Y llawysgrifau
Diogelwyd y gerdd hon mewn 27 o lawysgrifau. Digon cymysglyd yw ei thraddodiad llawysgrifol. Newidiwyd trefn llinellau 5–6 yn X¹ (gw. y stema) yn sgil awydd rhyw gopïydd i roi hefyd ar ddiwedd y cwpled, yn ôl pob tebyg. Ni ellir dibynnu’n llwyr ar unrhyw lawysgrif unigol na chasgliad o lawysgrifau, a’r tebyg yw bod nifer o gopïwyr wedi dewis dilyn eu trwynau eu hunain mewn ambell fan. O ganlyniad ni ellir yn hawdd ddod o hyd i gyswllt agos rhwng nifer o lawysgrifau, ac mae’n bosibl fod mwy nac un copïydd wedi dibynnu ar ei gof (cf. 26n, 32n eurddoeth, 50n wrth y dur). Fodd bynnag, mae’n debygol fod nifer o destunau’n deillio o un gynsail ysgrifenedig, a gall fod y gynsail honno’n wallus yn llinellau 11 a 56 (gw. y nodiadau). Mae’r ffaith mai ym Môn yr ysgrifennwyd testunau Ba(P) 1573, BL 14882 a LlGC 5273D yn awgrymu bod elfen leol gref yn nhrosglwyddiad y gerdd hon. Rhannau o linellau 63–8 yn unig a oroesodd yn Bodley Welsh e 7 a chwpled cyntaf y gerdd yn unig a geir yn llaw John Jones Gellilyfdy yn Pen 221 (ni oroesodd ei gopi cyflawn ef o’r gerdd).

Trawsysgrifiadau: BL 14979, Brog I.2, Brog I.3 a Llst 125.

Stema

Llinellau a wrthodwyd
Sylwer bod dau gwpled ar yr un odl yn llinellau 61–4 gyda Môn yn yr ail linell ddwywaith. Achosodd hyn i rai copïwyr ychwanegu cwpled arall rhyngddynt. Yn X⁶ ceid:

Pum growndwal gwlad y dalaith,
Pwmpâu yn rhoi, pum penrhaith.

Codwyd y cwpled o gywydd a ganodd Hywel Cilan yntau i’r pum brawd (gw. GHC XIX.41–2). Ceir cwpled arall yn C 4.101 (ac yn X⁴ o bosibl):

Pumwyr y piau ymwan,
Pum carw y glod, pum cawr glân.

Ni ddaethpwyd o hyd i’r llinellau hyn yng ngwaith bardd arall, ond mae’n annhebygol eu bod yn perthyn i destun y gerdd hon, eithr yn ymgais arall i wahanu dau gwpled unodl (noder bod llinellau 61–2 yn dilyn llinell 30 yn C 5.30). Sylwer ar linell debyg mewn cywydd a ganodd Rhys Goch Glyndyfrdwy i’r pum mab: Pum caregl aur, pum carw glân (gw. Wiliam 1969–70: 58).

Ond rhaid cydnabod bod yr hyn a geir yn y testun golygedig yn anarferol. Gall fod trefn y llinellau’n wallus yn y gynsail, oherwydd hawdd gweld sut y gellid bod wedi cymysgu trefn pedwar cwpled gyda’r cymeriad geiriol pum. Ar y llaw arall ceir dau gwpled ar yr un odl yn dilyn ei gilydd yng nghywydd marwnad Guto i Weurful ferch Madog (gw. 88.43–6):

O gorweddodd gwawr eiddun
Yng nghôr Mihangel, ’y nghun,
Mihangel â’r gwayw melyn
A bwysa drwg a da dyn.

Sylwer mai gair acennog a geir yn safle’r brifodl yn ail linell y ddau gwpled hyn, ac felly hefyd yn y cywydd a drafodir yma. Dilynir yr un patrwm mewn dau gywydd unodl a ganwyd gan Ddafydd ap Gwilym, lle diweddir pob cwpled gyda’r gair Mai mewn un a’r gair haf yn y llall (gw. DG.net cerddi 32 a 34), ac, yn fwy arwyddocaol, mewn cywydd unodl gan Ruffudd Gryg i dir Môn, lle rhoir yr enw priod Môn ar ddiwedd pob cwpled (gw. GGGr cerdd 8). Mae’n wir mai cywyddau unodl a ganwyd gan Ddafydd a Gruffudd, yn hytrach na dau gwpled unodl yn unig fel y ceir yma. Ond mae lle i ddadlau, yn achos y gerdd hon o’r hyn lleiaf, fod Guto’n adleisio cywydd Gruffudd yn fwriadol wrth ailadrodd Môn ar ddiwedd dau gwpled yn olynol. Yn wir, gall fod dylanwad ail linell cywydd Gruffudd ar linell 64 y cywydd hwn (gw. y nodyn).

4 ynn  Ceir ynn mewn nifer o lawysgrifau, ond yn mewn eraill, a allai ddynodi ŷn’ o ŷnt. Bernir bod y cyntaf yn fwy tebygol.

5 cynafon  Cf. ffurfiau amrywiol yn BL 14979 cenawon, LlGC 21248D a LlGC Mân Adnau 1206 cenafon, Llst 125 cnawon (gw. GPC 461 d.g. cenau). Sylwer hefyd ar ddarlleniad BL 15010 a Brog I.3 kynhafon, er mwyn cryfhau’r gynghanedd, yn ôl pob tebyg (ond noder y ceir un enghraifft o genhawon yn 1754 yn GPC ibid.).

6 cystlynedd  Gair dieithr i gopïwyr C 4.101 koed bonedd a LlGC Mân Adnau 1206 cyt lwynedd.

7 colonau  Ansicr. Yn BL 14882 yn unig y ceir darlleniad y golygiad, ond fe’i ategir, o bosibl, gan C 4.101 ac X² colofnau, C 5.30 kylowne a Pen 78 kylonav. Gthg. Ba(P) 1573, Brog I.3, Llst 125, X³ ac X⁵ calonnau. Er bod tystiolaeth gref o blaid calonnau, felly, bernir bod colonau (amrywiad ar colofnau, gw. GPC 544 d.g. colofn) yn air addas iawn yma mewn perthynas â Nannau (cf. 8 coed; Iolo Goch yn ei gywydd i feibion Tudur Fychan o Fôn a’i gywydd marwnad i Dudur ei hun, GIG V.26 Colofnau ymylau Môn, IV.21–2 Colofn pwyll, nis celwn pwy, / Calon doethion Dindaethwy; gw. 29n (esboniadol)). Mae’n debygol iawn mai colonav neu calonav a geid yn y gynsail, a hawdd gweld sut y gellid bod wedi cymysgu rhwng -o- ac -a- yn y sillaf gyntaf, yn arbennig gan nad oedd y sillaf honno ar yr acen.

10 Matwsalem  Ceir nifer fawr o wahanol ffurfiau yn y llawysgrifau. O ran -w- dilynir BL 14882, Brog I.3, Pen 78, X² ac X⁵, a ategir, o bosibl, gan Ba(P) 1573, C 4.101 -yw- a C 4.10 -aw-; gthg. C 5.30, Llst 125 ac X³ -u- (darlleniad GGl). Collwyd -m i ddechrau’r gair nesaf mewn nifer o lawysgrifau, a achosodd i rai copïwyr droi -sele yn -selau. O ran -al- dilynir, yn betrus, Brog I.3, C 4.101, LlGC 5273D, Llst 125, X³ ac X⁵; gthg. Ba(P) 1573, BL 14882, Brog I.2, C 4.10, C 5.30 a Pen 78 -el-. Mae darlleniad GGl sillaf yn rhy hir.

11 Treth ym yw uwch y Traeth Mall  Ansicr. Ceir llinell chwesill, Treth ym uwch y Traeth Mall, ym mhob llawysgrif ac eithrio Brog I.2 treth vm yw ywch ac X⁴ treth yw ym vwch (darlleniad GGl). Ceir ymgais i ddiwygio’r llinell yn X⁵ treth im aeth uwch. Pa ddarlleniad sydd fwyaf tebygol, ai ym yw uwch ynteu yw ym uwch? Ni ellir torri’r ddadl o ran aceniad, oherwydd gellir rhoi’r brifacen ar yw, uwch neu ym yn ddigon naturiol. Os ceid darlleniad X⁴ yn X¹ mae’n dilyn fod copïwyr Ba(P) 1573 ac X³ wedi ei gamddarllen, gan hepgor yw. Ond gall hefyd fod yw yn eisiau yn nhestun X¹ ac wedi ei ychwanegu uwchben y llinell yn ddiweddarach. Mae’r un peth yn union yn bosibl yn achos X² – gall fod copïydd LlGC 5273D wedi camddarllen ei ffynhonnell, gan hepgor yw, neu bod y gair hwnnw wedi ei ychwanegu uwchben y llinell. Hawdd gweld sut y gallai’r llygad fod wedi neidio dros y gair bach hwnnw yn y ddau achos, gan fod yw yn eithriadol o debyg i ym ac yw[ch] yn orgraff rhai llawysgrifau. Bernir ei bod yn debygol y collid yw yng nghesail ywch (ym yw ywch → ym ywch). Gan mai llinell chwesill a geir ym mwyafrif y llawysgrifau mae’n debygol iawn fod yw yn eisiau yn nhestun y gynsail, ac mai diwygiad dysgedig a geid yn X² (neu Brog I.2) ac yn X⁴ hefyd o bosibl.

14 a’i lyn  Diddorol nodi darlleniad BL 14882 a Llst 125 ail yn. Byddai ail ynn yn synhwyrol yma gan mai Huw Lewys yw’r ail fab, ond ni cheir digon o dystiolaeth iddo (cf. 15 broeswin, 16 broesfedd). Mae’n bosibl iawn fod yr amwysedd yn fwriadol yma, oherwydd byddai a’i lyn ac ail ynn yn unffurf ar lafar.

16 Brysaddfed  Dilynir y ffurf ar yr enw a geir ym mwyafrif y llawysgrifau. Cf. C 4.101 ac X⁵ Bresaddfed (darlleniad GGl), Brog I.2 Brysaeddfed (gw. Williams 1962: 66; GPC² 82 d.g. aeddfed).

17 y mae mab  Dilynir Ba(P) 1573, X², X⁴ ac X⁵. Collwyd y yn BL 14882, BL 14979, Brog I.3 a Llst 125, gan adael llinell chwesill a ddiwygiwyd yn C 5.30 a LlGC 21248D y mab a Pen 78 mae ^{vn mab} (darlleniad GGl).

22 frawd  Ansicr. Gthg. y ffurf gysefin a welir yn GGl yn Brog I.2, Brog I.3, Llst 125, Pen 78 ac X⁵ brawd.

22 y triphost  Gthg. X¹ (ac eithrio C 4.101) i’r triphost. Gall fod rhai copïwyr wedi ystyried i neu y yn y gynsail yn arddodiad.

23 yno achlân  Gthg. ailgyfansoddi yn C 4.101 i vchel ion er mwyn cynnal yr odl â lliwon yn ail linell y cwpled, ac yn X² af i a chlod yn wych lan ac X⁵ yna wych lan.

24 i dai’r llew  Gthg. Pen 78 nid air llew.

26 Môn  Gthg. C 5.30 ac X² mawr. Ymddengys yn wall cofio.

30 hwyntau  Cf. X³ wyntau (gw. GPC 1942 d.g. hwyntau).

30 draw  Gthg. darlleniad gwallus Brog I.3, Pen 78 ac X⁵ oll.

30 Tudur  Gthg. C 4.101 dewdwr.

31 Ieuan  Ansicr. Dilynir y ffurf ar yr enw a ddefnyddir gan Guto gan amlaf, ond ceir Ifan mewn nifer o lawysgrifau.

32 eurddoeth  Ansicr. Ni cheir arweiniad pendant yn y llawysgrifau. Dilynir Ba(P) 1573, Brog I.3, LlGC 5273D (eurddewr), Pen 78 ac X⁵; gthg. C 4.101, Llst 125 ac X³ [g]eirddoeth, BL 14882, C 4.10 a C 5.30 irddoeth a Brog I.2 irddewr. Nid oes fawr o ots pa ddarlleniad a ddewisir mewn gwirionedd, ond digwydd eur- yn amlach na’r gweddill. Ymddengys yr amrywiadau’n wallau cofio.

32 Iarddur  Collwyd i- yn Brog I.2 (cf. Trearddur ym Môn, sef tref + Iarddur; gw. Owen and Morgan 2007: 463).

33 haid  Dilynir Brog I.3, LlGC 5273D, Pen 78, X⁴ ac X⁵. Efallai mai ynyrhaid a geid yn y gynsail, a arweiniodd at ynyr yr haid ac ynyr rhaid mewn rhai llawysgrifau.

34 yr heuwyd  Gthg. Ba(P) 1573 i rrotio a C 4.10 ir hetti^haewyd. Nid yw’n eglur a oes cyswllt rhwng y ddau ddarlleniad ac ni ellir gwneud synnwyr ohonynt.

35 Rhannodd main, rhinweddau mawr  Dilynir BL 14882, Llst 125 ac X¹. Gthg. Brog I.2 rhinwedd y main rhannoedd mawr, Brog I.3, Pen 78 ac X⁵ rhinwedd main, C 5.30 i rhinwedd mawr a LlGC 5273D y main rrinwedd mawr.

36 gwyrthfain gwerthfawr  O ran y gair cyntaf nid ymddengys fod sail i ddarlleniadau BL 14882, C 5.30, LlGC 5273D, LlGC Mân Adnau 1206 a Pen 78 gwerthfain na Llst 125 gwarthfain. Erys darlleniad GGl yn Ba(P) 1573 a C 4.101 gwyrthfain, ond ceir mwy o dystiolaeth o blaid ffurf amrywiol ar y gair hwnnw yn BL 15010, Brog I.2, Brog I.3, C 4.101 a LlGC 21248D gwrthfain (gw. GPC 1786 d.g. gwyrthfain, lle ceir enghraifft o gwrthfain gan Ruffudd Hiraethog; nid yw’n eglur beth a olygir yn BL 14979 gwythfain). Fod bynnag, er eglurdeb dilynir y ffurf safonol a geir yn Ba(P) 1573 a C 4.101. O ran yr ail air, dilynir mwyafrif y llawysgrifau. Ceir ffurf amrywiol arno yn Ba(P) 1573, C 5.30 a LlGC 5273D gwrthfawr (gw. GPC 1647–8 d.g. gwerthfawr; cf. Llst 125 gw^erthfawr). Diau na fyddai clust y bardd wedi derbyn gwrthfain gwrthfawr, ac ymddengys fod y llawysgrifau o blaid gwrthfain gwerthfawr. Ond noder bod gwyrthfain gwrthfawr yn bosibl (cf. 64n).

38 Tomas  Dilynir mwyafrif y llawysgrifau, sef Brog I.3, C 4.101, C 5.30, Pen 78, X² ac X⁵. Gthg. Ba(P) 1573 athonnias, BL 14882 a thomas, C 4.10 tobeias^tomastopaz a Llst 125 ac X³ topas. Cf. Guto yn ei gywydd mawl i gartref Syr Rhisiart Herbert yng Ngholbrwg, 22.61–2 Elment ym fal maen Tomas / Ydiw’r plwm a’r gwydr a’r plas.

40 rhigal yw’n  Gthg. darlleniad GGl yn LlGC 21248D ac X⁵ rhugl yw yn (gw. GPC 3072 d.g. rhigal).

41 deimwnt  Cf. ffurfiau eraill ar y gair yn Brog I.2 a Pen 78 diemwnt (darlleniad GGl) a LlGC 5273D diamwnt (gw. GPC 974 d.g. diemwnt; cf. 44n).

42 yw  Ni cheir darlleniad GGl fu yn y llawysgrifau a drafodir yma.

43 er  Dilynir LlGC 5273D ac X¹ (ac eithrio C 4.101 yn), a ategir, o bosibl, gan Llst 125 nid rhaid er hyn (darlleniad GGl). Gthg. BL 14882, Brog I.2 a Pen 78 yn, Brog I.3 om, C 5.30 rhag ac X⁵ ond.

44 deimwnt  Gthg. BL 14979, Brog I.2 a Pen 78 diemwnt (darlleniad GGl) a LlGC 5273D diamwnt (gw. 41n).

48 rhuwbi  Dilynir y ffurf ar y gair a geir yn Brog I.2, Brog I.3, Llst 125 ac X⁵. Cf. Ba(P) 1573 rrabi, BL 14882 rhybi, C 4.101, LlGC 5273D ac X³ rhubi (cf. GGl rubi) a C 5.30 a Pen 78 ribi (gw. GPC 2985–6 d.g. riwbi).

49 almwnt  Gthg. X⁴: C 4.101 ad^lmwnt, C 4.10 admant^almwnt (gw. GPC² 29 d.g. adamant). Gall mai adamant a olygir wrth almwnt (gw. y nodyn esboniadol ar y llinell hon).

50 ac a lŷn  Gthg. X² draw ac a lŷn.

50 wrth y dur  Dilynir C 5.30, Llst 125 ac X¹. Gthg. darlleniad GGl yn BL 14882, BL 15010 a Pen 78 yn y dŵr, Brog I.3 a LlGC Mân Adnau 1206 yn y dur ac X² mewn dur.

56 Yn Uwch Conwy, modrwy’r maen  Dilynir, yn betrus, X¹ (ac eithrio X⁴, o bosibl: C 4.10 modrwy maen; C 4.101 vwch konwy modrwy a maen), a ategir, o bosibl, gan Llst 125 yn vwch conwy modrwy maen. Gthg. darlleniad GGl Uwch Conwy yw modrwy’r maen yn y llawysgrifau eraill ac eithrio X² Uwch Conwy modrwy a maen (cf. darlleniad C 4.101). Tybed a gollwyd yn yn y gynsail, naill ai drwy rwyg ar ymyl y ddalen neu ryw amryfusedd, neu am ei fod yn aneglur? Ymddengys yw modrwy’r maen a modrwy a maen yn ymgeision i adfer y sillaf goll. Gellid derbyn darlleniad mwyafrif y llawysgrifau, ond byddai’n rhaid naill ai creu sangiad wedyn gyda ffyrf yw’r saffirfaen yn y llinell flaenorol (fel y gwnaed yn GGl) neu ystyried modrwy’r maen yn ddisgrifiad o Uwch Conwy. Bernir bod gwell ystyr yn narlleniad y golygiad.

57 mroder  O ran ffurf y terfyniad, dilynir mwyafrif y llawysgrifau; gthg. BL 14979, BL 15010, C 4.10 ac X² -yr (gw. GPC 311 d.g. brawd¹). O ran y treiglad, ceir naill ai mhroder neu rhoder yn Ba(P) 1573, BL 14882, LlGC 21248D, Llst 125 ac X⁵. Ceid anadliad caled yn dilyn pum o flaen llafariaid (cf. 61n harf a 63n), ond nid ymddengys y gellir ei dderbyn yma.

58 pumwyr  Ceir pum wyr mewn nifer o lawysgrifau, ond mae’n fwy tebygol mai un gair ydyw (gw. GPC 2929 d.g. pumwr; gthg. 59n).

59 pum bys  Nid ymddengys y ceir darlleniad GGl pumbys yn y llawysgrifau (gw. GPC 2927 d.g. pumbys; gthg. 58n).

61 harf  Ansicr. Yn X² yn unig y ceid y darlleniad hwn, a cheir darlleniad GGl arf ym mhob llawysgrif arall. Disgwylid yr anadliad caled yma (cf. 63n).

61 y  Yn C 4.101 yn unig y ceir darlleniad GGl i, ond y fannod a olygir yn ôl pob tebyg.

62 pum wregys  Cadwyd ffurf gysefin gwregys yn BL 15010, C 4.10, C 5.30, Llst 125, X² ac X³, ond disgwylid treiglad (gw. TC 136–7; cf. 58 pumwyr).

63 heryr  Ceir yr anadliad caled, fel y disgwylid, ym mhob llawysgrif ac eithrio Llst 125 eryr (sef darlleniad GGl; gw. TC 137; cf. 61n harf).

64 gwyrthfawr  Dilynir Ba(P) 1573 a C 4.10, a ategir, fe ymddengys, gan fwyafrif y llawysgrifau eraill, lle ceir ffurf amrywiol ar y gair hwnnw, sef gwrthfawr (gw. GPC 1786 d.g gwyrthfawr; ceir dwy enghraifft o gwrthfawr yn yr unfed ganrif ar bymtheg). Cf. 66 gwyrth a Guto mewn cywydd mawl i Syr Wiliam ap Tomas, 19.57 Maen gwyrthfawr wyd garllaw’r llaill. Gthg. BL 15010 ac X³ gwerthfawr.

64 gwyrthfawr gwlad fawr Fôn  Cf. Gruffudd Gryg yn ei gywydd mawl i dir Môn, GGGr 8.2 Hawddamawr, llawr gwlad fawr Fôn!

66 gwyrth  Dilynir mwyafrif y llawysgrifau. Gthg. BL 14882, Brog I.3 (darlleniad gwreiddiol tebygol) a Llst 125 gwerth.

67 llysiau  Cf. ffurf amrywiol ar y gair yn Llst 125 ac X³ llysau (gw. GPC 2279 d.g. llysiau).

Llyfryddiaeth
Owen, H.W. and Morgan, R. (2007), Dictionary of the Place-names of Wales (Llandysul)
Wiliam, D.W. (1969–70), ‘Y Traddodiad Barddol ym Mhlwyf Bodedern, Môn’, AAST: 39–79
Williams, I. (1962), Enwau Lleoedd (ail arg., Lerpwl)

Cywydd mawl hynod o drefnus yw hwn i bum mab Llywelyn ap Hwlcyn o Fôn, sef Meurig, Huw Lewys, Dafydd, Gruffudd a Rhys. Molir achau’r meibion ar ddechrau’r gerdd (llinellau 1–8) cyn neilltuo dau gwpled o fawl yr un i bob mab yn ei dro, gan ddechrau gyda’r hynaf, Meurig, a gorffen gyda’r ieuengaf, Rhys (9–28). Uniaethir tri o’r meibion â thri llys yng nghantref Aberffraw a chyfeirir at lys un arall heb ei enwi’n uniongyrchol (enw cartref Dafydd yn unig sydd ar goll). Yna gesyd Guto ei hun yn olynydd i Iolo Goch, gan i’r bardd hwnnw ganu mawl ar y cyd i bedwar mab Tudur Fychan o Fôn (29–30). Rhoir mwy o fawl i linach y teulu a chyflwynir prif drosiad y gerdd, sef bod y pum mab fel pum carreg wyrthiol (31–6). Fel y gwnaethpwyd eisoes yn llinellau 9–28 neilltuir dau gwpled yr un i bob mab gan uniaethu pob un yn ei dro â charreg werthfawr (37–56):

• Meurig: maen yr athronwyr;
• Huw Lewys: diemwnt;
• Dafydd: riwbi;
• Gruffudd: almwnt;
• Rhys: saffir.

Molir y pum mab ynghyd nesaf mewn pedwar cwpled tyn eu gwead, gan wneud defnydd helaeth o’r cymeriad geiriol pum (57–64). Ond at rif arall y troir ar ddiwedd y gerdd wrth i Guto ddangos ei hoffter o addasu uned sefydlog a oedd yn bodoli eisoes drwy ychwanegu ei noddwr neu ei noddwyr ato (65–8). Dywed fod Duw wedi bendithio tri pheth â grym gwyrthiol, sef i. cerrig gwerthfawr; ii. llysiau; iii. geiriau gwir. Newidir arwyddocâd y cyntaf yng ngoleuni’r trosiad a gyflwynwyd ynghynt, gan awgrymu bod Duw wedi bendithio’r pum mab â rhinweddau cerrig gwerthfawr.

Dyddiad
Deil Wiliam (1969–70: 56) mai’n fuan wedi mis Medi 1460 y canwyd y cywydd hwn. Ni cheir cyfeiriad at Lywelyn ap Hwlcyn wedi’r dyddiad hwnnw, ac mae’r ffaith y cysylltir Huw Lewys â chartref y teulu ym Mhrysaeddfed (13–16) yn awgrymu bod Llywelyn yn ei fedd pan ganwyd y gerdd. Damcaniaeth betrus iawn ydyw, fodd bynnag.

Golygiad blaenorol
GGl cerdd XIV.

Mesur a chynghanedd
Cywydd, 68 llinell.
Cynghanedd: croes 52% (35 llinell), traws 19% (13 llinell), sain 25% (17 llinell), llusg 4% (3 llinell).

2 cymydau Môn  Ceid chwe chwmwd ym Môn, sef Talybolion a Thwrcelyn yng nghantref Cemais, Menai a Dindaethwy yng nghantref Rhosyr, a Llifon a Malltraeth yng nghantref Aberffraw (gw. WATU 233). Yng nghwmwd Llifon (gw. 24n) y safai Prysaeddfed (gw. 16n), cartref gwreiddiol y pum mab, yn ogystal â’r Chwaen (gw. 21n), cartref Gruffudd ap Llywelyn, a Bodychen (gw. 25n), cartref Rhys ap Llywelyn. Safai cartref Meurig ap Llywelyn ym Modeon (gw. 10n Bodsilin) yng nghwmwd Malltraeth ac ym Modsilin yn Arllechwedd Uchaf.

3 Llu o aelwyd Llywelyn  Ceir yr un llinell yng nghywydd Hywel Cilan i’r pum mab (gw. GHC XIX.12).

3 aelwyd Llywelyn  Sef llys Prysaeddfed (gw. 16n). Yn ôl Wiliam (1969–70: 54), Llywelyn yw’r ‘cyntaf o lwyth Hwfa ap Cynddelw y gellir ei gysylltu yn gwbl bendant â Phrysaeddfed, a’r beirdd sydd yn gwneud hynny wrth ganu clodydd ei feibion’. Gall fod Hwlcyn ei dad yntau wedi byw yno hefyd (gw. GSRh 109n2).

3 Llywelyn  Sef Llywelyn ap Hwlcyn, tad y meibion. Yn ei ieuenctid bu’n ymladd ym mhlaid Owain Glyndŵr yn ystod y gwrthryfel (ymhellach, gw. y nodyn ar y pum mab).

5 cynafon Hwlcyn  Cf. Iolo Goch yn ei gywydd mawl i bedwar mab Tudur Fychan ap Goronwy o Fôn, GIG V.21 Cenawon Tudur llon Llwyd (ymhellach, gw. 30n).

5 Hwlcyn  Sef Hwlcyn ap Hywel, taid y meibion ar ochr eu tad. Canodd Rhisierdyn gywydd mawl iddo (gw. GSRh cerdd 8) ac mae’n bosibl mai yn ystod gwrthryfel Owain Glyndŵr y bu farw rywdro wedi 1408; ymhellach, gw. y nodyn ar y pum mab.

6 Gwynedd  Yr hen deyrnas a ymrannai’n ddwy ran, sef Gwynedd Is Conwy a Gwynedd Uwch Conwy (gw. WATU 85). Roedd Môn yng Ngwynedd Uwch Conwy (gw. 56n).

7 Nannau  Sefydlwyd llys Nannau yn ardal Llanfachreth ym Meirionnydd gan Gadwgan ap Bleddyn ap Cynfyn ar ddechrau’r ddeuddegfed ganrif. Ni saif ond adfeilion y plas hwnnw yno’n awr (gw. Haslam et al. 2009: 639–40). Roedd meibion Llywelyn ap Hwlcyn yn disgyn o linach Nannau drwy eu nain ar ochr eu mam, sef Gwenhwyfar ferch Meurig Llwyd, gwraig Ieuan Llwyd (gw. 31–2n). Roedd y meibion, felly, yn gyfyrdryd i Ddafydd ap Meurig Fychan o Nannau (ymhellach, gw. y nodyn ar y meibion).

8 Coed ir ym mrig gwaed Ierwerth  Cf. Guto mewn cywydd i ddiolch am fwcled a ganodd i Ddafydd ab Ieuan, abad Glyn-y-groes, 110.10 O goed Awr a gwaed Ierwerth (yn ôl y nodyn testunol ar y llinell honno, gall mai goed ir a geid yno hefyd).

8 Ierwerth  Nid yw’n eglur at ba Iorwerth y cyfeirir yma, ai gorhendaid, gor-orhendaid neu or-or-or-orhendaid y meibion. Roedd y cyntaf, Iorwerth Ddu ab Iorwerth, yn un o saith mab y canodd Gruffudd Gryg gywydd cymod iddynt (gw. GGGr cerdd 2), a’r ail yw ei dad yntau, sef Iorwerth ap Gruffudd. Y trydydd yw Iorwerth ap Maredudd, gŵr nad oes fawr ddim amdano’n hysbys. Y tebyg yw mai at y cyntaf y cyfeirir gan ei bod yn ddigon posibl fod Guto’n gyfarwydd â chanu Gruffudd iddo ef a’i frodyr; ymhellach, gw. y nodyn ar feibion Llywelyn ap Hwlcyn.

9 Meurig  Meurig ap Llywelyn, sef y cyntaf o’r pum mab a enwir, a’r hynaf hefyd yn ôl pob tebyg (ymhellach, gw. y nodyn ar y meibion). Roedd yn byw ym Modeon ac ym Modsilin (gw. 10n Bodsilin).

10 Matwsalem  Sef, o bosibl, Methwsela fab Enoch, yr wythfed patriarch cyn y dilyw a enwir yn Genesis 5.21–2, 25–7, ‘Bu Methwsela fyw am gant wyth deg a saith o flynyddoedd cyn geni iddo Lamech. Ac wedi geni Lamech, bu Methwsela fyw am saith gant wyth deg a dwy o flynyddoedd, a bu iddo feibion a merched eraill. Felly yr oedd oes gyfan Methwsela yn naw cant chwe deg a naw o flynyddoedd; yna bu farw’ (fe’i gelwir yn Methwsael yn ibid. 4.18; arno, gw. ODCC³ 1087 d.g. Methuselah). Ato ef y cyfeirir fel Mathusalem gan Rys Goch Eryri mewn cywydd a ganodd i olrhain achau Wiliam Fychan ap Gwilym o’r Penrhyn (gw. GRhGE 4.80) a chan Lewys Glyn Cothi mewn awdl farwnad i Ddafydd ap Maredudd (gw. GLGC 184.18). Ceir ffurf debycach ar yr enw i eiddo Guto uchod gan Dudur Aled mewn cywydd mawl i’r esgob Dafydd ab Owain, gw. TA XVI.20 Matusalem Tysiliaw. Fodd bynnag, roedd gan Feurig (gw. 9n) hynafiad o’r un enw, sef Matwsalem ap Hwfa ap Cynddelw, a gall mai at y gŵr hwnnw y cyfeirir yma (gw. y nodyn ar y meibion).

10 Bodsilin  Yn ôl pob tebyg, Bodsilin yng nghwmwd Arllechwedd Uchaf, a ddaeth i feddiant Meurig drwy ei fam, Mali ferch Ieuan Llwyd o Orddinog. Sylwer bod brawd Mali, Hywel ab Ieuan Llwyd, yn ŵr o Fodsilin (WG ‘Iarddur’ 5). Ymddengys mai at Fodsilin y cyfeirir fel tref arall yn llinell 12. Y tebyg yw bod gan Feurig dir ym Modeon uwch y Traeth Mall (11; WG 2 ‘Hwfa’ 8 C2), ond cf. hefyd ByCy Ar-lein s.n. John Owen a ddisgrifir fel gŵr o Fodsilin ym Môn, a GST 349 ‘Meurig o Fodsilin, Llanfeirian, Môn’ (cywydd marwnad i’w or-or-orwyr, Tomas Owain). Ni ddaethpwyd o hyd i Fodsilin ym Môn.

11 y Traeth Mall  Naill ai’r pentref, Malltraeth (gw. WATU 152), neu, yn fwy tebygol, y traeth ei hun lle llif afon Cefni i’r môr. Safai’r traeth rhwng cwmwd Malltraeth yng nghantref Aberffraw a chwmwd Menai yng nghantref Rhosyr (gw. 2n).

12 Meurig  Gw. 9n.

14 I lys Huw Lewys a’i lyn  Cf. Guto yn ei gywydd i ateb dychan Llywelyn ap Gutun, 65.21 I lys Huw Lewys a’i lawr.

14 llys Huw Lewys  Sef Prysaeddfed (gw. 16n). Huw Lewys (gw. 14n) a etifeddodd brif gartref y teulu yno, yn hytrach na’i frawd hŷn, Meurig (gw. 9n).

14 Huw Lewys  Yr ail fab i Lywelyn a enwir (gw. Huw Lewys). Roedd yn byw ym mhrif gartref y teulu ym Mhrysaeddfed (gw. 16n).

15 broeswin  Gw. GPC 331 ‘gwin wedi ei dapio o’r gasgen’. Hon yw un o ddwy enghraifft yn unig o’r gair a nodir yno (cf. 16n broesfedd).

16 broesfedd  Gw. GPC 331 ‘medd wedi ei dapio o’r gasgen’. Hon yw’r unig enghraifft o’r gair a nodir yno (cf. 15n).

16 Prysaddfed  Sef ffurf ar Prysaeddfed, cartref gwreiddiol y pum mab ychydig i’r dwyrain o Fodedern yng nghwmwd Llifon ym Môn (gw. 24n). Saif ffermdy modern heddiw ar safle’r hen dŷ (gw. Haslam et al. 2009: 115). Nid yw’n eglur pryd yr adeiladwyd y llys gwreiddiol, ond mae’n bosibl fod Llywelyn ap Hwlcyn a’i dad wedi byw yno (gw. 3n aelwyd Llywelyn).

18 Môn  Gw. 2n.

19 Dafydd  Dafydd ap Llywelyn, y trydydd mab (ymhellach, gw. y nodyn ar y meibion). Sylwer bod Guto’n enwi cartrefi Meurig, Huw Lewys a Gruffudd, ond ni cheir enw cartref Dafydd (cf. 25n). Ni nodir unrhyw ddisgynyddion i Ddafydd yn yr achresi ac ni wyddys ymhle roedd yn byw. Mae’r modd y cyfeirir at Ddafydd yn y gorffennol yn llinellau 17–18 yn awgrymu bod Guto wedi canu iddo o’r blaen.

20 Ifor Hael  Sef Ifor ap Llywelyn o Fasaleg, gŵr a enwyd gan Ddafydd ap Gwilym yn Ifor Hael mewn cywydd a ganodd iddo i ddiolch am fenig, er mai mewn cywydd arall y datganodd ei fwriad i’w enwi felly (gw. DG.net 13.14, 15.60). Wrth yr enw hwnnw y cyfeirir ato gan feirdd diweddarach, a’i ystyriai’n batrwm o noddwr perffaith.

21 y Chwaen  Sef, yn ôl Wiliam (1969–70: 56n71), ffermdy a elwir heddiw y Chwaen Hen ychydig dros filltir i’r gogledd o Brysaeddfed (gw. 16n) yng nghwmwd Llifon (gw. 24n). Dyma gartref Gruffudd ap Llywelyn (gw. 22n).

22 Gruffudd  Gruffudd ap Llywelyn, y pedwerydd mab (ymhellach, gw. y nodyn ar y meibion). Roedd yn byw yn y Chwaen (gw. 21n).

22 y triphost  Disgrifiad o’r tri mab a enwyd eisoes, sef Meurig (9n), Huw Lewys (14n) a Dafydd (19n).

23–4 Awn â chlod … / I dai’r llew o dir Lliwan  Gan fod y Chwaen yng nghwmwd Llifon (gw. 24n) y tebyg yw bod Guto’n dweud bod Gruffudd ap Llywelyn yn llew o dir Lliwan. Ond os yw Lliwan yn gyfeiriad at yr afon yn hytrach na’r cwmwd, gall mai disgrifio taith y beirdd i’r Chwaen a wneir.

24 Lliwan  Ffurf ar enw cwmwd Llifon yng nghantref Aberffraw ym Môn (gw. WATU 145, 233), lle safai llysoedd Prysaeddfed (gw. 16n) a’r Chwaen (gw. 21n). Ond rhennid cymydau Llifon a Malltraeth gan afon o’r un enw (afon Drudwy neu Fodrywydd heddiw), a gall mai at yr afon honno y cyfeirir yma (gw. GGGr 8.18n).

25 Rhys  Rhys ap Llywelyn, y pumed mab; ymhellach, gw. y nodyn ar y meibion. Sylwer bod Guto’n enwi cartrefi Meurig, Huw Lewys a Gruffudd, ond ni cheir enw cartref Rhys (cf. 19n a 28n). Trigai ym Modychen ychydig i’r de o Landrygarn yng nghwmwd Llifon (gw. 2n), lle na cheir ond adfeilion heddiw.

26 Môn  Gw. 2n.

27 Eled ŵr o wlad arall  Yn yr aralleiriad cymerir mai’r gŵr ei hun sy’n estron ac o wlad arall (hynny yw, nid o Fôn), ond gall hefyd fod yn ddisgrifiad o daith y gŵr hwnnw o wlad arall. Mae’r ddau ddehongliad yn bosibl.

28 Rhys  Gw. 25n.

28 o’r llys i’r llall  Sef o lys Rhys ym Modychen (gw. 25n), yn ôl pob tebyg, i lysoedd cyfagos ei frodyr (gw. 2n).

29 Iolo  Sef Iolo Goch y bardd a ganodd gywydd mawl i bedwar o feibion Tudur Fychan ap Goronwy o Drecastell a Phenmynydd ym Môn, ynghyd ag un cywydd marwnad i ddau o’r meibion hynny a chywydd marwnad arall i Dudur Fychan ei hun (gw. 30n). Mae’n eglur fod y nawdd a gawsai gan y teulu hwnnw’n ddiarhebol ym Môn a thu hwnt.

30 plant Tudur  Sef pedwar mab Tudur Fychan ap Goronwy o Drecastell a Phenmynydd ym Môn: Goronwy, Gwilym, Rhys ac Ednyfed. Canodd Iolo Goch (gw. 29n) gywydd mawl i’r pedwar, a gwêl Guto ei gywydd yntau i bum mab uchelwr blaenllaw arall ym Môn yn olynydd i’r cywydd hwnnw (gw. GIG cerdd V; noder bod gan Dudur Fychan fab arall, sef Maredudd, nas enwir gan Iolo). At hynny, canodd Iolo gywydd marwnad i ddau o’r meibion hynny, sef Goronwy ac Ednyfed, ddechrau Ebrill 1382, ac mae’n debygol fod Guto’n gyfarwydd â’r cywydd hwnnw hefyd (gw. Johnston 2010: 52; GIG cerdd VI). Canodd Iolo gywydd marwnad arall i Dudur Fychan ei hun (gw. ibid. cerdd IV). Ar Dudur Fychan a’r canu iddo, gw. GGMD i 14. Mae’n bosibl fod meibion Llywelyn ap Hwlcyn yn perthyn i deulu Penmynydd drwy eu hennain ar ochr eu tad, Angharad ferch Hywel ap Cynwrig Fychan. Ymhellach, gw. 5n a 67–8n.

31 y berllan bur  Disgrifiad o deulu Ieuan Llwyd (gw. 31–2n).

31–2 Ieuan … / Llwyd  Ieuan Llwyd ap Gruffudd, taid i’r meibion ar ochr eu mam, Mali. Roedd yn un o ddisgynyddion Iarddur ap Cynddelw (gw. 32n) a phriododd Gwenhwyfar ferch Meurig Llwyd o Nannau (gw. 7n). Yn ôl Wiliam (1969–70: 54n66) roedd Ieuan Llwyd yn fyw yn 1395.

32 Iarddur  Sef Iarddur ap Cynddelw, un o hynafiaid y meibion ar ochr eu mam, Mali ferch Ieuan Llwyd; ymhellach, gw. y nodyn ar y meibion.

33 Ynyr  Nid yw’n eglur at ba Ynyr y cyfeirir, ai gor-orhendaid neu or-or-orhendaid y meibion. Y cyntaf yw Ynyr Fychan ab Ynyr a’i dad ef yw’r ail, sef Ynyr ap Meurig, y ddau o Nannau; ymhellach, gw. y nodyn ar y meibion.

34 hyn  Cyfeirir at yr haid wenyn a wasgarwyd ym Môn, sef y meibion.

35 rhannodd main  Cyfeirir at Dduw (34).

35 rhinweddau  Gw. GPC 3077 d.g. rhinwedd (g) ‘effeithiolrwydd neu allu goruwchnaturiol (am feini gwerthfawr, &c.)’.

37 Meurig  Gw. 9n.

38 maen Tomas  Cyfeiriad tebygol at faen yr athronwyr, maen a chanddo rymoedd arbennig y chwiliai alcemegwyr yr Oesoedd Canol yn ddyfal amdano. Credid y gallai droi metalau eraill yn aur ac efallai ddyrannu anfarwoldeb. Priodolir traethodau alcemegol i’r diwinydd enwog Tomas o Acwin (1225–74), a dyna’r rheswm, gellir tybied, paham y mae Guto’n galw y maen felly (gw. Holmyard 1957: 15–18 am y maen, a 115 a 117 am Domas o Acwin). Cf. Guto yn ei gywydd mawl i gartref Syr Rhisiart Herbert yng Ngholbrwg, 22.61–2 Elment ym fal maen Tomas / Ydiw’r plwm a’r gwydr a’r plas.

39 rhinwedd  Gw. 35n rhinweddau.

39 etifedd y tad  Cyfeiriad at Feurig ap Llywelyn, yn ôl pob tebyg, sef y mab hynaf (gw. 9n), ond noder mai Huw Lewys (gw. 14n) a etifeddodd gartref y teulu ym Mhrysaeddfed.

40 rhigal  Gw. GPC 3072 ‘maen gwerthfawr’.

41 deimwnt  Ar rinweddau tybiedig diemwnt, gw. Greene 1952: 98–9 [diemwnt] a geidw ddyn mewn wrsib a chyfoeth; Kunz 1971: 376–9.

41 Huw  Huw Lewys (gw. 14n).

43 er treio da  ‘O achos/er mwyn lleihau cyfoeth’. Gall fod yn gyfeiriad at ddiffyg nawdd mewn llysoedd eraill neu at y lleihad yng nghyfoeth Huw Lewys yn sgil ei roi i’r bardd.

45 rhinweddau  Gw. 35n rhinweddau.

45 doniau dydd  Gall mai ‘doniau goleuni’ yw’r ystyr (cf. y ffaith fod Meurig yn rhoi goleuad yn llinell 40), ond mae ‘doniau brwydr’ yn bosibl hefyd (gw. GPC 1119 d.g. dydd 1 (a), 2 (c)).

46 Dafydd  Gw. 19n.

48 maen rhuwbi Môn  Mae’n bosibl mai maen rhuwbi ’m Môn a olygir.

48 maen rhuwbi  Ar rinweddau iachusol tybiedig riwbi, gw. Greene 1952: 104; Kunz 1971: 386.

48 Môn  Gw. 2n.

49 maen tâl  Gw. GPC 2308 d.g. maen¹ … maen tâl ‘?precious stone; (dict.) magnet’, ystyr ansicr a seilir ar yr enghraifft hon ac ar enghraifft eiriadurol gan Thomas Wiliems yn Pen 228 (1604–8). Yn ôl Burdett-Jones (1990: 245–7) ceid perthynas agos rhwng geiriadur Wiliems a geiriadur coll Henry Salesbury, lle ceid y gair almwnt (gw. y nodyn isod), ac mae’n bosibl fod yr ystyron yn seiliedig ar ymwybyddiaeth y ddau ddyneiddiwr o’r cwpled hwn gan Guto. Gall fod yr ystyr eiriadurol ‘magned’ yn seiliedig ar y disgrifiad o briodoleddau tybiedig almwnt yn llinellau 49–50, eithr nid yw union ystyr tâl yn eglur yn y cyd-destun hwn. Mae ‘maen taliad’ yn bosibl, er ychydig yn chwithig, a hefyd ‘maen glew/hyderus’ (gw. GPC 3424–5 d.g. tal¹ a tâl¹). Ond ymddengys ‘maen talcen/pen’ yn fwy tebygol yn sgil cyswllt meini gwerthfawr â choronau (gw. ibid. 3425 d.g. tâl²).

49 almwnt dulas  Gw. GPC² 180 d.g. almwnt ‘(?geir.) diemwnt’, a nodir ansicrwydd ynghylch yr enghraifft hon. Un enghraifft arall yn unig a nodir, sef enghraifft eiriadurol sy’n deillio o eiriadur coll gan Henry Salesbury. Fel y nodir yn y nodyn uchod ar maen tâl, mae’n bosibl fod ystyr eiriadurol almwnt yn seiliedig ar y cwpled hwn, lle cynigir ‘Adamas’ fel cyfieithiad. Yn ôl OED Online s.v. adamas, ffurf amrywiol ar adamant yw adamas, sef, yn gyffredinol, ‘maen neu fwyn anhysbys diarhebol o galed (a’i uniaethu weithiau â diemwnt), maen gwerthfawr anhysbys’, neu, yn fwy penodol yng nghyd-destun y llinell hon, ‘tynfaen’ (gw. GPC² 29 d.g. adamant (a), (b)). Fodd bynnag, ymddengys mai rhesymoliad yw’r ystyr a geid yng ngeiriadur Salesbury a seiliwyd ar ddealltwriaeth fras o’r cwpled hwn, gan nad yw’n debygol y ceid almwnt o adamas nac o adamant. Erys cynnig GGl 323, lle awgrymir ei fod yn deillio o almandine. Gw. OED Online s.v. almandine ‘An alumina iron garnet of a beautiful violet or amethystine tint [cf. dulas]; the word is said to be a corruption of Pliny’s alabandine, a term applied to the garnet from its being cut and polished at Alabanda.’ Mae bron yn sicr mai at y garreg honno y cyfeirir yma gan fod ganddi briodoleddau magnetig (gwrthfferofagnetig, i fod yn fanwl gywir).

51 Gruffudd  Gw. 22n.

51 Nudd  Ynghyd â Mordaf Hael a Rhydderch Hael, roedd Nudd Hael fab Senyllt yn un o Dri Hael Ynys Prydain (gw. TYP³ 5–7 a 464–6).

53 rhinweddau  Gw. 35n rhinweddau.

53–4 y saffir … / Bwrw clwyf, ni ad berygl hir  Ar rinweddau iachusol tybiedig saffir, gw. Greene 1952: 99–100 A phwy bynnac y bo y maen hwnn yn i veddiant, maled yn fan ac yved ymisc llaeth, ac hynny sydd dda rac bod gwres mawr yn i gorff, ac ai gwna yn iach os bydd. Hevyd da yw ir llygaid ar penn ac rac klevyd y tafod; Kunz 1971: 386–9.

55 Rhys  Gw. 25n.

56 Uwch Conwy  Sef Gwynedd Uwch Conwy a gynhwysai ynys Môn (gw. 2n a 6n).

57 Prydyn  Yr Alban a olygir gan yr enw hwn drosodd a thro gan y beirdd (gw. Parry Owen 2008: 86; GPC 2919 d.g. Prydyn¹). Ond gw. Arm P 14, lle ceir enghraifft o ddefnyddio Prydyn i ddynodi Ynys Prydain, a weddai’n well i linell Guto, o bosibl (pwy ym Mhrydyn ‘pwy ym Mhrydain’).

58 Pwy mor hael â’r pumwyr hyn?  Ceir yr un llinell yng nghywydd Rhys Goch Glyndyfrdwy i’r pum mab (gw. Wiliam 1969–70: 58).

59 ynys Wynedd  Gall mai ‘talaith Gwynedd’ a olygir (gw. GPC 3819 d.g. ynys (b)), ond mae ‘ynys Gwynedd’, sef Môn (gw. 2n), yn fwy tebygol.

61 Pum harf is y Gaer ’n Arfon  Chwaraeir ar enw Caernarfon a chyfeirir at gastell y dref (gw. RCAHM (Caernarvonshire) ii, 124–50). Â’r defnydd anghyffredin o’r fannod, cf. Dafydd ap Gwilym yn ei gywydd ‘Dan y Bargod’, DG.net 98.27–8 Ni bu’n y Gaer yn Arfon / Geol waeth no’r heol hon. Gall fod Huw Lewys wedi dal swydd siryf neu ddirprwy siryf Môn a’i fod felly’n gyfarwydd â’r castell fel canolfan weinyddol.

62 ystlys Môn  Sef ‘canol ochr Môn’ neu ‘dir Môn’ yn gyffredinol (gw. GPC 3863 d.g. 1 (a), (b)). Gellid yn sicr ddisgrifio cwmwd Llifon (gw. 2n) fel ardal yng nghanol Môn ar ei hochr orllewinol.

63 pum heryr  Ar yr anadliad caled o flaen llafariad yn dilyn pum, gw. TC 137.

64 Môn  Gw. 2n.

65 tair gradd  Sef i. main; ii. llysiau; iii. geiriau gwir (67). Credid yn gyffredinol yn yr Oesoedd Canol bod gan gerrig gwerthfawr, llysiau a geiriau rinweddau iachusol a gwyrthiol, fel y gwelir yn yr unig lapidari Cymraeg a oroesodd, sef testun o’r unfed ganrif ar bymtheg ac ynddi restr o rinweddau 37 o gerrig gwerthfawr (gw. Greene 1952: 98): hwynt [y cerrig] a allant mewn llawer o achossion help, pryd nas gallo na llysiav na meddygon. A bid ysbys i bawb mae yn y geiriav, ar main, ar llysav j rroes Duw j rinweddav … hevyd bid ysbys j bawb wnevthur o Dduw dryssor mwy or main, a roi vddynt mwy o rinwedd, nac j gwnaeth or llyssiav (cf. Parry 1930: 1).

66 tri gwyrth  Gw. 65n.

67 geiriau gwir  Gellid ei ystyried yn sangiad, ‘gwir yw’r geiriau a ddywedaf’, ond gwell ei ystyried fel un o’r [t]air gradd (gw. 65n) y rhoddodd Duw rym gwyrthiol iddynt. Dengys cywydd iacháu (cerdd 92) a ganodd Guto i Hywel ab Ieuan Fychan o Foeliwrch ei fod yn credu yng ngrym iachusol geiriau.

67–8 gwir / … gorthir  Cf. Iolo Goch yn ei gywydd i feibion Tudur Fychan o Fôn, GIG V.75–6 Ôl a gwrthol i’r gorthir / A wnaf at Rys, gwŷs gwir. Ymhellach, gw. 30n.

68 Môn  Gw. 2n.

Llyfryddiaeth
Burdett-Jones, M.T. (1990), ‘Dau Eiriadur Henry Salesbury’, Cylchg LlGC xxvi: 241–50
Greene, D. (1952), ‘A Welsh Lapidary’, Celtica, 2: 96–116
Haslam, R., Orbach, J. and Voelcker, A. (2009), The Buildings of Wales: Gwynedd (London)
Holmyard, E.J. (1957), Alchemy (Harmondsworth)
Johnston, D. (2010), ‘Tywydd Eithafol a Thrychineb Naturiol mewn Dwy Farwnad gan Iolo Goch’, LlCy 33: 51–60
Kunz, G.F. (1971), The Curious Lore of Precious Stones (London)
Parry, T. (1930) (gol.), Theater Du Mond (Gorsedd y Byd) (Caerdydd)
Parry Owen, A. (2008), ‘Mynegai i Enwau Priod yng Ngwaith Beirdd y Bedwaredd Ganrif ar Ddeg’, LlCy 31: 35–89
Wiliam, D.W. (1969–70), ‘Y Traddodiad Barddol ym Mhlwyf Bodedern, Môn’, AAST: 39–79

This is an extremely well-ordered poem of praise for the five sons of Llywelyn ap Hwlcyn of Anglesey, namely Meurig, Huw Lewys, Dafydd, Gruffudd and Rhys. Their lineage is praised in the opening lines (1–8) and then all five receive two couplets of praise each, beginning with the oldest, Meurig, and concluding with the youngest, Rhys (9–28). Three courts in the cantref of Aberffraw are mentioned in connection with three of the brothers and one other brother’s unnamed court is referred to (Dafydd’s court is the only one that is not mentioned at all). Next Guto presents himself as a successor to the poet Iolo Goch, who composed a poem of praise for the four sons of Tudur Fychan of Anglesey (29–30). He then continues to praise the family’s lineage before outlining the poem’s principal metaphor, namely that the five brothers are akin to five wondrous stones (31–6). Again, all five brothers receive two couplets of praise each, yet this time Guto equates each brother with a precious stone (37–56):

• Meurig: a philosophers’ stone;
• Huw Lewys: a diamond;
• Dafydd: a ruby;
• Gruffudd: an almandine;
• Rhys: a sapphire.

The five brothers are then praised together as a unit in four highly structured couplets where the word pum ‘five’ is repeated to great effect (57–64). Yet Guto turns to a different number in the concluding lines, where he shows his fondness of customizing a well-known unit by adding his patron or patrons to it (65–8). He states that God has blessed three things with miraculous properties, specifically i. precious stones; ii. herbs; iii. true words. The significance of the precious stones is changed in connection with the poem’s extended metaphor, for Guto argues that God has blessed the five brothers with the virtues of the stones.

Date
Wiliam (1969–70: 56) argues that this poem was composed soon after September 1460. Llywelyn ap Hwlcyn disappears from the records after this date, and the fact that his home at Prysaeddfed is mentioned in connection with his second son, Huw Lewys (13–16), suggests that Llywelyn had died by the time this poem was performed. This theory, however, is by no means conclusive.

The manuscripts
This poem has survived in 27 manuscripts. Its manuscript tradition is disorganized and problematic, and no single manuscript nor collection of manuscripts have preserved a reliable text, possibly because it circulated on Anglesey from an early date in several unreliable oral traditions. The edition is based on the evidence of a wide range of manuscripts, yet the majority of the readings can be found in BL 14979, Brog I.2, Brog I.3 and Llst 125.

Stemma

Previous edition
GGl poem XIV.

Metre and cynghanedd
Cywydd, 68 lines.
Cynghanedd: croes 52% (35 lines), traws 19% (13 lines), sain 25% (17 lines), llusg 4% (3 lines).

2 cymydau Môn  Anglesey contained six commotes, namely Talybolion and Twrcelyn in the cantref of Cemais, Menai and Dindaethwy in the cantref of Rhosyr, and Llifon and Malltraeth in the cantref of Aberffraw (see WATU 233). The original home of Llywelyn ap Hwlcyn and his five sons at Prysaeddfed (see 16n) was situated in the commote of Llifon (see 24n), as was Gruffudd ap Llywelyn’s home at Y Chwaen (see 21n) and Rhys ap Llywelyn’s home at Bodychen (see 25n). Meurig ap Llywelyn’s home at Bodeon (see 10n Bodsilin) was situated in the commote of Malltraeth and he also had a home in Bodsilin in Arllechwedd Uchaf.

3 Llu o aelwyd Llywelyn  The exact same line appears in the poet Hywel Cilan’s poem of praise to the five brothers (see GHC XIX.12).

3 aelwyd Llywelyn  ‘Llywelyn’s home’ was at Prysaeddfed (see 16n). According to Wiliam (1969–70: 54), Llywelyn was the first to reside at Prysaeddfed, although it is also possible that his father, Hwlcyn, lived there before him (see GSRh 109n2).

3 Llywelyn  Llywelyn ap Hwlcyn whose five sons are praised in this poem. He fought for Owain Glyndŵr in his youth (see the note on the five brothers).

5 cynafon Hwlcyn  Cf. the poet Iolo Goch in his praise poem for the four sons of Tudur Fychan ap Goronwy of Anglesey, IGP 5.21 Cenawon Tudur llon Llwyd ‘cubs of fierce Tudur Llwyd’ (see further 30n).

5 Hwlcyn  Hwlcyn ap Hywel, the five brothers’ grandfather on their father’s side. The poet Rhisierdyn composed a poem of praise for him (see GSRh poem 8) and it is possible that he died soon after 1408 during the revolt of Owain Glyndŵr (see the note on the five brothers).

6 Gwynedd  The old kingdom that contained two regions, namely Gwynedd Is Conwy and Gwynedd Uwch Conwy (‘below’ and ‘above’ the river Conwy respectively; see WATU 85). Anglesey was situated in Gwynedd Uwch Conwy (see 56n).

7 Nannau  The court of Nannau near Llanfachreth in Merionethshire was founded by Cadwgan ap Bleddyn ap Cynfyn at the beginning of the twelfth century. Only its ruin remains today (see Haslam et al. 2009: 639–40). The sons of Llywelyn ap Hwlcyn were descendants of the family at Nannau through their grandmother on their mother’s side, namely Gwenhwyfar daughter of Meurig Llwyd, wife of Ieuan Llwyd (see 31–2n). Therefore, the five brothers were second cousins to Dafydd ap Meurig Fychan of Nannau (see the note on the five brothers).

8 Coed ir ym mrig gwaed Ierwerth  Cf. Guto in a poem of thanks for a buckler he received from Abbot Dafydd ab Ieuan of Valle Crucis, 110.10 O goed Awr a gwaed Ierwerth ‘from the timber of Awr and the blood of Iorwerth’ (according to some manuscripts the reading goed ir is possible).

8 Ierwerth  The five brothers had three ancestors named Iorwerth. The first, Iorwerth Ddu ab Iorwerth, was one of seven brothers whom the poet Gruffudd Gryg addressed in a reconciliatory poem (see GGGr poem 2), and the second is Iorwerth Ddu’s father, Iorwerth ap Gruffudd. The third is Iorwerth ap Maredudd of whom very little is known. In all likelihood Guto is referring to Iorwerth Ddu, the brothers’ great-great-grandfather on their father’s side, as it is likely that he was familiar with Gruffudd Gryg’s praise to him (see further the note on the five brothers).

9 Meurig  Meurig ap Llywelyn, the first of the five brothers to be named and also the eldest, in all likelihood (see the note on the five brothers). He lived in Bodeon and Bodsilin (see 10n Bodsilin).

10 Matwsalem  Possibly Methuselah son of Enoch, the eighth patriarch before the flood named in Genesis 5.21–2, 25–7, ‘And Methuselah lived an hundred eighty and seven years, and begat Lamech: and Methuselah lived after he begat Lamech seven hundred eighty and two years, and begat sons and daughters: and all the days of Methuselah were nine hundred sixty and nine years: and he died’ (he is named Methushael in ibid. 4.18; see ODCC³ 1087 s.v. Methuselah). He is named as Mathusalem by the poet Rhys Goch Eryri in a poem composed to trace the ancestry of Wiliam Fychan ap Gwilym of Penrhyn (see GRhGE 4.80) and by the poet Lewys Glyn Cothi in an elegy for Dafydd ap Maredudd (see GLGC 184.18). A more similar form of the name to the one used by Guto appears in a praise poem by Tudur Aled to bishop Dafydd ab Owain, see TA XVI.20 Matusalem Tysiliaw ‘Tysilio’s Methuselah’. Nevertheless, it is possible that Guto is referring to one of Meurig’s (see 9n) ancestors, namely Matwsalem ap Hwfa ap Cynddelw (see the note on the five brothers).

10 Bodsilin  In all likelihood, Bodsilin in the commote of Arllechwedd Uchaf, that came into Meurig’s possession through his mother, Mali daughter of Ieuan Llwyd of Gorddinog. Note that Mali’s brother, Hywel, lived in Bodsilin (WG1 ‘Iarddur’ 5). It seems that Bodsilin is referred to as tref arall ‘another dwelling’ in line 12. It is likely that Meurig owned land in Bodeon uwch y Traeth Mall ‘above Traeth Mall’ (line 11; WG2 ‘Hwfa’ 8C2), but cf. also DWB Online s.n. John Owen, who is described as of Bodsilin, Anglesey, and GST 249, where Meurig is located in ‘Bodsilin, Llanfeirian, Môn’ (an elegy for his great-great-great-grandson, Tomas Owain). No Bodsilin was found on Anglesey.

11 y Traeth Mall  Either the village, Malltraeth (see WATU 152), or, more probably, the beach itself where the river Cefni flows to the sea. The beach was situated between the commote of Malltraeth in the cantref of Aberffraw and the commote of Menai in the cantref of Rhosyr (see 2n).

12 Meurig  See 9n.

14 I lys Huw Lewys a’i lyn  Cf. Guto in his reply to Llywelyn ap Gutun’s satire, 65.21 I lys Huw Lewys a’i lawr ‘to Huw Lewys’s court and floor’.

14 llys Huw Lewys  ‘Huw Lewys’s court’ at Prysaeddfed (see 16n). It was Huw Lewys (see 14n) who inherited the family home at Prysaeddfed, instead of his older brother, Meurig (see 9n).

14 Huw Lewys  The second son of Llywelyn named by Guto (see Huw Lewys). He lived at the family’s principal home at Prysaeddfed (see 16n).

15 broeswin  See GPC 331 ‘broached wine’, where this example is one of only two cited (cf. 16n broesfedd).

16 broesfedd  See GPC 331 ‘tapped or broached mead’, where this is the only example cited (cf. 15n).

16 Prysaddfed  A form of Prysaeddfed, the five brothers’ original home located a little to the east of Bodedern in the commote of Llifon on Anglesey (see 24n). A modern farmhouse stands on the site today (see Haslam et al. 2009: 115). It is unclear when the original court was built, although it is possible that Llywelyn ap Hwlcyn and his father lived there (see 3n aelwyd Llywelyn).

18 Môn  See 2n.

19 Dafydd  Dafydd ap Llywelyn, the third son (see the note on the five brothers). Note that Guto names the homes of Meurig, Huw Lewys and Gruffudd, yet Dafydd’s home is not mentioned (cf. 25n). No descendants of Dafydd’s are noted in the genealogical tables and it is not known where he lived. The fact that Guto refers to him in the past tense in lines 17–18 suggests that he had sung his praise before.

20 Ifor Hael  Ifor ap Llywelyn of Basaleg, a patron who was named Ifor Hael (‘Ifor the Generous’) by the poet Dafydd ap Gwilym in a poem of thanks for gloves, although Dafydd stated his intention to do so in another poem (see DG.net 13.14, 15.60). Later poets referred to him as Ifor Hael and considered him a parable of a perfect patron.

21 y Chwaen  A farmhouse, according to Wiliam (1969–70: 56n71), known today as Y Chwaen Hen (‘The Old Chwaen’) located a little over a mile north of Prysaeddfed (see 16n) in the commote of Llifon (see 24n). It was the home of Gruffudd ap Llywelyn (see 22n).

22 Gruffudd  Gruffudd ap Llywelyn, the fourth son (see the note on the five brothers). He lived at Y Chwaen (see 21n).

22 y triphost  ‘The three upholders’, a description of the three brothers who have already been named, namely Meurig (9n), Huw Lewys (14n) and Dafydd (19n).

23–4 Awn â chlod … / I dai’r llew o dir Lliwan  Y Chwaen was situated in the commote of Lliwan (see 24n), therefore, in all likelihood Guto is referring to Gruffudd ap Llywelyn as llew o dir Lliwan ‘a lion from the land of Lliwan’. Yet if Lliwan refers to the river instead of the commote, Guto could be describing the poets’ journey to Gruffudd’s home.

24 Lliwan  A form of Llifon, a commote in the cantref of Aberffraw on Anglesey (see WATU 145, 233) that included the courts of Prysaeddfed (see 16n) and Y Chwaen (see 21n). Yet Guto could be referring to a river of the same name (the river Drudwy or Bodrywydd today) which separated the commotes of Llifon and Malltraeth (see GGGr 8.18n).

25 Rhys  Rhys ap Llywelyn, the fifth son (see the note on the five brothers). Guto names the homes of Meurig, Huw Lewys and Gruffudd, yet Rhys’s home is unnamed (cf. 19n and 28n). He lived at Bodychen, which was situated a little south of Llandrygan in the commote of Llifon (see 2n) in what is today little more than a ruin.

26 Môn  See 2n.

27 Eled ŵr o wlad arall  There are two possible interpretations, either [g]ŵr o wlad arall ‘a man from another land’ (as seen in the translation), i.e. someone who was not a native of Anglesey, or that o wlad arall ‘from another land’ is a description of the journey itself.

28 Rhys  See 25n.

28 o’r llys i’r llall  Guto is in all likelihood referring to the journey from Rhys’s court at Bodychen (see 25n) to his brothers’ courts nearby (see 2n).

29 Iolo  The poet Iolo Goch, who composed a praise poem for the four sons of Tudur Fychan ap Goronwy of Trecastell and Penmynydd on Anglesey, as well as an elegy for two of Tudur Fychan’s sons and another elegy for Tudur Fychan himself (see 30n). The patronage that Iolo received from Tudur Fychan and his family was clearly well known on Anglesey and in other parts of Wales.

30 plant Tudur  The four sons of Tudur Fychan ap Goronwy of Trecastell and Penmynydd on Anglesey: Goronwy, Gwilym, Rhys and Ednyfed. The poet Iolo Goch (see 29n) composed a praise poem for all four brothers, and Guto considers his poem of praise for Llywelyn’s five sons to be its natural successor (see IGP poem 5; note that Tudur Fychan had another son, Maredudd, who was not named by Iolo). It is likely that Guto knew of an elegy that Iolo composed for two of Tudur Fychan’s sons, namely Goronwy and Ednyfed, at the beginning of April 1382 (see Johnston 2010: 52; IGP poem 6). Iolo composed another elegy for Tudur Fychan himself (see ibid. poem 4). On Tudur Fychan and the poets who sang his praise, see GGMD i 14. It is possible that Llywelyn ap Hwlcyn’s five sons were related to the family of Penmynydd through their great-grandmother on their father’s side, Angharad daughter of Hywel ap Cynwrig Fychan. See further 5n and 67–8n.

31 y berllan bur  ‘The pure orchard’, a description of Ieuan Llwyd’s family (see 31–2n).

31–2 Ieuan … / Llwyd  Ieuan Llwyd ap Gruffudd, the five brothers’ grandfather on their mother’s side (Mali). He was a descendant of Iarddur ap Cynddelw (see 32n) and was married to Gwenhwyfar daughter of Meurig Llwyd of Nannau (see 7n). According to Wiliam (1969–70: 54n66), Ieuan was alive in 1395.

32 Iarddur  Iarddur ap Cynddelw, one of the five brothers’ ancestors on their mother’s side, Mali daughter of Ieuan Llwyd (see further the note on the five brothers).

33 Ynyr  It is unclear which Ynyr is referred to, either Ynyr Fychan ab Ynyr of Nannau or his father, Ynyr ap Meurig, also of Nannau, both of whom were ancestors of the five brothers on their mother’s side (see further the note on the five brothers).

34 hyn  ‘This’ refers to the haid wenyn ‘swarm of bees’ that was dispersed on Anglesey, namely the five brothers.

35 rhannodd main  ‘He [= God] shared stones’ (34).

35 rhinweddau  See GPC 3077 s.v. rhinwedd (g) ‘occult efficacy or power (of precious stones, &c.)’.

37 Meurig  See 9n.

38 maen Tomas  A probable reference to the philosophers’ stone, a substance with special powers for which medieval alchemists searched diligently. It was believed that it might turn base metals into gold and perhaps convey immortality. Alchemical tracts are attributed to the famous theologian Thomas Aquinas (1225–74), and that is the likely reason for the phrase maen Tomas ‘Thomas’s stone’ (see Holmyard 1957: 15–18 for the stone, and 115 and 117 for Thomas Aquinas). Cf. Guto in his poem of praise for Sir Richard Herbert’s home at Coldbrook, 22.61–2 Elment ym fal maen Tomas / Ydiw’r plwm a’r gwydr a’r plas ‘An element to me like the stone of Tomas are the lead and the glass and the house’.

39 rhinwedd  See 35n rhinweddau.

39 etifedd y tad  A description of Meurig ap Llywelyn as ‘the father’s heir’, for he was the eldest son (see 9n). Yet it is noteworthy that his younger brother, Huw Lewys (see 14n), inherited the family home at Prysaeddfed.

40 rhigal  See GPC 3072 ‘precious stone’.

41 deimwnt  It was once believed that the diamond possessed special properties (see Greene 1952: 98–9 [diemwnt] a geidw ddyn mewn wrsib a chyfoeth ‘[a diamond] will maintain a man’s honour and wealth’; Kunz 1971: 376–9).

41 Huw  Huw Lewys (see 14n).

43 er treio da  ‘In case of/to facilitate a reduction in wealth’. Guto is referring either to a lack of patronage in other courts or to a decrease in Huw Lewys’s personal wealth following his generous patronage.

45 rhinweddau  See 35n rhinweddau.

45 doniau dydd  Possibly ‘light’s blessings’ (cf. the fact that Meurig ‘gives light’, rhoi goleuni, in line 40) or ‘battle’s blessings’ (see GPC 1119 s.v. dydd 1 (a), 2 (c)).

46 Dafydd  See 19n.

48 maen rhuwbi Môn  ‘Anglesey’s ruby stone’, although maen rhuwbi ’m Môn ‘a ruby stone in Anglesey’ is another possible reading.

48 maen rhuwbi  It was once believed that the ‘ruby stone’ possessed healing properties (see Greene 1952: 104; Kunz 1971: 386).

48 Môn  See 2n.

49 maen tâl  See GPC 2308 s.v. maen¹ … maen tâl ‘?precious stone; (dict.) magnet’, an uncertain explanation based on the present example and a lexicographical example by Thomas Wiliems in Pen 228 (1604–8). According to Burdett-Jones (1990: 245–7), Wiliems’s dictionary was closely related to a lost dictionary by Henry Salesbury, which also contained an entry for the word almwnt (see the note below), and it is possible that both entries were based on Wiliems’s and Salesbury’s interpretation of the present couplet by Guto. The lexicographical meaning, ‘magnet’, may have been based on the description of almwnt’s special properties in lines 49–50, yet within this context the meaning of tâl is unclear. ‘Stone of payment’ is possible, although slightly awkward, as is ‘valiant/bold stone’ (see GPC 3424–5 s.v. tal¹ and tâl¹). ‘Stone for the brow/head’ seems more appropriate in light of the use made of precious stones in crowns (see ibid. 3425 s.v. tâl²).

49 almwnt dulas  See GPC² 180 s.v. almwnt ‘(?dict.) diamond’, where there is uncertainty concerning the present example. Only one other example is cited, namely a lexicographical entry which derives from a lost dictionary by Henry Salesbury. As is noted in the note above on maen tâl, the lexicographical meaning ascribed to almwnt, translated as ‘Adamas’, may have been based on the present couplet by Guto. Adamas, according to OED Online s.v., is a variant form of adamant, ‘Name of an alleged rock or mineral, as to which vague, contradictory, and fabulous notions long prevailed. The properties ascribed to it show a confusion of ideas between the diamond (or other hard gems) and the loadstone or magnet, though by writers affecting better information, it was distinguished from one or other, or from both. The confusion with the loadstone ceased with the 17th c., and the word was then often used by scientific writers as a synonym of diamond n.’ (see also GPC² 29 s.v. adamant (a) ‘adamant’ and (b) ‘lodestone’). Yet the meaning suggested by Salesbury seems to be a rationalization based on a basic understanding of this couplet, as it is very unlikely that almwnt derives from adamas or adamant. In GGl 323, Ifor Williams suggested that almwnt derives from almandine. See OED Online s.v. almandine ‘An alumina iron garnet of a beautiful violet or amethystine tint [cf. dulas ‘black and blue’]; the word is said to be a corruption of Pliny’s alabandine, a term applied to the garnet from its being cut and polished at Alabanda.’ Guto is almost certainly referring to this stone as it possesses magnetic properties (specifically, antiferromagnetic).

51 Gruffudd  See 22n.

51 Nudd  Along with Mordaf Hael and Rhydderch Hael, Nudd Hael fab Senyllt was one of the ‘Tri Hael Ynys Prydain’ (‘Three Generous Men of the Island of Britain’; see TYP³ 5–7 and 464–6).

53 rhinweddau  See 35n rhinweddau.

53–4 y saffir … / Bwrw clwyf, ni ad berygl hir  It was believed that the sapphire stone possessed healing properties (see Greene 1952: 99–100 A phwy bynnac y bo y maen hwnn yn i veddiant, maled yn fan ac yved ymisc llaeth, ac hynny sydd dda rac bod gwres mawr yn i gorff, ac ai gwna yn iach os bydd. Hevyd da yw ir llygaid ar penn ac rac klevyd y tafod ‘And whoever possesses this stone, may he finely crush it and drink it with milk, as this is beneficial against fever, and will cure him if he is unwell. Also it is beneficial for the eyes and the head and against garget’; Kunz 1971: 386–9).

55 Rhys  See 25n.

56 Uwch Conwy  Gwynedd Uwch Conwy, a region that included Anglesey (see 2n and 6n).

57 Prydyn  A place name regularly understood by the poets as referring to Scotland (see Parry Owen 2008: 86; GPC 2919 s.v. Prydyn¹). Nevertheless, in Arm P 14, it signifies the Island of Britain, which would probably be more suitable for this line (pwy ym Mhrydyn ‘who in Britain’).

58 Pwy mor hael â’r pumwyr hyn?  The exact same line appears in the poet Rhys Goch Glyndyfrdwy’s poem to the five brothers (see Wiliam 1969–70: 58).

59 ynys Wynedd  Possibly ‘region of Gwynedd’ (see GPC 3819 s.v. ynys (b)), but ‘Gwynedd’s island’, namely Anglesey, is more likely (see 2n).

61 Pum harf is y Gaer ’n Arfon  Guto plays with the name Caernarfon, y Gaer ’n Arfon ‘the Fort in Arfon’, while referring to the castle (see RCAHM (Caernarvonshire) ii, 124–50). Cf. the poet Dafydd ap Gwilym’s rare use of the definite article with this name, DG.net 98.27–8 Ni bu’n y Gaer yn Arfon / Geol waeth no’r heol hon ‘There never was even in Caernarfon castle a dungeon worse than this street’. Huw Lewys may have been sheriff or deputy sheriff of Anglesey and would therefore have been familiar with the castle as an administrative centre.

62 ystlys Môn  ‘Anglesey’s flank’ or possibly the ‘land of Anglesey’ in general (see GPC 3863 s.v. 1 (a), (b)). The commote of Llifon (see 2n) could certainly be described as a region in the middle of Anglesey on its western side.

63 pum heryr  On the aspirate before a word beginning with a vowel following the number pum ‘five’, see TC 137; WG 169.

64 Môn  See 2n.

65 tair gradd  ‘Three classes’, namely i. main ‘stones’; ii. llysiau ‘herbs’; iii. geiriau gwir ‘true words’ (67). It was believed that precious stones, herbs and spoken words possessed healing properties, as is noted in the only surviving Welsh lapidary, written in the sixteenth century, which listed the different qualities of some 37 precious stones (see Greene 1952: 98): hwynt [y cerrig] a allant mewn llawer o achossion help, pryd nas gallo na llysiav na meddygon. A bid ysbys i bawb mae yn y geiriav, ar main, ar llysav j rroes Duw j rinweddav … hevyd bid ysbys j bawb wnevthur o Dduw dryssor mwy or main, a roi vddynt mwy o rinwedd, nac j gwnaeth or llyssiav ‘they [the stones] can often be beneficial where herbs and medicine are not. May it be known to everyone that God blessed the words, the stones and the herbs ... may it also be known to everyone that God made the stones so that they were a greater treasure and gave them more virtues than the herbs’ (cf. Parry 1930: 1).

66 tri gwyrth  ‘Three miracles’ (see 65n).

67 geiriau gwir  Although geiriau gwir could be interpreted as a sangiad (a form of parenthesis), ‘true words → the words I speak are true’, it is more likely that the words should be interpreted as one of the [t]air gradd ‘three classes’ (see 65n) blessed by God. A healing poem (poem 92) that Guto composed for Hywel ab Ieuan Fychan of Moeliwrch clearly shows that he believed in the healing power of words.

67–8 gwir / … gorthir  Cf. the poet Iolo Goch in his praise poem for the sons of Tudur Fychan of Anglesey, IGP 5.75–6 Ôl a gwrthol i’r gorthir / A wnaf at Rys, gwŷs gwir ‘Backwards and forwards to the border I will go to Rhys, true summons’. See further 30n.

68 Môn  See 2n.

Bibliography
Burdett-Jones, M.T. (1990), ‘Dau Eiriadur Henry Salesbury’, Cylchg LlGC xxvi: 241–50
Greene, D. (1952), ‘A Welsh Lapidary’, Celtica, 2: 96–116
Haslam, R., Orbach, J. and Voelcker, A. (2009), The Buildings of Wales: Gwynedd (London)
Holmyard, E.J. (1957), Alchemy (Harmondsworth)
Johnston, D. (2010), ‘Tywydd Eithafol a Thrychineb Naturiol mewn Dwy Farwnad gan Iolo Goch’, LlCy 33: 51–60
Kunz, G.F. (1971), The Curious Lore of Precious Stones (London)
Parry, T. (1930) (gol.), Theater Du Mond (Gorsedd y Byd) (Caerdydd)
Parry Owen, A. (2008), ‘Mynegai i Enwau Priod yng Ngwaith Beirdd y Bedwaredd Ganrif ar Ddeg’, LlCy 31: 35–89
Wiliam, D.W. (1969–70), ‘Y Traddodiad Barddol ym Mhlwyf Bodedern, Môn’, AAST: 39–79

Stema fwy