yn uniongyrchol, fel y gwna yn y gerdd hon, yn golygu ei fod ef ei hun yn bersonol wedi gwneud hynny. Ond hyd yn oed os datgeiniad a gyflwynodd y gerdd hon i Drahaearn, gallwn fod yn weddol sicr fod Guto ei hun wedi canu iddo yn y gorffennol: mae’r wybodaeth fanwl sydd ganddo am yrfa a llinach Trahaearn yn awgrymu hynny’n gryf, heb sôn am yr adleisiau o waith noddwyr eraill iddo (cyfeirir at y rhain yn y nodiadau isod). Gan y bu perthynas glòs rhwng Trahaearn a Wiliam Herbert iarll cyntaf Penfro, prif noddwr Guto yn y De-ddwyrain yn y 1450au a’r 1460au, tybed ai yn y cyfnod hwnnw y canodd Guto i Drahaearn ym Mhen-rhos? Tybed, hyd yn oed, ai o dan nawdd Trahaearn ym Mhen-rhos y canodd rai o’i gerddi i Herbert? Erbyn canu’r gerdd hon, a hynny yn y 1480au, fodd bynnag, mae’n debygol iawn fod Trahaearn yn y De-orllewin, yn ardal Hwlffordd, a bod Guto, yn llais ei ddatgeiniad, yn mynegi bwriad i ymweld ag ef yno yn llinellau 21–32. Yr unig ddadl yn erbyn y dehongliad hwn yw’r ffaith fod testun da o’r gerdd wedi goroesi o ardal Pen-rhos, oedd yn gynsail i’r copi ohoni yn Stowe 959 ac yng nghopïau Llywelyn Siôn. (Ymhellach ar hyn, gw. y nodiadau testunol.) Ond eto mae’n ddigon posibl fod y copi wedi ei gludo i Ben-rhos yn ddiweddarach, i brif gartref y teulu, ar ôl marwolaeth Trahaearn o bosibl.

Dyddiad
Fe’i canwyd ar ôl c.1480 pan ddyrchafwyd Dafydd yn abad Glyn-y-groes; cynigir yn betrus c.1480–5.

Golygiadau a chyfieithiad blaenorol
GGl cerdd CXVIII; CTC cerdd 63; Huws 1998: cerdd 5; a cheir cyfieithiad Saesneg yn Price 1952: 269–70.

Mesur a chynghanedd
Cywydd, 62 llinell.
Cynghanedd: croes 66% (41 llinell), traws 18% (11 llinell), sain 14.5% (9 llinell), llusg 1.5% (1 llinell).

1, 3–4 Trahaearn … / … / Ab Ieuan … / Amheurig …  Fe’i cyfarchwyd â’i batronymig llawn gan Lewys Glyn Cothi yntau ar ddechrau ei awdl iddo (GLGC 117.1–2 D’aur ym Trahaearn fyth a drig – i’m byw, / mab Ieuan ap Meurig) a chan Ddafydd ab Edmwnd ar ddechrau ei gywydd iddo yn gofyn mantell, DE LVII.2–3 tyrhayarnn … / ap jevann … / ap meyryg… Felly hefyd yr ymddengys ei enw mewn dogfennau cyfoes: cf. CPR 1461–7, 280 (dan y flwyddyn 1463).

3 rhent  Gair cyffredin gan Guto am dâl: yma taliad y noddwr i’r bardd. Mae’n bosibl mai Llyfr y Greal yw’r taliad mewn golwg.

3 Pen-rhos  Cartref Trahaearn ar gyrion Caerllion (19n). Fel y gwelir o’r nodyn cefndir, mae’n annhebygol mai yma y cyflwynwyd y cywydd hwn i Drahaearn, boed hynny gan Guto’n bersonol neu gan ddatgeiniad. Ymddengys mai yn awdl Lewys Glyn Cothi i Drahaearn y cyfeirir yn gyntaf at y cartref fel Penrhos Fwrdios, GLGC 117.31 ac yn Bradney 1993: 217–18 awgrymir mai Lewys Glyn Cothi a fathodd y cyfuniad, a’r enw Bwrdios, sef ffurf Gymraeg ar Bordeaux (cf. GLGC 91.57 gwin Bwrdios, a gw. EEW 246), yn cyfleu enw da’r llys am ei win a’i letygarwch.

4 wyd  Mae’r gystrawen yn amwys yma. Gellid rhoi coma ar ôl wyd a deall rhent o Ben-rhos … i’m haros yn gyfeiriad penodol at y llyfr y mae Guto am gael ei fenthyg gan y noddwr.

5–6 Yr ail gŵr … / A’r trydydd …  Cyfeirir at ddisgynyddiaeth y tad, Ieuan (3), a’r taid, Meurig (4). Ffordd arall yw o ddisgrifio disgynyddiaeth Trahaearn ei hun drwy’r llinell wrywaidd.

5 Hywel Gam  Hywel Gam ap Dafydd o Ben-rhos, hen daid Trahaearn ar ochr ei daid, Meurig.

6 Adam  Joan ferch Adam o Borthgogof oedd gwraig gyntaf Hywel Gam (a mam Meurig, taid Trahaearn); disgynnai hi o linach Bleddyn ap Maenyrch (gw. 8n), gw. WG1 ‘Bleddyn ap Maenyrch’ 23 a Trahaearn ab Ieuan. Cyfeiriodd Lewys Glyn Cothi yntau at ddisgynyddiaeth Trahaearn o Adam, GLGC 117.8–9 … o Adam lin. / Adam, gwn baham, oedd dy hŷn – fal iarll …

7 cytarniad  Gw. 7n (testunol). Tarddair o darn ydyw, cf. GLGC 117.17–18 a ddyfynnir yn y nodyn canlynol.

7 coed teÿrnaidd  Gw. isod 8n ar Bleddyn, Cynfyn a Blaidd. Pwysleisiodd Lewys Glyn Cothi yntau natur frenhinol llinach Trahaearn, o’i chymharu â llinach ysgwieriaid cyffredin, GLGC 117.17–18 Gwell wyd Trahaearn, darn deyrnaidd, / nog wythwyr a wŷr ysgwieiraidd; felly hefyd Ddafydd ab Edmwnd, DE LVII.1–2 teyrn ymysk trin a mael / tyrhaearnn gwell no r tri hael. Tybed a oedd Guto’n gyfarwydd â cherdd Lewys Glyn Gothi? Yn anffodus nid yw dyddiad y gerdd honno’n hysbys.

8 Cynfyn  Roedd Cynfyn ap Genillin yn gyndaid i Drahaearn (ar ochr Hywel Gam, 5n); am yr ach, gw. Trahaearn ab Ieuan o Ben-rhos. Ond efallai mai at Gynfyn ap Gwerystan y cyfeirir, ac mai ei fab, Bleddyn ap Cynfyn, yw’r Bleddyn yn y llinell hon. Mae’r cyfeiriad at [g]oed teyrnaidd Trahaearn yn awgrymu mai cyndeidiau brenhinol sydd gan Guto mewn golwg yma, a byddai Bleddyn ap Cynfyn a’i dad, Cynfyn ap Gwerystan, yn gymwys i’w galw’n frenhinol (ac yr oedd iddynt gysylltiad â Gwynedd a Phowys, cf. 10n). Pwysleisiodd Lewys Glyn Cothi yntau’r ffaith fod Trahaearn yn disgyn o linach frenhinol Gwynedd yn ogystal â Gwent, GLGC 11.11–12 o Went y doi’n gynta’ dyn, / ac o Wynedd eginyn, cf. isod 10 Dy genedl, Deau a Gwynedd a cf. 7n coed teÿrnaidd. Fodd bynnag, nid yw disgynyddiaeth Trahaearn o Gynfyn ap Gwerystan a Bleddyn ap Cynfyn yn eglur.

8 Bleddyn  Un ai Bleddyn ap Maenyrch (gw. y nodyn blaenorol) neu Fleddyn ap Cynfyn, tywysog Powys a Gwynedd yn yr unfed ganrif ar ddeg, er nad yw mor hawdd olrhain llinach Trahaearn ato ef.

8 Blaidd  Cyfeiria Lewys Glyn Cothi, Dafydd ab Edmwnd a Hywel Swrdwal at Ririd Flaidd, arglwydd Penllyn yn y ddeuddegfed ganrif, yng nghyswllt achau Trahaearn a’i frawd Gruffudd, ond ni lwyddwyd i olrhain y cysylltiad yn achresi WG1: GLGC 117.9–10 Adam, gwn baham, oedd dy hŷn – fal iarll, / Rhirid Flaidd o Benllyn, ibid. 55–6 dy aur a roddaist yn awduraidd – rym / er dy foli ym, ŵyr Ririd Flaidd (ŵyr = ‘disgynnydd’ yma); DE LVII.13–14 wyr [r]irid vlaidd eryrawl / ny by yn vyw neb vn vawl; GHS 8.15–16 Aeth, Ririd, o’th orwyrion, / Flaidd, un hael, y flwyddyn hon. Ond fel y sylwir yn GHS 8.15–16n, gan ddilyn DWH i: 97, mae’n debygol mai camgymeriad yw cyfeiriad y beirdd hyn at Ririd Flaidd, ac mai Blaidd yn syml oedd enw’r cyndad, fel y cyfeiria Guto ato yma, sef Blaidd ab Elfarch. Yr oedd Gruffudd ap Hywel, taid Hywel Gam (5n) yn briod â Jonet ferch Gronwy ap Cathaearn ap Blaidd ab Elfarch a gysylltid hefyd â Phen-rhos. Gw. WG1 ‘Rhys Goch Ystrad Yw’ 8, 10 a ‘Blaidd ab Elfarch’ (gthg. Bradney 1993: 220 sy’n nodi mai Goronwy ap Goronwy ap Rhirid Flaidd oedd enw ei thad). Mae’n ddigon posibl mai’r Blaidd hwn, a ddeuai’n wreiddiol o Fôn (WG1 ‘Blaidd ab Elfarch’), a ystyrid genedlaethau’n ddiweddarach yn sylfaenydd y llys ym Mhen-rhos.

9 Wysg  Safai Pen-rhos, cartref Trahaearn, ger Caerllion ar lan afon Wysg, cf. GLGC 117.5–8 O frig cyff bonheddig hen / yr oeddych ac o’i wreiddyn; / o gerllaw tref Gaerllion, o deml Wysg o Adam lin.

9 Wysg hyd Lyn-nedd  Sef tiriogaeth Morgannwg, o afon Wysg yn y dwyrain hyd at Lyn-nedd yn y gorllewin, cf. GGLl 9.23–6 Dinag bobl doniog, bybyr / O dir Gwent, lle mae da’r gwŷr, / Hyd, lle medry ehedeg, / Glyn Nedd, bro teyrnedd teg (mewn cywydd i’r haul ac i Forgannwg).

10 Dy genedl, Deau a Gwynedd  Roedd y beirdd yn awyddus iawn i bwysleisio cyswllt achyddol teulu Trahaearn â Gwynedd, ac i’w gyflwyno fel arweinydd cenedlaethol: cf. GLGC 117.11–12 o Went y doi’n gynta’ dyn, / ac o Wynedd eginyn, 117.41 [l]lew Gwyndodaidd. Hanai Blaidd ab Elfarch (8n), cyndaid Trahaearn, yn wreiddiol o Fôn.

12 Dy ddiwedd byd fo Dydd Barn  Hynny yw, boed i ti fyw tan ddiwedd y byd, sef pan fydd Dydd y Farn; cf. TA LVII.18 Nid diwedd byd hyd dydd barn; GLM XXV.77 Dydd barn, pan fo diwedd byd.

14 Dwywent  Sef Gwent Is Coed a Gwent Uwch Coed, felly ffordd o ddweud ‘Gwent gyfan’ (cf. 40 Gwentoedd).

14 gwlad Dewi  Sef Dyfed, cf. 21–32 isod am gyswllt Trahaearn â’r De-orllewin.

15 llygad  Am yr ystyr ‘arweinydd’, hynny yw, un sydd fel llygad i’w wlad, gw. GPC 2261 d.g. llygad (c). Cf. GLl 26.9–10 Un llaw a dyf yn lle’i dad / O Waunllŵg a’i un llygad (am Rys ap Dafydd Goch o Wynllŵg).

15 Gwaun Llŵg  Un o’r amrywiol ffurfiau ar enw Gwynllŵg, cantref rhwng afonydd Wysg a Rhymni a ystyrid yn draddodiadol yn rhan o Forgannwg, yn hytrach na Gwent, gw. WATU 281, a cf. 18a.20n Gwenllwg. Roedd y cantref yn un o arglwyddiaethau’r Mers, a’i chanolfan yng Nghasnewydd. Fe’i henwyd ar ôl Gwynllyw Sant (Gwynllŵg o Gwynllyw-iog), ond Gwaunllŵg yw’r ffurf arferol ar yr enw gan Gywyddwyr y bymthegfed ganrif ‘implying a popular derivation from the common noun “gwaun” ’, Evans 2008: 283 a cf. Morgan 2005: 217–18 d.g. Wentlooge: Gwynllŵg. Fe’i rhennir yma’n ddau air oherwydd y gynghanedd. Gw. ymhellach 18a.20n.

16 llaw a llyfr  Ar ystyron ffigurol llaw ‘awdurdod, rheolaeth, llywodraeth, … gofal, nawdd’, &c., gw. GPC 2104 d.g. llaw¹ (b), a llyfr am ffynhonnell gwybodaeth neu awdurdod, gw. ibid. llyfr¹ (b).

16 yr iarll  Un ai Wiliam Herbert, iarll cyntaf Penfro, gŵr y bu Trahaearn ab Ieuan yn cydweithio’n agos gydag ef yn y 1460au, neu ei fab, yr ail iarll, y cyfeirir ato yn llinell 30 isod.

17 gwybodau  Cf. y llinell flaenorol lle cyfeiriwyd at Drahaearn fel llyfr; gellid hefyd ddeall gwybodau yma fel ‘cwrteisi, boneddigrwydd’, &c., ond ymddengys fod gan Drahaearn enw am ei ddysg, cf. GLGC 117.27 [Yr wyt Trahaearn …] yn llawn gwybodau. Gw. GPC 1745.

18 gynt … a borthaist  Cyfeirir at gynhaliaeth Trahaearn i westeion yn y gorffennol yn ei lys ym Mhen-rhos a phan dderbyniodd ef ei hun nawdd gan Drahaearn yno, o bosibl yn y cyfnod pan oedd hefyd yn derbyn nawdd gan Wiliam Herbert, iarll cyntaf Penfro, yn Rhaglan.

19 llaw Nudd  Sef un a chanddo law Nudd ap Senyllt, un o Dri Hael Ynys Prydain, felly un haelionus; gw. TYP³ 5–6, 464–6 a WCD 509; y ddau arall oedd Rhydderch Hael a Mordaf Hael.

19 Caerlleon  Caerllion ar Wysg, sef tref ac arglwyddiaeth yng nghwmwd Edeligion, nepell o Ben-rhos. Yn ‘Brut y Brenhinedd’ nodir mai yma yr oedd llys y Brenin Arthur, a gwneir yn fawr o hynny gan Guto yn y gerdd hon yng nghyswllt Llyfr y Greal sy’n adrodd helyntion gwŷr Arthur yn ceisio dod o hyd i’r Greal Sanctaidd.

21 cwrt  Fel llys, gall gyfeirio at gartref noddwr neu at lys barn. Ar ôl cyfeirio at haelioni Trahaearn fel un a roddai groeso hael i westeion, dichon mai’r ystyr gyntaf sydd i’r gair yma a bod cymharu’r llys hwnnw ag uchelffair yn awgrymu bwrlwm y lle. Mae Lewys Glyn Cothi yntau’n defnyddio’r gair cwrt yng nghyswllt ei gartref, GLGC 117.49.

22 Hawlffordd  Hen ffurf ar enw Hwlffordd, Saesneg Haverfordwest, yng nghantref Rhos yn sir Benfro. Ymddengys mai cyfuniad o’r elfennau hæfer ‘gafr, bwch gafr’, &c. + ford ‘rhyd’ yw’r enw Saesneg hwn (Charles 1992: 643). Dichon fod y ffurf Ha6rfort ‘Hawrffordd’ a gafwyd gan Brydydd y Moch (fl. c.1174–1220) yn adlewyrchu ynganiad Cymry o’r enw ar y pryd, GLlLl 25.24, 26.59. Drwy ddadfathiad troes yr r yn l (cf. r ..r → r..l yn corner → cornel) gan roi Hawlffordd a symleiddwyd yn ei dro yn Hwlffordd.

24 O Frysto i Benfro bant  Cf. Lewys Glyn Cothi am ehangder awdurdod Gruffudd ap Niclas, GLGC 16.72–3 Eryr Caerfyrddin, mae’i warant – efô / o Frusto i Benfro bant (mewn awdl a ganwyd cyn c.1450–3, gw. ibid. 528, rai blynyddoedd cyn i Guto ganu’r cywydd hwn felly). Ar y ffurf Brusto/Brysto, gw. EEW 129–30; cf. DN XIV.44–5 Kaer vawr Ystwyth, Kaer Vrystaw. / Jarll vo ar Frysto … (i Siasbar Tudur). Roedd Bryste’n borthladd pwysig yn yr Oesoedd Canol. Dichon mai cyfeirio at y dref a wna Penfro, yn hytrach na’r cantref o’r un enw.

25–6 O Aber … / Daugleddau hyd Gelyddon  Cyfeiriad arall at ehangder grym Trahaearn, o Aberdaugleddau yn y De-orllewin hyd at Gelyddon yng ngorllewin yr Alban: ceir yr un trawiad gan Ddafydd Nanmor, DN 37 o gelyddon hyd gleddav, a chan Lewys Morgannwg, GLMorg 66.25–6 Ofn arth Deheubarth o’i haber, – Dau Gledd, / Hyd Gelyddon ofner. Fel pegwn gogleddol pell y cyfeiria’r beirdd at Gelyddon yma, yn hytrach na’r goedwig y dihangodd Myrddin iddi yn ei orffwylltra yn dilyn brwydr Arfderydd (traddodiad a oedd yn hysbys i Guto fel y gwelir yn 24.62–6). Ymhellach ar Gelyddon, gw. Clarke 1968–70: 191–201.

30 Iarll Herbert  Mae’n deybg mai cyfeiriad yw hwn at Wiliam Herbert, mab Wiliam Herbert, iarll cyntaf Penfro. Gw. y nodyn cefndir uchod.

30 Arberth  Enw ar dref a chantref ym Mhenfro: gw. Charles 1992: 462–569, ac ar y dref a chyfeiriadau at ei chastell, ibid. 530–1.

33 abad  Dafydd ab Ieuan (36), abad Glyn-y-groes o c.1480 hyd at c.1503.

34 Llanegwestl  Un o’r ffurfiau cyffredin gan Guto am Lyn-y-groes, gw. 105.44n.

35–6 Un gost gwin a rhost …. / … chwi a Dafydd  Brawddeg enwol: chwi a Dafydd yw’r goddrych, a Un gost gwin a rhost yw’r dibeniad, sef y disgrifiad ohonynt.

36 Dafydd  Yr Abad Dafydd ab Ieuan o Lyn-y-groes, gw. 33n.

37 dwyallt  At yr Abad Dafydd y cyfeirir yn y cwpled hwn, ac felly’r ddwy allt yw’r rhai y lleolir abaty Glyn-y-groes rhyngddynt, sef Bron Hyrddin i’r gorllewin a Rhiwfelen i’r dwyrain.

40 Gwentoedd  Cyfeiria’r beirdd yn aml at ddwy ran Gwent (Is Coed ac Uwch Coed) fel Gwentoedd – ffordd arall o ddweud Gwent gyfan, cf. GLMorg 28.67–8 Dwg Wentoedd, da yw gantun, / At ein iarll; doed Deau’n un (am Syr Wiliam Morgan, Pen-coed).

41 gwraidd cyfarwyddyd  Anodd yn aml yw penderfynu ar union ystyr cyfarwyddyd: cf. GPC 686 ‘arweiniad, hyfforddiant; … gwybodaeth, dysg… medrusrwydd, celfyddyd, crefft’. Yn y cwpled hwn priodolir cyfarwyddyd i’r abad, a [g]wybodau byd i Drahaearn. Dichon mai ‘dysgeidiaeth’ grefyddol yw’r ystyr yma, mewn cyferbyniad â dysg mwy ymarferol a bydol Trahaearn. Cymerir mai ‘hanfod dysg’ yw [g]wraidd cyfarwyddyd, cf. GO XLII.31–2 Aeth fo gida chyfraith fyd / I wreiddyn pob cyfrwyddyd; GHS 9.21–2 Aeth i’r pridd, oddi eithr pryd, / Wreiddyn y cyfarwyddyd.

45 echwynfawr  Ar echwyn ‘benthyg, yr hyn a fenthycir’, gw. GPC 1162 d.g. echwyn¹. Fel enw gwrywaidd y’i diffinnir yno’n unig, felly deellir echwynfawr yn ansoddair cyfansawdd (yn llythrennol ‘mawr y benthyg’) er aralleirio ag enw.

47 llyfr y gwaed  Sef Llyfr y Greal. Mae cysylltiad amlwg rhwng y Greal a gwaed Crist, gan fod y chwedlau yn cysylltu’r Greal â’r llestr y casglodd Joseff o Arimathea waed y Crist croeshoeliedig ynddi. Dywedodd Dr Ceridwen Lloyd-Morgan wrthyf (gohebiaeth bersonol) fod nifer o gopïwyr y chwedlau, yn enwedig yn y bedwaredd ganrif ar ddeg a’r bymthegfed ganrif, wedi troi Sain(t) Graal/Greal yn Sang Real sef ‘gwaed brenhinol’. Gwelir yr un duedd, medd, gan gopïwyr o Gymry.

50 Bort Gron  Sef marchogion Bord Gron y Brenin Arthur.

51 yn llaw Frytwn  Dichon mai ‘ym meddiant’ yw ystyr yn llaw yma; diweddarach yw’r ystyr ‘yn llawysgrifen’ yn ôl tystiolaeth GPC 2104 llaw¹ (e).

52 llin Hors  Sef y Saeson, cf. 21.60 plant Hors. Yn yr ‘Historia Brittonum’ adroddir sut y bu i’r Sacsoniaid Hengist a Hors gael caniatâd i ymsefydlu ym Mhrydain gan Wrtheyrn: gw. TYP³ 398.

52 darllain  Awgrymir gan Lloyd-Morgan (1978: 52) mai llyfr i’w ddarllen yn breifat oedd fersiwn Cymraeg Llyfr y Greal, yn hytrach nag un i gynulleidfa wrando arno’n cael ei ddarllen allan yn uchel fel y fersiynau Ffrangeg: SG 172.30–2 Ac na vit drwc gan darlleodron y llyfyr hwnn yr na metrwyfi gaffael henweu kymraec ar y rei ffrenghic, ‘Consequently, whereas in the case of the Perlesvaus and Queste it should be borne in mind that at least some of those who became familiar with the romances heard them read aloud, Y Seint Greal must have been destined for a public which would have read it in manuscript.’

54 Dafydd  Cf. 36n.

54 Ifor  Sef Ifor ap Llywelyn, Ifor Hael, noddwr Dafydd ap Gwilym a’r delfryd o’r noddwr hael. Disgrifiodd Lewys Glyn Cothi yntau Drahaearn fel un Iforaidd, GLGC 117.42. Yr oedd cartref Ifor yng Ngwernyclepa, Basaleg, ychydig i’r de-orllewin o Ben-rhos. Gw. Rees 1951: 48.

55 barwn henllwyd  Disgrifiad o Drahaearn, a fyddai wedi bod yn hen ŵr erbyn y 1480au.

57 saint  Fe’i hyngenir ‘saind’ ar gyfer y gynghanedd, cf. 57n (testunol).

58 Sain Greal  Yr enw ar y llyfr yn cynnwys chwedl y Greal Sanctaidd; gw. y drafodaeth uchod.

58 Iâl  Y cwmwd y lleolir abaty Glyn-y-groes ynddo.

61 catel  ‘Eiddo, da symudol, taclau, offer, defnydd’, GPC 440.

Llyfryddiaeth
Bradney, J.A. (1993), A History of Monmouthshire, Vol 3: The Hundred of Usk (part 2) (Cardiff)
Charles, B.G. (1992), Place-names of Pembrokeshire (Aberystwyth)
Clarke, B. (1968–70), ‘Calidon and the Caledonian Forest’, B xxiii: 191–201
Evans, D.F. (2008), ‘ “Talm o Wentoedd”: The Welsh Language and its Literature, c.1070–c.1530’, R.A. Griffiths et al. (eds.), The Gwent County History, 2: The Age of the Marcher Lords, c.1070–1536 (Cardiff), 280–308
Huws, B.O. (1998), Detholiad o Gywyddau Gofyn a Diolch (Caernarfon)
Lloyd-Morgan, C. (1978), ‘A Study of Y Seint Greal in relation to La Queste del Saint Graal and Perlesvaus’, D.Phil. Oxon 1978
Lloyd-Morgan, C. (1986), ‘Perceval in Wales: Late Medieval Welsh Grail Traditions’ yn C.E. Pickford et al. (eds.), The changing face of Arthurian Romance (Bury St Edmunds)
Morgan, R. (2005), Place-names of Gwent (Llanrwst)
Price, G.V. (1952), Valle Crucis Abbey (Liverpool)
Rees, W. (1951), An Historical Atlas of Wales from Early to Modern Times (Cardiff)

This poem was composed by Guto on behalf of Abbot Dafydd ab Ieuan of Valle Crucis to request the loan of a book from Trahaearn ab Ieuan of Pen-rhos (or Ben-rhos Fwrdios, see line 3n) near Caerleon. The structure of the poem is simple, with the poet addressing Trahaearn mainly in his own voice, and referring to Dafydd in the third person.

In the opening lines, Guto associates Trahaearn with his home in Pen-rhos. He uses the patron’s full patronymic, including the names of his father and grandfather (as did Lewys Glyn Cothi and Dafydd ab Edmwnd in their poems to him, see below 1, 3–4n). Trahaearn’s lineage is given much attention in the first part of the poem, including fairly close ancestors (Hywel Gam (5) and Adam (6)) as well as some futher back in the past (Cynfyn and Bleddyn and Blaidd, 8). His genealogical associations with other parts of Wales are mentioned: with Gwynedd (Blaidd came from Anglesey, 8n), and Morgannwg (Dy lin o Wysg hyd Lyn-nedd, 9). His influence and fame will not only prosper in Gwent and Gwynllŵg, but will extend to wlad Dewi ‘the land of St David’ (14–15) in the South-west. Indeed his fame extends across the whole of south Wales, from Bristol to Pembroke (24), and even from Milford Haven to Caledon (25–6), – an example of hyperbole, if Guto is thinking here of the forest in Scotland where Merlin became mad (26n)! It is Guto’s clear intention to portray Trahaearn as a leader of national importance, associating him and his court at Pen-rhos with King Arthur and his court nearby at Caerleon. However, Guto brings this opening section of the poem to a close by asking rhetorically: Ai llai a ddaw i’r lle ’dd ych? ‘do fewer people come now to where you are?’ (20), suggesting that Trahaearn is now somewhere else, and not at Pen-rhos.

Indeed, that suggestion is given further credence in the second part of the poem (21–32). Here Trahaearn seems to be associated with the South-west rather than with the South-east, and the present tense verbs suggest that this was true at the time of the poem’s composition. Guto expresses his intention (with the first person plural present/future or imperative verb, awn), to go to Trahaearn’s court ‘above Haverfordwest’, because, he says, yno y’ch cair ‘there you are found’. He also mentions Pembroke, Milford Haven, Dyfed and Narberth, each time in the present/future tense. If so, it’s unlikely that we should understand the opening lines of the poem to mean that Trahaearn is expecting (aros) Guto in Pen-rhos, which would be a viable interpretation. However, we know that Trahaearn had land in both areas – he enjoys Glod Dwywent a gwlad Dewi ‘the praise of both regions of Gwent and the land of St David’ (14) – and perhaps it’s futile to place too much store on the literal meaning of the poet’s words. (Cf. the way Guto often opens a poem by stating his intention to travel to his patron’s house, even though it becomes obvious during the course of the poem that he is already there.)

Trahaearn is described as Un o weilch … / Iarll Herbert ‘one of Earl Herbert’s hawks’ (29–30) and as Llaw a llyfr yr iarll ‘the earl’s hand and book’ (16). There is contemporary evidence to confirm the close connection between Trahaearn and William Herbert, first earl of Pembroke, who was executed in 1469, and he profited immensely from the support he gave to the Yorkist cause in Wales. For example, we see his land and power increasing following the victory at Mortimer’s Cross in 1461: see further Trahaearn ab Ieuan. We also know that Herbert was very active in the South-west in the 1460s: is Guto referring in lines 21–32 to collaboration from this period? However, as noted above, the first earl of Pembroke died in 1469, but Guto’s poem must date from after c.1480, since he refers to the abbot of Valle Crucis abbey as Dafydd. The constant use of present/future verbs in this section does cause difficulty with the interpretation.

It’s more likely therefore that Guto is actually referring to Trahaearn’s support for William Herbert, second earl of Pembroke, the first earl’s son. In 1479 this William had to exchange the earldom of Pembroke for that of Huntington, but that has no bearing on the problem as he is referred to simply as Iarll Herbert ‘Earl Herbert’ (30) here. There is no evidence of any cooperation between Trahaearn and the second earl, but we have hardly any references to him from the 1470s, and Guto’s poem is the only evidence that he survived as late as the 1480s (see Trahaearn ab Ieuan). We can be certain that Trahaearn was an old man when Guto sang to him (he is described as a ‘grey-haired baron’, 55), and Guto himself was also an old man whose eyesight was failing (hen ddall ‘blind old man’, 62).

In the third section of the poem (33–52) Guto greets Trahaearn, comparing him with the abbot: both are generous patrons, their manner is similar (un ddiwyg) especially as regards their generosity in preparing feasts (35–7); both are learned, the one in religious learning or scholarship, and the other in the more practical worldly knowledge (42–3). Indeed, the only difference between them, says Guto, is their dress and their hairstyle (38–9), which is surely a humorous remark intended to appeal to the audience at Trahaearn’s home.

Next, Guto turns his attention to the loan item he’s requesting on behalf of Abbot Dafydd, namely an extremely valuable book of the Grail, recounting tales about blood being shed in Arthur’s court, a book which matches the skill ‘of all the Round Table’ (50), and one which no Englishman can read. It has been shown recently that the exact book requested here has survived, and that it is now called Pen 11. Ceridwen Lloyd-Morgan (1978: 70) has argued convincingly that the scholar and collector of manuscripts, Hopgyn ap Tomas of Ynystawe, had commissioned a clerk in a Cistercian monastery such as Neath or Margam to translate the tales of the Grail from the French – La Queste del Saint Graal and Perlesvaus – and that Pen 11 is a copy of that original translation (with certain textual errors proving that the scribe was copying from a written exemplar). She further argues that the original translator and copyist worked closely together: ‘it is possible that two men worked together, the translator, with the French romance before him, writing out a Welsh version which was then handed over to the scribe to copy in his neat hand, this last copy being Peniarth 11’ (ibid. 47).

The text of Pen 11 was later copied into LlGC 3063E and the following colophon is crucial in proving the connection between Pen 11 and Trahaearn:

y copi kynttaf a ysgrivennod Master Phylip dawyd o vnic lyfyr y vrdedic ewythr Trahaearn ab Ieuan ab Mauric. Ar llyfyr hwn a beris syr rys vab th[oma]s i esgrivennu ar y gost ehun. Henw yr ysgolhaic ae hysgrivennod. Gwilim vab John vab Gwilim vab Ieuan Vychan vab Jeuan vab Eynyon vab Rys vab Madoc vab Llywelyn vab kedwga[n] vab elystan glodrud.

the first copy written by Master Phylip Dafydd from the only book of his honourable uncle Trahaearn ab Ieuan ap Meurig. And Sir Rhys ap Thomas caused that book to be written at his own cost. The name of the scholar who wrote it: Gwilym fab John fab Gwilym, &c.

As Lloyd-Morgan suggests (1978: 48), the meaning of ‘only book’ here is the only copy Trahaearn had of the Grail legends, rather than the only book he had in his possession (Lewis Glyn Cothi proves that Trahaearn did indeed have many books – GLGC 117.51 dy lyfrau eto yn Gymroaidd ‘your books as well are Welsh’). The colophon tells us that Trahaearn’s nephew, Master Philip Dafydd, was the first to copy this manuscript (this original copy made by Master Philip has been lost), but then Sir Rhys ap Thomas commissioned Gwilym ab Ieuan to write ‘this book’ (llyfr hwn) for him, namely LlGC 3063E. If it is true that Trahaearn had only one copy of the Grail book, this must be the book that Guto was trying to borrow on behalf of the abbot. We don’t know whether the request was successful – the colophon above certainly suggests that the book had been returned to the South by 1485–1525 when the copy was made for Sir Rhys ap Tomas. (Lloyd-Morgan, ibid. 51, suggests that it was Gruffudd Dwnn who attempted to erase the reference to Sir Rhys ap Tomas, so that he could give the impression that it was he himself who had commissioned the work.)

The poem ends with a request to borrow the book on behalf of Abbot Dafydd – and Guto claiming that Dafydd would happily to go without without food if he were to receive it (56). (This may be intended to be another humorous remark at the abbot’s expense, he being so famous for his love of food! With the book in his possession, he would have plenty of intellectual food to keep him going.) Guto promises that the book will be returned immediately, and if not (oni ddêl), that Trahaearn will be allowed to keep Guto and all his possessions (Guto, ef a’i gatel) until that happens. It is hardly likely that Guto intended to fetch the book personally and in lines 45–6 he asks Trahaearn to send (anfon) the book ‘to this country’ (i’r wlad hon) which gives the impression that Guto was in Valle Crucis when he composed the poem. We must therefore presume that it was recited by a third party. But even if we accept that it’s unlikely that Guto actually addressed this poem to Trahaearn in person, we can be quite sure that he had been patronized by him in the past: Guto has detailed knowledge of Trahaearn’s lineage, and there are echoes in his poem of lines from some of his contemporaries’ poems for Trahaearn (attention is drawn to these in the notes below). Was it in the late 1450s and 1460s that Guto visited Trahaearn, at Pen-rhos, when indeed there was a close relationship between Trahaearn and his most famous patron in the South-east, William Herbert (the first earl of Pembroke)? Is it possible, even, that Guto composed some of his poems for William Herbert under Trahaearn’s patronage at Pen-rhos? However, by the time this poem was sung, in the 1480s, it seems probable that Trahaearn was in the South-west, near Haverfordwest, and that Guto, in the voice of his reciter, is voicing his intention to visit him there in lines 21–32. Perhaps the strongest argument for placing the performance of this poem at Pen-rhos (be that by Guto or by a reciter on his behalf) is the fact that a very good copy of the text itself was in south-east Wales early in its history: it is ultimately from that copy that the text in Stowe 959 derives, as well as Llywelyn Siôn’s versions. (See ‘The manuscripts’ below.) But again, it’s quite possible that the manuscript was taken to Pen-rhos later, to the family’s main home, following Trahaearn’s death.

Date
The poem was sung when Dafydd ab Ieuan was abbot of Valle Crucis abbey (c.1480 onwards); I tentatively suggest c.1480–5.

The manuscripts
The text occurs in 13 manuscript copies. There is hardly any variation between them, and we can assume that they all derive from one common source. This was a southern manuscript, which displayed some rather unusual linguistic or orthographical practices (e.g. ai, au for ei, eu when accented, as in Amhairig, Iauan, bairw, gwraiddiodd, &c.). Three branches derive from this source: Stowe 959; ii. Llst 55; iii. the manuscripts of Llywelyn Siôn (the rest derive directly or indirectly from Llywelyn Siôn’s manuscripts). Only a few lines are given in Llst 55, and the readings usually, but not always, agree with Stowe 959 against those of Llywelyn Siôn. Stowe 959 and Llst 55 therefore probably derive independently from the source.

The editors of GGl did not use Stowe 959, and relied heavily on Llywelyn Siôn’s manuscripts. Stowe 959 usually provides texts of inferior quality: in the case of poems composed or performed originally in north Wales, (e.g. poem 106) it is obvious that there was a long history of transmission before they found their place in the manuscript. However, in the case of this poem it is possible that its copy derives from a written copy from south-east Wales. Trahaearn was a literate man and a collector of books, and we can assume that he would have kept a written copy of Guto’s poem (and it is possible, of course, that Guto had sent a written copy of the cywydd with a datgeiniad ‘reciter’).

Stemma

Previous editions and translation
GGl poem CXVIII; CTC poem 63; Huws 1998: poem 5; there is an English translation in Price 1952: 269–70.

Metre and cynghanedd
Cywydd, 62 lines.
Cynghanedd: croes 66% (41 lines), traws 18% (11 lines), sain 14.5% (9 lines), llusg 1.5% (1 line).

1, 3–4 Trahaearn … / … / Ab Ieuan … / Amheurig …  He is also addressed with his full patronymic by Lewys Glyn Cothi at the beginning of his ode to him (GLGC 117.1–2 D’aur ym Trahaearn fyth a drig – i’m byw, / mab Ieuan ap Meurig ‘Your gold, Trahaearn, will always be mine as long as I live, / son of Ieuan ap Meurig’) and by Dafydd ab Edmwnd at the beginning of his cywydd requesting a mantle, DE LVII.2–3 tyrhayarnn … / ap jevann … / ap meyryg… That is also how his name appears in contemporary records: cf. CPR 1461–7, 280 (under the year 1463).

3 rhent  A word often used by Guto for ‘payment’: here the patron’s payment to the poet. It is possible that Guto is thinking about the Book of the Grail as the payment here.

3 Pen-rhos  Trahaearn’s home, located near Caerleon (19n). It is unlikely that it was here that the poem was addressed to Trahaearn, be that by Guto personally or by means of a datgeiniad ‘reciter’ (see the background note). It would seem that Lewys Glyn Cothi was the first to refer to Pen-rhos as Penrhos Fwrdios, GLGC 117.31, and in Bradney 1993: 217–18, it is suggested that Lewys Glyn Cothi coined the phrase, with Bwrdios being the Welsh form of Bordeaux (cf. GLGC 91.57 gwin Bwrdios ‘wine of Bordeaux, and see EEW 246), conveying the court’s reputation for fine wine and hospitality.

4 wyd  A comma could be placed after wyd and rhent o Ben-rhos … i’m haros understood as reference to the loan Guto hopes to obtain from his patron.

5–6 Yr ail gŵr … / A’r trydydd …  A reference to the lineage of Trahaearn’s father, Ieuan (3), and grandfather, Meurig (4): another means of describing Trahaearn’s own descent through the male line.

5 Hywel Gam  Hywel Gam ap Dafydd of Pen-rhos, Trahaearn’s great-grandfather on the side of his grandfather, Meurig.

6 Adam  Joan daughter of Adam of Porthgogof was the first wife of Hywel Gam (and the mother of Meurig, Trahaearn’s grandfather); she descended from the lineage of Bleddyn ap Maenyrch (see 8n), see WG1 ‘Bleddyn ap Maenyrch’ 23 and Trahaearn ab Ieuan. Lewys Glyn Cothi also referred to Trahaearn’s descent from Adam, GLGC 117.8–9 … o Adam lin. / Adam, gwn baham, oedd dy hŷn – fal iarll ‘… from the line of Adam. / Adam, I know how, was your ancestor like an earl.’

7 cytarniad  A derivative of darn ‘part, section’, cf. GLGC 117.17–18 which is qwuoted in the following note.

7 coed teÿrnaidd  See 8n on Bleddyn, Cynfyn and Blaidd. Lewys Glyn Cothi also emphasized the royal nature of Trahaearn’s lineage, as compared with the lineage of common squires, GLGC 117.17–18 Gwell wyd Trahaearn, darn deyrnaidd, / nog wythwyr a wŷr ysgwieiraidd ‘You are better, Trahaearn, kingly your part, / than eight men of the squirely type’; Dafydd ab Edmwnd also claims that he is teyrn ymysk trin a mael / tyrhaearnn gwell no r tri hael ‘a king in the midst of battle and a prince, / Trahaearn who is better than the Three Generous Men’, DE LVII.1–2. Was Guto acquainted with Lewys Glyn Gothi’s poem? Unfortunately the date of that poem is not known.

8 Cynfyn  Cynfyn ap Genillin was Trahaearn’s ancestor on Hywel Gam’s side (5n): for the lineage, see Trahaearn ab Ieuan of Pen-rhos. But it may be that Guto is referring to Cynfyn ap Gwerystan, and that Bleddyn is his son, Bleddyn ap Cynfyn (who is associated with the kingdoms of Gwynedd and Powys). The reference to Trahaearn’s coed teyrnaidd ‘royal trees’ suggests that Guto has ancestors of kingly descent in mind, and Bleddyn ap Cynfyn and his father Cynfyn ap Gwerystan would merit being called ‘kingly’. Lewys Glyn Cothi also emphasized the fact that Trahaearn descended from the royal line of Gwynedd as well as that of Gwent, GLGC 11.11–12 o Went y doi’n gynta’ dyn, / ac o Wynedd eginyn ‘in the first place you are a man from Gwent, / and from the scions of Gwynedd’, cf. line 10 below, Dy genedl, Deau a Gwynedd ‘your kindred is both of the South and of Gwynedd’, and cf. 7n coed teÿrnaidd. However, Trahaearn’s descent from Cynfyn ap Gwerystan and Bleddyn ap Cynfyn is unclear.

8 Bleddyn  Either Bleddyn ap Maenyrch (see the previous note) or Bleddyn ap Cynfyn, a prince of Powys and Gwynedd in the eleventh century, although it is not easy to trace Trahaearn’s descent from him.

8 Blaidd  Lewys Glyn Cothi, Dafydd ab Edmwnd and Hywel Swrdwal refer to Rhirid Flaidd, lord of Penllyn in the twelfth century, in the context of the lineage of Trahaearn and his brother Gruffudd, but I have been unable to trace this connection in WG1: see GLGC 117.9–10 Adam, gwn baham, oedd dy hŷn – fal iarll, / Rhirid Flaidd o Benllyn ‘Adam, was your ancestor, I know how, like an earl, / Rhirid Flaidd of Penllyn’, ibid. 55–6 dy aur a roddaist yn awduraidd – rym / er dy foli ym, ŵyr Ririd Flaidd ‘you gave me your gold with authoritative might / in exchange for your praise, descendant of Rhirid Flaidd’; DE LVII.13–14 wyr [r]irid vlaidd eryrawl / ny by yn vyw neb vn vawl ‘the heroic descendant of Rhirid Flaidd, / there has been no one alive whose praise has been so high’; GHS 8.15–16 Aeth, Ririd, o’th orwyrion, / Flaidd, un hael, y flwyddyn hon ‘Rhirid Flaidd, one of your great-grandsons has gone, / a generous one, this year.’ But as noted in GHS 8.15–16n, following DWH i: 97, the poets’ references to Rhirid Flaidd are probably erroneous and the ancestor was simply named Blaidd, as Guto refers to him here, namely Blaidd ab Elfarch. Gruffudd ap Hywel, grandfather of Hywel Gam (5n), was married to Jonet daughter of Gronwy ap Cathaearn ap Blaidd ab Elfarch who was also associated with Phen-rhos. See WG1 ‘Rhys Goch Ystrad Yw’ 8, 10 and ‘Blaidd ab Elfarch’ (contrast Bradney 1993: 220 who notes that Goronwy ap Goronwy ap Rhirid Flaidd was the name of her father). It may well be that it was this Blaidd, who originated from Anglesey (WG1 ‘Blaidd ab Elfarch’), who was considered generations later to be the founder of Pen-rhos.

9 Wysg  Pen-rhos, Trahaearn’s home, was near Caerleon on the banks of the river Usk, cf. GLGC 117.5–8 O frig cyff bonheddig hen / yr oeddych ac o’i wreiddyn; / o gerllaw tref Gaerllion, o deml Wysg o Adam lin ‘You sprang from the noble and ancient stock / and from its root; / from nearby the town of Caerleon, from the temple of Usk and from Adam’s lineage.’

9 Wysg hyd Lyn-nedd  The land of Morgannwg, from the river Usk in the east to Glyn-nedd in the west, cf. GGLl 9.23–6 Dinag bobl doniog, bybyr / O dir Gwent, lle mae da’r gwŷr, / Hyd, lle medry ehedeg, / Glyn Nedd, bro teyrnedd teg ‘Talented, generous and mighty people / from the land of Gwent, where the men are good, / as far, to where you can run, / as Glyn-nedd, the land of fair kings’ (a cywydd for the sun and Morgannwg).

10 Dy genedl, Deau a Gwynedd  The poets were keen to mention Trahaearn’s family connections with Gwynedd, and to present him as a national leader: cf. GLGC 117.11–12 o Went y doi’n gynta’ dyn, / ac o Wynedd eginyn ‘you sprang initially from Gwent, / and from the descendants of Gwynedd’, 117.41 [l]lew Gwyndodaidd ‘lion of Gwynedd’. Blaidd ab Elfarch (8n), Trahaearn’s ancestor, came originally from Anglesey.

12 Dy ddiwedd byd fo Dydd Barn  I.e., may you live until the end of the world, until Judgement Day; cf. TA LVII.18 Nid diwedd byd hyd dydd barn ‘It won’t be the end of the world until Judgement Day’; GLM XXV.77 Dydd barn, pan fo diwedd byd ‘Judgement Day, when it will be the end of the world.’

14 Dwywent  Lower and Upper Gwent, hence the whole of Gwent (cf. 40 Gwentoedd).

14 gwlad Dewi  Dyfed, cf. 21–32 for Trahaearn’s connections with the South-west.

15 llygad  For the meaning ‘leader’, i.e., one who acts as an eye for his country, see GPC 2261 s.v. llygad (c). Cf. GLl 26.9–10 Un llaw a dyf yn lle’i dad / O Waunllŵg a’i un llygad ‘One hand arises in his father’s place / from Gwaunllŵg, and it’s one eye’ (of Rhys ap Dafydd Goch of Gwynllŵg).

15 Gwaun Llŵg  One of the variant forms of Gwynllŵg, the cantref between the rivers Usk and Rhymni traditionally considered part of Glamorgan, rather than Gwent, see WATU 281, and cf. 18a.20n Gwenllwg. Gwynllŵg was a marcher lordship with its centre at Newport. It was named after St Gwynllyw (Gwynllŵg from Gwynllyw-iog), but Gwaunllŵg is the usual form in the fifteenth-century poetry ‘implying a popular derivation from the common noun “gwaun” ’, Evans 2008: 283 and cf. Morgan 2005: 217–18 s.n. Wentlooge: Gwynllŵg. It is divided into two words here because of the cynghanedd. See further, 18a.20n.

16 llaw a llyfr  For the figurative meaning of llaw ‘authority, control, rule, … care, protection’, &c., see GPC 2104 s.v. llaw¹ (b), and for llyfr ‘source of knowledge or authority’, see ibid. llyfr¹ (b).

16 yr iarll  Either William Herbert, the first earl of Pembroke with whom Trahaearn ab Ieuan collaborated closely in the 1460s, or his son, the second earl, the Iarll Herbert of line 30.

17 gwybodau  Cf. the previous line where Guto refers to Trahaearn as llyfr ‘book’; gwybodau could also be taken to mean ‘courtesy, politeness’, &c., but it seems that Trahaearn was famous for his learning, cf. GLGC 117.27 [Yr wyt Trahaearn …] yn llawn gwybodau ‘[Trahaearn, you are…] full of learning.’ See GPC 1745.

18 gynt … a borthaist  A reference to Trahaearn’s provision for guests in the past at his court at Pen-rhos, when Guto himself was patronized there by Trahaearn, possibly during the period when he was also singing the praises of William Herbert, the first earl of Pembroke, at Raglan.

19 llaw Nudd  One who has the generous hand of Nudd ap Senyllt, one of the Three Generous Men, see TYP³ 5–6, 464–6 and WCD 509; the other two were Rhydderch Hael and Mordaf Hael.

19 Caerlleon  Caerleon, a town and lordship in the commote of Edeligion, near Pen-rhos. According to ‘Brut y Brenhinedd’, King Arthur’s court was at Caerleon, and Guto follows that tradition here as he describes the Book of the Grail which recounts tales of Arthur and his men in their quest for the Holy Grail.

21 cwrt  Another word for llys, which could refer to a patron’s home or to a court of law. As Guto has praised Trahaearn’s generosity towards his guests in the previous lines, it’s the first meaning that is relevant here, with uchelffair ‘great fair’ referring to the frequent coming and going of guests. Lewys Glyn Cothi also uses the word cwrt for Trahaearn’s home, GLGC 117.49.

22 Hawlffordd  Haverfordwest, Modern Welsh Hwlffordd, in the cantref of Rhos in Pembrokeshire. It is usually explained as a combination of hæfer ‘goat’, &c. + ford (Charles 1992: 643). The form Ha6rfort (‘Hawrffordd’) used by Prydydd y Moch (fl. c.1174–1220) reflects the Welsh pronounciation at the time (GLlLl 25.24, 26.59). Through dissimilation r became l (cf. r ..r → r..l in corner → cornel) giving Hawlffordd which was simplified to Hwlffordd.

24 O Frysto i Benfro bant  Cf. Lewys Glyn Cothi’s description of the extent of Gruffudd ap Nicholas’s authority, GLGC 16.72–3 Eryr Caerfyrddin, mae’i warant – efô / o Frusto i Benfro bant ‘The eagle of Carmarthen, his authority extends from Bristol to Pembroke yonder’ (in an ode sung before c.1450–3, see ibid. 528, some years before Guto sang this cywydd). For the forms Brusto/Brysto, see EEW 129–30; cf. DN XIV.44–5 Kaer vawr Ystwyth, Kaer Vrystaw. / Jarll vo ar Frysto ‘The great fortress of Ystwyth, the fortress of Bristol. / May he be the earl of Bristol’ (of Jasper Tudor). Bristol was an important port in the Middle Ages. Penfro ‘Pembroke’ probably refers to the town, rather than the cantref of the same name.

25–6 O Aber … / Daugleddau hyd Gelyddon  Another reference to the wide extent of Trahaearn’s authority, from Milford Haven (Aber … Daugleddau) in the South-west to Caledon (Celyddon) in western Scotland: Dafydd Nanmor has the same collocation in DN 37 o gelyddon hyd gleddav ‘from Caledon to the river Cleddau’ as does Lewys Morgannwg in GLMorg 66.25–6 Ofn arth Deheubarth o’i haber, – Dau Gledd, / Hyd Gelyddon ofner ‘The fear of the bear of Deheubarth is felt from the mouth of the two Rivers Cleddau as far as Caledon.’ Caledon represents the far north, rather than being a literal reference to the forest in which Merlin became mad following the battle of Arfderydd (a tradition which was known to Guto, see 24.62–6). Further on Caledon, see Clarke 1968–70: 191–201.

30 Iarll Herbert  This is probably a reference to William Herbert, the son of William Herbert, first earl of Pembroke. See the background note above.

30 Arberth  Narberth, the name of a town and cantref in Pembrokeshire: see Charles 1992: 462–569, and for the town and references to its castle, see ibid. 530–1.

33 abad  Dafydd ab Ieuan (36), abbot of Valle Crucis from c.1480 to c.1503.

34 Llanegwestl  One of the forms frequently used by Guto for Valle Crucis, see 105.44n.

35–6 Un gost gwin a rhost …. / … chwi a Dafydd  A nominal sentence: chwi a Dafydd is the subject, and Un gost gwin a rhost the predicate, a description of them.

36 Dafydd  Dafydd ab Ieuan, abbot of Valle Crucis, see 33n.

37 dwyallt  Guto is referring to Abbot Dafydd in this couplet, and therefore these ‘two slopes’ refer to the two hills on either side of Valle Crucis abbey, namely Bron Hyrddin to the west and Rhiwfelen to the east.

40 Gwentoedd  The poets often refer to the two parts or divisions of Gwent (Is Coed ac Uwch Coed) as Gwentoedd – another way of saying ‘the whole of Gwent’, cf. GLMorg 28.67–8 Dwg Wentoedd, da yw gantun, / At ein iarll; doed Deau’n un ‘He brings the whole of Gwent, he is liked by them, / to our earl; may the South come united’ (of Sir Wiliam Morgan, Pen-coed).

41 gwraidd cyfarwyddyd  It is often difficult to decide the exact meaning of cyfarwyddyd in a particular context: GPC 686 gives ‘guidance, direction; … information, knowledge… skill, art, craft’. In this couplet Guto associates cyfarwyddyd with the abbot, whilst to Trahaearn he attributes [g]wybodau byd ‘knowledge of the world’. It probably means religious ‘learning’ or even ‘doctrine’ here, in contrast to Trahaearn’s more worldly knowledge. [G]wraidd cyfarwyddyd is understood as the root or fount of learning, cf. GO XLII.31–2 Aeth fo gida chyfraith fyd / I wreiddyn pob cyfrwyddyd ‘He went, as regards civil law, / to the fount of all learning’; GHS 9.21–2 Aeth i’r pridd, oddi eithr pryd, / Wreiddyn y cyfarwyddyd ‘It was before his appointed time that the fount of learning went into the earth’.

45 echwynfawr  For echwyn ‘loan, that which is borrowed or lent’, see GPC 1162 s.v. echwyn¹. As it is defined solely as a masculine noun, echwynfawr here is taken to be a composite adjective (literally ‘great his loan’) although translated loosely as a noun.

47 llyfr y gwaed  The Book of the Grail. There is an obvious connection between the Grail and Christ’s blood, as legends associated the Grail with the vessel in which Joseph of Arimathea collected Christ’s blood following his crucifixion. Dr Ceridwen Lloyd-Morgan suggested to me (personal communication) that many scribes, especially in the fourteenth and fifteenth centuries, turned Sain(t) Graal/Greal into Sang Real ‘royal blood’. The same tendency is found amongst copyists in Wales.

50 Bort Gron  The knights of King Arthur’s Round Table.

51 yn llaw Frytwn  Yn llaw is taken to mean ‘in the possession of’ here; the meaning ‘in the handwriting (of)’ is later according to the evidence given in GPC s.v. 2104 llaw¹ (e).

52 llin Hors  The English, cf. 21.60 plant Hors ‘the children of Horsa’. The ‘Historia Brittonum’ explains how the Saxons Hengist and Horsa were invited to Britain by Vortigern: see TYP³ 398.

52 darllain  Lloyd-Morgan (1978: 52) suggests that the Welsh book of the Grail was intended to be read privately rather than aloud to an audience as were the French versions: SG 172.30–2 Ac na vit drwc gan darlleodron y llyfyr hwnn yr na metrwyfi gaffael henweu kymraec ar y rei ffrenghic ‘And may the readers of this book not be dismayed that I cannot find Welsh names for the French ones’; Lloyd-Morgan explains, ‘Consequently, whereas in the case of the Perlesvaus and Queste it should be borne in mind that at least some of those who became familiar with the romances heard them read aloud, Y Seint Greal must have been destined for a public which would have read it in manuscript.’

54 Dafydd  Cf. 36n.

54 Ifor  Ifor ap Llywelyn, Ifor Hael, Dafydd ap Gwilym’s patron and the epitome of the generous patron. Lewys Glyn Cothi also described Trahaearn as Iforaidd ‘as Ifor his nature’, GLGC 117.42. Ifor’s home was at Gwernyclepa in Basaleg, a few miles to the south-west of Pen-rhos; see Rees 1951: 48.

55 barwn henllwyd  A description of Trahaearn, who would have been an old man by the 1480s.

57 saint  Pronounced ‘saind’ for the purposes of cynghanedd.

58 Sain Greal  The name of the book containing the legend of the Holy Grail; see the background note above.

58 Iâl  The commote in which Valle Crucis abbey was located.

61 catel  ‘Chattels, property, material’, GPC 440.

Bibliography
Bradney, J.A. (1993), A History of Monmouthshire, Vol 3: The Hundred of Usk (part 2) (Cardiff)
Charles, B.G. (1992), Place-names of Pembrokeshire (Aberystwyth)
Clarke, B. (1968–70), ‘Calidon and the Caledonian Forest’, B xxiii: 191–201
Evans, D.F. (2008), ‘ “Talm o Wentoedd”: The Welsh Language and its Literature, c.1070–c.1530’, R.A. Griffiths et al. (eds.), The Gwent County History, 2: The Age of the Marcher Lords, c.1070–1536 (Cardiff), 280–308
Huws, B.O. (1998), Detholiad o Gywyddau Gofyn a Diolch (Caernarfon)
Lloyd-Morgan, C. (1978), ‘A Study of Y Seint Greal in relation to La Queste del Saint Graal and Perlesvaus’, D.Phil. Oxon 1978
Lloyd-Morgan, C. (1986), ‘Perceval in Wales: Late Medieval Welsh Grail Traditions’ yn C.E. Pickford et al. (eds.), The changing face of Arthurian Romance (Bury St Edmunds)
Morgan, R. (2005), Place-names of Gwent (Llanrwst)
Price, G.V. (1952), Valle Crucis Abbey (Liverpool)
Rees, W. (1951), An Historical Atlas of Wales from Early to Modern Times (Cardiff)

Stema fwy