Y llawysgrifau
Ceir 27 o gopïau o’r gerdd hon yn y llawysgrifau. Ceir dau brif fersiwn ohoni, y naill yn deillio o gynsail ysgrifenedig a’r llall, o bosibl, o draddodiad llafar yn wreiddiol. Yn nhestunau cyffredinol daclus BL 14967, BL 14976, LlGC 3051D ac X⁴ ceir yr un drefn linellau, a bernir mai’r drefn honno a geid yn y gynsail. Ceid trefn wahanol yn nhestun X¹, ac mae’r ffaith na cheir llinellau 21–4, 31–2 na 59–60 yn y llawysgrifau sy’n deillio ohoni yn awgrymu’n gryf na cheid testun cyflawn o’r gerdd yno ac mai’r cof a fu’n ffynhonnell iddo. Cwpled cyntaf y gerdd yn unig a geir yn llaw John Jones Gellilyfdy yn Pen 221, ond dengys ei ddarlleniad ar gyfer ail linell y cwpled y ceid ganddo gopi coll o’r gerdd a oedd yn perthyn yn agos i’r gynsail.

Trafodir X¹ yn gyntaf (gw. y stema). Er nad yw’r berthynas rhwng X² ac X³ yn eglur mae’r tebygrwydd rhyngddynt o ran trefn llinellau a darlleniadau ar gyfer 2, 9 a phâr, 12 o, 14, 30 thre’r, 37, 40 i’w gâr, 49, 50, 52, 53, 61, 65 a 66 (gw. y nodiadau isod) yn awgrymu’n gryf eu bod yn rhannu’r un gynsail, sef X¹. Fel y nodwyd eisoes, collwyd rhai llinellau o destun y ffynhonnell goll honno ac mae’n debygol mai traddodiad llafar a fu’n gyfrifol am hynny. Ond mae’r ffaith fod cwpledi newydd gwahanol wedi eu hychwanegu at destunau X² ac X³, ac eto wedyn at destun X⁵, yn awgrymu i’r cof chwarae rhan yn nhrosglwyddiad y fersiwn hwnnw o’r gerdd ar ôl iddo gael ei gofnodi yn X¹.

Nesaf trafodir X², X⁵ ac X⁶. Ceir yn llaw Llywelyn Siôn bedwar copi o’r gerdd hon, ond testunau LlGC 21290E a Llst 134 yn unig a gopïwyd gan fod y ddau arall yn unffurf â hwy. Mae’r ffaith fod cwpled ychwanegol ym mhob un o gopïau Llywelyn yn awgrymu’n gryf y ceid y cwpled hwnnw yn ei gynsail coll, sef X⁵ (gw. y nodyn isod ar linellau a wrthodwyd). Ceir trefn debyg iawn i eiddo X⁵ yn nhestunau LlGC 3046D a LlGC 16964A, ond mae’r ffaith na cheir ynddynt y cwpled ychwanegol hwnnw’n awgrymu bodolaeth cynsail goll arall, sef X⁶. Ni all LlGC 16964A fod yn gopi o LlGC 3046D gan fod llinellau 47–8 yn y naill ond nid yn y llall. Ar sail trefn llinellau a chwpled ychwanegol arall eto (gw. y nodyn isod ar linellau a wrthodwyd) cesglir bod X⁵ ac X⁶ yn deillio o X², lle na cheid llinellau 21–4, 31–2 na 57–60.

O ran X³, ceir tri chopi o’r gerdd hon yn llaw Wmffre Dafis, sef Brog I.2, LlGC 3056D a Gwyn 1. Ni cheir lle i gredu bod yr un ohonynt yn deillio o’r llall eithr bod Wmffre’n copïo o gynsail gyffredin lle ceid cwpled ychwanegol yn rhan agoriadol y gerdd (gw. y nodyn isod ar linellau a wrthodwyd). Mae’r ffaith na cheid y cwpled ychwanegol hwnnw yn X² yn awgrymu nad X¹ oedd y gynsail honno, eithr cynsail goll arall, sef X³.

Yn olaf trafodir X⁴. Hon yw’r gynsail goll a gopïwyd, yn ôl pob tebyg, yn Nyffryn Conwy. Neidiodd llygaid William Salesbury o linell 35 i linell 54 wrth gopïo ei destun ef yn Gwyn 4 (cf. camgymeriad tebyg yn achos 97.3–4n (testunol)). Perthynai testun X⁴ yn agos i’r gynsail ond ni ellir dibynnu arno’n ddieithriad (gw. nodiadau 5, 9 lèg-harnais, 23 a 57).

Ni ellir dibynnu’n llwyr ar unrhyw destun. Ceir rhai darlleniadau anfoddhaol yn nhestun cynnar BL 14967 (gw. 7n a 24n), ond diogelwyd ynddo hefyd nifer o ddarlleniadau gwerthfawr (gw. nodiadau 5, 9 lèg-harnais, 15, 23 a 57). Er y ceid ôl ailgyfansoddi digon helaeth ar destun X¹ diogelwyd ynddo rai darlleniadau sy’n ategu testun BL 14967 (gw. nodiadau 9 lèg-harnais, 10, 15 a 57). Gwerth ategol sydd i destunau LlGC 3051D a BL 14976 hefyd gan amlaf, a cheir lliaws o ddiffygion yn y ddau. Seiliwyd testun y golygiad ar dystiolaeth BL 14967 yn bennaf, gyda golwg ar destun X⁴.

Trawsysgrifiadau: BL 14967, LlGC 16964A a LlGC 8497B.

Stema

Llinellau a wrthodwyd
Ceid y cwpled ychwanegol hwn yn dilyn llinell 10 yn X³ (dyfynnir o Brog I.2):

sabitwrs ar y kwrs yn kav
wrth ddevflaen y gwrthaflav

Fe’i hychwanegwyd yn ddiweddarach gan y brif law yn BL 14976, lle ceir y ffurf fwy cyfarwydd gwarthaflav (gw. GPC 1587 d.g. gwarthafl). Gellid dadlau mai oherwydd fod llinell gyntaf y cwpled yn rhy hir o sillaf y cafwyd gwared arno o destunau eraill, ac am fod ystyr sabitwrs yn annelwig (nis ceir yn GPC; gw. GGl 329 ‘Ai chapiteau “crest” neu jabot “frill”? Rhyw addurn ynglŷn â’r gwerthaflau “stirrups” oeddynt. Ai tarddair o sabot “esgid”?’). Fodd bynnag, gwrthodir y cwpled gan na cheir digon o dystiolaeth iddo.

Ceid cwpled ychwanegol yn dilyn llinell 56 yn X⁵ (dyfynnir o LlGC 21290E):

llvn twr ar wr ond i wraidd
a lle i edrych yn lladraidd

Ceid cwpled ychwanegol arall yn X⁵ ac X⁶, ac felly yn X², yn dilyn llinell 66 (dyfynnir o Llst 134):

fal siop i dyvelais i
ar draws dyn ar drws deni

Fel yn achos y cwpled ychwanegol cyntaf a drafodwyd uchod, ni cheir digon o dystiolaeth i dderbyn y ddau gwpled hyn (nid ymddengys y ceid yr un ohonynt yn X¹).

Priodoliad LlGC 16964A
Priodolwyd y gerdd hon i Gytto ssiankyn y glyn yn LlGC 16964A, sef un o’r ychydig enghreifftiau o enwi tad Guto y tu allan i gloriau llawysgrif gynnar iawn Pen 57, lle priodolir cywyddau i Guto ap Siancyn. Ysgrifennwyd y gerdd yn llawysgrif LlGC 16964A c.1604 gan Thomas Rees o Gaerfyrddin. Tybed, felly, a gadwyd y cof am enw llawn y bardd am gyfnod hwy yn ne Cymru? Sylwer mai llawysgrif a ysgrifennwyd yn Ystrad-fflur, yn ôl pob tebyg, yw Pen 57, ac a gludwyd i’r de-ddwyrain maes o law, ac mai llawysgrif o Frycheiniog yw Pen 55, lle priodolwyd y cywydd dychan a ganodd Guto i Harri Ddu o Euas i y gyto ab siankyn y glyn (gw. Salisbury 2007: 5, 13, 18).

Teitl
Cywydd a ganwyd i erchi saeled yw hwn yn ôl y teitlau a geir yn BL 14976 (ne head pees), Gwyn 1 ac X⁵ ac a ychwanegwyd gan law arall yn BL 14967. Ceir gan yr un llaw gyfieithiad neu drosiad i’r Saesneg: Helm Penffestin. Ar yr ail air, gw. GPC 2745 d.g. penffestin (a) ‘cap mael a wisgid o dan helm, penwisg dur neu ledr, helm’. Er teced y disgrifiad hwnnw nid helm benffestin a geir yn y cywydd ei hun eithr saeled yn llinell 63. Fe’i dilynir, felly, yn nheitl y golygiad, ond sylwer hefyd ar y teitl a geir gan Wmffre Dafis yn LlGC 3056D k’ i ofyn ysgwl. Ceir ysgŵl yn llinell 22 y cywydd, ond ni cheir y llinell honno yn nhestun Wmffre.

2 i  Gthg. X¹ o.

5 pholrwn  Dilynir BL 14967 a BL 14976 gan mai dyma’r ffurf a ddisgwylid fel benthyciad o’r Saesneg polron (gw. GPC 2846 d.g. polrwn), ond gthg. LlGC 3051D, X¹ ac X⁴ pholrwm.

6 dwy fwmbras  Mae’n debygol mai dau fwmbras a geid yn X¹ a bod fwmbras yn ddieithr i gopïydd X³ fwmbas (gw. GPC 353 d.g. bwmbas ‘cotwm, gwlân cotwm a ddefnyddir i badio dillad’).

7 gawntled  Camgopïwyd y gair hwn ym mhob testun heblaw X⁴, a gamgopïwyd, yn ei dro, yn LlGC 3049D gawnsled ond nid yn Gwyn 4 a LlGC 8497B. Cf. BL 14967 gawnffled, BL 14976 gawnlledd, LlGC 3051D gawnsled ac, hyd y gwelir, X¹ gawnffled.

8 besgus  Gthg. darlleniad GGl yn BL 14976 beskvr.

9 a phâr  Gthg. X¹ a’r pâr.

9 lèg-harnais  Dilynir BL 14967 ac X¹. Camddeallwyd y gair, fe ymddengys, yn BL 14976 a LlGC 8497B las (o glas), sef darlleniad GGl, ac yn LlGC 3051D ac X⁴ lac (o llac).

10 chwarterau’r ais  Dilynir BL 14967 ac X¹. Gthg. BL 14976, LlGC 3051D ac X⁴ chwarter yr ais. Bernir bod gwell ystyr yn narlleniad y golygiad, a hawdd gweld sut y gallai chwarterayr droi’n chwarter yr wrth gopïo.

12 o  Gthg. X¹ yn.

12 thwyts  Dilynir BL 14967, LlGC 3051D ac X⁴, a chymryd mai ffurf ddiweddarach a geir yn BL 14976 ac X² thwits, sef darlleniad GGl (gw. GPC 2663 d.g. twtsh¹).

12 dŵr  Troes yn dur yn LlGC 3051D, LlGC 8497B, Llst 134 a LlGC 3046D.

14 eisiau’r dur  Dilynir pob llawysgrif ac eithrio X¹, lle collwyd y fannod: eisiau dur (sef darlleniad GGl). Gellid dadlau bod y gynsail ei hun yn wallus ac mai yn X¹ yn unig y diogelwyd y darlleniad cywir, ond os felly fe ddisgwylid i gopïwyr eraill gywiro’r llinell yn yr un modd. Bernir mai gwall camosod a geid yma’n wreiddiol (gw. CD 298–9).

15 nid af i  Dilynir BL 14967, X¹ ac X⁴. Parodd y gynghanedd gysylltben (gw. CD 159) benbleth yn BL 14976 nid af vn a LlGC 3051D nid ai fiawn.

16 I’m hëyrn wisg amhûr, noeth  Cyfrif hëyrn yn unsill a achosodd newidiadau yn BL 14976 ym heirin wisk a LlGC 8497B am hur yn noeth, a cheid rhyw ffurf ar ym havrn noeth yn X¹.

16 amhûr  Mae’r modd yr ysgrifennwyd y gair hwn fel am hur ym mhob llawysgrif yn rhyw gymaint o ateg mai ar yr ail sillaf y rhoid yr acen (gw. GPC² 223 amhûr).

17 tai’r rhysyfwr  Nid yw’n eglur a geid y fannod ai peidio mewn rhai llawysgrifau, ond fe’i ceir yn ddiamwys yn LlGC 3051D ac X⁴ (enghreifftir yr anhawster yn achos X⁶: LlGC 3046D tai r Rhesefwr; LlGC 16964A tai rryssevwr). Dilynodd GGl ddarlleniad BL 14976 to.

21 eb  Dilynir LlGC 3051D ac X⁴. Cf. darlleniad GGl yn BL 14967 a BL 14976 heb (gw. GPC 1830 d.g. heb¹).

21–4  Ni cheid y llinellau hyn yn X² nac X³ (nac X¹ o bosibl).

23 Ni bu Rodn, nai Beredur  Ceir rodyn a ffurf dalfyredig ar enw’r arwr yn ail ran y llinell, B’redur, ym mhob llawysgrif heblaw BL 14967 ni bur odn nai beredur. Bernir yn betrus mai ffurf ysgrifenedig estynedig ar yr enw cadarnleddf a geid yn y gynsail, sef rodyn, ac mai copïydd anhysbys BL 14967 yn unig a gafodd wared ar y llafariad ddiangen. Cymerodd copïwyr eraill mai rodyn oedd y ffurf gywir ac mai enw deusill ydoedd, gan fynd ati i gywasgu Peredur o ganlyniad.

24 negydd o’i win  Ymddengys oddi wrth ddarlleniad BL 14967 negef o ddim fod hanner cyntaf y llinell yn aneglur yn ei ffynhonnell.

25–6  Ni cheid y llinellau hyn yn X³.

27 pawb  Dilynir y ffurf gysefin a geir ym mwyafrif y llawysgrifau, ond gthg. BL 14967 ac, o bosibl, X³ bawb.

27 eb  Dilynir X⁴ yn unol â thystiolaeth 21n. Cf. BL 14967, BL 14976, LlGC 3051D ac X¹ heb.

29 ygoriad  Derbynnir y ffurf a geir yn BL 14967, LlGC 3051D ac X³. Gthg. BL 14976 ac X⁴ egoriad ac X² agoriad.

29 i’n  Ni cheir GGl ein yn y llawysgrifau.

30 thre’r  Gthg. X¹ a thrwy’r.

30 Hold  Dilynir BL 14967, BL 14976, LlGC 3051D ac X¹. Cf. darlleniad GGl yn X⁴ holt (ond gw. 33n).

31–2  Ni cheid y llinellau hyn yn X² nac X³ (nac X¹ o bosibl).

33 Hold  Yn Gwyn 4 yn unig y ceir darlleniad GGl Holt.

36–53  Ni cheir y llinellau hyn yn Gwyn 4 (gw. y nodyn uchod ar y llawysgrifau).

37 a ofyn  Gthg. X¹ yn d’ofyn.

40 a’i rhydd  Gthg. darlleniad GGl yn BL 14976 a rydd.

40 i’w gâr  Gthg. X¹ i’r gŵr.

41 esgopty  Dyma’r ffurf a geir yn BL 14976, LlGC 8497B, X³ ac X⁶. Gthg. BL 14967, LlGC 3051D, LlGC 3049D ac X⁵ ysgopty.

43 pand da’r foel?  Dilynir BL 14976, LlGC 3051D ac X⁴, a chymryd mai dyma a olygid yn BL 14967 pant ar voel. Carbwl iawn yw darlleniadau’r llawysgrifau sy’n deillio o X¹. Yn GGl dilynir LlGC 3046D pant ar vael. Er bod fael yn ddichonadwy naill ai fel ‘elw, budd, gwobr, tâl’ neu ‘arfwisg wedi ei gwneud o ddolennau neu blatiau metel, arfogaeth’ (gw. GPC 2305 d.g. mael¹ a mael³) gall hefyd fod yn ffurf amrywiol ar moel (gw. ibid. 2475 d.g. moel¹). Bernir na cheir digon o dystiolaeth o’i blaid.

44 penty  Dilynir yn betrus BL 14967 ac X¹. Gthg. BL 14976, LlGC 3051D, LlGC 8497B peintio a LlGC 3049D pxentwr. Darlleniad y golygiad sy’n rhoi’r ystyr orau. Tybed ai pentvyr a geid yma’n wreiddiol ac a gamgopiwyd?

46 gwely’r  Dilynir darlleniad unigryw BL 14976 gwely/r/. Gthg. BL 14967, LlGC 3051D ac X⁴ gwelir, X² gwyliwr ac X³ gloyw yw’r. Mae’n eglur bod nifer o gopïwyr wedi cael anhawster â’r llinell hon ar ei hyd (gw. y nodyn nesaf), ond gellid dadlau mai darlleniad y golygiad a olygir wrth gwelir ym mwyafrif y llawysgrifau.

46 uwch coler  Darlleniad ansicr. Dilynir BL 14967 a LlGC 3051D. Gthg. BL 14976 ac X⁴ goler. Fel y gwelir oddi wrth ddarlleniad y ddau olaf rhaid wrth g- er mwyn cwblhau’r gynghanedd, ond ni cheir lle i gredu yr achosai uwch dreiglad meddal heblaw mewn cyfansoddiadau sefydlog, megis uwchben ac uwchlaw (gw. TC 401). Cf. X¹ ar goler, lle newidiwyd yr arddodiad er mwyn gorfodi’r treiglad a chwblhau’r gynghanedd. Bernir yn betrus, felly, bod sain c- yn meddalu yma yng nghesail -ch (cf. CD 208, lle nodir yr atebid cht ag ch a d, er na cheir enghraifft o hynny yno). Posibilrwydd arall yw bod Guto’n ateb cytsain â’i ffurf dreigledig yma (cf. pump enghraifft yng ngwaith Gwilym ab Ieuan Hen, GDID xxiv).

47 ederyn  Dilynir BL 14967, LlGC 3051D, LlGC 3049D ac X³ yderyn, a chymryd mai amrywiad orgraffyddol ydyw am ederyn (a geir yn LlGC 8497B). Gthg. BL 14976 ac X² aderyn (gw. GPC² 30 d.g. adar).

47–8  Ni cheir y llinellau hyn yn LlGC 3046D.

48 a grifft  Dilynir yn betrus BL 14967 a ategir, fe ymddengys, gan X³ grifft a dal avr ar gorff dyn a LlGC 16964A gwae gryphd yw ef a gorph dyn. Gthg. BL 14976, LlGC 3051D ac X⁴ a’r grefft, a ategir gan X⁵ gwe grefft yw ef ar gorff dyn. Ni cheir darlleniad GGl a’r grifft yn y llawysgrifau.

49 i  Gthg. X¹ ar.

50 a’i  Gthg. X¹ a’r. Dilynodd GGl ddarlleniad BL 14076 a ffarlwr.

52 Siêp  Gthg. X¹ siop.

53 yw  Gthg. X¹ wiw.

54 Â drws y porth ar draws pen  Dilynir yn betrus LlGC 3051D ac X⁴. Gthg. llinell wythsill yn BL 14967 a BL 14976 A drws y porth ar draws y pen. Ymddengys mai’r llinell wythsill honno a geid yn wreiddiol yng nghynsail X¹ ac a ddiwygiwyd yno: A drws y ports dros y pen. Sylwer mai ports (gw. GPC 2854 d.g. portsh) a geid yn X¹, er bod porth wedi ei adfer yn X⁶. Dewisodd golygyddion GGl hepgor gair cyntaf y llinell er mwyn hyd y llinell, yn groes i dystiolaeth y llawysgrifau.

57 ar  Dilynir BL 14967, LlGC 3051D ac X¹. Gthg. BL 14976 ac X⁴ dan.

57–8  Ni cheid y llinellau hyn yn X².

59–60  Ni cheid y llinellau hyn yn X² nac X³ (nac X¹ o bosibl).

61 ymdrwsiais  Gthg. X¹ ymdrwsiaf, sy’n achosi proest i’r odl.

64 o Rodn  Gall mai’r fannod a geir yn BL 14967 or rodn, ond nis ceir yng ngweddill y llawysgrifau. Cyfrifid rodyn yn enw deusill yn LlGC 3051D or odyn glav/r/ iad yn gled a LlGC 8497B rodyn i gloi’r iad yn gled, ond rhaid ei drin yn enw unsill yma (cf. 23n).

65 Yna y gwelaf, Ddafydd  Gthg. darlleniad GGl yn X¹ Yno y gwelaf ar Ddafydd.

66 ddur ail  Gthg. X¹ ddyn mal.

68 helmed  Gthg. BL 14967 helmaid, LlGC 3049D ac X⁶ helment (gw. GPC 1845 d.g. helment ‘y rhan uchaf o lestr distyllu, ritort’).

69 Hold  Dilynir BL 14967 ac X¹. Cf. darlleniad GGl yn BL 14976, LlGC 3051D ac X⁴ holt (cf. 30n Hold a 33n).

Llyfryddiaeth
Salisbury, E. (2007), Ar Drywydd Guto’r Glyn ap Siancyn y Glyn (Aberystwyth)

Fel y sylwodd Huws (1998: 89), mae strwythur y cywydd gofyn hwn am saeled rywfaint yn wahanol i strwythur arferol genre y cywydd gofyn. Agorai beirdd y bymthegfed ganrif fwyafrif helaeth eu cywyddau gofyn drwy foli’r darpar roddwr ac yna gyflwyno’r eirchiad a’r cais am rodd, ond yma cyflwynir y cais yn gyntaf (llinellau 1–14) cyn moli’r rhoddwr (15–36) ac yna gyflwyno’r eirchiad (37–40). Dilynir y patrwm arferol hyd ddiweddglo’r gerdd drwy ddyfalu’r rhodd (41–72). Sylwer ar strwythur anarferol yr unig gywydd arall i ofyn saeled a oroesodd, sef cerdd a ganodd Llawdden i Fadog ap Hywel o Elfael ar ran Dafydd ap Maredudd Fychan o Arddfaelog (gw. GLl cerdd 17). Ymhellach ar y rhodd, gw. Maes y gad: Arfwisgoedd: Yr Helm.

Prif anfantais strwythur anghonfensiynol y cywydd o safbwynt cynulleidfa fodern yw ei bod yn aml yn aneglur ai Guto ei hun sy’n llefaru ynteu’r eirchiad drwy enau Guto. Pan ganodd Guto ei gywydd i ofyn brigawn gan Sieffrai Cyffin o Groesoswallt ar ran Dafydd Llwyd o Abertanad, dilynodd strwythur arferol y genre a dangos yn eglur ei fod, yng ngeiriau Huws (1998: 143), ‘yn ymabsenoli’n llwyr trwy dadogi’r cywydd ar yr eirchiad a rhoi’r argraff mai ef oedd yn llefaru’: Dafydd, wayw newydd, ei nai, / Llwyd wyf gyda’r llew difai, / Fab Gruffudd, lywydd y wlad, / Brytaniaid Abertanad (98.27–30). Ni cheir datganiad cyffelyb yn achos y cywydd hwn, lle’r ymddengys fod persona’r bardd a’r eirchiad yn ymdoddi i’w gilydd gydol y gerdd, ac yn arbennig yn ei rhan agoriadol. Trawiadol iawn yw’r modd y cyflwynir darlun o filwr yn ei arfwisg ddur yn llinellau 1–12, ond pwy’n union yw’r milwr sy’n ei gwisgo? Yng ngoleuni’r hyn a ddywedir am fanylion y cais yn nes ymlaen yn y cywydd mae’n bur debygol fod Guto’n cymryd arno bersona’r eirchiad yma, sef Dafydd Bromffild, gan lefaru yn rhith y gŵr hwnnw o’r dechrau’n deg heb drafferthu esbonio’r ffaith honno i’w gynulleidfa. Dafydd Bromffild, wedi’r cyfan, sy’n erchi’r saeled ac mae’n ddigon derbyniol tybio y gwnâi hynny er mwyn cwblhau arfwisg ddur a oedd ganddo eisoes.

Ond, os hynny a fwriedir, mae’n drawiadol nad yw Guto’n nodi’r ffaith iddo ymabsenoli fel bardd. Cymer arno bersona’r eirchiad mewn pedwar cywydd gofyn arall lle mae, o’r hyn lleiaf, yn gwneud y ffaith honno’n eglur i’w gynulleidfa (gw. y dyfyniad uchod; 39.21–2; 61.11–16) neu’n syml yn ei gyflwyno ei hun fel bardd ar ddechrau’r gerdd ac yna’n encilio i wneud lle i’w noddwr (gw. 108.1–4, 65–8). Mae hyn oll yn arwyddocaol yn achos y gerdd hon oherwydd mae’n debygol y byddai’n hysbys i gynulleidfa’r gerdd i Guto deithio dramor fel milwr yn ei ieuenctid, a gellid yn sicr faddau iddynt pe cymerasant yn ganiataol mai Guto’r bardd a lefarai’r cwpled agoriadol: Dyn traws fûm yn dwyn tros fôr / Dur Melan i dir Maelor. Aeth Guto i Ffrainc ym myddin Richard, dug Iorc, ym mis Mehefin 1441 (gw. Salisbury 2007: 1), ac er mai clogyn aur a gawsai’n rhodd gan Syr Rhisiart Gethin oedd ei brif ysbail ar yr ymgyrch hwnnw (gw. ibid. 29–30) mae’n bur debygol iddo gludo ei arfwisg adref hefyd fel pob milwr arall. Nid bod yr arfwisg honno’n harnais … cwmplid drudfawr o Felan fel yr un a ddisgrifir yma, eithr, yn fwy na thebyg, yn arfwisg syml neu hyd yn oed yn gasgliad o ddarnau o arfwisgoedd gwahanol y gellid eu dyrchafu’n arfwisg o bwys gydag ychydig o ormodiaith farddonol.

Ceir dau ben draw rhesymegol i’r posibiliadau hyn, sef naill ai i. bod Guto neu ddatgeiniad eisoes wedi esbonio i’r gynulleidfa mai cerdd ofyn ar ran ac yn rhith Dafydd Bromffild a genid; neu ii. bod Guto’n twyllo ei gynulleidfa’n rhannol i gredu mai ef a ddymunai gael saeled yn rhodd cyn datgan yn llinell 37 mai ar gais Dafydd Bromffild y gwnâi hynny. Dengys tystiolaeth fewnol y cywydd a ganodd Guto i ofyn brigawn (cerdd 98) ei bod yn debygol na wyddai’r gynulleidfa ar y cychwyn i ba genre y perthynai’r gerdd honno, chwaethach am ba rodd y gofynnid, ond efallai na ellir ei chymharu’n deg â’r gerdd hon gan y byddai amgylchiadau perfformio pob cerdd yn wahanol. Ni waeth pa bosibilrwydd sy’n gweddu orau, mae’n sicr fod y ddau’n ‘ganlyniad i ymdrechion y beirdd i gynnig amrywiad creadigol ar y genre a hynny er mwyn cadarnhau ei boblogrwydd’ (Huws 1998: 144).

Yn sgil y darlun cynhwysfawr o arfwisg ddur a gyflwynir ar ddechrau’r gerdd, mae’n ddigon posibl y byddai’r gynulleidfa wedi sylweddoli pa ran ohoni nas enwyd. Datgelir yn llinellau 13–22 fod y saeled yn eisiau ond y ceid un yn nhai’r rhysyfwr a’r milwr â’r gwallt melyn, sef Wiliam Rodn. Fe’i molir yn ffurfiol yn llinellau 23–32 gan roi sylw disgwyliedig i’w haelioni. Yn nesaf, manylir ar natur y trosglwyddiad arfaethedig, sef rhoi’r cywydd a genid yn gyfnewid am y rhodd (33–40). Unwaith yn rhagor ceir ffin denau rhwng persona’r bardd a’r eirchiad gan fod ystyr ddeublyg i’r hyn a ddywedir yn llinellau 35–6: Af â chywydd … / I Wiliam hael am le i ’mhen. Ar y naill law caiff Guto yn gyfnewid am ei wasanaeth fel bardd le i orffwys ei ben dros nos yng nghartref Wiliam, ac ar y llaw arall caiff Dafydd Bromffild yntau le i ddiogelu ei ben yn sgil derbyn y saeled yn rhodd.

Mae’r dyfalu eisoes ar waith yma, lle disgrifir y saeled fel [t]ŷ ar y gwallt (38), ac aiff Guto rhagddo i drosi’r saeled yn lliaws o adeiladau eraill hyd at linell 58. Mae’n werth tynnu sylw arbennig at linellau 61–2: Ymdrwsiais, â mwy drosof, / I erchi Gwen ferch y gof! Ymrithia’r saeled yn ferch i’r gof a’i creodd yn ei weithdy metel ac fe’i herchir gan ŵr sydd wedi ymdrwsio, ‘ymwisgo’, yn arbennig ar gyfer y dasg honno, sef drwy wisgo’r arfwisg ddur yn ôl pob tebyg, a dilyn y disgrifiad manwl ohoni a geir ar ddechrau’r gerdd. Gydag ychydig eiriau crëir darlun o filwr arfog yn gofyn am law morwyn, gan ddwyn i gof ddelfrydau sifalri a serch cwrtais mewn cyd-destun milwrol a fyddai’n gyfarwydd ddigon i Guto a’i gynulleidfa yn sgil y rhamantau (cf. 23n Peredur a 49n nai Owain) yn ogystal ag ambell gerdd serch (cf. cywydd Dafydd ap Gwilym i Ddyddgu ferch Ieuan ap Gruffudd, DG.net cerdd 86). Un agwedd arall gyffrous ar y cwpled hwn yw’r posibilrwydd y gall fod Guto ei hun neu ddatgeiniad yn gwisgo’r arfwisg yn llythrennol pan berfformiwyd y gerdd am y tro cyntaf.

Wrth dynnu at ddiwedd y gerdd dyfelir y saeled yn haul yn sgil ei disgleirdeb ac ymhelaethir yn ddyfeisgar ar y ddelwedd honno yn y diweddglo (63–72). Yn ôl Guto trosglwyddid y rhodd o Holt i Fers yn union fel y bydd yr haul yn gwawrio yn y dwyrain ac yn machludo yn y gorllewin.

Dyddiad
Yn anffodus ni ellir dyddio’r gerdd hon yn fanwl. Ceir enw Wiliam Rodn mewn dogfennau yn 1445–7 a 1467, a cheir enw Dafydd Bromffild yntau yn 1467. Gan fod enwau’r ddau noddwr wedi eu cofnodi yn yr un ddogfen yn 1467 mae’n debygol iawn eu bod yn troi yn yr un cylchoedd yn y flwyddyn honno. Cynigir c.1467 fel dyddiad canu’r gerdd (mae canran gymharol uchel y gynghanedd groes yn rhywfaint o ateg iddo, gw. isod), ond mae dyddiadau cynharach a diweddarach yn gwbl bosibl.

Golygiad blaenorol
GGl cerdd XXIX.

Mesur a chynghanedd
Cywydd, 72 llinell.
Cynghanedd: croes 57% (41 llinell), traws 25% (18 llinell), sain 12% (9 llinell), llusg 6% (4 llinell).

1 môr  Sef y sianel rhwng Prydain a Ffrainc (gw. 45n).

2 dur Melan  Ystyrid gofaint arfwisgoedd dur yn ninas Milan yng ngogledd yr Eidal yn grefftwyr heb eu hail gydol yr Oesoedd Canol, ac roedd bri arbennig yno ar waith Tommaso Missaglia, Antonio Missaglia, Antonio Seroni a Pier Innocenzo da Faerno yn ystod y bymthegfed ganrif (gw. Pfaffenbichler 1992: 31). Ond efallai na ddylid derbyn yn ddigwestiwn mai arfwisg o Filan oedd yr un a ddisgrifir yma, dim mwy yn wir nac y gellir derbyn mai milgwn o Ffrainc y gofynnodd Guto amdanynt gan Robert ab Ieuan Fychan ac mai brigawn o Baris dirion a geisiodd gan Sieffrai Cyffin (gw. 100.47; 98.43).

2 Maelor  Sef Maelor Gymraeg (gw. 67), cwmwd ym Mhowys Fadog a gynhwysai Holt (gw. 30n) a Bers (gw. 71n) ac a ffiniai â chwmwd Iâl (gw. 4n) ar ei hochr orllewinol (gw. WATU 148).

3 clòs  Dilynir GPC 508, lle ystyrir yr enghraifft hon yn ansoddair, ‘caeedig, caeth; agos, tyn, sownd; manwl’.

3 seirnial  Ceir ansicrwydd ynghylch ystyr y gair hwn yn GPC 3214 ‘? eg. ?Gêr, offer’. Fe’i ceir mewn cywydd gan Siôn Cent ac awdl gan Fadog Dwygraig (gw. IGE² 290.29 Mae’r siwrnai i Loegr? Mae’r seirnial?; GMD 11.35 gwyw ei seirnial ‘gwyw ei offer’). Digon petrus yw esboniad golygyddion GGl 329 ‘Ai gêr, addurn? Tarddair o sarn?’, ac ni cheir ateg yn GPC. Disgwylid ansoddair yma, ond dilynir GPC yn sgil ei ddefnyddio fel enw yn y ddwy enghraifft uchod.

3–4 harnais … / Cwmplid  Gw. GPC 1825 d.g. harnais ‘arfogaeth milwr, rhyfelwisg’. Gellid trin cwmplid yn enw yma (gw. ibid. 643 ‘math o arfogaeth, gorchudd cyflawn’), ond sylwer ar y modd y’i defnyddir fel ansoddair gyda harnais gan Elis Gruffudd yn llawysgrif LlGC 3054D (gw. ibid. ‘cyflawn, twt’). Gw. hefyd Williams 2002: 54, ‘In 1539 … King Henry [VIII] … bought twelve thousand “complete harness”, meaning horsemen’s armours with protection for the arms and legs’; Boardman 1998: 131, ‘In 1473 Sir John Paston … was interested in purchasing a “complete harness” from [Martin] Rondelle [in Bruges].’

4 Iâl  Cwmwd ym Mhowys Fadog i’r gorllewin o Faelor Gymraeg (gw. 2n Maelor) lle saif abaty Glyn-y-groes (gw. WATU 94).

5 curas  Gw. GPC 630–1 ‘arfwisg yn amddiffyn y fynwes a’r cefn, llurig, dwyfronneg’.

5 polrwn  Gw. GPC 2846 ‘darn o arfwisg sy’n amddiffyn yr ysgwydd’.

6 garbras  Gw. GPC 1381 ‘arfogaeth i amddiffyn pen yr elin’, ond y tebyg yw mai rhan o arfwisg yr ysgwydd ydoedd a oedd wedi ei gysylltu â’r polrwn (5n), a’i fod wedi ei fenthyg o’r Saesneg Canol gardbrace (Blair 1958: 83, 97; Edge and Paddock 1996: 113). Diolchir i Dr Jenny Day am yr wybodaeth hon.

6 bwmbras  Gw. GPC 353 ‘arfogaeth i amddiffyn yr elin’.

7 gawntled  Gw. GPC 1385 ‘maneg ddur, dyrnfol wedi ei leinio â lledr, a wisgid yn rhan o arfogaeth marchog’.

7 gorsied  Gw. GPC 1497 ‘math o goler i amddiffyn y gwddf’. Manylir arno gan Boardman (1998: 130), lle’i gelwir yn ‘bevor’.

8 besgus  Gw. GPC² 634 ‘arfogaeth i amddiffyn y ceseiliau’.

9 lèg-harnais  Cf. 67.19. Nis nodir yn GPC. Benthyciad ydyw o’r Saesneg leg-harness (gw. OED Online s.v. ‘armour for the leg’).

11 pob metel o Felan  Gw. 2n dur Melan.

12 tri thwyts  Gw. GPC 3663 d.g. twtsh¹ ‘cyffyrddiad (ysgafn)’. Fe’i hystyrir yn gyfeiriad at y proses o daro metel mewn gweithdy er mwyn siapio gwahanol rannau’r arfwisg (gyda phwyslais, o bosibl, ar ddeheurwydd y taro fel crefft), ond sylwer hefyd ar ystyr arall i’r gair touch yn OED Online s.v. 8 (b) ‘To mark (metal) as of standard purity, etc., with an official stamp, after it has been tested’ (nodir yr enghraifft gyntaf yno yn 1423).

13 pen bras  ‘Pen praff’ o bosibl, onid ‘pen bràs’ fel disgrifiad o’r helmed (cf. GLM 394; y cyfuniad pen bras yn GPC 2727 d.g. pen¹).

13 nen brys  Fe’i hystyrir yn ddisgrifiad o’r gŵr a wisgai’r arfwisg (gw. GPC 2569 d.g. nen (b)). Gall mai ‘pen, iad, corun, brig’ a olygir (gw. ibid. (a)), ond bernir bod brys (gw. ibid. 340 d.g. ‘buan, cyflym, chwim, rhwydd’) yn gweddu’n well fel disgrifiad o ŵr bonheddig. Sylwer mai enw gwrywaidd yw nen yma.

13 yn ôl  Gw. GPC 2640 d.g. ôl¹ … yn ôl (xi) ‘wanting, lacking, deficient’, ynteu (xii) ‘left, remaining; (left) behind’.

16 hëyrn  Ni nodir y ffurf ddeusill hon yn GPC 1801–2 d.g. haearn. Cf. Dafydd ap Gwilym yn ei englynion i Ifor Hael, DG.net 12.21–2 O gryfder, fy ffêr, ffyrf dëyrn – eurdeg / Yn dwyn eurdo hëyrn.

16 amhûr  Gw. GPC² 223 ‘heb fod yn bur, llygredig, halogedig, aflan’, ond mae ‘anghyflawn’ yn fwy addas yn y cyd-destun hwn.

17 tai  Sef cartref Wiliam Rodn (gw. 22n Wiliam) yn Holt, yn ôl pob tebyg.

17 y rhysyfwr  Gw. GPC 3143 ‘un a benodir i dderbyn arian sy’n ddyledus, derbynnydd, croesawydd’. Cyfeirir at Wiliam Rodn (gw. 22n Wiliam).

19 y milwr  Sef Wiliam Rodn (gw. 22n Wiliam).

19 y gwallt melyn  Sylwer bod Guto eisoes yn tynnu sylw’r gynulleidfa at y pen fel gwrthrych llachar. Yn nes ymlaen yn y gerdd cymherir y saeled â llu o bethau disglair.

20 câr … ynn  Mae’n debygol mai ‘perthynas’ yw ystyr câr yn llinell 40, ond nid yr ystyr honno sy’n gweddu orau yma eithr ‘anwylyd’.

22 ysgŵl  Gw. GPC 3850 ‘helm(ed) (ddur gron)’.

22 Wiliam  Sef y rhoddwr, Wiliam Rodn ap Richard Rodn o Holt (gw. 30n).

23 Rodn  Naill ai’r rhoddwr, Wiliam Rodn (gw. 22n Wiliam), neu, yn sgil ei enwi yn yr amser gorffennol ni bu, tad Wiliam, sef Richard Rodn (cf. 64n o Rodn).

23 nai  Nid yn llythrennol yma (gw. GPC 2549 d.g. nai¹ ‘mab brawd neu chwaer, weithiau mewn ystyr letach’).

23 Peredur  Sef Peredur fab Efrog, arwr un o’r Tair Rhamant (gw. Goetinck 1976; TYP³ 480). Cf. y modd y cyffelybir Wiliam ag ef yma â’r modd y cyffelybir Dafydd Bromffild yntau ag un arall o arwyr y Tair Rhamant yn llinell 49, sef Owain (gw. 49n nai Owain). Gellid ystyried y cyfeiriadau hyn yn isleisiau o fyd sifalri a serch cwrtais.

26 y Tri Haelion  Sef Tri Hael Ynys Prydain: Nudd Hael fab Senyllt, Mordaf Hael fab Serfan a Rhydderch Hael fab Tudwal Tudglyd (gw. TYP³ 5–7 a 464–6).

28 Wiliam  Gw. 22n Wiliam.

29 ein gwlad  Sef Maelor Gymraeg, yn ôl pob tebyg (gw. 2n Maelor; cf. 70n).

30 tre’r Hold  Ffurf ar enw tref Holt ym Maelor Gymraeg (gw. 2n Maelor), sef cartref Wiliam Rodn (gw. 22n Wiliam) ryw wyth milltir i’r dwyrain o Wrecsam (gw. WATU 92 a 288). Ar ystyr yr enw, gw. Palmer and Owen 1910: 237.

33 yr Hold  Gw. 30n.

33 bwrw  Gw. GPC 356 d.g. bwriaf 1 (a) ‘taflu, lluchio, hyrddio’, ond bernir bod ‘trosglwyddo’ yn fwy addas. Ac ystyried y rhodd a erchir yn y cywydd hwn, efallai y dylid rhoi ystyriaeth i ibid. 3 (a) ‘llunio metel tawdd ar ffurf arbennig drwy ei arllwys i fold, moldio’.

34 adail mawl  Trosiad am y gerdd hon ac ynddi fawl i Wiliam Rodn. Er nad oes dim yn wreiddiol am y gyffelybiaeth, gall fod yn arbennig o berthnasol yma gan mai rhodd yw’r cywydd a roir yn gyfnewid am wrthrych a ddyfelir yn amrywiaeth o adeiladau yn llinellau 35–58.

34 miliwn  Sef miliwn o bunnoedd, fe ymddengys.

36 Wiliam  Gw. 22n Wiliam.

37 Dafydd Bromffild  Yr eirchiad, Dafydd Bromffild o Fers (gw. 71n).

38 o’r dur gwyn  Gw. OED Online s.v. white (fel ansoddair) 2 (b) ‘(of iron or steel armour) burnished and shining, without colouring or stain’. Gwaith y cabolwr (‘millman’) oedd llyfnhau a rhoi sglein ar y platiau metel a baratoid yn y gweithdy metel myglyd (gw. Pfaffenbichler 1992: 65). Gw. Boardman 1998: 125 ‘“White armour”, as it became known, was being made from better quality iron and steel, and as a direct result of a new forging and carbonising process, which produced steel with a much higher carbon content, armour was generally far tougher and more resilient to the power of offensive weapons than it had even been before.’ Ymhellach, gw. Williams 2002: 52.

39 Wiliam  Gw. 22n Wiliam.

39 Wiliam a’i pryn  Nid yw’n eglur beth oedd pris saeled yn ystod y bymthegfed ganrif, ond tybed a geir awgrym yn llinell 44 Punt i’r gof er penty’r gŵr? Trafodir prisiau arfwisgoedd cyflawn gan Boardman (1998: 131) a Pfaffenbichler (1992: 48). Diddorol nodi bod y ddau’n cyfeirio at arfwisg o Filan a brynwyd gan Syr John Cressy yn 1441 am swm sylweddol o £8 6s. 8d. Dywed Boardman iddo brynu arfwisgoedd eraill ar gyfer ei ysgwïer (£5 16s. 8d) a’i was (£6). Mae’n debygol iawn mai ar gyfer neu yn ystod ymgyrch Richard, dug Iorc, i Normandi ym mis Mehefin 1441 y pwrcaswyd yr arfwisgoedd hynny gan fod enw John Cressy ar yr un ddalen ag enw Guto ar restr y milwyr (gw. Salisbury 2009: 59).

39–40 Wiliam a’i pryn … / Ac a’i rhydd i’w gâr rhoddiad  Bernir bod yma enghraifft brin (erbyn y bymthegfed ganrif) o roi rhagenw mewnol ar ôl rhagenw perthynol goddrychol er mwyn achub y blaen ar wrthrych enwol (gw. TC 172; GLlF 26.242 A Du6 a’e mynnwys, Myni6 y Dewi; GIG XXVIII.44 Crehyr a’i hegyr hoywgwys).

41 iso  Gw. GPC 2039 d.g. ‘isod, oddi tanodd, islaw’. Ond pam fod Guto’n defnyddio’r gair hwn yma gan mai peth gweledol amlwg ar uchafbwynt y corff yw’r saeled yn ôl pob disgrifiad arall yn y cywydd hwn? Ai am fod iso’n ddisgrifiad o’r esgopty → saeled fel fersiwn llai o’r adeilad go iawn?

42 gwisg ei ben  Gall fod yn gyfeiriad at Wiliam Rodn neu at Ddafydd Bromffild fel perchennog y saeled.

43 y foel  Disgrifiad o’r saeled ddiaddurn, lachar.

43 pen-trafaeliwr  ‘Pennaf teithiwr/ymdrechwr’, gydag ystyr deublyg i pen. Prin yw’r dystiolaeth o blaid trafaeliwr yn yr ystyr ‘teithiwr’ yn ystod y bymthegfed ganrif (gw. GPC 3546). Ceir mwy o dystiolaeth o blaid trafaeliaf yn yr ystyr hwnnw (gw. ibid. d.g. trafaeliaf²), ond a dilyn trafael yn ei ystyr amlycaf yn y cyfnod hwnnw efallai y dylid rhoi ystyriaeth i ‘pennaf ymdrechwr’ (gw. ibid. d.g. trafael¹ (a) ‘ymdrech boenus neu lafurus, llafur (caled)’). A dilyn yr ystyr hwnnw, gall fod yn ddisgrifiad o ddewrder trosiadol y saeled a ymdrechai ar ran y pen ar faes y gad. Ond gall fod yr ystyr gyntaf yn synhwyrol hefyd gan y byddai’r saeled (a dilyn yr hyn a ddywed Guto ar ddechrau’r gerdd) wedi teithio cryn bellter o’r Eidal i gyrraedd Maelor (gw. 45n).

44 penty  Gw. GPC 2763 d.g. (b) ‘prif dŷ neu blas’, ond ceir chwarae geiriol yma hefyd gan fod y saeled bron yn llythrennol yn dŷ i’r pen.

44 y gŵr  Gall fod yn gyfeiriad at Wiliam Rodn neu at Ddafydd Bromffild fel perchennog y saeled.

45 o Galais  Nid y fan lle gwnaethpwyd y saeled eithr y porthladd lle gadawsai’r cyfandir ar ei thaith dros y sianel i Brydain. Parhaodd Calais yn rhan o deyrnas Lloegr hyd 1558 ac mae’n debygol mai drwy’r llwybr masnachu rhwng y ddinas honno a Phrydain y cludwyd y saeled i Gymru. Ond mae’n werth ystyried yr hyn a awgrymir yn GGl 330, sef bod y saeled, fel Calais yn rhinwedd ei gafael ar dir Ffrainc, yn ‘amddiffynfa gadarn’.

46 coler pais  Cyfeirir at y dilledyn a wisgid o dan yr arfwisg. Gw. Boardman 1998: 127, ‘The typically English mail standing collar (standard) was also worn on, or sometimes attached to, the arming doublet for added neck protection.’

47 nyth dur  Disgrifiad o’r saeled naill ai o safbwynt gweledol (pe’i troid wyneb i waered) neu gan ei bod yn lle diogel fel yr holl adeiladau y cymherir hi â hwy yma (cf. Guto yn ei gywydd i lys Hywel ab Ieuan Fychan ym Moeliwrch, 90.39 Nyth eryr un wneuthuriad).

48 grifft  Gw. GPC 1531 d.g. griff ‘griffwn, aderyn Llwch Gwin’. Disgrifiad ydyw o’r saeled fel peth anorchfygol.

48 ef  Cyfeirir at y nyth dur yn y llinell flaenorol.

49 nai  Gw. 23n nai.

49 nai Owain  Sef Dafydd Bromffild a gymherir ag Owain, sef, yn ôl pob tebyg, Owain ab Urien fel arwr un o’r Tair Rhamant, ‘Iarlles y Ffynnon’ (gw. Thomson 1968; TYP³ 467–72; WCD 518–20). Ymhellach, gw. 23n Peredur. Posibilrwydd arall yw mai Owain Glyndŵr a olygir, ond ni ddiogelwyd ach Dafydd.

50 y fiswr  Gw. GPC 1270 ‘blaen helm a ddiogelai’r wyneb’.

52 y Siêp  Ffurf Gymraeg ar Cheapside yn Llundain lle ceid marchnad enwog yn ystod yr Oesoedd Canol (gw. EEW 124).

52 wrtho  Cyfeirir at y porth.

55 toriad afal  Naill ai disgrifiad o siâp y saeled (hynny yw, afal wedi ei dorri yn ei hanner) neu siâp y fiswr ar ei blaen (hynny yw, chwarter rhan o afal gyda’r croen yn wynebu tuag allan).

56 torth ddur  Disgrifiad o siâp pen y saeled, yn ôl pob tebyg (cf. 43n y foel).

58 cap  Nid disgrifiad o’r saeled eithr cyfeiriad at yr hyn a wisgid oddi tani. Yn ôl Boardman (1998: 129) rhoid leinin yn sownd wrth y saeled ar ei thu mewn yn gyntaf: ‘Rivets fixed the lining into position, but a padded arming cap was invariably worn under this, to help reduce impact blows and also prevent the chafing of the head in battle.’

60 Wiliam  Gw. 22n Wiliam.

61 â mwy drosof  Hynny yw, caiff y saeled ei gwisgo hefyd maes o law.

62 Gwen ferch y gof  Disgrifiad dyfeisgar o’r saeled.

63 Wiliam  Gw. 22n Wiliam.

64 o Rodn  Efallai yr ystyrir Rodn yn enw lle yma neu’n gyfeiriad at dad Wiliam (gw. 22n Wiliam), sef Richard Rodn (cf. 23n Rodn).

64 cled  Ffurf fenywaidd ar clyd (gw. GPC 515 d.g. clyd¹). Disgrifir yr enw benywaidd, iad.

65 Dafydd  Gw. 37n.

67 Maelor Gymräeg  Gw. 2n Maelor.

69 yr Hold  Gw. 30n.

70 y wlad  Sef Maelor Gymraeg (gw. 2n Maelor; cf. 29n).

71 Bers  Bers (neu y Bers) neu Bersham, hen blwyf a phentref heddiw yng nghwmwd Maelor Gymraeg (gw. 2n Maelor) nid nepell i’r gorllewin o Wrecsam lle roedd Dafydd Bromffild (gw. 37n) yn byw (gw. WATU 11 a 288). Ar ystyr yr enw, gw. Richards 1998: 229; Palmer and Owen 1910: 244. Ymhellach, gw. Palmer 1903: 57.

72 a’i gwisg  Sef yr eirchiad, Dafydd Bromffild (gw. 37n).

Llyfryddiaeth
Blair, C. (1958), European Armour circa 1066 to circa 1700 (London)
Boardman, A.W. (1998), The Medieval Soldier in the Wars of the Roses (Stroud)
Edge, D. and Paddock, J.M. (1996), Arms and Armour of the Medieval Knight (London)
Goetinck, G.W. (1976) (gol.), Historia Peredur vab Efrawc (Caerdydd)
Huws, B.O. (1998), Y Canu Gofyn a Diolch c.1350–c.1630 (Caerdydd)
Palmer, A.N. (1903), History of the Thirteen Country Townships of the Old Parish of Wrexham (Wrexham)
Palmer, A.N. and Owen, E. (1910), A History of Ancient Tenures of Land in North Wales and the Marches (second ed., London)
Pfaffenbichler, M. (1992), Medieval Craftsmen: Armourers (London)
Richards, M. (1998), Enwau Tir a Gwlad (Caernarfon)
Salisbury, E. (2007), Ar Drywydd Guto’r Glyn ap Siancyn y Glyn (Aberystwyth)
Salisbury, E. (2009) ‘ “Y traed ataw a redant”: Golwg ar Ganu Guto’r Glyn i Rys, Abad Ystrad-fflur’, LlCy 32: 58–84
Thomson, R.L. (1968) (ed.), Owein (Dublin)
Williams, A. (2002), ‘The Metallurgy of Medieval Arms and Armour’, D. Nicolle (ed.), Companion to Medieval Arms and Armour (Woodbridge), 45–54

Huws (1998: 89) has shown that the structure of this request poem for a sallet differs slightly from the conventional structure of a request poem. Most fifteenth-century poets praised the prospective giver in the opening lines before introducing the requester and then the request itself, but in this poem Guto first outlines the request (lines 1–14) before praising the giver (15–36) and then introducing the requester (37–40). He then reverts to the conventional structure by describing the gift and neatly concluding the poem (41–72). It is noteworthy that the only other surviving request poem for a sallet is also structurally unconventional, namely Llawdden’s request from Madog ap Hywel of Elfael on behalf of Dafydd ap Maredudd Fychan of Arddfaelog (see GLl poem 7). On the gift, see The Battlefield: Armour: The Helmet.

The poem’s unconventional structure poses a difficulty for modern readers as it is often unclear when Guto is assuming the persona of the requester and when he is simply using his own voice. Guto’s request for a brigandine from Sieffrai Cyffin of Oswestry on behalf of Dafydd Llwyd of Abertanad follows the conventional structure of the genre where Guto clearly states the fact that he is absenting his own persona as a poet and assuming the requester’s persona: Dafydd, wayw newydd, ei nai, / Llwyd wyf gyda’r llew difai, / Fab Gruffudd, lywydd y wlad, / Brytaniaid Abertanad ‘I’m Dafydd Llwyd, new spear, his nephew [= Sieffrai’s], in the company of the faultless lion, son of Gruffudd of the Britons of Abertanad, ruler of the land’ (98.27–30; see Huws 1998: 143). No such explicit statement of intent is used in the present poem, where it seems that both the poet and the requester’s personas intermingle throughout the poem and especially in the opening lines. Guto strikingly conjures an image of a fully armoured soldier in lines 1–12, but who exactly is this soldier? In light of what is revealed about the request later on in the poem it is likely that Guto is assuming the requester’s persona in these lines, namely Dafydd Bromffild, and that he is speaking in his guise from the outset without troubling to explain this to his audience. After all, it is Dafydd Bromffild who requested the sallet in the first place, quite possibly in order to complete a metal armour that he already owned.

Yet, if so, the absence of a qualifying statement is remarkable. Guto assumed the persona of the requester in four other request poems where he either openly announces the fact (see the above citation; 39.21–2; 61.11–16) or briefly introduces himself as a poet in the opening lines before giving centre stage to his requester (see 108.1–4, 65–8). The significance of this practice to the present poem lies in the fact that Guto’s audience probably knew that he had served abroad as a soldier in his youth, and may have therefore naturally assumed that it was Guto himself who was speaking in the first couplet: Dyn traws fûm yn dwyn tros fôr / Dur Melan i dir Maelor ‘I was a strong man bearing Milanese steel oversea to the land of Maelor’. Guto travelled to France in June 1441 in the retinue of Richard, duke of York (see Salisbury 2007: 1), and although his main bounty was probably a golden cloak which he received from Sir Richard Gethin (see ibid. 29–30) it is very likely that he also brought his armour home like every other solider. This armour was probably less an expensive harnais … cwmplid ‘complete harness’ o Felan ‘from Milan’ and more a simple armour or assortment of different armours whose importance could, nonetheless, be elevated with a little poetic hyperbole.

Such theorizing points to two possibilities, namely i. that Guto or a reciter had already explained to the audience that the poem would be sung on behalf of Dafydd Bromffild and in his guise; or ii. that Guto partly deceived his audience into thinking that he himself wished to request a sallet before declaring in line 37 that he was in fact working on behalf of Dafydd Bromffild. The internal evidence of Guto’s request poem for a brigandine (poem 98) suggests that the audience did not realise at first to which genre the poem belonged nor which gift would be requested, but it may be impracticable to compare it with the present poem as the circumstances of performing every poem would be different. Although it may be ultimately impossible to discount either possibility, both can be considered to be what Huws (1998: 144) described as the result of the poets’ attempts to create variations on the genre in order to sustain its popularity.

The audience may have recognized which part of the armour was not named in the comprehensive description of a suit of armour in the opening lines. Guto states in lines 13–22 that the sallet is indeed missing but adds that one can be found in the court of the rhysyfwr ‘receiver’ and Y milwr â’r gwallt melyn ‘the soldier with the blond hair’, namely Wiliam Rodn. Wiliam is formally praised in lines 23–32 and special mention is made of his generosity. Next the proposed transaction is outlined, namely to give the poem itself in exchange for the gift (33–40). Once again the line between both the poet’s and the requester’s personas is scarcely discernable, as lines 35–6 can be subjected to two interpretations: Af a chywydd … / I Wiliam hael am le i ’mhen ‘I’ll take a cywydd … to generous Wiliam in exchange for a place for my head’. On the one hand Guto will receive in exchange for his services as a poet a place to sleep and to rest his head overnight in Wiliam’s court, yet on the other hand Dafydd Bromffild will receive a sallet which will house his head and protect it on the battlefield.

Guto had already begun to skilfully describe the gift by using the technique of dyfalu (an elevated form of comparing). The sallet is like a [t]ŷ ar y gwallt ‘a house on the hair’ (38) and a host of other buildings and dwelling places (up to line 58). Lines 61–2 are worthy of inspection: Ymdrwsiais, â mwy drosof, / I erchi Gwen ferch y gof! ‘I dressed myself, more will go on to me, in order to request Gwen the smith’s daughter!’ The sallet is transformed into the daughter of the smith who made it in his workshop and she is hailed by a man appropriately dressed in an almost complete suit of armour (following the extensive description of it in the opening lines). With a striking economy of words Guto creates an image of an armed soldier requesting the hand of a maiden, immediately echoing the ideals of chivalry and amour courtois in a military context which would have been familiar enough to his audience through the Welsh romances (see 23n Peredur and 49n nai Owain) and, to a lesser extent, Welsh love poetry (cf. Dafydd ap Gwilym’s poem to Dyddgu daughter of Ieuan ap Gruffudd, DG.net poem 86). One other exciting facet of this couplet is the possibility that Guto himself or a reciter was literally wearing a suit of armour when the poem was performed for the first time.

Towards the end of the poem the shining sallet is compared with the sun and Guto innovatively extends the metaphor in the concluding lines (63–72). The sun’s route from daybreak in the east to sunset in the west is mirrored in the transfer of the sallet from its current residence at Holt to its future home at Bersham.

Date
Unfortunately this poem cannot be precisely dated. Wiliam Rodn’s name appears in official documents in 1445–7 and 1467 and Dafydd Bromffild is also named in 1467. As both patrons’ names appear in the same document in 1467 it seems that, at the very least, they knew each other at this time. The poem may have been composed c.1467 (the moderately high percentage of cynganeddion croes seems to support this theory, see below), but both earlier and later dates are also possible.

The manuscripts
There are 27 copies of this poem and two main versions, one which derives from a written source and another, in all likelihood, from an incomplete oral tradition where the line order was changed. This edition is based primarily on the text of BL 14967, taking into account also the texts of LlGC 3049D, LlGC 8497B and Gwyn 4, which share a common written source, and LlGC 16964A, which derives from oral tradition.

Stemma

Previous edition
GGl poem XXIX.

Metre and cynghanedd
Cywydd, 72 lines.
Cynghanedd: croes 57% (41 lines), traws 25% (18 lines), sain 12% (9 lines), llusg 6% (4 lines).

1 môr  ‘Sea’, namely the channel between Britain and France (see 45n).

2 dur Melan  ‘Milanese steel’. Metal workers in Milan in northern Italy were renowned for their workmanship throughout medieval Europe, and the names of Tommaso Missaglia, Antonio Missaglia, Antonio Seroni and Pier Innocenzo da Faerno were well known during the fifteenth century (see Pfaffenbichler 1992: 31). But the suit of armour described by Guto may not actually have been made in Milan, no more so than the greyhounds requested from Rhobert ab Ieuan Fychan came from France nor the brigandine requested from Sieffrai Cyffin was o Baris dirion ‘from gracious Paris’ (see 100.47; 98.43).

2 Maelor  Maelor Gymraeg (‘Welsh Maelor’, see 67), a commote in Powys Fadog which included Holt (see 30n) and Bersham (see 71n) and which bordered with the commote of Yale (see 4n) on its western side (see WATU 148).

3 clòs  See GPC 508, where this example is probably correctly identified as an adjective, ‘close, shut; near, tight, fast; diligent’.

3 seirnial  The meaning ‘gear, equipment’ is tentatively given in GPC 3214. The word is used by the poets Siôn Cent and Madog Dwygraig (see IGE² 290.29 Mae’r siwrnai i Loegr? Mae’r seirnial? ‘Where’s the journey to England? Where’s the gear?’; GMD 11.35 gwyw ei seirnial ‘his gear’s withered’). The meaning proposed in GGl 329 (not referred to in GPC) is also tentative, namely ‘gear’ or ‘adornment’ (possibly from sarn). It seems as if Guto is using the word as an adjective, but the translation follows GPC as it is a noun in both the examples cited above.

3–4 harnais … / Cwmplid  See GPC 1825 s.v. harnais ‘armour, arms; ?coat of arms’. The word cwmplid could be understood as a noun (see ibid. 643 ‘a kind of armour, complete covering’), but it is used as an adjective following harnais by Elis Gruffudd in LlGC 3054D (see ibid. ‘complete, neat’). See also Williams 2002: 54, ‘In 1539 … King Henry [VIII] … bought twelve thousand “complete harness”, meaning horsemen’s armours with protection for the arms and legs’; Boardman 1998: 131, ‘In 1473 Sir John Paston … was interested in purchasing a “complete harness” from [Martin] Rondelle [in Bruges].’

4 Iâl  The commote of Yale in Powys Fadog west of Maelor Gymraeg (see 2n Maelor) where the abbey of Vale Crucis was situated (see WATU 94).

5 curas  See GPC 630–1 ‘cuirass, breast-plate’.

5 polrwn  See GPC 2846 ‘pouldron, shoulder-plate’.

6 garbras  See GPC 1381 ‘arm-guard, vambrace’, yet it is likely that this was in fact a piece of armour that protected the shoulder and was linked to the pouldron (5n polrwn), with the term having been borrowed from the Middle English gardbrace (Blair 1958: 83, 97; Edge and Paddock 1996: 113). I am grateful to Dr Jenny Day for this information.

6 bwmbras  See GPC 353 ‘vambrace’, to protect the elbow.

7 gawntled  See GPC 1385 ‘gauntlet’, worn as a glove.

7 gorsied  See GPC 1497 ‘gorget’, to protect the neck. For a detailed discussion, see Boardman (1998: 130), where it is called a ‘bevor’.

8 besgus  See GPC² 634 ‘besagues, motons (protective armour for the armpits)’.

9 lèg-harnais  No entry is given in GPC. It is a borrowing of the English word leg-harness (see OED Online s.v. ‘armour for the leg’).

11 pob metel o Felan  See 2n dur Melan.

12 tri thwyts  See GPC 3663 s.v. twtsh¹ ‘touch, dab’. ‘Three touches’ is probably a reference to the process of hammering metal in a smithy in order to shape the various parts of the suit of armour (with emphasis, possibly, on the subtle art of the strokes), but note also another meaning to the word touch in OED Online s.v. 8 (b) ‘To mark (metal) as of standard purity, etc., with an official stamp, after it has been tested’ (the earliest example belongs to 1423).

13 pen bras  Possibly ‘thick headpiece’, if not ‘brass headpiece’ as a description of the helmet (cf. GLM 394; the combination pen bras in GPC 2727 s.v. pen¹).

13 nen brys  ‘Swift lord’, in all likelihood a description of the man who would wear the suit of armour (see GPC 2569 s.v. nen (b)). ‘Head, crown of head, summit’ is also possible (see ibid. (a)), but brys ‘swift’ (see ibid. 340 s.v.) is better understood as a description of a nobleman. Note that Guto uses nen as a masculine noun in this line.

13 yn ôl  See GPC 2640 s.v. ôl¹ … yn ôl (xi) ‘wanting, lacking, deficient’, or (xii) ‘left, remaining; (left) behind’.

16 hëyrn  This two syllable form is not noted in GPC 1801–2 s.v. haearn ‘iron’. Cf. Dafydd ap Gwilym in his englynion for Ifor Hael, DG.net 12.21–2 O gryfder, fy ffêr, ffyrf dëyrn – eurdeg / Yn dwyn eurdo hëyrn ‘In strength, my hero, fine fair mighty chieftain wearing a fine iron helmet’.

16 amhûr  See GPC² 223 ‘impure, corrupt, defiled, unclean, dirty’, but ‘incomplete’ is more suitable in the context of this poem.

17 tai  In all likelihood Wiliam Rodn’s ‘houses’ at Holt (see 22n Wiliam).

17 y rhysyfwr  See GPC 3143 ‘one appointed to receive money due, receiver, welcomer’. A reference to Wiliam Rodn (see 22n Wiliam).

19 y milwr  ‘The soldier’, namely Wiliam Rodn (see 22n Wiliam).

19 y gwallt melyn  ‘The blond hair’. Guto is already drawing the audience’s attention towards the head’s luminosity. Later on in the poem he compares the sallet to a host of radiant objects.

20 câr … ynn  The word câr means ‘relative’ or ‘kinsman’ in line 40, but the plural form ynn ‘for us’ or ‘our’ suggests that ‘loved one’ is more appropriate in this line.

22 ysgŵl  See GPC 3850 ‘(round steel) helmet, skull(cap)’.

22 Wiliam  Wiliam Rodn ap Richard Rodn of Holt (see 30n), the giver in this poem.

23 Rodn  Either the giver, Wiliam Rodn (see 22n Wiliam), or, in light of the past tense ni bu ‘he wasn’t’, Wiliam’s father, Richard Rodn (cf. 64n o Rodn).

23 nai  Not to be understood literally (see GPC 2549 s.v. nai¹ ‘nephew, first cousin’s son, sometimes in a wider sense’).

23 Peredur  Peredur fab Efrog, hero of one of the ‘Tair Rhamant’ (‘Three Romances’; see Goetinck 1976; TYP³ 480). Cf. the fact that Wiliam is compared to Peredur in this line and the fact that Dafydd Bromffild is also compared to the hero of another romance in line 49, namely Owain (see 49n nai Owain). Is Guto intentionally invoking chivalric themes and amour courtois?

26 y Tri Haelion  ‘The Three Generous Men’ of the Island of Britain: Nudd Hael fab Senyllt, Mordaf Hael fab Serfan and Rhydderch Hael fab Tudwal Tudglyd (see TYP³ 5–7 and 464–6).

28 Wiliam  See 22n Wiliam.

29 ein gwlad  ‘Our land’, namely Maelor Gymraeg, in all likelihood (see 2n Maelor; cf. 70n).

30 tre’r Hold  A form of the name of Holt, a town in Maelor Gymraeg (see 2n Maelor) some eight miles east of Wrexham where Wiliam Rodn lived (see 22n Wiliam; WATU 92 and 288). On the meaning of the name, see Palmer and Owen 1910: 237.

33 yr Hold  See 30n.

33 bwrw  See GPC 356 s.v. bwriaf 1 (a) ‘to throw, cast, hurl’, but ‘convey’ seems more suitable here. Ibid. 3 (a) ‘to cast, found, mold’ may also be relevant in light of the fact that Guto is requesting a sallet.

34 adail mawl  ‘A construction of praise’, namely the poem itself which contained praise for Wiliam Rodn. This often-used metaphor may have significance in this context as the sallet which is requested in exchange for the poem is compared with a long list of buildings in lines 35–58.

34 miliwn  A ‘million’ pounds, in all likelihood.

36 Wiliam  See 22n Wiliam.

37 Dafydd Bromffild  Dafydd Bromffild of Bersham (see 71n), the requester in this poem.

38 o’r dur gwyn  See OED Online s.v. white (as an adjective) 2 (b) ‘(of iron or steel armour) burnished and shining, without colouring or stain’. It was the millman’s work to smooth and to burnish the metal plates that were prepared in the smoke-filled workshop (see Pfaffenbichler 1992: 65). See Boardman 1998: 125 ‘“White armour”, as it became known, was being made from better quality iron and steel, and as a direct result of a new forging and carbonising process, which produced steel with a much higher carbon content, armour was generally far tougher and more resilient to the power of offensive weapons than it had even been before.’ Further, see Williams 2002: 52.

39 Wiliam  See 22n Wiliam.

39 Wiliam a’i pryn  It is not known what the general price of a sallet was in the fifteenth century, but there may be a suggestion in line 44 Punt i’r gof er penty’r gŵr ‘a pound for the smith in exchange for the man’s chief house’. The price of a complete suit of armour is discussed by Boardman (1998: 131) and Pfaffenbichler (1992: 48). It is interesting that both refer to a suit of armour from Milan which was purchased by Sir John Cressy in 1441 for the substantial amount of £8 6s. 8d. Boardman notes that Cressy bought two other suits of armour for his squire (£5 16s. 8d) and for his servant (£6). It is very likely that these suits of armour were purchased for or during the second campaign of Richard, duke of York, in Normandy in June 1441, for Cressy’s name appears on the same page as Guto’s in the muster roll (see Salisbury 2009: 59).

39–40 Wiliam a’i pryn … / Ac a’i rhydd i’w gâr rhoddiad  A rare example (by the fifteenth century) of following a relative subjective pronoun with an infixed pronoun in order to pre-empt an infixed object (see TC 172; GLlF 26.242 A Du6 a’e mynnwys, Myni6 y Dewi ‘And God desired Mynyw for St David’; IGP 28.44 Crehyr a’i hegyr hoywgwys ‘a share which opens up a bright furrow’).

41 iso  See GPC 2039 s.v. ‘under, underneath, below’. But why is Guto referring to the sallet as being ‘underneath’ or ‘below’ in this line while at the same time lauding its conspicuousness in the rest of the poem? Iso may be a comparative description of the sallet as a diminutive escopty ‘bishop’s palace’.

42 gwisg ei ben  ‘His head’s dress’, possibly Wiliam Rodn’s or maybe Dafydd Bromffild’s as the sallet’s future owner.

43 y foel  ‘The mound’, a description of the bald, unadorned sallet.

43 pen-trafaeliwr  ‘Head/principal-traveller/striver’, with pen bearing a double meaning. Although there is very little evidence for trafaeliwr in the meaning ‘traveller’ in the fifteenth century (see GPC 3546), there is more evidence for the verb trafaeliaf ‘to travel’ in this sense (see ibid. s.v. trafaeliaf²). Following the more common use of the word trafael, ‘head-striver’ is possible as a description of the metaphorical bravery of the sallet which would strive to protect the head on the battlefield (see ibid. s.v. trafael¹ (a) ‘travail, (hard) labour’). But ‘traveller’ is also appealing as the sallet (according to Guto’s words in the opening lines) would have been transported a great distance from Milan to Maelor (see 45n).

44 penty  See GPC 2763 s.v. (b) ‘chief house or hall’, but there is also a play on words as the sallet was almost literally a tŷ ‘house’ for the pen ‘head’.

44 y gŵr  ‘The man’, either Wiliam Rodn or Dafydd Bromffild.

45 o Galais  Not where the sallet was made but where it would leave mainland Europe on its journey over the channel to Britain. Calais remained in English hands until 1558 and if the sallet did indeed originate from Milan it is very likely that it reached Britain through the town’s trading routes. It is also worth considering Ifor Williams’s suggestion in GGl 330 that the sallet provided ‘strong defence’ just as Calais protected England from France.

46 coler pais  ‘A tunic’s collar’ which was worn underneath the armour. See Boardman 1998: 127, ‘The typically English mail standing collar (standard) was also worn on, or sometimes attached to, the arming doublet for added neck protection.’

47 nyth dur  ‘A steel nest’, a description of the sallet either in a visible sense (probably if it were held upside down) or because it was a secure dwelling similar to the other buildings it is compared with in this poem (cf. Guto in his praise poem to Hywel ab Ieuan Fychan’s court at Moeliwrch, 90.39 Nyth eryr un wneuthuriad ‘the same construction as an eagle’s nest’).

48 grifft  See GPC 1531 s.v. griff ‘griffin, crane’, a description of the sallet as an invincible object.

48 ef  ‘It’, namely the nyth dur ‘steel nest’ in the preceding line.

49 nai  See 23n nai.

49 nai Owain  ‘Owain’s nephew’, namely Dafydd Bromffild who is compared with Owain, in all likelihood the knight Owain ab Urien as the hero of ‘Iarlles y Ffynnon’ (‘The Lady of the Fountain’), one of the Tair Rhamant (Three Romances) (see Thomson 1968; TYP³ 467–72; WCD 518–20). Further, see 23n Peredur. It is possible that Guto is referring to Owain Glyndŵr, but Dafydd’s lineage has not survived.

50 y fiswr  See GPC 1270 ‘visor’.

52 y Siêp  A Welsh form of the renowned medieval market of Cheapside in London (see EEW 124).

52 wrtho  ‘Beside it’, namely the porth ‘gateway’.

55 toriad afal  ‘An apple segment’, either a description of the shape of the sallet (an apple cut in two) or the shape of its visor (a quarter segment of an apple with the skin facing outwards).

56 torth ddur  ‘A steel loaf’, in all likelihood a description of the shape of the sallet’s topmost part (cf. 43n y foel).

58 cap  Not a description of the sallet itself but of what was worn beneath it. Boardman (1998: 129) notes that lining was fixed to the inside of the helmet: ‘Rivets fixed the lining into position, but a padded arming cap was invariably worn under this, to help reduce impact blows and also prevent the chafing of the head in battle.’

60 Wiliam  See 22n Wiliam.

61 â mwy drosof  ‘More will go on to me’, namely the sallet itself which would be worn on top of the suit of armour.

62 Gwen ferch y gof  ‘Gwen the smith’s daughter’, an innovative description of the sallet.

63 Wiliam  See 22n Wiliam.

64 o Rodn  Either a place name (‘from Rodn’) or a reference to Wiliam’s father, Richard Rodn (cf. 23n Rodn; see 22n Wiliam).

64 cled  A feminine form of clyd ‘snug’ (see GPC 515 s.v. clyd¹), referring to the feminine noun iad ‘forehead’.

65 Dafydd  See 37n.

67 Maelor Gymräeg  See 2n Maelor.

69 yr Hold  See 30n.

70 y wlad  ‘The land’, namely Maelor Gymraeg (see 2n Maelor; cf. 29n).

71 Bers  A form of the name Bersham, an old parish and village today in the commote of Maelor Gymraeg (see 2n Maelor), a little west of Wrexham where Dafydd Bromffild (see 37n) lived (see WATU 11 and 288). On the meaning of the name, see Richards 1998: 229; Palmer and Owen 1910: 244. Further, see Palmer 1903: 57.

72 a’i gwisg  ‘Him who wears it’, namely the requester, Dafydd Bromffild (see 37n).

Bibliography
Blair, C. (1958), European Armour circa 1066 to circa 1700 (London)
Boardman, A.W. (1998), The Medieval Soldier in the Wars of the Roses (Stroud)
Edge, D. and Paddock, J.M. (1996), Arms and Armour of the Medieval Knight (London)
Goetinck, G.W. (1976) (gol.), Historia Peredur vab Efrawc (Caerdydd)
Huws, B.O. (1998), Y Canu Gofyn a Diolch c.1350–c.1630 (Caerdydd)
Palmer, A.N. (1903), History of the Thirteen Country Townships of the Old Parish of Wrexham (Wrexham)
Palmer, A.N. and Owen, E. (1910), A History of Ancient Tenures of Land in North Wales and the Marches (second ed., London)
Pfaffenbichler, M. (1992), Medieval Craftsmen: Armourers (London)
Richards, M. (1998), Enwau Tir a Gwlad (Caernarfon)
Salisbury, E. (2007), Ar Drywydd Guto’r Glyn ap Siancyn y Glyn (Aberystwyth)
Salisbury, E. (2009) ‘ “Y traed ataw a redant”: Golwg ar Ganu Guto’r Glyn i Rys, Abad Ystrad-fflur’, LlCy 32: 58–84
Thomson, R.L. (1968) (ed.), Owein (Dublin)
Williams, A. (2002), ‘The Metallurgy of Medieval Arms and Armour’, D. Nicolle (ed.), Companion to Medieval Arms and Armour (Woodbridge), 45–54

Stema fwy