Y llawysgrifau
Diogelwyd 21 copi o’r gerdd hon yn y llawysgrifau. Mae’n eglur y ceid fersiynau gwahanol o’r gerdd hon a’r gerdd a ganodd Guto i iacháu glin Hywel ab Ieuan Fychan (cerdd 92) er yn gynnar yn eu hanes. Trafodir isod y ddau brif grŵp yn achos y ddwy gerdd. Cwpled agoriadol y ddwy gerdd yn unig a geir gan John Jones Gellilyfdy yn Pen 221, ac nid ymddengys eu bod yn deillio o’r copïau o’r cerddi a geir yn ei law ef yn LlGC 6681B, eithr o lawysgrif arall goll a ysgrifennwyd ganddo.

Trafodir yn gyntaf draddodiad llawysgrifol X¹. Mae’n bur debygol y copïwyd y ddwy gerdd uchod ynghyd mewn llawysgrif goll yn y gogledd-ddwyrain, a elwir X¹ yma (gw. y stema). Nid ymddengys fod yr unig gywydd arall (cerdd 92) a oroesodd gan Guto i Hywel ab Ieuan Fychan yn rhan o’r casgliad hwnnw. Ceid ynddo gopi o’r gerdd bresennol gyda llinellau 5–6 yn eisiau a’i dilyn gan gopi cyflawn o’r gerdd iacháu. Mae’n eglur fod llinellau 5–6 (a geir yn Pen 103, gw. isod) yn ddilys: mae’r cyfeiriad a geir ynddynt at Selyf, mab Dafydd Broffwyd, yn hwyluso delweddaeth ganolog y gerdd ac yn esbonio pam y ceid yn X¹ y rhagenw lluosog hwyntau yn llinell 7. Mae’r ffaith fod llinellau 5–6 ar ddechrau’r cywydd ac mewn dilyniant ystyrlon yn awgrymu’n gryf nad cof copïydd X¹ a fu’n ddiffygiol, eithr iddo naill ai wneud camgymeriad elfennol wrth gopïo o ffynhonnell lawysgrif neu bod y cwpled ar goll yn ei ffynhonnell yn sgil rhwyg neu draul. Prawf llinellau 12 uwch, 45 a 60 fodolaeth X¹ (gw. nodiadau’r llinellau), ond gall fod yn anodd adfer y testun hwnnw o bryd i’w gilydd.

Mae’n bosibl y ceid ffynhonnell neu ffynonellau eraill rhwng X² a BL 14999 (am ryw reswm ni chofnodwyd y gerdd iacháu yn y llawysgrif hon), ond mae’n debygol iawn y gellir gwahaniaethu rhwng X² a’r llawysgrifau eraill ar sail llinellau 38 nith y ty a 50 lloer gain. Y prif ddarlleniadau sy’n gosod X³ ar wahân yw llinellau 50 hirgoed a 58 nawdd dduw. Amheuir bod llawysgrif goll rhwng testun Llst 30 ac X⁴ (sef X⁵; cf. stema cerdd 19) ond na cheid ynddi ddim o werth nas ceir yn y tair prif lawysgrif a ddeilliodd o X⁴. Anos penderfynu beth a geid yn llawysgrif goll X⁴ yn achos rhai llinellau gan ei bod yn rhesymol tybio i Thomas Wiliems ddiwygio ei destun ef o’r gerdd yn LlGC 8497B, yn ogystal â William Salesbury yntau yn Gwyn 4. Ymgynghorir â thestun Llst 30 yn achlysurol, felly, lle bo amheuaeth ynghylch darlleniadau X⁴. Mae’n bosibl mai yn LlGC 3049D y ceir y copi ffyddlonaf, ond ymddengys yn waith copïydd digon trwsgl ar adegau.

Nesaf rhoir sylw manwl i Pen 103. Ceid cyswllt agos rhwng llawysgrifau Pen 103 a LlGC 8330B a’r llys y dethlir ei ailadeiladu yn y cywydd hwn. Cedwid Pen 103 (c.1558–64) ym Moeliwrch ei hun ac ymddengys mai llyfr teulu ydoedd a noddwyd gan Forys Wyn ap Llywelyn, a oedd yn orwyr i Hywel ab Ieuan Fychan. Yn wir, mae’n bosibl mai Morys ei hun a gofnododd y tri chywydd gan Guto ar ddechrau’r llawysgrif. Canu i aelodau o deulu Moeliwrch yn bennaf a geir yn LlGC 8330B hefyd (c.1637–47), ynghyd ag amrywiaeth o ddeunydd llenyddol a swyddogol yn ymwneud â chwmwd Cynllaith a’r cyffiniau. Fel yn achos y cywydd mawl (cerdd 86) a ganodd Guto i Ddafydd Llwyd o Abertanad, mae’n debygol iawn fod testunau LlGC 8330B o gerddi Guto yn gopïau o destunau Pen 103. Sylwer bod Huws (2007: 130) wedi dod i’r un casgliad yn achos cywydd a ganodd Ieuan ap Gruffudd Leiaf yntau ar achlysur ailgodi’r tŷ ym Moeliwrch, sef bod y ddau gopi o’r cywydd hwnnw yn LlGC 8330B yn gopïau o’r testun a geir yn Pen 103. Dengys llinellau 13 (gw. y nodyn), 48 a 52 yn y cywydd isod nad oedd Wiliam Maurice yn gopïydd ffyddlon iawn, ond ni cheir ganddo ddarlleniadau gwell nac eiddo Pen 103 a allai fod yn sail i gredu bod ei destun yn deillio o ffynhonnell wahanol. Dywed Huws (ibid.) fod copi o gywydd Ieuan ap Gruffudd Leiaf yn CM 207 wedi ei godi o LlGC 8330B, ond mae bron yn sicr mai Pen 103 oedd ffynhonnell CM 207 yn achos y gerdd bresennol ac, o bosibl, y gerdd fawl a ganodd Guto i Hywel (gw. nodiadau testunol cerdd 91; am ryw reswm ni chopïodd Thomas ab Edward y cywydd iacháu yn CM 207). Mae testunau LlGC 8330B a CM 207, felly, yn werthfawr gan fod bylchau yn nhestun Pen 103 yn sgil traul.

Yr hyn sy’n ansicr yw a geid ffynhonnell ysgrifenedig i destunau Pen 103, ynteu ai yn y llawysgrif honno y cafodd y testunau hynny eu cofnodi am y tro cyntaf? Dengys y ffaith fod copïau llofnod gan ddyrnaid o feirdd yr unfed ganrif ar bymtheg yn Pen 103 fod y cof yn ffynhonnell bwysig yn achos y llawysgrif honno, ac mae’r nodyn canlynol ar dudalen 66 yn awgrymu bod y sawl a gopïodd gerddi Guto yn y llawysgrif, sef Morys Wyn o bosibl, yn glerwr o ryw fath:

huw dai / Robart ap Ihon llwyd
wiliam penfro  wiliam goch grythor
wmffre grythor  morvs grythor
tomas grythor o gegidfa a
howel gethin afv gida myfi yn kylera pan oedd y nodolig
            ar dduw gwener
Rys wyn  wiliam penllyn

Ceir enw Morys wrth dri englyn yn Pen 103 ac wrth o leiaf ddau englyn mewn llawysgrifau eraill, yn ogystal â chywydd sy’n waith Morys ap Hywel yn ôl GLMorg 25. Gellir bod yn bur hyderus, felly, ei fod yn fardd amatur digon di-nod a oedd yn gyfarwydd â chadw barddoniaeth ar ei gof. Byddai ganddo gymhelliad personol i wneud hynny yn achos y cerddi a drafodir yma.

Diogelwyd llinellau 5–6 o’r gerdd bresennol yn Pen 103, ond collwyd 35–6. At hynny ni cheir llinellau 39–40 na 53–4 yn fersiwn Pen 103 o’r gerdd iacháu a dim ond wyth llinell o destun y gerdd fawl arall a ddiogelwyd yn y llawysgrif honno (gw. nodiadau testunol cerdd 91). Fel y dadleuir uchod yn achos X¹, mae’n eglur fod llinellau 5–6 yn ddilys, ac er nad yw 35–6 yr un mor hanfodol i resymeg y gerdd ni cheir lle i amau eu dilysrwydd hwythau ychwaith. Ai gwall copïo, felly, a fu’n gyfrifol am golli llinellau 35–6 o Pen 103 fel yn achos llinellau 5–6 yn X¹? Yn wahanol i linellau 5–6 gellid hepgor 35–6 heb amharu’n ormodol ar lif ac ystyr y gerdd, ac mae hynny’n awgrymu mai’r cof a fu ar fai. At hynny ceir trefn wahanol i X¹ yn nhestun Pen 103:

1–24, 27–8, 25–6, 29–34, 37–8, 41–2, 45–6, 39–40, 43–4, 47–54, 57–8, 55–6, 59–68.

Gwelir bod y cyfresi estynedig o gymeriad llythrennol yn llinellau 37–60 yn ôl y drefn a geir yn X¹ wedi eu chwalu’n rhannol yn nhestun Pen 103. Ni ellir torri’r ddadl o safbwynt ystyr: gellid dadlau bod gwell ystyr yn nhrefn Pen 103 o ran llinellau 23–30 ond gellid dadlau hefyd fod rhoi cwpled 39–40 rhwng cwpledi 45–6 a 43–4 yn torri ar ddelweddaeth y rhan honno o’r gerdd ynghylch disgleirdeb y llys. Ceir trefn wahanol i X¹ yn Pen 103 o ran dau gwpled yn y gerdd iacháu hefyd ac ni ellir gwahaniaethu rhwng y ddwy drefn o safbwynt ystyr. Yr hyn sy’n ddadlennol yw bod dau gwpled yn eisiau yn nhestun Pen 103 o’r gerdd iacháu, sy’n awgrymu’n gryf mai o dafod leferydd y cofnodwyd y gerdd honno ym Moeliwrch, ac, o ganlyniad, y gerdd fawl hefyd, sef cerdd 91 (at hynny, ceir trefn unigryw yn yr wyth llinell agoriadol o’r gerdd honno a oroesodd yn Pen 103, 5). A chymryd felly mai o gof y copïydd neu lefarydd arall y copïwyd y gerdd bresennol yn Pen 103, mae’n ddiddorol nodi na fu’r cymeriad llythrennol o gymorth iddo roi trefn ar y cwpledi.

Dilynir trefn X¹ yn nhestun y golygiad gan roi ystyriaeth fanwl i ddarlleniadau gwahanol ac ymddangosiadol ddilys a geir yn Pen 103. Lle ceir anghytuno rhwng X¹ a Pen 103 mae’n aml yn amhosibl dewis rhyngddynt, fel y gwelir yn nodiadau llinellau 2, 23, 28, 34, 39 a 65. Lle ceir dau ddarlleniad dilys, felly, dilynir X¹ yn bennaf am dri phrif reswm:

• mae’n debygol iawn mai copi cyflawn o’r gerdd, yn wreiddiol, a fu’n ffynhonnell i destun X¹, yn wahanol i Pen 103;
• er ei bod yn bosibl mai testun llafar cyflawn a fu’n sail i ffynhonnell X¹ ymddengys y gwelir mwy o ôl andwyol traddodi llafar ar destun Pen 103;
• gwelir oddi wrth nodiadau testunol y gerdd iacháu, sy’n rhannu’r un traddodiad llawysgrifol â’r gerdd hon, ei bod yn debygol iawn fod gwell graen, ar y cyfan, ar destun X¹ o’r gerdd honno na thestun Pen 103.

Fodd bynnag, ni ellir dilyn yr egwyddor hon yn ddieithriad. Mae’n debygol iawn fod testun X¹ yn ddiffygiol yn llinellau 12 uwch, 23, 25 a 45 (ac, o bosibl, 60), nid yw testun Pen 103 yn argyhoeddi yn llinellau 20, 34, 37, 40 y tŷ, 63 a 64, a gall fod y ddau destun yn ddiffygiol yn llinell 53 (gw. nodiadau’r llinellau hynny). Testun cyfansawdd a geir mewn mannau, felly.

Trawsysgrifiadau: LlGC 8497B, LlGC 17114B a Pen 103.

Stema

Llyfr Lloran
Cyfuniad yw LlGC 8330B o chwe llyfr a unwyd ynghyd gan eu prif gopïydd, Wiliam Maurice, a fu’n copïo ar y cyd â’i dad, Lewis. Yn nhrydedd haen y llawysgrif gyfun hon y ceir yn llaw Wiliam y ddau gywydd a drafodir yma ynghyd â chopi o’r gerdd fawl arall i Hywel, sef cerdd 91. Wrth ymyl copi arall o’r gerdd honno gan Wiliam yn yr haen gyntaf nodir yn llaw ei dad, Lewis, fod copi arall ohoni yn lly lloran da 9. Nododd Lewis eto yn yr haen gyntaf fod copi o gywydd gan Domas Prys yn llyfyr lloran dal 49 a chopi o gywydd Ieuan ap Gruffudd Leiaf i Foeliwrch yn ll’ llor’ 18 (gw. LlGC 8330B, 74 a 79). Gwelir bod y copi o’r gerdd fawl i Hywel a geir yn nhrydedd haen y llawysgrif wedi ei gofnodi ar dudalen 9 yn ôl y rhifo gwreiddiol, bod copi arall o gywydd Tomas Prys ym mhumed haen y llawysgrif wedi ei gofnodi ar dudalen 49 (hyd y gwelir – collwyd brig y ddalen) a bod copi arall o gywydd Ieuan ap Gruffudd Leiaf wedi ei gofnodi yn y drydedd haen ar dudalennau 17^v–19^v. O ganlyniad, gwelir bod trydedd, pedwaredd a phumed haen y llawysgrif wedi eu huno a’u rhifo cyn ychwanegu’r haenau eraill, ac mai’r tair haen hyn a elwid yn Llyfr Lloran gan Lewis Morris.

Fodd bynnag, yn wahanol i Pen 103 nid oedd ‘Llyfr Lloran’ yn llyfr llys ym Moeliwrch. Ni cheir ynddo ganu i ddisgynyddion Gruffudd ab Ieuan Gethin, sef ewythr i Hywel ab Ieuan Fychan a ymgartrefodd yn Lloran nid nepell i’r de-orllewin o Foeliwrch, eithr canu i ddisgynyddion Hywel ab Ieuan Fychan fel y ceir yn Pen 103. Os perthyn unrhyw arwyddocâd i enw’r llawysgrif mewn perthynas â’r cerddi a ganodd Guto i Hywel ab Ieuan Fychan, mae’n debygol mai modd ydyw i ddangos y trysorid y cerddi hynny ar aelwydydd eraill yn nalgylch Moeliwrch erbyn ail chwarter yr ail ganrif ar bymtheg.

Teitl
Nid ymddengys y dylid rhoi rhyw lawer o goel ar y teitl a geid yn X³, a loffwyd o’r gerdd ei hun yn ôl pob tebyg: kowydd i ien’ fychan o foelyrch ag i hoel ap ien’ i fab pan oeddynt yn tyladeth. Cywydd i Hywel yw hwn ac ni raid cymryd fod ei dad yn fyw pan y’i canwyd. Yn LlGC 8330B y ceir y teitl neu deitlau mwyaf diddorol, i foely^rch {Cowydd wrth Ail=adeiladaeth y Plâs ym=Moelyrch}, lle ategir y ffaith mai cywydd ar achlysur ailadeiladu’r llys ydyw.

2 deiladaeth  Ceid darlleniad y golygiad yn X², X³ ac yn LlGC 8497B ac X⁵, a bernir felly mai dyma a geid yn X¹ hefyd. Ffurf amrywiol ydyw ar adeiladaeth (gw. GPC² 37). Ceir deiliadaeth yn Pen 103, Gwyn 4 a LlGC 3049D, sef amrywiad ar adeiliadaeth nas ceir yn GPC², ond a nodir yn GPC 922 d.g. deiliadaeth². Dilynir X¹, er y gellid dadlau ei bod yn fwy tebygol y collid -i- dan ddylanwad yr enw cyfarwydd adeilad.

3–4 ydiw / … liw  Ceir ydyw yn LlGC 8330B, LlGC 17114B ac X³, a cheir [ll]yw i odli ag ef yn y llinell nesaf yn LlGC 17114B ac X³. Er bod salmog lyw yn ddigon synhwyrol ni cheir digon o dystiolaeth o’i blaid.

4 Caer Selem  Yn X³ yn unig y cofnodwyd yr enw hwn fel un gair (fel y gwnaethpwyd yn GGl²). Cf. 12n Caer Selem.

5 Sely’i fab  Dilynir Pen 103 Sely ifab, ond ceir ffurf arall ar yr enw yn LlGC 8330B a CM 207 sele. Cf. darlleniadau’r llawysgrifau ar gyfer Selyf yn llinell 13.

5–6  Ni cheid y cwpled hwn yn X¹.

7 hwyntau  Yn LlGC 21248D yn unig y ceir darlleniad GGl yntau, ond gan na restrir y llawysgrif honno ymhlith ffynonellau’r golygiad hwnnw rhaid casglu mai’r golygyddion a ddiwygiodd y darlleniad.

8 Ieuan  O ran y llawysgrifau a drafodir yma, yn Llst 122 yn unig y ceir darlleniad GGl Ifan.

9 rhôi win yn hawdd  Ceir y darlleniad hwn ym mhob llawysgrif, ond ceir a roe yn Pen 103, BL 14999 a Gwyn 4. Gan na ddisgwylid llinell wythsill yma dilynir arweiniad mwyafrif y llawysgrifau ac anwybyddu a. Dilynodd GGl a rôi win hawdd ddarlleniadau C 2.617 a BL 31092.

11 Moelyrch  Ceir sillafiad llai safonol yn Pen 103 ac X² moylyrch, sef y ffurf a fwriedid, yn ôl pob tebyg, yn Llst 122 maylyrch hefyd. Dilynir y ffurf safonol a geir ym mwyafrif y llawysgrifau.

11 y llyn  Gw. GGl 335 ‘Gan mai Silin : gwin sydd isod [llinellau 49–50], gellid darllen llin (“flax”), a Silin yma, i fod yn unffurf.’ Ni cheir cefnogaeth i’r darlleniad posibl hwnnw, fodd bynnag, yn y llawysgrifau, eithr llyn yn ddieithriad. Rhaid derbyn i Guto ddefnyddio dwy ffurf wahanol ar enw’r sant yn y cywydd hwn.

12 Caer Selem  Ni chofnodwyd yr enw hwn fel un gair (fel y gwnaethpwyd yn GGl²) yn yr un llawysgrif a drafodir yma. Cf. llinell 4n.

12 uwch  Dilynir Pen 103. Ymddengys yn debygol iawn mai llinell chwesill oedd hon yn X¹ Caer Selem côr Silyn. Mae’r llinell chwesill honno a geir yn LlGC 17114B a’r ymgais garbwl i adfer y sillaf a geir yn BL 14999 kor sain silin yn awgrymu mai llinell chwesill a geid yn X². Felly hefyd yn achos X³ gan fod llinell chwesill yn Llst 122 ac ymgais gwell i adfer y sillaf yn Pen 75 kor i silyn. Bernir bod William Salesbury wedi adfer y sillaf yn yr un modd yn Gwyn 4 cor i silyn, ac mai ymgais Thomas Wiliems a welir yn LlGC 8497B yw cor silyn. Llinell chwesill a geir yn llawysgrif gyffredinol ffyddlon LlGC 3049D, felly gellir bod yn bur hyderus mai llinell chwesill a geid yn X⁴ hefyd. Dilynodd GGl fal ddarlleniadau C 2.617 a BL 31092. Mae’n bosibl mai gweddillion darlleniad Pen 103 a welir yn narlleniad LlGC 8497B, ond mae’n annhebygol, ar yr un pryd, mai dyma oedd darlleniad X⁴. Mae côr i Silyn yn ddigon posibl, ond ceir gwell ystyr o lawer yn narlleniad y golygiad. Saif ffermdy Moeliwrch ar lethrau Gyrn Moelfre uwchben pentref ac eglwys Llansilin.

12 Silyn  Gthg. llinell 50 Silin, sef y ffurf ddisgwyliedig, a brofir gan y gynghanedd. Fel y nodir yn llinell 11n y llyn, rhaid derbyn mai Silyn yw’r ffurf a ddefnyddiodd Guto yn y llinell hon, ac, yn wir, yn Pen 103 a BL 14999 yn unig y ceid Silin yma.

13 Hywel, ystoria Selyf  Gthg. darlleniad gwreiddiol ac unigryw LlGC 8330B howel fy^el y gwnaeth ^{ysdoria} selyf.

16 ym moly ceubant  Dilynir Pen 103. Bernir i gopïydd Pen 103 ymol y kevbant gamddeall -y ar ddiwedd ymoly fel y fannod (cafwyd ei gwared yn CM 207 y mol kevbant er mwyn creu llinell seithsill), ac mai [b]oly oedd y ffurf a ddefnyddid gan Guto, fel y gwnaeth yn llinell 20n. Mae darlleniad LlGC 8330B nev ’m mol cevbant yn creu anhawster gan ei fod yn cytuno â’r hyn a geid yn X¹ (ac eithrio LlGC 17114B y mol kevbant). Mae’n debygol iawn y troid boly yn bol yn y llawysgrifau diweddar, felly dilynir Pen 103 o ran y gair a ddaw o’i flaen hefyd o ganlyniad.

19 liwio  Diwygiwyd darlleniad carbwl Pen 103 lliwiar yn CM 207 liwiav, a ategir gan LlGC 8330B liwiav. Tybed ai liwiaw a fwriedid yn wreiddiol, oherwydd ceid liwio yn X² ac X³. Yn X⁴ yn unig y ceid darlleniad GGl lywio (neu lowio), a chymerir felly mai liwio a geid yn X¹. Mae lywio yn ddigon derbyniol, ond mae darlleniad y golygiad yn cyd-fynd â’r disgifiadau mynych o ddisgleirdeb newydd y llys a geir yn nes ymlaen yn y cywydd.

20 ym moly’r lan  Dilynir X¹. Ceid mola yn Pen 103 ac X² a moly yn X³ ac X⁴ (ac felly X¹ hefyd yn ôl pob tebyg). Gan fod bola yn air deusill rhaid wrth boly, a gyfrifid yn unsill, er mwyn cael llinell seithsill (gw. GPC 296 d.g. bol; cf. 99.38 Megys boly enfys blaenfain). Gellid cadw mola a hepgor ym, ond ceir ym ym mhob llawysgrif heblaw LlGC 8330B a LlGC 8497B. Dilynodd GGl moli’r ddarlleniad C 2.617 mol ir.

23 i’r  Darlleniad ansicr. Dilynir Pen 103. Ceid darlleniad GGl i’th yn X³ ac yn X⁴ yn ôl pob tebyg (ceir darlleniad y golygiad yn LlGC 8497B), a cheid darlleniad y golygiad yn X². Mae’n debygol, felly, mai i’th a geid yn X¹, ond nid yw’r darlleniad hwnnw’n cyd-fynd â’r modd y cyfeirir at Hywel yn y trydydd person gydol y cywydd. Ceir un darlleniad arall posibl yn llinell 40 y tŷ (gw. y nodyn) lle gall fod Guto’n cyfeirio at Hywel yn yr ail berson, ond Pen 103 sydd o blaid gwneud hynny yn yr achos hwnnw!

25 ’Y nghred, mau Fened yw fo  Dilynir yn rhannol Pen 103 mae ynghred mae fened yw fo. Gthg. X¹ ’Y nghred, fy nghariad yw fo (sef yr hyn a geir yn GGl). Rhaid rhoi’r orffwysfa ar fy er mwyn cwblhau’r gynghanedd yn y darlleniad hwnnw, ac er nad yw’n amhosibl y rhôi Guto bwyslais ar eiriau dibwys (cf. 98.36n Brigawn dur o Byrgwyn draw), rhaid derbyn, o ganlyniad, bod fy a fo yn proestio. Nid yw’n llinell bersain, ac er y gall fod hynny’n sail i gredu bod darlleniad Pen 103 yn ailgyfansoddiad yn sgil yr amherseinedd hwnnw, go brin y gellid ei derbyn yn llinell gan Guto fel ag y mae nac fel arall. Fel y gwelir, llinell wythsill a geir yn Pen 103 a cheir llinell seithsill yn LlGC 8330B mae ’nghred mai f’enedx yw fo. Ni ddisgwylid treiglad i’r enw yn dilyn mai, felly fe’i diwygir i mau, a allai achosi treiglad meddal (cf. GGMD iii, 2.11n). Ymddengys i Wiliam Maurice gymryd mai ffurf lafar ar f’enaid → f’ened a geid yn narlleniad Pen 103. Gwnaeth Guto ddefnydd o ffurf lafar mewn cynghanedd sain yn ei gywydd mawl i dref Croesoswallt, Oeded bwrdeisied Oswallt (gw. 102.49n), ond sylwer mai ffurf lafar ar air lluosog a geir yno a’i bod yn llai tebygol y gwnâi ddefnydd tebyg o air unigol. Tybed felly a gamddehonglwyd y darlleniad gan gopïwyr eraill? Gall mai ynghred mai venaid yw vo a geid yn ffynhonnell X¹ ac i’r copïydd anhysbys fynd ati i ailwampio’r llinell drwy aralleirio f’enaid yn fy nghariad er mwyn creu cyfatebiaeth gytseiniol â dechrau’r llinell (gw. GPC 1212 d.g. enaid 4 ‘cyfaill, anwylyd’).

25 Fened  Dilynir Pen 103 a LlGC 8330B. Ymddengys i Thomas ab Edward ddiwygio’r darlleniad yn CM 207 ferned.

26 i riw  Mae’n bosibl fod y fannod o flaen [rh]iw yn Pen 103 irriw, Gwyn 4 i rhiw a LlGC 3049D i Riw, fel y ceir yn sicr yn LlGC 17114B ir rriw. Dilynir mwyafrif y llawysgrifau.

28 dai’r  Dilynir X¹. Mae mwyafrif y llawysgrifau a ddeilliodd o X¹ o blaid darlleniad y golygiad, er y ceir y ffurf unigol yn LlGC 17114B, LlGC 8497B a Gwyn 4 ac yn Pen 103 i dŷ’r. Sylwer mai’r ffurf unigol a geir yn llinellau 32 a 39 ond y ffurf luosog yn llinellau 49, 50 a 64.

31 yw  Ni cheir darlleniad GGl i’m yn yr un llawysgrif.

34 fal y  Dilynir X¹. Gthg. Pen 103 megis. Yr un yw ystyr y ddau ddarlleniad, ond gall fod yr odl neu led odl a geir rhwng megis, grys a gris- yn sail i wrthod y darlleniad hwnnw.

35–6  Ni cheir y cwpled hwn yn Pen 103.

37 wanafau  Gthg. Pen 103 o naf a. Ceir gwell darlleniad yn X¹.

39 un  Dilynir X¹. Gthg. Pen 103 da ’i.

40 nith  Dilynir X², gan gymryd bod copïwyr X³ ac X⁴ wedi troi X¹ nith yn nyth dan ddylanwad dechrau’r llinell flaenorol (ac felly hefyd ar lafar, o bosibl, yn achos Pen 103). Ni ddisgwylid i Guto ailadrodd gair o fewn cwpled, a gellir ystyried nith yn ddisgrifiad derbyniol o’r llys a fu ym Moeliwrch yn amser Ieuan Fychan ab Ieuan Gethin (gw. y nodyn esboniadol ar y llinell hon). Sylwer hefyd y cyfeirir at gartref Hywel yn fenywaidd yn y cwpled nesaf, ac na ddisgwylid hynny pe derbynnid yr enw gwrywaidd nyth yn y llinell hon (fe’i nodir yn air gwrywaidd yn gyntaf ac yn fenywaidd hefyd yn GPC 2604 d.g., ond sylwer ar ddefnydd Guto ohono yn 73.47 Nyth dur a wnaeth ederyn).

40 y tŷ  Dilynir X¹. Gthg. Pen 103 i ti, darlleniad sy’n rhoi gwedd fwy personol i’r llinell. Fe’i derbynnid yn ddidrafferth pe na bai darlleniad X¹, sy’n berffaith dderbyniol yn ei hawl ei hun, yn cyd-fynd â’r modd y myn Guto gyfeirio at Hywel yn y trydydd person yn y cywydd hwn (cf. 23n).

41 nid  Dilynodd GGl mil ddarlleniad unigryw C 2.617, gan gawlio’r ystyr yn llwyr.

44 thors  Dilynir mwyafrif y llawysgrifau, sef Pen 103, X³ ac X⁴ (a chymryd mai dyma a geid yn X¹ hefyd). Gthg. thorts yng ngweddill y llawysgrifau.

45 wawdlef  Dilynir Pen 103. Gthg. X¹ owdlef. A chymryd bod Guto’n cyfeirio at y gerdd bresennol, tybed a fyddai’n briodol iddo gyfeirio ati fel owdlef, ‘awdl + llef’? Sylwer mai cywydd a ganodd Ieuan ap Gruffudd Leiaf yntau hefyd i’r tŷ ym Moeliwrch (gw. Huws 2007: 127–33). Dilynodd GGl awdlef ddarlleniad BL 31092.

46 cryswen  Dilynodd GGl crys wen ddarlleniad Gwyn 4, ond gall fod William Salesbury wedi diwygio’i ddarlleniad, sef crys wen.

46 i  Yn Gwyn 4 yn unig y ceir darlleniad GGl y.

48 genllysg  Gthg. darlleniad unigryw LlGC 8330B ganlloffd.

52 ystefyll  Dilynir Pen 103, X³ ac X⁴ (a chymryd mai dyma a geid yn X¹). Ceid y ffurf unigol ystafell yn X² a LlGC 8330B.

52 irgoed  Dilynir Pen 103, X² ac X⁴ (a chymryd mai dyma a geid yn X¹). Ceid hirgoed yn X³ a LlGC 8330B.

53 llewych  Mae’n debygol iawn mai llewyrch a geid yn X¹ ac yn Pen 103, ac i rai copïwyr craff fynd ati i ddiwygio’r darlleniad hwnnw yn unol â’r gynghanedd: Pen 103 llewyrch, BL 14999, LlGC 8497B a Gwyn 4 llewych.

54 llu’r  O ran llu dilynir Pen 103, X², X³ a LlGC 3049D. Bernir mai dyma a geid yn X¹, oherwydd ceir anghytundeb yn Gwyn 4 lle (sy’n rhannu’r un darlleniad â LlGC 8330B) a LlGC 8497B lliw (sef darlleniad gwreiddiol LlGC 17114B lliw llv, ond cf. BL 14999 llvn, sy’n awgrymu mai llvr annelwig a geid yn X²). Mae’n eglur oddi wrth yr enghreifftiau o’r Twr Tewdws a geir yn GPC 3660 d.g. twr, y ceid y fannod o’i flaen, fel y gwelir yn Pen 103, X² ac yn narlleniad gwreiddiol Llst 122. Nis ceid yn Pen 75 nac yn X⁴, ac nid yw’n eglur, felly, a geid y fannod yn X¹. Disgwylid ei golli yn sgil y gynghanedd, ond fe’i hystyrir yn r berfeddgoll yma.

60 Nawdd Fair ar y noddfa wen  Dilynir Pen 103. Ymddengys mai Nawdd Fair ar y neuadd wen a geid yn X¹, fel y gwelir yn X² a Gwyn 4. Diwygiwyd y llinell yn X³ Nawdd Dduw ar y neuadd wen a cheir llinell wythsill yn narlleniad LlGC 3049D nevaddva (fe’i dilynwyd a’i ddiwygio yn GGl i’r neuaddfa). Ceir darlleniad y golygiad yn LlGC 8497B. Ni ddisgwylid i Guto anwybyddu f- mor agos at yr acen, a gall fod neuadd yn y llinell flaenorol wedi arwain at ddefnyddio’r un gair yn y llinell hon.

62 ei  Gthg. LlGC 8330B a Pen 75 o’i.

63 Da fu’r gŵr, difyr gariad  Dilynir X¹. Sylwer sut y diwygiwyd darlleniad Pen 103 da fvr gwr drwy fawr gariad o safbwynt y gynghanedd yn LlGC 8330B draw fvr gwr drwy fawr gariad a CM 207 dra fvr gwr drwy fawr gariad. Mae’n ddigon posibl mai r berfeddgoll a geir yn narlleniad Pen 103, ond ymddengys fod gwell ystyr yn narlleniad y golygiad.

64 oleuai  Dilynir X¹. Gthg. Pen 103 lanwai y. Ceir gwell ystyr yn narlleniad y golygiad.

65 i  Dilynir X¹. Gthg. Pen 103 ar a cf. 60 Nawdd Fair ar y noddfa wen, ond gthg. y llinell nesaf.

Llyfryddiaeth
Huws, B.O. (2007), ‘Ailadeiladu Bywyd ar ôl Gwrthryfel Glyndŵr: Tystiolaeth y Canu i Foelyrch’, Dwned, 13: 97–137

A dilyn dosbarthiad Huws (1995: 76) o genres y cywydd, perthyn y gerdd fawl hon i genre y cywydd i lys uchelwr, onid yn fanwl gywir i is-genre y cywydd i lys y dethlid ei ailadeiladu (ar ganu’r beirdd i lysoedd, gw. idem 2007: 101–6, 114–16, 117–19). Ceir dadleuon argyhoeddiadol gan Huws (2001: 11–12; 2007: 106–7, 113–14) bod llys ym Moeliwrch yn ystod chwarter olaf y bedwaredd ganrif ar ddeg ac mai Ieuan Gethin ap Madog Cyffin oedd y cyntaf, o bosibl, i ymgartrefu yno (gall mai ef a’i hadeiladodd yn wreiddiol). Roedd ei fab, Ieuan Fychan ab Ieuan Gethin, yn bresennol yng Nglyndyfrdwy ar 16 Medi 1400 pan gyhoeddwyd Owain Glyndŵr yn dywysog Cymru, ac mae’n debygol iawn y llosgwyd ei gartref ym Moeliwrch yn sgil ei gefnogaeth i’r gwrthryfel. Ym mis Mai 1403 y bu hynny yn ôl Huws, pan anrheithiodd mab Harri IV (a ddaeth yn frenin Harri V) a’i filwyr dir ac eiddo Owain yn Sycharth a Glyndyfrdwy a difetha’r wlad o’u hamgylch. Aeth noddwr y gerdd hon, Hywel ab Ieuan Fychan, ati yn ei dro i ailadeiladu’r llys, o bosibl yn ystod ail chwarter y bymthegfed ganrif (gw. Huws 2007: 109).

Dengys y ddau gywydd cyfoethog arall a ganodd Guto i Hywel (gw. cerddi 91 a 92) ei fod yn un o brif noddwyr y bardd ym Mhowys, a’r tebyg yw y byddai wedi canu’r cywydd hwn ar achlysur ailadeiladu tŷ Moeliwrch fel mater o ddyletswydd. Diddorol yw nodi, fodd bynnag, i Ieuan ap Gruffudd Leiaf osod her i Guto ganu cystal cywydd ag a ganodd ef ar gyfer yr un achlysur (gw. Huws 2007: 128):

Ni ddenwn, ni ddaw yno,
Ynad fardd onid a fo
Â’i barabl wedi’i buraw
A’i fath a’i lath yn ei law.
Myfyr y gwn ymofyn
– Mogeled na ddeued ddyn –
O feirdd at hwn i’w fwrdd tâl
I’r fort â cherdd gyfartal.

     Guto, dyred ac ateb,
Gwybydd nid ar gywydd neb,
Pwy o brydyddion Powys,
Eddyl parch, a ddeil y pwys?

Enwir dau fardd arall yng nghywydd Ieuan, sef, yn ôl pob tebyg, Syr Rhys o Garno ac Edward ap Dafydd. Os canodd y rheini gerddi i Foeliwrch erioed ni chawsant eu diogelu, ond mae cywydd Ieuan ar ei ben ei hun yn tystio rhyw gymaint i’r math o gynulliad ac i rialtwch y dathliadau a fu ym Moeliwrch adeg ei ailgodi, a dengys cywydd Guto iddo yntau ateb her Ieuan yn llawn yn ôl y disgwyl.

Egyr Guto ei gerdd â throsiad yn ôl ei arfer (llinellau 1–18). Gesyd hanes Ieuan Fychan a’i fab, Hywel, ym Moeliwrch yng ngoleuni’r gwaith a wnaeth Dafydd Broffwyd a’i fab yntau, Solomon, wrth adeiladu’r deml enwog i Dduw yn Jerwsalem. Ond fel y sylwodd Huws (2007: 113), ‘a bod yn ysgrythurol fanwl, nid Dafydd a adeiladodd y deml yng Nghaersalem eithr Solomon ei fab’. Adroddir yn Ail Lyfr Samuel 7 ac yn Llyfr Cyntaf y Cronicl 17 a 22 sut y bu’n fwriad gan Ddafydd adeiladu addoldy i arch y cyfamod yn Jerwsalem, ond i Dduw, drwy gyfrwng y proffwyd Nathan, ei rwystro rhag gwneud hynny. Pabell neu dabernacl yn unig, felly, a roes o amgylch arch y cyfamod yn ôl yr Hen Destament. Awgrymodd Huws (ibid.) i Guto yn hytrach godi ei fersiwn ef o’r hanes o chwedl apocryffaidd Ystorya Adaf, lle dywedir bod Dafydd wedi treulio pedair blynedd ar ddeg yn adeiladu’r deml yn Jerwsalem cyn i Dduw ei atal rhag ei gorffen. Nodir iddo gyflawni pechod mawr na fanylir amdano, ac wedi iddo edifarhau am gyfnod penderfynodd adeiladu teml (gw. Rowles 2004: 99–100 a 101; dyfynnir o destun Pen 7):

Affan darvv ysalym ydechrewawd [sic] gwneithur ydemyl affedeir blyned ar dec ybv ynygwneithur oachaws llad kelaned o davyd ny mynnawd orffen odavyd y demyl  Adywedyt awnaeth wrthaw nyt adeily di ymi kanys gwr gwaet wyt. Pwy arglwyd eb y davyd ay hadeila hithev  sselyf dy vab eb yntev  ...  Ac wedy marw davyd ay gladv yngwydva brenhined ybv selyf yn gwledychv Judea ac yngorffen ydemyl drwy lawenyd ysbeit devdec mylyned arvgein

Fel y sylwodd Huws (2007: 113), dengys y cyfeiriadau at wasanaeth Seth ac olew’r tair gwialen yn y farwnad a ganodd Guto i Lywelyn ab y Moel (gw. 82.54–6n) ei bod yn debygol iawn fod Guto’n gyfarwydd ag Ystorya Adaf, ‘naill ai ar ei ffurf ysgrifenedig neu ar ryw ffurf lafar arno’. Gellir ychwanegu at dystiolaeth cywydd Guto ran o gywydd Ieuan ap Rhydderch i Ddewi Sant sydd hefyd, o bosibl, yn seiliedig ar fersiwn o’r chwedl (gw. GIRh 8.91–100):

     Teml Dewi Sant seithgant sathr,
Teg oleule, tai gloywlathr.
Dafydd Broffwyd loywlwyd lem
A seiliodd Gaerusalem
Yn unrhodd i Dduw’n anrheg
Yng ngwlad dda Siwdea deg;
Felly Ddafydd, ddedwydd ŵr,
Da ddifri, Dewi Ddyfrwr:
Seiliodd deml, glân ddiseml glau,
Ail Caerusalem olau ...

A dychwelyd at y trosiad, gellir casglu, felly, i Ieuan Fychan wneud gwaith adeiladu ym Moeliwrch, a cheir ateg i hyn mewn cywydd a ganodd Hywel Cilan i ddau o feibion Hywel ab Ieuan Fychan, sef Ieuan a Hywel (gw. GHC XV.27–30):

Ifan Fychan, nef uchod,
I feirdd a wnaeth fyrddau nod.
Hywel ei fab, haela’ fo,
A’u newyddodd, ynn eiddo.

Awgrymir gan Huws (2007: 111–12) mai rhwng 1390 a 1392 y gwnaeth Ieuan Fychan waith adeiladu ym Moeliwrch pan oedd yn brif fforestwr Swydd y Waun a chanddo ddigonedd o bren derw da yn ei ofal. Rhydd Guto gryn sylw i’r ffaith fod tŷ Moeliwrch yn sefyll ar lechwedd eglur yn hytrach nac yng ngwaelod dyffryn (15–22), a rhoir gwedd wahanol ar yr ystrydeb honno drwy gydnabod yr ymdrech y byddai ei angen ar y neb a fynnai gyrraedd y tŷ a mynnu yn yr un gwynt bod yr hyn a fyddai’n ei ddisgwyl yno’n llwyr werth yr ymdrech (23–30).

Troir at ystrydeb arall yn rhan nesaf y gerdd, sef disgleirdeb gwyngalchog y llys (31–54). Ceir nifer o ddisgrifiadau disgwyliedig, megis haul y fron, cannwyll a thors a lleuad y rhiw, ond ceir hefyd rai disgrifiadau mwy anturus, megis Neuadd fal seren Owain, caer genllysg a llu’r Twr Tewdws (gw. yn arbennig 38n a 54n). Yna molir y llys â gormodiaith arferol y bardd (55–8) cyn cloi’r gerdd drwy alw ar Fair, Derfel ac Iesu Grist i roi eu bendith ar y neuadd newydd (59–68). Fel y sylwodd Huws (2001: 18–19) mae’r pwyslais a rydd Guto ar fendithio’r llys ac yna ddymuno hir oes i Hywel yng nghwpled olaf y gerdd yn awgrymu y credai fod i’r gerdd ei hun rinweddau llesol o ran sicrhau llwyddiant y llys.

Dyddiad
Dadleuodd Huws (2007: 109) fod y gerdd hon wedi ei chanu yn ystod tridegau’r bymthegfed ganrif, ac mae canran gymharol isel y gynghanedd groes (gw. isod) yn sicr yn awgrymu’n gryf ei bod wedi ei chanu cyn c.1450. Cynigir rhwng c.1435 a c.1450, ond gellid cynnig dyddiad manylach pe bai modd dod o hyd i bren hynafol ym Moeliwrch a chynnal prawf dendrocronolegol arno (ymhellach, gw. 29–30n).

Golygiad blaenorol
GGl cerdd XLI.

Mesur a chynghanedd
Cywydd, 68 llinell.
Cynghanedd: croes 41% (28 llinell), traws 22% (15 llinell), sain 31% (21 llinell), llusg 6% (4 llinell).

1 Dafydd … Broffwyd  Sef Brenin Dafydd yr Hen Destament, tad Solomon (gw. 5n Sely). Arno, gw. y nodyn cefndir uchod; ODCC³ 455–6; Metzger and Coogan 1993: 153–6.

1 o braffwydd  Yn ôl yr Hen Destament o garreg yr adeiladwyd y deml ei hun yn Jerwsalem, ond leiniwyd yr hêkãl â chedrwydd, ceid drysau o bren olewydd y tu fewn a gwnaethpwyd dau geriwb y deml o bren olewydd ac un o’i chyrtiau allanol o drawstiau cedrwydd (gw. Metzger and Coogan 1993: 732–3).

2 deiladaeth  Ffurf amrywiol ar adeiladaeth yn ôl GPC 922 d.g. deiliadaeth², ond nis nodir fel enghraifft yn GPC² 37 d.g. adeiladaeth. Dilynir ibid. (a) ‘adeilad(au), adeiladwaith’ yn yr aralleiriad, ond tybed a yw GPC 922 d.g. deiliadaeth¹ ‘tenantiaeth; gwrogaeth’ yn berthnasol hefyd yn y cyd-destun hwn?

3 teml  Sef y deml sanctaidd yn Jerwsalem a adeiladwyd gan Solomon fab Dafydd Broffwyd (gw. y nodyn cefndir uchod; 1n o braffwydd a 5n Sely; ODCC³ 1596–7; Metzger and Coogan 1993: 732–3).

3 cof ydiw  Nid yw’r ystyr yn gwbl eglur. Gellid yn syml ‘yn ôl yr hanes / yn ôl yr hyn a gofir’ (cf. cywydd a ganodd Gutun Gyriog, yn ôl pob tebyg, i Fair Fagdalen, Jones 1927–9: 239 (llinellau 61–2) Cyfodes Mair cof ydyw / Ei addwyn fam iddo’n fyw). Neu, a throi at ystyr arall i cof a nodir yn GPC 536 d.g. (a) ‘coffa, coffadwriaeth, cofnod, cofeb’, gellid ‘coffadwriaeth/cofeb ydyw [y deml]’, sef cofeb naill ai i Ddafydd Broffwyd neu i Dduw (hynny yw, ‘lle i gadw Dafydd neu Dduw mewn cof wrth addoli’). Posibilrwydd mwy anturus yw mai ‘deunydd meddwl’ → ‘pren’ a olygir mewn perthynas â hoffter y beirdd o gyferbynnu eu crefft farddol â chrefft saer (cf. 1 o braffwydd). Cf. yn arbennig sylw Dafydd ap Gwilym yn ei gywydd ymryson cyntaf i Ruffudd Gryg, lle anogir Gruffudd i fynd i’r goedwig i dorri ‘deunydd meddwl’ newydd ar gyfer ei gerddi, DG.net 24.43–8 Pawb a wnâi adail pybyr / O chaid gwŷdd, a iechyd gwŷr. / Haws yw cael, lle bo gwael gwŷdd, / Siwrnai dwfn, saer no defnydd. / O myn gwawd, orddawd eurddof, / Aed i’r coed i dorri cof. Tybed a fagodd cof ystyr ehangach, o ganlyniad, erbyn y bymthegfed ganrif, megis ‘deunydd adeiladu gwerthfawr’? Ymhellach ar cof yn y cyd-destun hwn, gw. Davies 1995: 79–81.

4 Caer Selem  Ffurf ar Jerwsalem, prifddinas Israel lle adeiladodd Solomon ei deml fawreddog i Dduw (gw. 3n teml a 5n Sely). Y ffurf Caer Salem / Caersalem a geir gan amlaf gan y beirdd, megis yng nghywydd Iolo Goch i Edward III, ond sylwer bod gaerselem mewn nifer o lawysgrifau hefyd yn ôl yr amrywiadau yn GIG 5, I.58 Caersalem hyd Fethlem faith.

4 salmog liw  Ni cheir salmog yn GPC, eithr salmaidd na cheir enghraifft ohono tan yr ugeinfed ganrif (gw. ibid. 3172). Tybir mai’r ystyr yw bod y deml yn Jerwsalem ddisgleiried â’r salmau a ganwyd, yn ôl traddodiad, gan Ddafydd Broffwyd (gw. Metzger and Coogan 1993: 155). Y prif anhawster â’r gymhariaeth hon yw nad ystyrir salm fel rheol yn wrthrych diriaethol ac iddo liw, ond tybed a welodd Guto salm arbennig neu gyfres o salmau wedi eu haddurno mewn llawysgrif neu ar furiau eglwys? Cf. llyfr Sallwyr Rhigyfarch a ysgrifennwyd gan gopïydd o’r enw Ithael ac a oliwiwyd gan frawd Rhigyfarch, Ieuan ap Sulien, yn eglwys Llanbadarn c.1080 (gw. Lord 2003: 59–60).

5 Sely  Ffurf ar Solomon, mab Dafydd Broffwyd (gw. 1n Dafydd … Broffwyd). Ef a adeiladodd y deml yn Jerwsalem (gw. y nodyn cefndir uchod; ODCC³ 1526–8; Metzger and Coogan 1993: 707–8).

5 Sely’i fab, ddisalw ei fodd  Ystyrir ddisalw ei fodd yn sangiad. Yn ôl TC 118, gallai treiglad ar ôl enw priod ymledu i’r ail air, ond ni cheir enghraifft o hynny yno cyn diwedd yr unfed ganrif ar bymtheg.

6 hwn  Sef tad Solomon, Dafydd Broffwyd (gw. 1n Dafydd … Broffwyd).

8 Ieuan Fychan a’i fab  Sef Ieuan Fychan ab Ieuan Gethin a Hywel ei fab. Fe’u cyferbynnir yma â Dafydd Broffwyd a’i fab yntau, Solomon (gw. y nodyn cefndir uchod).

9 Ieuan  Ieuan Fychan ab Ieuan Gethin, tad Hywel (gw. 8n).

11 Moelyrch  Cartref Hywel a’r llys y dethlir ei ailadeiladu yn y cywydd hwn. Saif hyd heddiw ar lethrau dwyreiniol Gyrn Moelfre tua hanner milltir i’r gogledd-orllewin o bentref Llansilin yng nghwmwd Cynllaith (gw. 44n). Fel y sylwodd Huws (2001: 3) ceir y ffurf Moelyrch yn y farddoniaeth ond adwaenir y ffermdy heddiw wrth yr enw Moeliwrch (defnyddir Moeliwrch yn Huws 2001 a Moelyrch yn Huws 2007): ‘bryn yr iyrchod’ yw ystyr y cyntaf a ‘bryn yr iwrch’ yr ail (gw. GPC 2043 d.g. iwrch, a sylwer ar y ffurf luosog (i)yrch). Roedd yr iwrch, sef anifail bychan a berthyn i deulu’r ceirw, yn gyfarwydd ddigon i’r beirdd a chanodd Dafydd ap Gwilym gywydd llatai iddo (gw. DG.net cerdd 46), ond, fel y dywed Evans (2006: 55), ni oroesodd yr iwrch i’r cyfnod modern yng Nghymru. Tybed felly ai yn sgil diflaniad yr anifail o’r tir a’r ffaith fod y ffurf luosog felly’n rhy anghyfarwydd i berchnogion diweddarach Moeliwrch y dechreuwyd defnyddio’r ffurf unigol er eglurdeb? Ymhellach ar yr iwrch, gw. ibid. 54–8.

11 llennyrch  Gw. GPC 2095 d.g. llannerch ‘lle agored mewn coedwig… cowrt, beili … mangre’. Bernir bod y cyntaf, sef yr ystyr fwyaf cyffredin, yn ddigon perthnasol yma: torrwyd coed i greu tir agored er mwyn adeiladu tŷ Moeliwrch.

11 y llyn  Fe’i haralleirir fel ‘y ddiod’ (gw. GPC 2272–3 d.g. llyn²; cf. 17 rhôi lyn i lu ‘rhoddai ddiod i lu’), ond dylid cadw mewn cof hefyd bod llyn nid ansylweddol ychydig dros filltir i’r gorllewin o Foeliwrch ar lethrau Gyrn Moelfre, sef Llyn Moelfre.

12 Caer Selem  Jerwsalem (gw. 4n Caer Selem).

12 Caer Selem uwch côr Silyn  Cf. Ieuan ap Gruffudd Leiaf yn ei gywydd mawl yntau i Hywel ac i Foeliwrch adeg ei ailadeiladu, Huws 2007: 129 (llinell 77) Caer solas uwch côr Silin. Ceir yr un llinell yng nghywydd Huw Ceiriog i Foeliwrch yn amser gorwyr Hywel, Morus Wyn ap Llywelyn (gw. GHCEM 8.22 Caer solas uwch côr Silin).

12 uwch côr Silyn  Sef ‘uwchben cangell eglwys Silin’ ym mhentref Llansilin tua hanner milltir i’r de-ddwyrain o Foeliwrch (gw. 11n Moelyrch). Cyfyd y tir yn raddol i’r gogledd-ddwyrain o’r pentref at Foeliwrch ar lethrau Gyrn Moelfre. Nid yw’n eglur i ba sant y cysegrwyd yr eglwys yn wreiddiol, ond deil Bartrum yn WCD 588 ei bod yn debygol fod sant brodorol o’r enw Silin wedi ei gymathu â Sant Giles (sef nawddsant eglwys blwyf Wrecsam) er yn gynnar yn ei hanes. Ymddengys fod clas Geltaidd wedi ei sefydlu yn Llansilin cyn i eglwys gael ei hadeiladu yno, ac mae’n debygol iawn i luoedd Harri o Fynwy losgi’r eglwys pan ddinistriwyd llys Owain Glyndŵr yn Sycharth ac, yn ôl pob tebyg, dŷ Moeliwrch ganddynt ym mis Mai 1403. Fe’i hailadeiladwyd, fel tŷ Moeliwrch, yn ystod y bymthegfed ganrif. Ymhellach, gw. y nodyn cefndir uchod; Hubbard 1986: 241–2; Baines et al. 2008: 559; LBS iv: 203–6; WCD 588–9. Ar y ffurf ar enw’r sant, gw. y nodyn testunol ar y llinell hon.

13 Hywel  Hywel ab Ieuan Fychan, noddwr y gerdd.

13 Selyf  Ffurf ar Solomon, sef mab Dafydd Broffwyd (gw. 1n Dafydd … Broffwyd). Ymhellach, gw. 5n Sely.

14 crwn  Nid oedd ac nid yw tŷ Moeliwrch yn grwn o ran siâp. Dilynir GPC 615 d.g. crwn (b) ‘cyflawn’, ond gellid hefyd ‘cydnerth’ neu ‘gymharol fach’, ‘cryno’. Cf. Huws 2007: 133 (nodyn ar linell 79).

15 nant  Gw. GPC 2551 d.g. (b) ‘cwm, glyn; ceunant, hafn’.

17–18 Ond ar fryn, rhôi lyn i lu, / A lle uchel rhag llechu  Ystyrir rhôi lyn i lu yn sangiad, ond gall fod yr ystyr yn goferu ymlaen i’r llinell nesaf: ‘rhoddai ddiod a lle uchel rhag llechu i lu’.

19 lliwio  Cyfeiriad at wyngalchu’r tŷ yn ôl pob tebyg (cf. 45 calcheidlys a’r cyfeiriadau mynych at ei ddisgleirdeb cyffredinol).

19 Ieuan  Ieuan Fychan ab Ieuan Gethin (gw. 8n).

19–20 Ieuan / Milwr  Ystyrir milwr yn gyfeiriad at Hywel yn yr aralleiriad, ond gall hefyd mai ei dad a olygir: Ieuan Milwr. Nid yw’n gwbl eglur a ddisgwylid treiglad i’r ail enw yn yr achos hwn (gw. TC 115), ond gallai’r ffaith fod Milwr ar ddechrau’r llinell nesaf ei wrthsefyll hefyd. Gwyddys bod Ieuan wedi ymladd ym mhlaid Owain Glyndŵr ddechrau’r ganrif.

23 cyd boed blin  Cf. Gwerful Mechain mewn englyn maswedd i Ddafydd Llwyd o Fathafarn, GGM 14.1–2 Cei bydew blew cyd boed blin – ei addo / Lle gwedde dy bidin; GMW 235.

25 Bened  Sef Benedict, o’r Saesneg Benet (c.480–550) (gw. ODCC³ 184). Braidd yn annisgwyl yw cymharu uchelwr fel Hywel â’r gŵr crefyddol enwog hwn, ond tybed a warentir hynny gan y ffaith i Fenedict ymgilio’n feudwy i fannau bryniog amlwg yn Subiaco a Monte Cassino?

26 rhiw fain  Nid yw main ‘tenau, cul’ fel pe bai’n gweddu yma (gw. GPC 2322 d.g. main¹ (a)). Mwy addas yw ffurf luosog maen, a chymryd rhiw yn enw benywaidd: ‘rhiw garegog’ (gw. ibid. 2306 d.g. maen¹, 3082 d.g. rhiw¹; cf. Guto yn ei gywydd mawl i Hywel, 91.1 Y gŵr ar war y garreg).

27 di-apêl  ‘Di-gŵyn’. Nis ceir yn GPC, ond gw. GPC² 399 d.g. apêl.

29–30 Herwydd nad â dyn hirwallt / I nef ond yn erbyn allt  Ar sail y cyfeiriad at [dd]yn hirwallt yn y cwpled hwn yr awgrymodd Huws (2001: 19) fod Guto’n cyfeirio ato ef ei hun yma ac mai ‘dyn cymharol ifanc ydoedd ar y pryd, oherwydd mewn cerddi eraill a ganwyd yn hwyrach yn ei oes cyfeiria at ei foelni’ (ategir y farn hon yn Huws 2007: 109). Ond tybed ai at leygwyr yn gyffredinol y cyfeirir mewn gwirionedd, mewn gwrthgyferbyniad â gwŷr crefyddol a gadwai eu pennau’n foel fel rheol? Tra câi abadau a mynachod rwydd hynt a llwybr didramgwydd i’r nefoedd, byddai’n rhaid i bawb arall ymdrechu drwy ddringo yno naill ai’n llythrennol neu’n ffigurol (ar agwedd sarhaus tuag at ddynion a dyfai eu gwalltiau’n hir, gw. Parry Owen 2007: 60). Ond nid yw’r dehongliad hwnnw, yn ei dro, yn sail i gredu nad ystyriai Guto ef ei hun yn lleygwr hirwallt a’i fod, o ganlyniad, yn ŵr ifanc pan ganodd y cywydd hwn. Ymhellach ar ddyddiad canu’r gerdd, gw. y nodyn uchod.

31 dwyfron  Ni raid cymryd bod dwy ran amlwg i dŷ Moeliwrch, eithr mai at ran flaen y tŷ y cyfeirir. Posibilrwydd arall yw mai’r llechwedd lle saif y tŷ a olygir.

32 Hywel  Gw. 13n Hywel. Tybed a yw Guto’n chwarae ar ystyr yr enw priod hwn yma? Gw. GPC 1988 d.g. hywel ‘y gellir ei weled, hawdd ei weled, yn sefyll allan, eglur’, ond yn 1632 y ceir yr enghraifft gynharaf o’r gair yno. Gellid ‘tŷ eglur fry’ yn y llinell hon.

36 derwgoed  Yn ôl Huws (2007: 111) ‘[gan] fod Swydd y Waun yn nodedig am ei fforestydd, yr oedd yn naturiol mai adeiladau o goed derw a godid yn Llansilin a’r cyffiniau’. Gw. eto ibid. 111–12 ‘pan oedd Ieuan Fychan ab Ieuan Gethin [gw. 8n] yn brif fforestwr Swydd y Waun [rhwng 1390 a 1392], ei gyfrifoldeb ef fyddai cynnal a gwarchod pedair prif goedwig yr arglwyddiaeth, sef Garnan ym Mochnant, Bodlith yng Nghynllaith, a fforestydd Carreg-nant a Chwm-cath yn Nanheudwy, a hawdd y gallai fod wedi cwympo deri ym Modlith ar gyfer codi cartref iddo’i hun ym Moelyrch gerllaw. Cofier mai’r arfer oedd torri coed derw a dyfai ar lechwedd gan fod boncyffion y rheini wedi tyfu ychydig ar wysg eu hochr nes bod modd eu hollti a’u naddu i greu llafnau preiffion neu gyplau nenfforch, a’u defnyddio i adeiladu fwy neu lai yn syth.’ Saif ffermdy o’r enw Bodlith oddeutu hanner milltir i’r dwyrain o Foeliwrch heddiw. Ymhellach ar y defnydd a wneid o bren derw, gw. ibid. 112.

37 gwanafau  Gw. GPC 1572 d.g. gwanaf² (a) ‘llain neu strip o do gwellt’, ond gall hefyd mai at y derwgoed yn y llinell flaenorol y cyfeirir, ‘rhesi o goed’.

38 Neuadd fal seren Owain  Sef neuadd debyg, o ran ei disgleirdeb, i seren wib a welwyd yn 1402 adeg gwrthryfel Owain Glyndŵr ac a ystyrid gan rai yn rhagargoel o lwyddiant (gw. Lloyd 1931: 48, 156; Henken 1996: 62–3). Cymherir cartref Llywelyn Fychan ab Ieuan ym Mryndraenog â’r seren gan Ieuan ap Hywel Swrdwal, a chyfeirir ati hefyd gan Dudur Penllyn wrth foli cartref Maredudd ap Llywelyn yn Uwch Aeron (gw. GHS 25.1–8 Y nos y cad Mab Rhad rhwydd / Ar seren y rhoes arwydd / I dynnu mil o dân mwg / A deillion o dywyllwg, / A’r ail gynt ar ôl y Gŵr, / Seren Owain siwrneiwr: / Goleuach fu, gwae lawer, / A mwy no swrn o’r mân sêr (ar Fryndraenog, gw. Suggett 2005: 44–56); GTP 21.51–2 Antur, er gwneuthur mur main, / Saer a wnâi seren Owain). Gwnaeth Dafydd Llwyd o Fathafarn ac, o bosibl, Ieuan ap Rhydderch hwythau ddefnydd o enwogrwydd y seren mewn cywyddau brud (gw. GDLl 16.67–8 Siwrneied seren Owain / Ar hynt, a Duw gyda’r rhain; GIRh 4.25–6). Ceir dadleuon argyhoeddiadol gan Huws (2001: 15–17; 2007: 119–21) y dylid deall y gymhariaeth hon yng nghywydd Guto’n gyfeiriad eironig at lys Owain Glyndŵr yn Sycharth fel ag yr oedd pan ganodd Iolo Goch ei gywydd enwog iddo (gw. GIG cerdd X). Awgrymir ei bod yn arwyddocaol bod tomen Sycharth i’w gweld o Foeliwrch hyd heddiw a bod cyfeirio at Sycharth ac enwi Owain ei hun mewn cywydd i berchennog Moeliwrch yn dilyn methiant y gwrthryfel yn dadlennu rhywfaint ar agwedd Guto, ei noddwr a’i gynulleidfa at barhad delfrydau’r ymdrech honno.

40 nith  Disgrifiad o’r tŷ gwreiddiol a gododd Ieuan Fychan ab Ieuan Gethin ym Moeliwrch (arno, gw. 8n). Perthynai’r tŷ hwn, felly, i’r tŷ newydd a adeiladodd Hywel yn ei le, a byddai’n gwbl naturiol i fardd ddisgrifio’r berthynas honno fel perthynas waed. Sylwer mai cares i nef yw Moeliwrch yn llinell 46, a cf. Ieuan ap Hywel Swrdwal yn ei gywydd i gartref Llywelyn Fychan ab Ieuan ym Mryndraenog, GHS 25.9–12 Mae seren ym Maelienydd, / Morwyn falch o galch a gwŷdd, / Merch i frenin yr hinon / A iarlles haf yw’r llys hon. Tebyg iawn i ddisgrifiad Guto yma yw disgrifiadau Tudur Penllyn o gartref Maredudd ap Llywelyn yn Uwch Aeron (gw. GTP 21.53–4 Câr i dai ceirw o Dywyn, / A’i chares gaer a’i chrys gwyn).

40 y tad  Sef Ieuan Fychan ab Ieuan Gethin (gw. 8n).

43 Cannyn o Loegr a’i cennyw  Gw. Huws 2007: 121 ‘Trwy ddweud bod y neuadd wedi’i chodi mewn lle amlwg fel y gallai llu o ddynion o Loegr ei gweld … a hynny cofier wrth sôn am lys y tybir iddo gael ei ddifrodi gan lu o Saeson yr un pryd ag y dinistriwyd adeiladau eraill ganddynt yng Nghynllaith, mae Guto’r Glyn yn dangos cymaint yr oedd y meddylfryd cymdeithasol wedi newid erbyn adeg canu’r cywydd, yn enwedig ym mhlwyf Llansilin, a oedd yn llythrennol ar y ffin rhwng arglwyddiaeth Seisnig Croesoswallt ac arglwyddiaeth Gymreig Swydd y Waun.’ Ymhellach, gw. y nodyn cefndir uchod a 47n Cymry a’i gwŷl.

44 Cynllaith  Safai llys Moeliwrch (gw. 11n Moelyrch) yng nghwmwd Cynllaith yn Swydd y Waun (gw. WATU 54 a 322). Ag Owain Glyndŵr y cysylltid y cwmwd yn bennaf, ond wedi methiant ei wrthryfel a llosgi ei lys yn Sycharth yno ymddengys mai disgynyddion Ieuan Gethin fu tirfeddianwyr mwyaf llwyddiannus yr ardal.

46 Cryswen yw, cares i nef  Troir y llinell hon ben-i-waered yng nghywydd Ieuan ap Hywel Swrdwal i gartref Llywelyn Fychan ab Ieuan ym Mryndraenog (gw. GHS 25.55 Cares i nef, cryswen yw).

46 cares i nef  Cf. Guto yn ei gywydd mawl i dref Croesoswallt, 102.19 Croesoswallt, cares Iesu; 49n.

47 Cymry a’i gwŷl  Cf. sylw Guto yn llinell 43 Cannyn o Loegr a’i cennyw, a’r nodyn arni. Gw. Huws 2007: 122 ‘Mae’n arwyddocaol hefyd fod Guto’n dweud y gallai pobl Cymru weld Moelyrch … gan fod y ddwy genedl ar y Gororau yn byw bywyd cyd-ddibynnol.’ Ymhellach ar yr agwedd gyd-ddibynnol hon a adlewyrchir yng ngwaith Guto, gw. 102.20–1n.

47 gwal fraith  Gw. GPC 326 d.g. brith¹ 1 (a) ‘cymysgliw, brych (yn enw. du a gwyn neu goch a gwyn), amliw, amryliw, lliwiedig’. Gall mai cyfeiriad arall a geir yma at waliau gwyngalch, disglair y tŷ, ond mae’n debygol mai fframiau pren o wahanol liwiau (du a gwyn yn ôl pob tebyg) a olygir, fel y deellir yn Huws 2007: 108n46.

48 Cynllaith  Gw. 44n.

49 llawndai’r gwin  Cf. Guto yn ei gywydd mawl i dref Croesoswallt, 102.22n Llawndai gwin a pherllandir; 46n cares i nef.

50 Silin  Sef Silin, nawddsant eglwys Llansilin (gw. 12n uwch côr Silyn). Defnyddir enw priod yma er mwyn cyfeirio at yr eglwys ei hun.

53 lliw’r drych  Sef lliw llachar iawn. Cf. Guto mewn cywydd mawl i Syr Rhisiart Gethin, 1.35–6 Pwy a fedr ond edrych? / Pond ef yn y dref yw’n drych, a’i gywydd i blas Syr Rhisiart Herbert yng Ngholbrwg, 22.69–70 Bid wydr i’r byd i’w edrych, / A brawd i’r iarll biau’r drych.

54 y tad  Sef tad Hywel, Ieuan Fychan ab Ieuan Gethin (gw. 8n).

54 llu’r Twr Tewdws  Sef ‘torf [o sêr] y Twr Tewdws’. Roedd y Twr Tewdws yn enw ar glwstwr o sêr yng nghytser y Tarw a adwaenir heddiw fel y Pleiades (gw. GPC 3660 d.g. twr; Pleiades a geir yn y Beibl, gw. Llyfr Job 9.9 a 38.31, Llyfr Amos 5.8). Fel y gwelir yn GPC, deellir gair cyntaf yr enw fel twr ‘pentwr, swp; cytser’ (er nad yw’n debygol mai cytser ydyw fel y cyfryw), ond sylwer mai tŵr a geir yn GLGC 214.31–2 Ni wn pwy un oleua’r nos, / ai tŷ’r tad, ai’r Tŵr Tewdos (sylwer ar y tebygrwydd rhwng ail linell y dyfyniad a llinell Guto yma). Nid esbonnir yr enw yn GPC, ond tybed ai y twr ‘clwstwr’ tew ‘niferus, helaeth’ + dwst ‘llwch’ yw’r ystyr (gw. ibid. 1107 d.g. dwst, 3492 d.g. tew (e))? Ynteu ai o’r enw priod Theodosius y daw, ac o’r enwocaf i ddwyn yr enw hwnnw, ymerawdwr yr Ymerodraeth Rufeinig rhwng 379 a 395?

55 Gorau coed ar gerrig gwaith  Gw. Huws 2001: 13 ‘Gellir casglu oddi wrth [y disgrifiad hwn] … mai neuadd a wnaed o goed derw ar sylfaen o gerrig a gododd Hywel ab Ieuan Fychan yn gartref iddo ef ei hun a’i deulu.’

56 Cynllaith  Gw. 44n.

59 Hywel  Gw. 13n Hywel.

59 Elen  Sef Elen ferch Dafydd ab Ieuan o Arwystli, gwraig Hywel. Mewn nodiadau achyddol a ychwanegwyd gan John Davies o Riwlas wrth ymyl testun Thomas Wiliems o’r gerdd hon yn LlGC 8497B fe’i gelwir yn Elen Velen o Voeliwrch. Tybed ai o gerdd fawl goll i Elen, o bosibl gan Guto, y daeth yr enw estynedig hwn gan ei fod yn gynghanedd sain seithsill berffaith.

60 gwen  Bernir mai ystyr ddiriaethol sydd i’r ansoddair yma yn sgil y cyfeiriadau mynych at ddisgleirdeb y llys yn y cywydd hwn.

62 holl Bowys  Safai llys Moeliwrch (gw. 11n Moelyrch) yng nghwmwd Cynllaith (gw. 44n) yn hen deyrnas Powys Fadog (gw. WATU 182). Ond tybed a gyfeirir yma at y ddau Bowys ynghyd, sef Powys Fadog a Phowys Wenwynwyn?

63 y gŵr  Sef Hywel yn ôl pob tebyg, yn hytrach na’i dad (gw. 8n a 13n Hywel).

63 difyr gariad  Dilynir GPC 988 d.g. difyr¹ 1 ‘hyfryd, dymunol; digrif’ yn yr aralleiriad, ond cf. ibid. d.g. difyr² ‘hir’ a’r enghraifft a geir yno o gywydd Gruffudd Llwyd i’r Drindod (gw. GGLl 19.59–60 A’r Gair o’r dechrau a gad, / Duw fu’r Gair, difyr gariad ‘A’r Gair a gafwyd o’r dechrau, / [A] Duw fu’r Gair, [Un sy’n] gariad hir ei barhad’).

65 Derfel  Sef Derfel Gadarn fab Hywel Mawr ab Emyr Llydaw. Sant ydoedd (gw. LBS ii: 333–6; WCD 192–3; TYP³ 168–9; Evans 1990–3; GLGC 84.39–58). Cysegrwyd iddo eglwys Llandderfel yng nghantref Penllyn (gw. WATU 111).

65 Hywel  Gw. 13n Hywel.

66 neuadd groesty  Gw. Huws 2001: 13 ‘Y mae’n debygol ... fod ychwanegiad ym mhen ucha’r neuadd, fel ar ddelw cynllun tybiedig neuadd-dy Pen-y-bryn [a saif ryw filltir i’r de o Foeliwrch], lle’r oedd drysau o’r dramwyfa ym mhen y neuadd yn arwain i adain groes ac iddi lofft.’ Ymhellach, gw. Huws 2007: 108 ‘[yr] hyn a ddisgrifir yw neuadd a chanddi adain groes ddeulawr’.

68 yr hen llys  Ar y calediad n + l dreigledig, gw. TC 29.

Llyfryddiaeth
Baines, M., Davies, J., Jenkins, N. a Lynch, P.I. (2008) (goln.), Gwyddoniadur Cymru yr Academi Gymreig (Caerdydd)
Davies, M.T. (1995), ‘ “Aed i’r coed i dorri cof”: Dafydd ap Gwilym and the Metaphorics of Carpentry’, CMCS 30: 67–85
Evans, D.F. (2006), ‘ “Cyngor y Bioden”: Ecoleg a Llenyddiaeth Gymraeg’, Llenyddiaeth mewn Theori, 1: 41–79
Evans, W.G. (1990–3), ‘Derfel Gadarn – A Celebrated Victim of the Reformation’, Cylchg CHSFeir xi: 137–51
Henken, E.R. (1996), National Redeemer: Owain Glyndŵr in Welsh Tradition (Cardiff)
Hubbard, E. (1986), The Buildings of Wales: Clwyd (Denbighshire and Flintshire) (London)
Huws, B.O. (1995), ‘Astudio Genres y Cywydd’, Dwned, 1: 67–87
Huws, B.O. (2001), ‘Y Bardd a’i Noddwr yn yr Oesoedd Canol Diweddar: Guto’r Glyn a Hywel ab Ieuan Fychan o Foeliwrch’, G.H. Jenkins (gol.), Cof Cenedl XVI (Llandysul), 1–32
Huws, B.O. (2007), ‘Ailadeiladu Bywyd ar ôl Gwrthryfel Glyndŵr: Tystiolaeth y Canu i Foelyrch’, Dwned, 13: 97–137
Jones, D.G. (1927–9), ‘Buchedd Mair Fadlen a’r Legenda Aurea’, B iv: 325–39
Lloyd, J.E. (1931), Owen Glendower (Oxford)
Lord, P. (2003), Diwylliant Gweledol Cymru: Gweledigaeth yr Oesoedd Canol (Caerdydd)
Metzger, B.M. and Coogan, M.D. (1993) (eds.), The Oxford Companion to the Bible (Oxford)
Parry Owen, A. (2007), ‘ “Englynion Bardd i’w Wallt”: Cerdd Arall gan Ddafydd ap Gwilym?’, Dwned, 13: 47–75
Rowles, S. (2004), ‘Golygiad o Ystorya Adaf’ (M.Phil. Cymru [Aberystwyth])
Suggett, R. (2005), Houses and History in the March of Wales: Radnorshire 1400–1800 (Aberystwyth)

Following Huws’s (1995: 76) classification of the genres of the cywydd, this poem belongs to the genre of praise poems for the house of a nobleman, if not indeed to a sub-genre of praise poems composed on the occasion of rebuilding a house (on the poets’ praise for houses, see idem 2007: 101–6, 114–16, 117–19). Huws (2001: 11–12; 2007: 106–7, 113–14) argues convincingly that there was a house at Moeliwrch during the last quarter of the fourteenth century and that Ieuan Gethin ap Madog Cyffin was possibly the first to live there (it may have been Ieuan Gethin who built it). His son, Ieuan Fychan ab Ieuan Gethin, was present at Glyndyfrdwy on 16 September 1400 when Owain Glyndŵr proclaimed himself prince of Wales, and it is very likely that his home at Moeliwrch was burned as a result of his support for the subsequent revolt. Huws argues that this happened in May 1403 when the son of Henry IV (who later became Henry V) and his supporters devastated Owain’s lands and homes at Sycharth and Glyndyfrdwy and ravaged the surrounding countryside. This poem’s patron, Hywel ab Ieuan Fychan, succeeded in rebuilding the court, possibly during the second quarter of the fifteenth century (see Huws 2007: 109).

Two other excellent poems addressed to Hywel (see poems 91 and 92) clearly show that he was one of Guto’s main patrons in Powys, and it is very likely that Guto would have composed this poem on the occasion of rebuilding the court at Moeliwrch as a matter of duty. Nonetheless, it is noteworthy that the poet Ieuan ap Gruffudd Leiaf cheekily challenged Guto to compose as good a poem as his for the same occasion (see Huws 2007: 128). Two other poets are named by Ieuan, namely (in all likelihood) Syr Rhys of Carno and Edward ap Dafydd. If these two poets also composed poems for Moeliwrch they have left no trace in the manuscripts, yet Ieuan’s poem alone indicates the celebratory nature of the gathering and bardic revelry at the reconstruction of Moeliwrch. Guto’s poem also shows that he succeeded in replying with gusto to Ieuan’s challenge.

The poem begins with a customary metaphor (lines 1–18). Father and son Ieuan Fychan and Hywel’s building work at Moeliwrch is paralleled by King David and Solomon’s work in constructing their great temple at Jerusalem. But Huws (2007: 113) points out that the Bible assigns the building of the temple to Solomon alone and not to his father, David. The Second Book of Samuel 7 and the First Book of the Chronicles 17 and 22 note that it was David’s intention to build a place of worship to house the ark of the covenant in Jerusalem, yet God prevented him from doing so through the prophet Nathan. The Old Testament notes that David simply housed the ark in a tent or tabernacle. Huws (ibid.), therefore, suggested that Guto followed another version of the story found in the apocryphal Ystorya Adaf ‘Adam’s Tale’, where it is said that David spent fourteen years building the temple at Jerusalem before God prevented him from completing his work. David committed a great sin and began the work of building the temple after a period of repenting. Yet, God deemed him unworthy of the work of completing the temple, which was then entrusted to his son who finished the work thirty-two years after his father’s death (see Rowles 2004: 99–100 and 101). Huws (2007: 113) notes that Guto’s references to [g]wasanaeth Seth ‘the sacrament of Seth’ and olew’r tair gwialen ‘the oil of the three rods’ in his elegy for Llywelyn ab y Moel (see 82.54–6n) show that he had either read Ystorya Adaf in manuscript form or had heard an oral version of the tale. Ieuan ap Rhydderch’s poem of praise to St David may also be based on this alternative version of the story, where the great cathedral and bishop’s palace are compared with David’s temple at Jerusalem (see GIRh 8.91–100).

To return to Guto’s metaphor, it is very likely that Ieuan Fychan carried out building work at Moeliwrch, as indeed the poet Hywel Cilan confirms in his poem of praise for two of Hywel ab Ieuan Fychan’s sons, Ieuan and Hywel. The poet praises Ieuan Fychan for fashioning tables for poets and then praises Hywel for renovating them (see GHC XV.27–30). Huws (2007: 111–12) suggests that Ieuan Fychan rebuilt parts of Moeliwrch between 1390 and 1392 when he was chief forester of Chirkland and had direct access to plenty of good oak wood. Following convention Guto stresses that the court at Moeliwrch stood on a prominent slope and not at the bottom of a valley (15–22), yet he reimagines the convention by first acknowledging the physical effort needed to reach the lofty house and then arguing that the prize at the top is totally worth the effort (23–30).

Guto turns to another convention in the next part of the poem, namely the whitewashed luminance of the court (31–54). Some descriptions are somewhat unadventurous, such as haul y fron ‘the knoll’s sun’, cannwyll a thors ‘candle and torch’ and lleuad y rhiw ‘the hillside’s moon’, yet others are more enterprising, such as Neuadd fal seren Owain ‘a hall like Owain’s star’, caer genllysg ‘a hailstone fort’ and llu’r Twr Tewdws ‘the host of the Pleiades’ (see especially 38n and 54n). The court is then praised with the usual hyperbole (55–8) before Guto concludes the poem by calling upon Mary, St Derfel and Christ to bless the new building (59–68). As Huws (2001: 18–19) notes, Guto’s insistence upon blessing the house and then wishing Hywel a long life in the last couplet suggests that he believed that the poem itself possessed beneficial qualities with regards the court’s prosperity.

Date
Huws (2007: 109) argues that this poem belongs to the third decade of the fifteenth century, and the relatively low percentage of cynghanedd groes (see below) does indeed suggest strongly that it was composed before c.1450. It almost certainly belongs to the period c.1435–c.1450, although a more specific date could be proposed if medieval timber were to be found at Moeliwrch and subjected to dendrochronology tests (see further 29–30n).

The manuscripts
The poem survives in 21 manuscript copies. Its manuscript tradition is sometimes very similar to that of Guto’s healing poem (poem 92) for Hywel, and both poems’ traditions seem to have included two different versions of each poem from an early period. The only other surviving poem by Guto for Hywel seems to have been transmitted separately (see poem 91). Pen 103 was in all likelihood written at Moeliwrch itself by one of Hywel’s descendants (LlGC 8330B was also closely linked with the house and probably derives from Pen 103), yet it is unclear whether its texts were copied from another written source or written for the first time from an oral tradition. Internal evidence and the fact that the scribe was in all likelihood a minstrel himself seems to suggest that the memory played a part in the transmission of the poems at Moeliwrch during the sixteenth century, although even this oral tradition may be based ultimately on a written source. Nonetheless, the texts of Pen 103 are far from perfect and the edition is based mainly on the comparative evidence of LlGC 8497B and LlGC 17114B.

Stemma

Previous edition
GGl poem XLI.

Metre and cynghanedd
Cywydd, 68 lines.
Cynghanedd: croes 41% (28 lines), traws 22% (15 lines), sain 31% (21 lines), llusg 6% (4 lines).

1 Dafydd … Broffwyd  The Prophet David or King David of the Old Testament, father of Solomon (see 5n Sely). See the introductory note above; ODCC³ 455–6; Metzger and Coogan 1993: 153–6.

1 o braffwydd  According to the Old Testament the temple at Jerusalem was built with stone, not ‘from strong wood’, although the hêkãl was lined with cedar wood, the internal doors and the temple’s two cherubs were made from olive tree wood and one of the outer courts from cedar wood beams (see Metzger and Coogan 1993: 732–3).

2 deiladaeth  A variant form of adeiladaeth according to GPC 922 s.v. deiliadaeth², although it is not noted as an example in GPC² 37 s.v. adeiladaeth. Ibid. (a) ‘a building or buildings, edifice’ is followed in the translation, although GPC 922 s.v. deiliadaeth¹ ‘tenancy; homage’ could also be relevant in this context.

3 teml  The holy ‘temple’ at Jerusalem built by Solomon son of King David (see the introductory note above; 1n o braffwydd and 5n Sely; ODCC³ 1596–7; Metzger and Coogan 1993: 732–3).

3 cof ydiw  The meaning is somewhat unclear. It may be simply ‘according to the story / what is remembered’ (cf. a poem of praise for Mary Magdalene which was probably composed by Gutun Gyriog, Jones 1927–9: 239 (lines 61–2) Cyfodes Mair cof ydyw / Ei addwyn fam iddo’n fyw ‘He raised Mary alive, his elegant mother, ?this is the memory’). Alternatively, another meaning is possible if cof is interpreted as ‘memorial’ (see GPC 536 s.v. (a)), namely a physical memorial to King David or to God, ‘it [= the temple] is a memorial’ (i.e. ‘a place to remember David or God in prayer’). Another more adventurous interpretation is that cof is meant as ‘thinking material’ → ‘wood’ in connection with the poets’ fondness of comparing their craft to the craft of a carpenter (cf. 1 o braffwydd ‘from strong wood’). Cf. especially Dafydd ap Gwilym in his first debate poem for Gruffudd Gryg, where he advises Gruffudd to go to the woods to cut new ‘thinking material’ for his poems, DG.net 24.43–8 Pawb a wnâi adail pybyr / O chaid gwŷdd, a iechyd gwŷr. / Haws yw cael, lle bo gwael gwŷdd, / Siwrnai dwfn, saer no defnydd. / O myn gwawd, orddawd eurddof, / Aed i’r coed i dorri cof ‘Everyone would make a grand building if wood were to be had, and the health of men. But it is easier to get, where the wood is no good, hard journey, a carpenter than the materials. If he wants a poem, noble and strong blow, he should go to the woods to seek materials.’ Is it possible that cof had obtained a wider meaning by the fifteenth century, namely ‘valuable building material’? On cof in this context, see further Davies 1995: 79–81.

4 Caer Selem  A form of Jerusalem (‘Selem’s city’), capital city of Israel where Solomon built his great temple (see 3n teml and 5n Sely). The form most often used by the poets is Caer Salem / Caersalem, as in Iolo Goch’s poem to Edward III, but note that the form gaerselem is used in some manuscripts in the case of Iolo’s poem also (see GIG 5, I.58; IGP 1.58 Gaersalem hyd Fethlem faith ‘Jerusalem as far as great Bethlehem’).

4 salmog liw  The word salmog does not appear in GPC, only salmaidd ‘psalmic’ which is not attested to until the twentieth century (see ibid. 3172). Guto may be implying that the temple at Jerusalem was as luminous as the psalms that were composed, according to tradition, by King David (see Metzger and Coogan 1993: 155). The main difficulty with this interpretation is that a psalm was not considered to be a concrete object with a specific colour, but Guto may have seen a particular adorned psalm or series of psalms in a manuscript or on a church wall. Cf. Rhigyfarch’s Psalter which was written by a scribe named Ithael and illuminated by Rhigyfarch’s brother, Ieuan ap Sulien, at Llanbadarn church c.1080 (see Lord 2003: 59–60).

5 Sely  A form of Solomon, son of King David (see 1n Dafydd … Broffwyd). It was Solomon who built the temple at Jerusalem (see the introductory note above; ODCC³ 1526–8; Metzger and Coogan 1993: 707–8).

5 Sely’i fab, ddisalw ei fodd  The words ddisalw ei fodd ‘excellent his means’ are interpreted as a form of aside (sangiad). According to TC 118, a mutation following a proper noun could extent to the next word, but its earliest examples belong to the end of the sixteenth century.

6 hwn  ‘This man’, namely Solomon’s father, King David (see 1n Dafydd … Broffwyd).

8 Ieuan Fychan a’i fab  Ieuan Fychan ab Ieuan Gethin and ‘his son’, Hywel. They are compared with King David and his son, Solomon (see the introductory note above).

9 Ieuan  Ieuan Fychan ab Ieuan Gethin, Hywel’s father (see 8n).

11 Moelyrch  Hywel’s home and the court to which Guto addresses his poem. It stands to this day on the eastern slopes of Gyrn Moelfre about half a mile north-west of the village of Llansilin in the commote of Cynllaith (see 44n). Although the form Moelyrch appears in medieval poetry, as noted by Huws (2001: 3), the farmhouse is known today as Moeliwrch (the latter is used in Huws 2001 and the former in Huws 2007): Moelyrch means ‘the hill of the roebucks’ and Moeliwrch means ‘the hill of the roebuck’ (see GPC 2043 s.v. iwrch, and note the plural form (i)yrch). The roebuck is a relatively small species of deer and was well known to medieval poets (cf. Dafydd ap Gwilym’s poem to the roebuck as a love messenger, DG.net poem 46), although, as discussed by Evans (2006: 55), it did not survive in Wales into the modern period. Was it because of its disappearance and the subsequent strangeness of the plural form to later occupiers of Moeliwrch that the singular form was used? Further on the roebuck, see ibid. 54–8.

11 llennyrch  See GPC 2095 s.v. llannerch ‘a clearing, court, place’. The usual meaning, ‘a clearing’, is appropriate enough as trees were more than likely cut down in order to build the court at Moeliwrch.

11 y llyn  Understood as ‘the drink’ (see GPC 2272–3 s.v. llyn²; cf. 17 rhôi lyn i lu ‘he would give drink to a host’), although ‘the lake’ is also possible as there is one named Llyn Moelfre a little over a mile west of Moeliwrch on the slopes of Gyrn Moelfre.

12 Caer Selem  Jerusalem (see 4n Caer Selem).

12 Caer Selem uwch côr Silyn  ‘Jerusalem above St Silin’s chancel’. Cf. Ieuan ap Gruffudd Leiaf in his praise poem on rebuilding Hywel’s court at Moeliwrch, Huws 2007: 129 (line 77) Caer solas uwch côr Silin ‘fort of solace above St Silin’s chancel’. Exactly the same line appears in Huw Ceiriog’s praise poem to Moeliwrch in the time of Hywel’s great-grandson, Morus Wyn ap Llywelyn (see GHCEM 8.22 Caer solas uwch côr Silin).

12 uwch côr Silyn  ‘Above St Silin’s chancel’ in the church of St Silin at Llansilin, located about half a mile south-east of Moeliwrch (see 11n Moelyrch). The land slowly rises north-west of the village towards Moeliwrch on the slopes of Gyrn Moelfre. It is unclear exactly which saint is commemorated in the church’s name, but Bartrum (WCD 588) argues that traditions involving a native saint named Silin was assimilated with St Giles (the patron saint of the parish of Wrexham) at an early date. It seems that a Celtic clas was founded at Llansilin before the church was built and it is very likely that the church was burnt by the supporters of Henry of Monmouth when Owain Glyndŵr’s home at Sycharth as well as Moeliwrch itself (in all likelihood) were destroyed in May 1403. The church was rebuilt, as was Moeliwrch, during the fifteenth century. See further the introductory note above; Hubbard 1986: 241–2; Baines et al. 2008: 506; LBS iv: 203–6; WCD 588–9.

13 Hywel  Hywel ab Ieuan Fychan, the patron.

13 Selyf  A form of Solomon, son of King David (see 1n Dafydd … Broffwyd). See further 5n Sely.

14 crwn  The shape of the house at Moeliwrch was not ‘round’. The translation follows GPC 615 s.v. crwn (b) ‘complete’, although ‘well set’, ‘comparatively small’ or ‘orderly’ are also possible. Cf. Huws 2007: 133 (note on line 79).

15 nant  See GPC 2551 s.v. (b) ‘valley, glen; ravine, gorge’.

17–18 Ond ar fryn, rhôi lyn i lu, / A lle uchel rhag llechu  The words rhôi lyn i lu ‘he would give drink to a host’ are understood as a form of aside (sangiad), although the meaning may follow on into the next line: ‘he would give drink and a high place for a host so as not to be hidden’.

19 lliwio  ‘To colour’, a possible reference to whitewashing the house at Moeliwrch (cf. 45 calcheidlys ‘whitewashed court’ and the numerous references to the house’s general luminosity).

19 Ieuan  Ieuan Fychan ab Ieuan Gethin (see 8n).

19–20 Ieuan / Milwr  In the translation milwr ‘soldier’ is understood as a description of Hywel, although it is also possible that Guto is referring to his father: Ieuan Milwr. It is unclear whether a mutation to milwr was expected in this case (see TC 115), but it may have withstood the mutation as it is located at the beginning of the next line. Ieuan fought for Owain Glyndŵr in the revolt at the beginning of the fifteenth century.

23 cyd boed blin  ‘Although it may be tiring’. Cf. Gwerful Mechain in an erotic poem addressed to Dafydd Llwyd of Mathafarn, GGM 14.1–2 Cei bydew blew cyd boed blin – ei addo / Lle gwedde dy bidin ‘Although it may be tiring to promise it you’ll receive a hairy pit where your penis would be suitable’; GMW 235.

25 Bened  From the English Benet, St Benedict (c.480–550) (see ODCC³ 184). It is surprising that Guto chose to compare a secular patron with a well-known religious figure, but he may have based his comparison on the fact that St Benedict became a hermit who resided in notably hilly terrain in Subiaco and Monte Cassino.

26 rhiw fain  The usual meaning of main ‘thin, narrow’ does not seem appropriate (see GPC 2322 s.v. main¹ (a)). The plural form of maen ‘rock’ is more appropriate, taking rhiw ‘hillside’ to be a feminine noun: ‘stony hillside’ (see ibid. 2306 s.v. maen¹, 3082 s.v. rhiw¹; cf. Guto in his praise poem for Hywel, 91.1 Y gŵr ar war y garreg ‘The man on the rock’s nape’).

27 di-apêl  ‘Unmitigated’. It is not noted in GPC, but see GPC² 399 s.v. apêl.

29–30 Herwydd nad â dyn hirwallt / I nef ond yn erbyn allt  ‘For a long-haired man cannot go to heaven except against an incline’. Following Guto’s reference to a dyn hirwallt ‘long-haired man’, Huws (2001: 9) argues that Guto is referring to himself here and that he was in all likelihood a young man when he composed the poem, for he often refers to his baldness in later poems (the same view is expressed in Huws 2007: 109). Yet, Guto may simply be referring to a layman in contrast with religious men who often shaved their heads. Whilst abbots and monks enjoyed a relatively clear path to heaven it was left to everyone else to toil and struggle as they climbed up to heaven, both in a literal and figurative sense (on disparaging attitudes towards men who grew their hair long, see Parry Owen 2007: 60). Nonetheless, Guto may well have been a long-haired layman himself and a young man when this poem was performed. On the dating of the poem, see the note above.

31 dwyfron  Translated as ‘front’ instead of ‘breast/two breasts’, as it is unclear whether Moeliwrch had two notably separate parts. Another possibility is that Guto is referring to the slope upon which the court stood.

32 Hywel  See 13n Hywel. Is Guto playing with the meaning of the proper noun in this line? See GPC 1988 s.v. hywel ‘visible, easily seen, prominent, conspicuous’, although the earliest example belongs to 1632. ‘A prominent house above’ is a possible translation.

36 derwgoed  ‘Oakwood’. Huws (2007: 111) notes that as Chirkland was famous for its woodlands it would be natural for noblemen in the vicinity of Llansilin to build their houses from oak wood. He also points out (ibid. 111–12) that Hywel’s father, Ieuan Fychan (see 8n), was chief forester of Chirkland between 1390 and 1392 and was therefore in charge of the lordship’s four main forests, namely Garnan in the commote of Mochnant, Bodlith in the commote of Cynllaith and Carreg-nant and Cwm-cath in the commote of Nanheudwy. Huws suggests that Ieuan Fychan felled trees at Bodlith in order to build his house at Moeliwrch. Oak trees that grew on hillsides were preferred as their trunks grew slightly askew and could be split and hewn to form strong planks or tie-beams for crucks which could be used almost immediately. A farmhouse named Bodlith stands today about half a mile east of Moeliwrch. Further on the use made of oak wood, see ibid. 112.

37 gwanafau  See. GPC 1572 s.v. gwanaf² (a) ‘swath (of hay or corn), strip of thatch’, although Guto could be referring to the derwgoed ‘oak wood’ in the previous line, ‘rows of timber’.

38 Neuadd fal seren Owain  ‘A hall like Owain’s star’. Guto is comparing the luminous court at Moeliwrch to a shooting star seen in 1402 during Owain Glyndŵr’s revolt which was deemed by some to be a good omen (see Lloyd 1931: 48, 156; Henken 1996: 62–3). Ieuan ap Hywel Swrdwal also compared Llywelyn Fychan ab Ieuan’s house at Bryndraenog with the star, and it is mentioned in Tudur Penllyn’s poem of praise for Maredudd ap Llywelyn’s house in Uwch Aeron (see GHS 25.1–8 Y nos y cad Mab Rhad rhwydd / Ar seren y rhoes arwydd / I dynnu mil o dân mwg / A deillion o dywyllwg, / A’r ail gynt ar ôl y Gŵr, / Seren Owain siwrneiwr: / Goleuach fu, gwae lawer, / A mwy no swrn o’r mân sêr ‘The night a generous Gracious Son was given, with a star he gave a sign to bear a thousand men from smoky fire and blind people from darkness, and the second of yore after the Man, Owain the traveller’s star: it was brighter and larger than a good deal of the smaller stars, woe to many’ (on Bryndraenog, see Suggett 2005: 44–56); GTP 21.51–2 Antur, er gwneuthur mur main, / Saer a wnâi seren Owain ‘A carpenter’s venture, although he formed stone walls, who’d form Owain’s star’). Dafydd Llwyd of Mathafarn and, possibly, Ieuan ap Rhydderch also made use of the star’s renown in their prophetic poems (see GDLl 16.67–8 Siwrneied seren Owain / Ar hynt, a Duw gyda’r rhain ‘May Owain’s star travel on a course, and may God be with these’; GIRh 4.25–6). Huws (2001: 15–17; 2007: 119–21) argues convincingly that Guto’s reference to the star should be understood as an ironic reference to Owain Glyndŵr’s court at Sycharth as it was when it was famously praised by Iolo Goch (see IGP poem 10). It may be significant that the raised mound of Sycharth can be seen to this day from Moeliwrch. Therefore, Guto’s possible reference to the court and his naming of Owain himself in a poem to Moeliwrch’s owner following the failure of Owain’s revolt could reveal some of his own thoughts, as well as his patron and his audience, as to the continuation of some of the revolt’s ideals.

40 nith  ‘Niece’, a description of the original court built by Ieuan Fychan ab Ieuan Gethin at Moeliwrch (see 8n). This old house was therefore related to the new court which was built by Hywel in its place, and it would have been natural enough for a poet to personify the relationship. Note that Moeliwrch is cares i nef ‘heaven’s beloved’ in line 46, and cf. Ieuan ap Hywel Swrdwal in his poem for Llywelyn Fychan ab Ieuan’s home in Bryndraenog, GHS 25.9–12 Mae seren ym Maelienydd, / Morwyn falch o galch a gwŷdd, / Merch i frenin yr hinon / A iarlles haf yw’r llys hon ‘There’s a star in Maelienydd, a proud maiden of limestone and wood, this court is a daughter of the fair weather’s king and summer’s countess.’ A similar description to Guto’s is found in Tudur Penllyn’s poem of praise for Maredudd ap Llywelyn’s home in Uwch Aeron (see GTP 21.53–4 Câr i dai ceirw o Dywyn, / A’i chares gaer a’i chrys gwyn ‘A relation of stags’ houses from Tywyn, and a fort which is her beloved with her white shirt’).

40 y tad  ‘The father’, namely Ieuan Fychan ab Ieuan Gethin (see 8n).

43 Cannyn o Loegr a’i cennyw  ‘A hundred men from England behold her’. Huws (2007: 121) notes that the fact that Guto refers to Moeliwrch as a house which could be easily seen from England and that the house itself had been all but destroyed by English forces during the revolt shows how much the social mindset had changed by the second quarter of the fifteenth century. See further the introductory note above and 47n Cymry a’i gwŷl.

44 Cynllaith  The court at Moeliwrch (see 11n Moelyrch) stood in the commote of Cynllaith in Chirkland (see WATU 54 and 322). The commote was primarily associated with Owain Glyndŵr, yet it seems that following the failure of his revolt the descendants of Ieuan Gethin at Moeliwrch and other houses nearby became the region’s most powerful landowners.

46 Cryswen yw, cares i nef  ‘She’s a whitewashed court, heaven’s beloved’. The same line is turned upside down in Ieuan ap Hywel Swrdwal’s poem of praise for Llywelyn Fychan ab Ieuan’s court at Bryndraenog (see GHS 25.55 Cares i nef, cryswen yw ‘Heaven’s beloved, she’s a whitewashed court’).

46 cares i nef  ‘Heaven’s beloved’. Cf. Guto in his poem of praise for Oswestry, 102.19 Croesoswallt, cares Iesu ‘Oswestry, Jesus’s beloved’; 49n.

47 Cymry a’i gwŷl  ‘Welshmen will see her’. Cf. 43 Cannyn o Loegr a’i cennyw ‘a hundred men from England behold her’, and the note above. Huws (2007: 122) notes that Guto’s balanced approach to naming both the Welsh and the English in their relation to Moeliwrch reflects the co-dependent society which existed in the Welsh Marches during the fifteenth century. See further 102.20–1n.

47 gwal fraith  ‘Variegated wall’. See GPC 326 s.v. brith¹ 1 (a) ‘marked with different colours (esp. black and white or red and white), variegated, coloured, chequered’. Guto may be referring to Moeliwrch’s bright whitewashed walls, yet he is probably referring to timber frames of different colours (black and white in all likelihood) (see Huws 2007: 108n46).

48 Cynllaith  See 44n.

49 llawndai’r gwin  ‘Houses full of the wine’. Cf. Guto in his praise poem for Oswestry, 102.22n Llawndai gwin a pherllandir ‘houses full of wine and orchard-land’; 46n cares i nef.

50 Silin  St Silin, patron saint of Llansilin church (see 12n uwch côr Silyn). Guto uses a proper noun in order to refer to the church itself.

53 lliw’r drych  Literally ‘the mirror’s colour’, namely bright light. Cf. Guto in his praise poem for Sir Richard Gethin, 1.35–6 Pwy a fedr ond edrych? / Pond ef yn y dref yw’n drych ‘who can help themselves but look? Is he not our mirror in the town’, as well as his poem for Sir Richard Herbert’s court at Coldbrook, 22.69–70 Bid wydr i’r byd i’w edrych, / A brawd i’r iarll biau’r drych ‘Let it be a looking glass for the world to look at, and it is a brother to the earl who owns the mirror.’

54 y tad  ‘The father’, namely Ieuan Fychan ab Ieuan Gethin (see 8n).

54 llu’r Twr Tewdws  ‘The host [of stars] of the Pleiades’. Y Twr Tewdws was a name for a cluster of stars in the constellation of Taurus known today as the Pleiades star cluster (see GPC 3660 s.v. twr; Job 9.9 and 38.31, Amos 5.8). In GPC twr is understood as ‘heap, pile; constellation’ (although Pleiades is not a constellation as such), but note that it is understood as tŵr ‘tower’ in GLGC 214.31–2 Ni wn pwy un oleua’r nos, / ai tŷ’r tad, ai’r Tŵr Tewdos ‘I don’t know which one illuminates the night, either the father’s house or the Pleiades’ (note the similarity between Lewys Glyn Cothi’s second line and Guto’s line). The name is not explained in GPC, but twr ‘cluster [of]’ tew ‘numerous, extensive’ + dwst ‘dust’ is possible (see ibid. 1107 s.v. dwst, 3492 s.v. tew (e)). Another possibility is that it is based on the proper name Theodosius, possibly the renowned Roman emperor between 379 and 395.

55 Gorau coed ar gerrig gwaith  ‘The best wood on work-stones’. On the basis of this line Huws (2001: 13) argues that the house at Moeliwrch was constructed of oak wood placed upon a groundwork of stone walls.

56 Cynllaith  See 44n.

59 Hywel  See 13n Hywel.

59 Elen  Elen daughter of Dafydd ab Ieuan of Arwystli, Hywel’s wife. In genealogical notes by John Davies written next to Thomas Wiliems’s copy of this poem in LlGC 8497B she is called Elen Velen o Voeliwrch ‘Yellow-haired Elen from Moeliwrch’. This description may have been taken from a lost poem of praise for her, possibly by Guto, as it is a perfect seven syllable line of cynghanedd sain.

60 gwen  ‘White’, following the numerous descriptions of the court’s luminosity.

62 holl Bowys  ‘All of Powys’. The court at Moeliwrch (see 11n Moelyrch) was located in the commote of Cynllaith (44n) in the old kingdom of Powys Fadog (see WATU 182). Yet, Guto may be referring to both parts of Powys collectively, namely Powys Fadog and Powys Wenwynwyn.

63 y gŵr  ‘The man’, namely Hywel, in all likelihood, instead of his father (see 8n and 13n Hywel).

63 difyr gariad  ‘Pleasant loved one’. The translation follows GPC 988 s.v. difyr¹ 1 ‘pleasant, agreeable; amusing’, but cf. ibid. s.v. difyr² ‘long’ and an example from Gruffudd Llwyd’s poem to the Trinity (see GGLl 19.59–60 A’r Gair o’r dechrau a gad, / Duw fu’r Gair, difyr gariad ‘And the Word was received from the beginning, God was the Word, long-lasting love’).

65 Derfel  St Derfel Gadarn (‘the Strong’) son of Hywel Mawr ab Emyr Llydaw (see LBS ii: 333–6; WCD 192–3; TYP³ 168–9; Evans 1990–3; GLGC 84.39–58). A church was dedicated to him in Llandderfel in the cantref of Penllyn (see WATU 11).

65 Hywel  See 13n Hywel.

66 neuadd groesty  ‘Crosswise house’. Huws (2001: 13) suggests that an additional part of the house was built behind the upper end of the hall, similar to the proposed plan of Pen-y-bryn which is located about a mile south of Moeliwrch. There may have been doors in the passageway in this side of the hall that led to a two-storied cross wing. See further Huws 2007: 108.

68 yr hen llys  ‘The old court’. The word llys is devoiced instead of mutated (see TC 29).

Bibliography
Baines, M., Davies, J., Jenkins, N. and Lynch, P.I. (2008) (eds.), The Welsh Academy Encyclopaedia of Wales (Cardiff)
Davies, M.T. (1995), ‘ “Aed i’r coed i dorri cof”: Dafydd ap Gwilym and the Metaphorics of Carpentry’, CMCS 30: 67–85
Evans, D.F. (2006), ‘ “Cyngor y Bioden”: Ecoleg a Llenyddiaeth Gymraeg’, Llenyddiaeth mewn Theori, 1: 41–79
Evans, W.G. (1990–3), ‘Derfel Gadarn – A Celebrated Victim of the Reformation’, JMHRS xi: 137–51
Henken, E.R. (1996), National Redeemer: Owain Glyndŵr in Welsh Tradition (Cardiff)
Hubbard, E. (1986), The Buildings of Wales: Clwyd (Denbighshire and Flintshire) (London)
Huws, B.O. (1995), ‘Astudio Genres y Cywydd’, Dwned, 1: 67–87
Huws, B.O. (2001), ‘Y Bardd a’i Noddwr yn yr Oesoedd Canol Diweddar: Guto’r Glyn a Hywel ab Ieuan Fychan o Foeliwrch’, G.H. Jenkins (gol.), Cof Cenedl XVI (Llandysul), 1–32
Huws, B.O. (2007), ‘Ailadeiladu Bywyd ar ôl Gwrthryfel Glyndŵr: Tystiolaeth y Canu i Foelyrch’, Dwned, 13: 97–137
Jones, D.G. (1927–9), ‘Buchedd Mair Fadlen a’r Legenda Aurea’, B iv: 325–39
Lloyd, J.E. (1931), Owen Glendower (Oxford)
Lord, P. (2003), Diwylliant Gweledol Cymru: Gweledigaeth yr Oesoedd Canol (Caerdydd)
Metzger, B.M. and Coogan, M.D. (1993) (eds.), The Oxford Companion to the Bible (Oxford)
Parry Owen, A. (2007), ‘ “Englynion Bardd i’w Wallt”: Cerdd Arall gan Ddafydd ap Gwilym?’, Dwned, 13: 47–75
Rowles, S. (2004), ‘Golygiad o Ystorya Adaf’ (M.Phil. Cymru [Aberystwyth])
Suggett, R. (2005), Houses and History in the March of Wales: Radnorshire 1400–1800 (Aberystwyth)

Stema fwy