Y llawysgrifau
Ceir 23 copi o’r gerdd hon. Gan fod ei thraddodiad llawysgrifol bron yn unffurf ag eiddo cerdd 90 fe’i trafodir yn fanwl yn y nodyn ar y llawysgrifau yn nodiadau testunol y gerdd honno. Rhoir sylw yma i’r hyn sy’n unigryw i’r gerdd hon.

Gwelir mai LlGC 17114B yn unig sy’n deillio o X² yn achos y gerdd hon, ac y gellid, o ganlyniad, hepgor y gynsail honno (gw. y stema). Ond dengys stema cerdd 90 ei bod yn debygol iawn fod BL 14999 yn deillio o’r un ffynhonnell â LlGC 17114B, a bod gan destun y ffynhonnell goll honno rai darlleniadau gwahanol i X³ ac X⁴. Felly hefyd, o ganlyniad, yn achos y gerdd hon. Am ryw reswm ni chopïwyd cerdd 90 gan Lewis Morris yn CM 14, eithr y gerdd hon yn unig, ac felly hefyd gan Hugh Maurice ac Edward Charles yn BL 31092 [2]. Digwyddodd yr un peth yn llawysgrif gynnar LlGC 3051D, sy’n dangos tebygrwydd achlysurol â thestun LlGC 8330B (gw. nodiadau 2 am nad, 10 dwg, 28 a 59). Dengys 54n yn eglur fod yr amrywiadau lu ar y testun digon annhaclus a geir yn LlGC 8330B yn deillio naill ai o LlGC 3051D neu o ffynhonnell y llawysgrif honno. Fodd bynnag, deil trwch y darlleniadau gwreiddiol, yn ogystal â threfn wahanol, ei bod yn annhebygol fod cyswllt rhwng testunau sylfaenol y ddwy lawysgrif. Gall, felly, mai cyd-ddigwyddiad yw’r darlleniadau sy’n gyffredin rhyngddynt.

Fel yn achos cerdd 90 gall fod yn anodd dewis weithiau rhwng darlleniadau X¹ a Pen 103, ond dengys tystiolaeth y gerdd hon fod gwell graen ar destun X¹ ar y cyfan (gw. nodiadau 10 a’m, 12, 25, 36, 45, 48 swyna a 61; gthg. 33n o). At hynny, ni cheir llinellau 39–40 na 53–4 yn nhestun Pen 103. Prif wendid y traddodiad llawysgrifol a ddeilliodd o X¹ yw’r ffaith na ellir bod yn sicr bob tro ynghylch beth a geid yn y gynsail honno (gw. nodiadau 10 dwg, 15, 47 a 59 ein câr). Gwerth ategol, felly, sydd i destun Pen 103 yn achos y gerdd hon.

Trawsysgrifiadau: LlGC 8497B, LlGC 17114B, Pen 75 a Pen 103.

Stema

Teitl
Dilynodd GGl I Hywel o Foelyrch pan friwiasai ei lin y teitlau a geir yn Llst 30, C 2.167 a Pen 152 (er mai friwasai a geir yn y llawysgrifau hynny).

2 gwynllwyd  Cf. gwnllwyd mewn nifer o lawysgrifau. Fe’i ceir yn GPC 1692 er nas nodir fel amrywiad ar gwynllwyd yn ibid. 1777. Defnyddir y ffurf safonol er hwylustod.

2 am nad  Gthg. onid yn LlGC 8330B a LlGC 3051D.

10 a’m  Dilynir darlleniad gwreiddiol Pen 103 a^ym. Gthg. X¹ ym, nad yw’n synhwyrol o safbwynt y gystrawen. Ceir darlleniad y golygiad yn GGl hefyd, ond nid yw’n eglur pa lawysgrif a ddilynwyd yno.

10 dwg  Dilynir X² ac X⁴. Gthg. LlGC 3051D ac X³ dug. Bernir bod dwg yn ddarlleniad anos yma, gan ei bod yn fwy tebygol y ceid dug dan ddylanwad yr un gair yn y llinell flaenorol. Gthg. Pen 103 dug, a ddiwygiwyd yn LlGC 8330B dv^wg. Mae’n debygol y byddai Guto’n newid amser y ferf wrth ailadrodd fel hyn o fewn cwpled, ac y byddai copïwyr diweddarach yn tueddu i gadw’r un ffurf.

12 Dy wlad fu friwo dy lin  Dilynir X¹. Gthg. Pen 103 Y wlad oll friwo dy lin, sy’n llinell amhersain oni roir yr orffwysfa ar oll, a difethir y gynghanedd o ganlyniad oni cheir gwall camosod. Mae hyn oll yn bosibl, ond mae darlleniad y golygiad, yn ogystal â bod yn gywir o safbwynt y gynghanedd, yn cynnal y cymeriad llythrennol. Ceid Dy wlad fu friwiad dy lin yn X² ac X³, ond yn wyneb y calediad -d d- → t, a ddifethai’r gynghanedd, a’r odl rhwng [g]wlad a [b]riwiad dilynir darlleniad Pen 103, X⁴ a LlGC 3051D fu friwo, gan dybio mai dyma a geid yn X¹.

15 wylais  Ni cheir arweiniad clir gan y llawysgrifau: Pen 103 wylaw^is, LlGC 8330B welais^wylais; X² welais; LlGC 3051D wylais; Pen 75 wylais, Llst 122 welais; LlGC 3049D a LlGC 8497B welais, Gwyn 4 ac X⁵ wylais. Bernir bod mi a wylais fymryn yn fwy synhwyrol ac yn cyd-fynd â llinellau 17–18.

19 yw rhwymyn i’r hael  Dilynir mwyafrif y llawysgrifau, sef Pen 103 ac X¹ (ac eithrio X³ ywr rhwymyn ar hael). Gthg. LlGC 8330B rhoi rhwymyn ar hael. Ymddengys i GGl yw rhwymyn ar hael ddilyn Pen 75 gan hepgor y fannod.

20 Nis cwynwn pes câi anael  Dilynir Pen 103, X² ac X³, gan dybio mai dyma a geid yn X¹. Gthg. darlleniad GGl yn LlGC 3051D ac X⁴ Ys cwynwn nas câi anael.

22 ped fai  Dilynir X³ ac X⁴, sy’n gytûn yn erbyn X² (a LlGC 8330B) pe bai a LlGC 3051D pes bai. Collwyd dechrau’r llinell hon yn Pen 103.

22 ar  Dilynodd GGl o’r ddarlleniad unigryw Gwyn 4.

23 Dafydd  Gthg. LlGC 8330B a Llst 122 Dofydd. Dilynir mwyafrif y llawysgrifau.

25 yw  Gthg. Pen 103 ail. Dilynir X¹, lle ceir gwell synnwyr a chynghanedd.

28 feddyginiaeth  Dilynir yn betrus X³, X⁴ (gan dybio eu bod yn cynrychioli’r hyn a geid yn X¹). Cf. y ffurfiau amrywiol a geid yn X² ac a ychwanegwyd yn LlGC 8330B feneginiaeth, Pen 103 menyginiaeth a LlGC 3051D fynyginiaeth. Ar y ffurf amrywiol hon, gw. GPC 2401 d.g. meddyginiaeth. Gellid dadlau ei bod yn fwy tebygol i feneginiaeth droi’n feddyginiaeth na’r gwrthwyneb, ond, a chymryd fod Guto’n gyson yn ei ddefnydd o’r gair yn y cywydd hwn, ceir tystiolaeth gref o blaid darlleniad y golygiad yn llinell 44 (gw. y nodyn).

33 a’r hin  Dilynodd GGl a’r rhin ddarlleniad LlGC 3051D (fe’i diwygiwyd yn Llst 30 ar rhin).

33 o  Dilynir Pen 103. Ceid darlleniad y golygiad yn X² hefyd, ond deil gweddill y llawysgrifau mai a a geid yn X¹. Nid ymddengys fod yr hin na natur yr haf yn taro deuddeg ar eu pen eu hunain, a gellid dadlau fod nifer o gopïwyr wedi eu dylanwadu gan amlder a yn llinellau 31–4 ac wedi ychwanegu cynffon ar o yn ddigon didrafferth. Gall hefyd mai a a geid yn X¹ wedi’r cyfan.

36 gyrchodd  Dilynir X¹ ac eithrio X², sy’n rhannu’r un darlleniad a Pen 103 a gyrcho y meistr. Gellid a gyrcho’r meistr, ond bernir bod gwell ystyr yn narlleniad y golygiad.

39–40  Ni cheir y llinellau hyn yn Pen 103.

44 feddyginiaeth  Dilynir Pen 103 a darlleniad tebygol X¹ ar sail darlleniadau LlGC 3051D, X³ ac X⁴. Gthg. LlGC 8330B fynyginiaeth ac X² veneginiaeth. Cf. 28n.

45 a’th wna’n llawen iach  Dilynir X¹. Gthg. Pen 103 a’th wnêl oll yn iach. Nid oes dim o’i le ar ddarlleniad Pen 103 fel y cyfryw, oherwydd ceir cynghanedd dderbyniol a thebygrwydd â llinell 29 ac felly gwnêl o safbwynt amser y ferf (cf. hefyd 48 swyna). Fodd bynnag, sylwer mai’r modd dibynnol a geir yn ddieithriad ym mhob llawysgrif yn llinell 52 Marthin a fo cymhorthus. At hynny gellid disgwyl y byddai Guto’n hoff o chwarae â’r tebygrwydd rhwng llawen iach yn y llinell hon a llawenach yn y llinell nesaf.

47 nog ias  Nid yw’n eglur beth a geid yn X¹: ceir darlleniad y golygiad yn X² a LlGC 3051D a darlleniad GGl no ias yn X³ ac X⁴. Bernir mai darlleniad y golygiad a geir yn Pen 103 (dan wall copïo [n]o gylas), felly dilynir mwyafrif y llawysgrifau (cf. 23.16 Gwŷr Lloegr nog ieir a llygod).

48 Sant  Yn X³ yn unig y ceid saint (cf. 59n Saint).

48 swyna  Dilynir X¹. Gthg. Pen 103 swyno (cf. 45n). Bernir bod gwell synnwyr yn narlleniad y golygiad.

51 a’th ir â myrr  Dilynir X¹ a thir a myr a darlleniad ansicr Pen 103 a thyr myr. Cafwyd anhawster yn LlGC 8330B o wyrth iawn, LlGC 3051D oi thir, Pen 75 ath air a Llst 122 ath avr. Gan na restrir Llst 122 ymhlith y llawysgrifau a ddefnyddiwyd i greu’r golygiad o’r gerdd hon yn GGl â’th aur, ymddengys mai diwygiad o ddarlleniad Pen 75 a geir yno.

53 dyrwyf  Ceir dyrwyf yn ddieithriad yn y llawysgrifau yn achos y gerdd hon (a chymryd mai hynny a olygir yn LlGC 17114B dirwy), ac mae’n annhebygol bod sail i ddarlleniad GGl dyrrwyf. Ymhellach, gw. y nodyn esboniadol ar y llinell hon.

53–4  Ni cheir y llinellau hyn yn Pen 103.

54 achlân friw a chlwyf  Dilynir X³ ac X⁴, gan dybio mai dyma a geid yn X¹. Cafwyd anhawster yn X² och glin vriw ach klwy a diwygiad mwy llwyddiannus yn LlGC 3051D wych lan friw a chlwyf (fe’i ychwanegwyd yn ddiweddarach yn LlGC 8330B).

55 gwrthiau  Dilynodd GGl gwyrthiau ddarlleniad Gwyn 4 ac, o bosibl, ddarlleniad LlGC 3049D gwythiav.

59 Saint  Dilynir Pen 103, X² ac X³ (gan dybio eu bod yn cynrychioli’r hyn a geid yn X¹). Ceir hefyd LlGC 8330B a LlGC 3051D sain a darlleniad GGl yn X⁴ sant.

59 ein câr  Nid yw’n eglur beth a geid yn X¹: ceir darlleniad y golygiad yn LlGC 3051D, ond gthg. X² an kar, X³ o kar ac X⁴ y car. Mae darlleniad Pen 103 yn kar yn rhoi rhywfaint o flaenoriaeth i ddarlleniad LlGC 3051D, a gall fod darlleniad X² yn ffurf lwgr arno.

61 cyrch  Dilynir X¹. Gthg. Pen 103 dos, sy’n cadw’r cymeriad llythrennol ag ail linell y cwpled blaenorol ond nid ag ail linell y cwpled presenol a llinellau 57–8.

62 cai  Ni cheir GGl cei yn y llawysgrifau a ddefnyddiwyd i lunio’r golygiad hwnnw nac yn y rhai a drafodir yma.

A dilyn dosbarthiad Huws (1995: 76) o genres y cywydd, perthyn y cywydd hwn i Hywel ab Ieuan Fychan o Foeliwrch i genre y cywydd iacháu. Yn wir, gall mai hwn yw un o’r ychydig gywyddau iacháu lle amlinellir ei resymeg yn agored (onid y mwyaf diamwys o’i fath), sef y gallai’r gerdd ei hun fod yn llesol i’w noddwr. Cymharer, er enghraifft, gywydd a ganodd Lewys Glyn Cothi i iacháu coes Dafydd ap Siôn o’r Llysnewydd, lle cyfeirir at allu’r bardd a llu o feirdd eraill i gydweithio er mwyn iacháu’r noddwr (gw. GLGC 101.21–34):

Chwe bardd yn holliach a bair,
o’u chwe dysg, iacháu d’esgair …
myn y nos, minnau a wnaf
swyn well, os hyn a allaf;
offrwm a wn o ffrâm wŷdd
iddaw, Gïwg, ddau gywydd.

Canodd Llawdden yntau gywydd i ddymuno gwellhad i Faredudd Fychan ap Maredudd o Arddfaelog pan glwyfodd ei goes: Dy feddyg, na wnaed faddau / Aur a cherdd er dy iacháu (GLl 16.13–14). Cyfeirir yng nghywydd Llawdden at gerdd debyg a ganwyd i Hywel Sele ap Meurig Llwyd o Nannau wedi iddo syrthio oddi ar ei geffyl a brifo’i goes. Priodolwyd y gerdd honno i Lywelyn Goch ap Meurig Hen yn yr unig lawysgrif lle’i diogelwyd, ond efallai mai Gruffudd Llwyd a’i piau mewn gwirionedd (gw. GLlG 97). Ceir yn y cywydd hwnnw hefyd gyfeiriad brysiog at yr hyn y gallai cerdd ei wneud i helpu’r noddwr (gw. ibid. Atodiad.35–42). Yn rhyfedd ddigon, anaf i goes Hywel ab Ieuan Fychan, ac i’w ben-glin yn benodol, a ysgogodd gywydd Guto yntau. Tybed a oedd y math hwn o anaf yn arbennig o gyffredin ynteu a ellid canu cywydd iacháu effeithiol ar ei gyfer gan ei bod yn fwy tebygol y byddai’r dioddefwr yn gwella ohono? Gall fod yn arwyddocaol mai hualau am draed Elffin a ddinistriwyd gan rym awen Taliesin (gw. isod), sef cynsail enwocaf yr iacháu geiriol a welir yma (cf. Ieuan Gethin yn ei gywydd i Owain Tudur pan oedd hwnnw yng ngharchar Niwgad, gw. Gruffydd 1909: 119–22; Scourfield 1992: 15–16).

Cyferchir y noddwr ar ddechrau’r gerdd a phlymir yn syth i ddwyster y cydymdeimlad mae Guto’n ei deimlo tuag ato (llinellau 1–10). Yn ôl y confensiwn arferol nid yw Guto’n medru cysgu yn sgil yr anffawd a gafodd Hywel ac mae iechyd y bardd yn mynd a dod yn unol â iechyd ei noddwr. Ehangir y thema hon i gynnwys y bobl sy’n byw yng nghyffiniau ei gartref ac yna’r byd yn gyfan, cyn manylu ar effaith hyn oll ar y beirdd ac ar Guto’n fwy na neb (11–18). Gresynnir bod gan ŵr mor hael a Hywel rwymyn ar ei goes ac, fel y dywed Huws (2001: 20), ‘[c]wbl nodweddiadol o bersonoliaeth gellweirus y bardd yw ei fod yn ychwanegu na fyddai wahaniaeth ganddo pe bai rhwymyn am ambell un arall a adwaenai!’ (19–22).

Canolbwyntir o hyn ymlaen ar yr hyn a wneir er mwyn gwella Hywel. Cyfeirir at allu meddyginiaethol Hippocrates mewn cyswllt â rhywun o’r enw Ddafydd ac yna Mair Magdalen mewn cyswllt â gwraig Hywel, Elen ferch Dafydd (23–30). Gellir cymharu’r gofal a rydd hithau i’w gŵr fel darlun delfrydol o wraig uchelwr â’r mawl (cerdd 81) a roes Guto i Siân Bwrch o’r Drefrydd am ofalu amdano yntau pan oedd yn glaf. Mae’n debygol fod a wnelo Elen â’r pedair llinell ddiarhebol nesaf hefyd (31–4), lle pwysleisir pwysigrwydd tymor yr haf o ran goroesi’r gaeaf. Rhan o ddyletswyddau uchelwraig fyddai cynnal a chadw darpariaeth o fwydydd llesol megis llysiau a ffrwythau y gellid eu tyfu’n agos at y cartref, ac, fel y gwelir yn eglur yn y cywydd a ganodd Guto i Siân Bwrch, y feddyginiaeth orau y gallai’r bardd ei derbyn ganddi hithau oedd maeth ei bwyd ar fwrdd y wledd. Yn ôl Huws (2001: 22), gofalai’r uchelwraig ‘ar ôl yr ardd blanhigion fel y gallai wneud elïau a moddion ar gyfer gwella pob math o ddoluriau a chlwyfau’. Tybed felly a gyfeirir yma at allu Elen i wneud y gorau o fisoedd yr haf er mwyn sicrhau bod stôr digonol o wahanol fwydydd ym Moeliwrch ym misoedd llwm y gaeaf?

Math gwahanol o feddyginiaeth a gynigir yn rhan nesaf y gerdd (35–42), sef gallu’r gerdd ei hun i wella’r claf. Cyfeirir at y modd y llwyddodd Taliesin i ryddhau ei noddwr, Elffin fab Gwyddno, o garchar, gan ddatgan y bydd Guto yntau’n rhyddhau Hywel o’i boenau yn yr un modd. Defnydd trosiadol a wneir o’r chwedl yma ac eir ymlaen i ychwanegu bod digonedd o wŷr eraill wedi eu iacháu gan gerddi. Ond yn wahanol i Lawdden yn ei gywydd iacháu yntau (gw. uchod), nid yw Guto’n cyfeirio’n benodol at unrhyw gerdd iacháu o’r gorffennol agos a ganwyd i noddwr arall. Ei brif gynsail yw’r hyn a wnaeth Taliesin, ac mae’r gamp honno, er gwaethaf y ffaith mai grym trosiadol yn unig a berthyn iddi yn y cyd-destun hwn, yn darparu cynsail llawer hŷn nac unrhyw enghraifft y gallai Guto fod wedi ei defnyddio o’i gyfnod ef ei hun. Yn wir, mae’r grym a briodolir i eiriau Taliesin yn gwbl ganolog i’r grym a berthynai i’r cywydd iacháu fel genre ac, mewn gwirionedd, i farddoniaeth yn gyffredinol, gan ei fod yn adlewyrchu’n agos y grym a berthynai i eiriau’r bobl y gellid eu galw’n swynwyr yn ogystal â beirdd yng nghymdeithas y Celtiaid. Deil Huws (2001: 23) o ganlyniad nad yw’n ‘annisgwyl canfod bod peth rhin goruwchnaturiol yn amgylchynu’r bardd yn y bymthegfed ganrif wrth i Guto haeru bod ei gywydd yn mynd i iacháu ei noddwr’. (Ymhellach ar y thema hon, gw. YT 10–17.)

Ond rhag ofn na fyddai grym y gerdd yn iacháu Hywel, geilw Guto ar gymorth y seintiau a ffigyrau crefyddol eraill yn rhan olaf y gerdd (43–64). Sylwer i Guto neilltuo llinellau 39–40 ar gyfer argyhoeddi ei gynulleidfa ynghylch rhinweddau llesol ei gerdd a chyfeddyf wedyn y posibilrwydd y gallai fod yn aneffeithiol, fel pe bai craidd ei neges rhyw fymryn yn rhy baganaidd a bod angen llusgo cynifer o bobl grefyddol at eu sylw cyn cloi’r gerdd (sylwer ar sylwadau drwgdybus Elis Gruffydd yn ei fersiwn yntau o chwedl Taliesin, gw. 35n). Ynghyd ag Iesu Grist enwir naw sant, a gall fod yn arwyddocaol y gellir cysylltu pedwar ohonynt ag eglwysi ar y Gororau nid nepell o Lansilin a’r pump arall ag eglwysi mewn dalgylch gyfagos:

• Silin – Llansilin yng nghwmwd Cynllaith (47–8n);
• Oswallt – Croesoswallt yn swydd Amwythig (49n);
• Mair Magdalen – Cerrigydrudion yng nghwmwd Is Aled (51n);
• Marthin – Llanfarthin yn swydd Amwythig (52n);
• Gwenfrewi – Treffynnon yng nghwmwd Cwnsyllt (53–4n);
• Ieuan – Gwanas yng nghwmwd Tal-y-bont (55n);
• Curig – Llangurig yng nghwmwd Arwystli (57n);
• Leonard – man anhysbys yng nghwmwd Maelor Gymraeg (59n);
• Melangell – Pennant Melangell yng nghwmwd Mochnant Uwch Rhaeadr (61n).

Ond rhaid hefyd gadw mewn cof fod priodoli grym i eiriau crefyddol yn barhad cwbl naturiol o’r arfer o briodoli grym i eiriau beirdd. Fel y dywed Huws (2001: 23), ‘[t]rwy ymddiried mewn pererindod at grair iachusol a thrwy adrodd swyn neu weddi, gellid cael rhyw ddiogelwch rhag pob math o farwol heintiau’. Gwelir mai adrodd swyn neu weddi a wneir gan Guto ar ran ei noddwr yn rhan olaf y gerdd hon, ac mae’r gorchmynion cryf a glywir yn y cwpled olaf ond un yn arbennig o bwerus. Cloir y gerdd drwy gyrchu’n ôl i’r hyn a drafodir ar y dechrau, sef na fyddai’r bardd ei hun yn hapus hyd nes y byddai ei noddwr yn holliach eto.

Dyddiad
Ni cheir ond ychydig iawn o wybodaeth yn y gerdd ei hun a allai fod o fudd i’w dyddio. Mae’n bosibl mai at Ddafydd Cyffin y cyfeirir yn llinell 23 (gw. y nodyn), ac os felly canwyd y gerdd cyn ei farwolaeth ef yn fuan cyn 28 Ebrill 1462, pan benodwyd ei olynydd yn rheithioraeth eglwys Llanrhaeadr-ym-Mochnant. Ni ellir ond awgrymu bod y gerdd yn perthyn i’r un cyfnod a’r ddwy gerdd arall a ganodd Guto i Hywel, sef rhwng c.1435 a c.1450 (gw. cerddi 90 a 91). Ategir dyddiad cynnar gan gyfartaledd cymharol isel y gynghanedd groes (gw. isod).

Golygiad blaenorol
GGl cerdd XLIV.

Mesur a chynghanedd
Cywydd, 64 llinell.
Cynghanedd: croes 47% (30 llinell), traws 23.5% (15 llinell), sain 23.5% (15 llinell), llusg 6% (4 llinell).

1–4 Hywel … / / Fab Ieuan … / Fychan  Hywel ab Ieuan Fychan, y noddwr.

7 Mordaf  Ynghyd â Nudd Hael (gw. 62n Nudd) a Rhydderch Hael roedd Mordaf Hael fab Serfan yn un o Dri Hael Ynys Prydain (gw. TYP³ 5–7 a 451–2).

10 cymal  Sef glin Hywel a anafwyd (gw. GPC 753 (a)).

11 prid  Gw. GPC 2882 (b) ‘yn golygu colled neu aberth, wedi ei brynu’n ddrud’.

11 cyffredin  Gw. GPC 731 1 ‘corff cyffredinol o bobl mewn gwlad (yn gyferbyniol i’r bendefigaeth)’.

14 padelleg  Gw. GPC 2666 ‘yr asgwrn ar flaen cymal y pen-glin, padell pen-glin’.

15 Moelyrch  Cartref Hywel a saif hyd heddiw ar lethrau dwyreiniol Gyrn Moelfre tua hanner milltir i’r gogledd-ddwyrain o bentref Llansilin yng nghwmwd Cynllaith (gw. WATU 54 a 322). Mae’n debygol iawn i’r llys gael ei losgi gan luoedd y Saeson yn ystod gwrthryfel Owain Glyndŵr yn sgil cefnogaeth Ieuan Fychan i’r achos. Am y cywydd a ganodd Guto adeg ailadeiladu’r tŷ yn ystod ail chwarter y bymthegfed ganrif, gw. cerdd 90 a’r nodyn a geir yno ar linell 11n Moelyrch. Gall mai ar y llethrau serth yng nghyffiniau Moeliwrch y syrthiodd Hywel gan achosi’r anaf i’w goes.

16 mintai a’i cyrch  Cyfeirir at gartref Hywel ym Moeliwrch (gw. 15n).

17 Trist fu’r glêr tros dy fawr glwyf  Cf. Guto yn ei gywydd i ddymuno gwellhad i Rys, abad Ystrad-fflur, 5.64 Dros dy glwyf mae’n drist y glêr.

19 yr hael  Gall fod yn gyfeiriad diarhebol at unrhyw ŵr hael, ond mae’n fwy tebygol mai at Hywel ei hun y cyfeirir.

21 mi a chwarddwn  Cf. 64 Ni chwarddaf, oni cherddy.

23 Ipocras  Ffurf Gymraeg ar Hippocrates (c.469–399 C.C.), meddyg enwocaf yr hen fyd (gw. ODCC³ 710–11). Am gyfeiriadau ato yng ngwaith y beirdd, gw. GLl 16.10 o grefft Ipográs; GLGC 32.26 a gwin bywiog graens a gwin Ipocrás, 101.49 Ai gwaeth fo nog Ipo’r gwin, 137.35 nid un meddyg cryg ac Ipocrás, 182.31 Ipocrás fab cywir iawn; GGM 3.37 Ipo gynt anap a gâi (Ieuan Dyfi); HCLl LXIII.28 Merch Ipo wyd â chap aur (Ieuan Dyfi); GLMorg 72.4 Pen pêr ail Ipo’n parhau.

23 Dafydd  Nid yw’n eglur pwy yw’r gŵr hwn. Mae’r modd y cymherir Mair Magdalen ac Elen ferch Dafydd, gwraig Hywel, yn llinellau 25–30 yn awgrymu bod Dafydd yntau, a gymherir â Hippocrates (gw. 23n uchod), yn aelod o’r teulu hefyd. Nid oedd gan Hywel frawd na mab o’r enw Dafydd yn ôl yr achau, ond sylwer na enwir yn yr achau ond un o’r ddau fab y canodd Hywel Cilan gywydd mawl iddynt, sef Ieuan a Hywel (gw. GHC XV.31–6). Nodir yn WG2 ‘Bleddyn ap Cynfyn’ 10C bod gan Hywel fab o’r enw Badi o Owrtun, merch o’r enw Myfanwy a mab arall o’r enw Ieuan a etifeddodd Foeliwrch. Tybed felly a oedd gan Hywel ab Ieuan Fychan feibion eraill heblaw Hywel nas enwir yn yr achau a oroesodd? Posibilrwydd arall yw mai Dafydd Cyffin ab Iolyn a olygir, sef cefnder i Hywel a gŵr y canodd Guto gywydd mawl (cerdd 94) iddo yn ei lys yn Llangedwyn (diolchir i Dr Bleddyn Owen Huws am yr awgrym hwn). Roedd Dafydd Cyffin yn sicr yn ŵr dysgedig iawn y gellid yn rhwydd ei gymharu â Hippocrates. Posibilrwydd arall eto yw mai meddyg wrth ei broffesiwn oedd y Dafydd hwn. Cf. cyfeiriad amwys at feddyg o’r enw Dafydd mewn cywydd a ganodd Lewys Glyn Cothi i iacháu Dafydd ap Siôn o’r Llysnewydd, GLGC 101.47–50 Ufudd fydd Dafydd feddig / a’i lysiau bro, glas eu brig. / Ai gwaeth fo nog Ipo’r gwin / a’i dredoedd yd, ŵyr Odwin? (gall fod Dafydd Feddig yn ddarlleniad gwell). Gall fod yn nodedig yr enwir Hippocrates mewn perthynas â gŵr o’r enw Dafydd yng ngherddi Lewys a Guto.

25 Mair Fadlen  Sef Mair Magdalen o ddinas Magdala ar arfordir Galilea, un o brif ddilynwyr Iesu, onid y pwysicaf (gw. ODCC³ 1056; Metzger and Coogan 1993: 499). Cf. Guto yn ei gywydd i ddiolch i Siân Bwrch o’r Drefrydd am ei gofal, 81.21–2 Mawr fu udlef Mair Fadlen, / Meddyges a santes wen, a Thudur Penllyn mewn cywydd i Lowri ferch Hywel o Blasiolyn, GTP 13.27–30 Odd yno llunio i’m llên / Yr wyf awdl i Fair Fadlen – / Seren wrth asen Iesu, / Santes a’i feddyges fu. Yn ôl Marc 16.1 aeth Mair Magdalen, Mair fam Iago a Salome at fedd Iesu gyda’r bwriad o eneinio’i gorff â pheraroglau, ac er nas enwir hwy yn Luc 23.56 a 24.1 mae’n bosibl mai at yr un merched yn paratoi peraroglau ac eneiniau y cyfeirir yno hefyd. Yn Ioan 19.39–40 rhoir y gwaith hwn i ŵr o’r enw Nicodemus, a ddaeth â ‘thua chan pwys o fyrr ac aloes yn gymysg’ a rhwymo corff Iesu, ‘ynghyd â’r peraroglau, mewn llieiniau, yn unol ag arferion claddu’r Iddewon’. Sylwer, felly, mai yn Ioan yn unig y dywedir i gorff Iesu gael ei drin, ond nid gan Fair Fagdalen. Tybed, o ganlyniad, a ddylid rhoi mwy o bwys ar yr uniaethu a fu rhwng Mair Magdalen a’r Fair a eneiniodd draed Iesu â phwys o ‘ennaint costfawr, nard pur’, ym Methania, ‘a’u sychu â’i gwallt’ (gw. Ioan 12.3). Ni dderbynnir bellach mai’r un yw’r ddwy Fair, ond sylwer y credai Syr Dafydd Trefor mai Mair Magdalen oedd y Fair ym Methania: Mair Fadlen a hi’n bennoeth / I ginio Duw gwyn y doeth / I ’mwrthod â’i phecodau, / ’E fu dda i hon ufuddhau (gw. GSDT 2.53–6). Felly hefyd y credai Gutun Cyriog: Du law hallt a wylai hon / Oi golwg uwch y galon / Wylo ar ei draed alwyn / A wnâi’r Fair wen er ei fwyn / Golchi traed Crist yn ddistaw / A’r dagrau’n llynnau ’mhob llaw / Pleth felen Mair Fadlen fu / Naws iechyd yn eu sychu / A rhoi cusanau yn rhwydd / I’w ddeudroed o ddiwydrwydd / Dawn addwyn a’i dwy neddair / Elïo mab olau Mair (gw. Jones 1927–9: 328 (llinellau 9–20)). Sylwer eto mai eli Mair Magdalen a wnaeth feddyginiaeth gu yn ôl Guto. Yng nghyswllt ei gwallt y cyfeirir ati gan Ddafydd Nanmor hefyd wrth foli Marged ferch Siancyn, gwraig Rhys ap Maredudd o’r Tywyn: Meddyges gynt i’r Iesu, / Mair Fadlen walld felen fv. / Eli ar i welïav / A roes hon er i howsav (gw. DN IV.53–6). Cesglir, felly, mai at hanes Mair yn eneinio traed Iesu ym Methania y cyfeirir gan Guto yma, ac at y gred mai Mair Magdalen oedd y Fair honno. Ymhellach, gw. Cartwright 1999: 176n44. (Noder mai â hanes apocryffaidd bywyd Mair Magdalen yn dilyn yr atgyfodiad mae a wnelo Buchedd Mair Fadlen, gw. Jones 1927–9: 330–7.)

25 Elen  Sef gwraig Hywel, Elen ferch Dafydd o Arwystli. Mewn nodiadau achyddol a ychwanegwyd gan John Davies o Riwlas wrth ymyl testun Thomas Wiliems o’r cywydd a ganodd Guto i gartref Elen a Hywel ym Moeliwrch (cerdd 90) yn LlGC 8497B fe’i gelwir yn Elen Velen o Voeliwrch. Tybed ai o gerdd fawl goll i Elen, o bosibl gan Guto, y daeth yr enw estynedig hwn gan ei fod yn gynghanedd sain seithsill berffaith.

27 Eli meddyges Iesu  Sef eli Mair Magdalen a enwir yn llinell 25n Mair Fadlen. Gall mai’r peraroglau a’r eneiniau a baratowyd gan Fair ac eraill ar gyfer trin corff Iesu wedi’r croeshoeliad a olygir wrth eli, neu’n hytrach yr hyn a ddefnyddiodd Mair o Fethania (a uniaethid â Mair Magdalen) i olchi traed Iesu (gw. 51n).

30 Elen  Gw. 25n Elen.

35 Taliesin  Bardd y chwedlau a dyfodd, yn ôl y farn gyffredinol, yn sgil enwogrwydd Taliesin y bardd o gig a gwaed a ganodd fawl i Urien fab Cynfarch a’i fab, Owain, yn Rheged yn ystod y chweched ganrif (gw. TYP³ 500–3). Copïwyd y copi cynharaf o’r chwedl gan Elis Gruffydd yn ystod hanner cyntaf yr unfed ganrif ar bymtheg, ac edrydd rhan ohoni sut y llwyddodd Taliesin i ryddhau ei noddwr, Elffin fab Gwyddno Garanhir, o garchar Maelgwn Gwynedd yng Nghaer Degannwy drwy gyfrwng ei ddawn farddonol. Daw Taliesin i’r gaer a datgan ar gân ei fwriad i ryddhau Elffin, yna daw tymestl fawr i godi ofn ar y brenin a’i lu: O’r achos, J peris y brenin gyrchu Elffin o’i garchar ar vryse a’i osod ef garbronn Taliesin. Ynn [y] lle a’r amser J dywedir gannu ohonaw ef gerdd nees agori o’r geuynn oddi am i draed ef, yr hyn ynn wir J’m ttyb J y mae yn dra [a]nnodd J neb gredu bod yr ysdori honn ynn wir (YT 79 (llinellau 496–500)). Gw. hefyd 36n (y ddau nodyn).

36 A gyrchodd meistr o garchar  Cf. y fersiwn o chwedl Taliesin a gofnodwyd gan Elis Gruffydd, YT 79 (llinellau 496–7) peris y brenin gyrchu Elffin o’i garchar; 35n a 36n isod.

36 meistr  Er mai cyfeiriad digon amhersonol at noddwr chwedlonol y bardd Taliesin a geir yma, mae’n amlwg mai Elffin fab Gwyddno Garanhir a olygir (gw. WCD 237–8). Diddorol nodi mai meistr a ddefnyddir yn gyson yn y fersiwn o chwedl Taliesin a gofnodwyd gan Elis Gruffydd (gw., er enghraifft, YT 82 (llinellau 580–1) Ac ynn ol daruod J Daliesin dynnu J veisdyr ynn hrydd o’i garchar). Cf. 35n a 36n uchod.

39 llaw  Gw. GPC 2104 d.g. llaw¹ (b) ‘awdurdod, rheolaeth’.

41 myn y tân  Cf. Llywelyn Goch y Dant yn llinellau agoriadol ei gywydd yn ymateb i farwnad a ganodd Hywel Dafi i Ieuan ap Hywel Swrdwal, Bowen a Rowlands 1954–5: 109 (llinellau 1–2) Y mae’n y tir (myn y tân), / oes, Hywel, eisiau Ieuan; hefyd GLGC 16.39–40 Myn y tân maent hwy / o Gaer i lan Gwy; GDID XI.55–6 Llin ach Llywelyn Fychan / Y maent hwy oll, myn y tân.

43 ac a wnaeth  Rhag ofn fod y gynulleidfa’n amau’n ormodol allu Guto i iacháu Hywel drwy rym ei eiriau, fe’u hatgoffir yn gynnil yma iddo fod yn llwyddiannus yn y gorffennol. Tybed a yw’n cyfeirio at y cywydd a ganodd i ymbil ar y Grog yng Nghaer (cerdd 69) ar ran Dafydd ab Ieuan ap Llywelyn, ynteu at y cywydd mawl (cerdd 81) i Siân Bwrch o’r Drefrydd am ei gofal i’r bardd ei hun hyd yn oed.

47–8 Silin … / Sant  Mae’n eglur pam yr enwir Silin yn gyntaf ar y rhestr hon o seintiau a fyddai’n cynorthwyo Hywel gan fod ei gartref o fewn tafliad carreg i eglwys enwog pentref Llansilin yng nghwmwd Cynllaith (gw. 15n). Nid yw’n eglur i ba sant y cysegrwyd yr eglwys yn wreiddiol, ond deil Bartrum yn WCD 588 ei bod yn debygol fod sant brodorol o’r enw Silin wedi ei gymathu â Giles (sef nawddsant eglwys blwyf Wrecsam) er yn gynnar yn ei hanes. Ymddengys fod clas Geltaidd wedi ei sefydlu yn Llansilin cyn i eglwys gael ei hadeiladu yno, ac mae’n debygol iawn i luoedd Harri o Fynwy losgi’r eglwys pan ddinistriwyd llys Owain Glyndŵr yn Sycharth ac, yn ôl pob tebyg, dŷ Moeliwrch ganddynt ym mis Mai 1403. Fe’i hailadeiladwyd, fel tŷ Moeliwrch, yn ystod y bymthegfed ganrif. Ymhellach, gw. Hubbard 1986: 241–2; Baines et al. 2008: 559; LBS iv: 203–6; WCD 588–9.

48 swyna  Ar y swynion a laferid rhag gwahanol beryglon, gw. Roberts 1964–6.

49 Oswallt, fireinwallt frenin  Roedd Oswallt (Oswald) fab Æthelfrith yn frenin Northumbria rhwng 603/4 a 642. Fe’i lladdwyd mewn brwydr yn erbyn Penda, brenin paganaidd Mercia, a lluoedd y Brythoniaid (neu’r Cymry erbyn y cyfnod hwnnw) mewn man a elwir Maserfelth gan Bede a Cogwy, yn bennaf, mewn ffynonellau Cymraeg (cf. GCBM i, 3.118n). Uniaethwyd y fan hon â Chroesoswallt, ond ceir dadleuon hefyd o blaid lleoli’r frwydr yn swydd Gaerhirfryn neu Lindsey. Torrwyd ei gorff yn ddarnau gan Benda a’u gosod ar bolion, gan roi sail i’r enwau Cymraeg a Saesneg (Oswestry, ‘Oswald’s tree’) ar y dref. Fel yn achos Silin yn llinellau 47–8n, mae’n debygol y cyfeirir ato yma yn sgil agosrwydd y dref y coffeir Oswallt yn ei henw at gartref Hywel ym Moeliwrch. Ymhellach ar y sant, gw. DNB Online s.n. St Oswald; WCD 514; Koch 2006: 1401–2. Ni wyddys am unrhyw draddodiadau arbennig ynghylch ei wallt, a’r tebyg yw mai ar sail y gynghanedd y cyfeirir ato.

51 Mair a’th ir â myrr a thus  Yn sgil enwi Mair Fadlen yn llinell 25 (gw. y nodyn) y tebyg yw mai at Fair Fagdalen y cyfeirir yma eto. Gyda pheraroglau ac eneiniau y bwriadai Mair Magdalen ac eraill drin corff Iesu wedi’r croeshoeliad yn ôl Marc a Luc, ac ni fanylir ymhellach arnynt. Yn Ioan nodir bod corff Iesu wedi ei drin â myrr ac aloes yn gymysg gan ŵr o’r enw Nicodemus cyn ei roi i orwedd yn y bedd, ac ni chyfeirir at fwriad y merched i’w lanhau. A chymryd yr uniaethid gan Guto Fair Fagdalen a’r Fair a eneiniodd draed Iesu ym Methania, gall mai at y peraroglau hynny y cyfeirir yma, onid yn syml at y Fair honno heb fod ganddi gyswllt â Mair Magdalen. Posibilrwydd gwahanol yw mai at y Forwyn Fair y cyfeirir, ac at hanes y sêr-ddewiniaid yn ymweld â Iesu adeg ei enedigaeth yn ôl Mathew 2.11, ‘Daethant i’r tŷ a gweld y plentyn gyda Mair ei fam; syrthiasant i lawr a’i addoli, ac wedi agor eu trysorau offrymasant iddo anrhegion, aur a thus a myrr.’ Cysegrwyd iddi eglwys yng Ngherrigydrudion ar y cyd â Ieuan Gwas Badrig (gw. 55n Ieuan o Wanas).

52 Marthin  Martin o Tours yng Ngâl a fu farw yn 397 (gw. ODCC³ 1050). Cysegrwyd iddo eglwys Llanfarthin i’r dwyrain o’r Waun yn Swydd Amwythig heddiw (gw. WATU 118 a 304).

53 dyrwyf  Nid yw’r ystyr yn eglur. Awgrymir yn betrus mai dy- + rhwyf ydyw, sef ‘gormodedd gwael, syrffed’ (gw. GPC 1113 d.g. dy-² ‘rhagddodiad’ gyda grym negyddol yma, 3114 d.g. rhwyf³ ‘gormodedd, ?digonedd’). Ymddengys y dilynodd GGl dyrrwyf y sillafiad a geir ar gyfer gair gwahanol, o bosibl, ym marwnad Iorwerth ab y Cyriog gan Sefnyn yn Llyfr Coch Hergest (gw. J 111, 1261 dysc dyrrvyf adysc diryuedavd; GSRh 2.10 Dysg ddyrrwyf addysg ddiryfeddawd, ‘Addysg ryfeddol [ei threfn sy’n] ddysgeidiaeth gorfodaeth’). Mae ystyr y gair yn yr aralleiriad a ddyfynnir yma’n seiliedig ar GPC 1147 d.g. dyrrwyf ‘cymhelliad, anogaeth, gorfodaeth’, sy’n seiliedig ar ddehongliad petrus o ran ffurfiad y gair: ?dyr- (nas ceir yn GPC) + rhwyf ‘brenin, arglwydd, rheolwr’. Dim ond tair enghraifft o’r gair a geir yn GPC, sef, yn gyntaf, yr uchod o gerdd Sefnyn, yn drydydd yr enghraifft hon gan Guto, ac yn ail o farwnad Heilyn ap Dwywg gan Gynddelw Brydydd Mawr (gan ddilyn orgraff Llawysgrif Hendregadredd, LlGC 6680B, 69) GCBM i, 28.33 Kwynwyf o dyrwyf, o dyraur – annyan ‘Boed i mi alaru oherwydd gorfodaeth, oherwydd [fy] natur angerddol’. Cf. enghraifft arall mewn cywydd gan Iolo Goch i ddiolch am farch, GIG XIII.45 Pe dda’r hyn, derwyn dyrrwyf. Cyfeddyf golygydd GIG nad yw’r ystyr yn eglur (gw. ibid. 252–3), ond dadleuir mai ffurf cyntaf unigol presennol dibynnol dyrru sy’n gweddu orau yno (gw. IGP 54 ‘what good is this, may I urge fiercely’; GPC 1147 d.g. dyrraf ‘gyrru, cymell neu orfodi (i fynd), gwthio, gyrru allan’). Gall fod enghraifft arall mewn cywydd gan Ieuan Fychan ab Ieuan i ofyn cwrwgl gan Siôn Eutun, er nas ceir yn y golygiad diweddaraf o’r cywydd hwnnw (gw. GMRh 9.19 Er hyd y bwyf, di-rwyf dro; gthg. LlGC 3050D, 208 yr hyd y bwyf dyrwyf dof). Pe bai modd dadlau mai dyrrwyf a geid yn wreiddiol yn achos y gerdd hon gan Guto, gellid naill ai ddilyn awgrym petrus GPC a derbyn ‘gorfodaeth’ yma, neu ddilyn GIG a derbyn ‘gyrraf, cymhellaf’. Nid yw ‘gorfodaeth’, fodd bynnag, yn taro deuddeg yn y cyd-destun hwn, hyd yn oed pe bai modd dibynnu ar ddehongliad petrus GPC. Mae ‘gyrraf, cymhellaf’ yn fwy addawol, ond, fel yr esbonnir yn y nodyn testunol ar y llinell hon, ceir dyrwyf yn ddieithriad yn y llawysgrifau, ac ni ddisgwylid i Guto gyfeirio at ei allu ef i iacháu Hywel yn y rhan hon o’r gerdd sy’n drymlwythog o enwau seintiau. At hynny, ategir y ffurf hon gan destun Llawysgrif Hendregadredd o gerdd Cynddelw (gw. uchod).

53–4 Gwen … / Frewy  Sef Gwenfrewi, santes a drigai yn hanner cyntaf y seithfed ganrif ac a gysylltir yn bennaf â chantref Tegeingl (gw. WATU 202). Credid iddi gael ei lladd gan dywysog o’r enw Caradog a’i hadfer gan Feuno. Cododd ffynnon iachaol o’r fan lle syrthiodd ei gwaed, ac adwaenir y gyrchfan bererindota enwog honno hyd heddiw fel ffynnon Gwenfrewi yn Nhreffynnon yng nghwmwd Cwnsyllt (gw. ibid. d.g. Holywell). Ceid capel iddi gerllaw a oedd yn eiddo i abaty Sistersaidd Dinas Basing. Arni, gw. LBS iii: 185–96; WCD 315–16; Hubbard 1986: 371–3; nodyn cefndir GIBH cerdd 9 (cywydd i ffynnon Gwenfrewi); GILlF 6.42n. Â’r modd y cyfosodir ei henw yma, cf. Huw ap Dafydd mewn cywydd i wallt merch, GHD 23.7–8 Chwaer i Wen, gymen gemaur, / Frewy, a’i gwallt o frig aur.

55 gwrthiau  Ffurf ar gwyrthiau (gw. GPC 1786 d.g. gwyrth).

55 Ieuan o Wanas  Bernir mai at Ieuan Fedyddiwr y cyfeirir yma, sef nawddsant Ysbyty Gwanas ym mhlwyf Brithdir a sefydlwyd gan Farchogion Sant Ieuan o Jerwsalem rywdro yn yr Oesoedd Canol cynnar. Ychydig o wybodaeth sydd wedi goroesi am y marchogion yng Nghymru ac nid yw’n eglur ym mhle’n union y safai eu hadeilad yng Ngwanas (gw. Silvester 1997: 63–4, 73–5; Thomas 1886: 119–20; WATU 81; ODCC³ 798–9). Awgrymir yn GGl 336 mai at sant o’r enw Ieuan Gwas Badrig o gwmwd Ceinmeirch y cyfeirir yma (ar y cwmwd, gw. WATU 39). Roedd Ieuan yn enwog am ei wyrthiau ac yn ôl LBS iii: 297, nododd Edward Lhuyd bod dyfroedd oerllyd Ffynnon Gwas Padrig yn gwella chwydd yn y pen-glin. Sefydlodd Ieuan ei gell yng Ngherrigydrudion (gw. WATU 41), lle cysegrwyd eglwys iddo ac i Fair Fagdalen (gw. LBS iii: 295–8). Gwyddai Gutun Gyriog am y cyswllt hwn rhwng y sant a’r santes, a gall fod y sylw a roir iddi hithau gan Guto yn y cywydd hwn yn arwyddocaol (gw. 25n Mair Fadlen a 51n; Jones 1927–9: 329 (llinellau 69–72)). Fodd bynnag, fel y nodir yn GGl, ni wyddys am unrhyw gyswllt rhwng y sant a Gwanas, felly haws derbyn y ddamcaniaeth honno o ystyried [g]wanas yn enw yn hytrach nac enw lle (gw. GPC 1573 d.g. gwanas ‘yn ffigyrol am un sy’n rhoi nawdd a chynhaliaeth, pendefig; dalfa, llyffethair, carchar’). Gellid ‘Ieuan sy’n hanfod o bendefig’, oherwydd gwneir defnydd o’r gair yn yr ystyr hwnnw gan Guto yn ei gywydd i Domas ap Watgyn o Landdewi Rhydderch (gw. 4.2 Tomas, post a gwanas Gwent), a cheir ach uchelwrol Ieuan yn ei fuchedd: Ieuan ap Tudur ab Elidan ab Owain Fychan ab Owain ab Edwin Frenin. A dilyn yr ail ystyr a roir i gwanas uchod, gellid ‘gwyrthiau Ieuan a’u gyr [briw a chlwyf] o garchar’, sy’n cyd-fynd â’r ddelweddaeth hualog a geir yn llinellau 35–42 a 59–60, ond sylwer bod o arall yn llinell 56 o’r glin.

56 a’u gyr  Cyfeirir at yr hyn sy’n llethu Hywel yn llinell 54 friw a chlwyf, ac, o bosibl, yn llinell 53 gwŷn a dyrwyf.

56 y grog las  Sef y Groes Sanctaidd y croeshoeliwyd Crist arni (cf. DG.net 141.4 Â’r geiriau glud i’r grog las; GSH 16.60 Garw yw gloes y Grog laswyn). Bernir mai ‘gwelw; marwol, angheuol’ yw’r ystyr fwyaf priodol (gw. GPC 1401–2 d.g. glas¹ 4 (a); cf. 58n). Canodd Guto gywydd i ymbil am iachád ar y Grog yng Nghaer (cerdd 69) ar ran Dafydd ab Ieuan ap Llywelyn.

57 Curig  Sant a drigai yng nghanol y chweched ganrif a elwid hefyd yn Gurig Lwyd neu Gurig Farchog (gw. LBS ii: 192–200; WCD 155; nodyn cefndir GHS cerdd 20, sef cywydd i Gurig gan Hywel Swrdwal, yn ôl pob tebyg). Cysegrwyd iddo fwy nac un eglwys yng Nghymru, ond mae’n debygol mai at eglwys Llangurig yng nghwmwd Arwystli y cyfeirir yma (gw. WATU 128–9). Yn ôl un fersiwn o’i fuchedd gallai adfer golwg rhywun dall, a gall mai dyna pam y’i henwir yma, ond mae’n debygol fod traddodiadau eraill amdano’n iacháu (cf. Llawdden mewn cywydd i ddymuno gwellhad i Faredudd Fychan ap Maredudd o Arddfaelog, GLl 16.27–8 Gwayw o gŵyr a gâi Gurig, / Gyr yn iach oll groen a chig). Cysylltid gweddi arbennig â Churig, sef Emyn Gurig a laferid rrac trais angav disyvyd ai elynion yn ôl copi ohoni a ddiogelwyd yn Llst 117, 251 (gw. Roberts 1964–6: 202–3).

58 croes dihenydd  Sef y Groes Sanctaidd y croeshoeliwyd Crist arni (cf. 56n y grog las).

59 Saint Lednart  Meudwy Ffrengig o’r chweched ganrif a nawddsant carcharorion (gw. ODCC³ 975–6; cf. Guto yn ei gywydd i ymbil ar y Grog yng Nghaer ar ran Dafydd ab Ieuan ap Llywelyn, 69.43–4 Galw San Lednart i’th barti, / Galw Fair, ac elïa fi). Ceid capel o’r enw St. Leonard’s de Glyn rywle ym mlwyf Gresford yn ystod yr Oesoedd Canol (gw. 69.43n).

61 cyrch at Felangell  Cyfeirir at Felangell (y chweched ganrif) y cysegrwyd iddi eglwys Pennant Melangell yng nghwmwd Mochnant Uwch Rhaeadr (gw. WATU 175). Prin iawn yw’r cyfeiriadau ati yng ngwaith y beirdd. Fe’i henwir mewn cywydd a ganodd Guto i ymbil ar y Grog yng Nghaer ar ran Dafydd ab Ieuan ap Llywelyn ac fe’i henwir ddwywaith gan Lewys Glyn Cothi (gw. 69.45; GLGC 7.43 a 149.15). Daeth yn nawddsant creaduriaid bychain yn sgil yr hanes amdani’n cuddio ysgyfarnog o dan ei gwisg rhag bytheiaid Brochfael Ysgithrog, tywysog Powys. Tybed felly ai am yr un math o ymgeledd, chwaethach unrhyw rinwedd iachusol, yr anogir Hywel i fynd ati yn y llinell hon? Pe bai’n holliach gallai’n sicr gerdded o Foeliwrch i’r eglwys ym mhen draw dyffryn Tanad, onid ar bererindod fach efallai. Ar y santes, gw. LBS iii: 463–6; WCD 466–7.

62 Cyfod, Nudd, cai fod yn iach  Cf. Lewys Glyn Cothi ar ddiwedd ei gerdd iacháu yntau i Ddafydd ap Siôn o’r Llysnewydd, GLGC 101.51–2 Cyfod, Dafydd, i rodiaw / Cilfái drum o’r clwyfau draw.

62 Nudd  Ynghyd â Mordaf Hael (gw. 7n) a Rhydderch Hael roedd Nudd Hael fab Senyllt yn un o Dri Hael Ynys Prydain (gw. TYP³ 5–7 a 464–6).

64 ni chwarddaf  Cf. 21–2 Och wirDduw, mi a chwarddwn / Ped fai [rhwymyn] ar rai ar a wn!

Llyfryddiaeth
Baines, M., Davies, J., Jenkins, N. a Lynch, P.I. (2008) (goln.), Gwyddoniadur Cymru yr Academi Gymreig (Caerdydd)
Bowen, D.J. a Rowlands, E.I. (1954–5), ‘Ymryson rhwng Hywel Dafi a Beirdd Tir Iarll’, LlCy 3: 107–14
Cartwright, J. (1999), Y Forwyn Fair, Santesau a Lleianod: Agweddau ar Wyryfdod a Diweirdeb yng Nghymru’r Oesoedd Canol (Caerdydd)
Gruffydd, W.J. (1909) (gol.), Y Flodeugerdd Newydd (Caerdydd)
Hubbard, E. (1986), The Buildings of Wales: Clwyd (Denbighshire and Flintshire) (London)
Huws, B.O. (1995), ‘Astudio Genres y Cywydd’, Dwned, 1: 67–87
Huws, B.O. (2001), ‘Y Bardd a’i Noddwr yn yr Oesoedd Canol Diweddar: Guto’r Glyn a Hywel ab Ieuan Fychan o Foeliwrch’, G.H. Jenkins (gol.), Cof Cenedl XVI (Llandysul), 1–32
Jones, D.G. (1927–9), ‘Buchedd Mair Fadlen a’r Legenda Aurea’, B iv: 325–39
Koch, J.T. (2006) (ed.), Celtic Culture, a Historical Encyclopedia (Oxford), IV
Metzger, B.M. and Coogan, M.D. (1993) (eds.), The Oxford Companion to the Bible (Oxford)
Roberts, B.F. (1964–6), ‘Rhai Swynion Cymraeg’, B xxi: 197–213
Scourfield, N. (1992), ‘Gwaith Ieuan Gethin ac Eraill’ (M.Phil. Cymru [Abertawe])
Silvester, R.J. (1997), ‘The Llanwddyn Hospitium’, Mont Coll 85: 63–76
Thomas, D.R. (1886), ‘Merionethshire Six Hundred Years Ago’, Arch Camb: 108–20

Following Huws’s (1995: 76) classification of the genres of the cywydd, this poem for Hywel ab Ieuan Fychan of Moeliwrch belongs to the genre of healing poems. Indeed, this may be one of a small number of healing poems which explicitly outlines its rationale (if not the most successful of its kind), namely that the poem itself could be beneficial to its patron. It is comparable to Lewys Glyn Cothi’s poem to heal Dafydd ap Siôn of Llysnewydd’s leg, where the poet refers to the ability of a host of poets (including himself) to work together in the interest of their patron’s health (see GLGC 101.21–4):

Chwe bardd yn holliach a bair,
o’u chwe dysg, iacháu d’esgair …
myn y nos, minnau a wnaf
swyn well, os hyn a allaf;
offrwm a wn o ffrâm wŷdd
iddaw, Gïwg, ddau gywydd.

‘Six poets with their six branches of learning will cause your leg to heal entirely … I swear by the night, I’ll make a better spell, if this I can; I know an offering for him, Cïwg, from the frame of a weaver of songs, two cywyddau.’

Llawdden also composed a poem to wish good health to Maredudd Fychan ap Maredudd of Arddfaelog when he injured his leg: Dy feddyg, na wnaed faddau / Aur a cherdd er dy iacháu ‘Your doctor, may he not dismiss gold and a poem in order to heal you’ (GLl 16.13–14). He refers to a similar poem composed for Hywel Sele ap Meurig Llwyd of Nannau after he fell from his horse and injured his leg. The poem survives in one manuscript copy only and is attributed to Llywelyn Goch ap Meurig Hen, although it may well have been composed by the poet Gruffudd Llwyd (see GLlG 97). The poem for Hywel Sele also contains a brief reference to a poem’s ability to physically help its patron (see ibid. Atodiad.35–42). It may be significant that Guto was also moved to compose a poem in order to heal a leg injury when he sang for Hywel of Moeliwrch. Was this kind of injury extremely common or was it simply more effective for a poet to compose a healing poem for an injury that would almost always heal with time? It may be significant that Taliesin’s muse broke the shackles on Elffin’s feet (see below), a tale that formed the most well-known precedent for the poets’ verbal healing, cf. Ieuan Gethin in his poem for Owain Tudur, when he was in Newgate prison, see Gruffydd 1909: 119–22; Scourfield 1992: 15–16).

Guto greets Hywel in the opening line and immediately states his deep empathy with his patron (lines 1–10). In line with poetic convention Guto claims that he cannot sleep following Hywel’s accident and that his own health fluctuates in line with Hywel’s. This theme is then expanded to include people who live near Moeliwrch and then the whole world before Guto stresses the effect of the whole ordeal on the poets and on himself more than anyone (11–18). It is a shame that a patron as generous as Hywel has a bandage on his leg and, as Huws (2001: 20) notes, Guto characteristically adds on a playful note that he would not lose any sleep if there was a bandage on some other patrons whom he knew (19–22).

Next, Guto focuses on his plan to heal Hywel as he refers to Hippocrates’s medicinal renown in connection with someone named Dafydd and then Mary Magdalene in connection with Hywel’s wife, Elen daughter of Dafydd (23–30). Elen’s care for her husband as an ideal portrayal of a patron’s wife is comparable to Guto’s praise poem (poem 81) for Joan Burgh of Wattlesborough, who cared for Guto when he was ill. It seems that Elen’s role is referred to again in a proverbial context in the next four lines (31–4), where Guto emphasizes the importance of the summer months in terms of surviving the winter. A patron’s wife would often be required to keep a variety of beneficial foods, such as fruit and vegetables which could be grown close to the home, and, as is clearly seen in Guto’s poem for Joan Burgh, the most beneficial medicine on offer was often the foods that she could provide at a feast. Huws (2001: 22) argues that a noblewoman would tend to the vegetable garden so that she could make ointments and medicines to cure all kinds of aches and wounds. Guto may be referring to Elen’s ability to make the best of the summertime so that when the dire winter months came there would be plenty of foods stocked at Moeliwrch.

Guto offers a different kind of medicine in the next part of the poem (35–42), namely the poem’s ability to heal. He refers to Taliesin’s feat of releasing his patron, Elffin fab Gwyddno, from jail and declares that he will release Hywel from his pain by the same means. Guto makes metaphorical use of the tale before arguing that plenty of other men have also been healed with the power of a poem. Unlike Llawdden in his healing poem (see above), Guto does not refer to another poem composed for a different patron as a model. His only point of reference is Taliesin’s achievement which, although only directly relevant to this poem as a metaphor, provides a far older model than any example that Guto could have used from his own time. Indeed, the power attributed to Taliesin’s words is a pivotal part of the power attributed to a healing poem as a genre and in fact to medieval poetry in general, for it reflects the power of words that belonged to poets (or possibly seers) in Celtic society. Huws (2001: 23) has argued that it is, therefore, not surprising to find that the persona of a fifteenth-century poet who claimed that his poem could heal his patron retained a degree of supernatural virtue. (Further on this theme, see YT 10–17.)

Nevertheless, in case his poem is ineffective, Guto calls on the assistance of saints and other religious figures in the last part of the poem (43–64). Note that Guto allocated lines 39–40 to the task of convincing his audience that his poem is up to the job but then admits that there is a possibility that it could be ineffectual, as if the nature of his message was slightly too pagan and that he felt the need to draw his audience’s attention to as many religiosos as possible before concluding (cf. Elis Gruffydd’s suspicious remarks on his version of the tale of Taliesin, see 35n). Christ and nine saints are named, and it may be significant that four of the saints are associated with churches in the Marches near Llansilin and the other five with churches not far from the vicinity:

• St Silin – Llansilin in the commote of Cynllaith (47–8n);
• St Oswald – Oswestry in Shropshire (49n);
• Mary Magdalene – Cerrigydrudion in the commote of Is Aled (51n);
• St Martin – St Martin’s in Shropshire (52n);
• St Winifred – Holywell in the commote of Coleshill (53–4n);
• St John – Gwanas in the commote of Tal-y-bont (55n);
• St Curig – Llangurig in the commote of Arwystli (57n);
• St Leonard – unknown location in the commote of Maelor Gymraeg (59n);
• St Melangell – Pennant Melangell in the commote of Mochnant Uwch Rhaeadr (61n).

Yet, attributing power to religious words was a very natural continuation of the practice of attributing power to a poet’s words. Huws (2001: 23) makes the point that protection against or cure for disease was often sought by reciting an incantation or prayer as well as seeking a holy relic on a pilgrimage. Guto more or less recites his own incantation or prayer in the poem’s conclusion, and one cannot help but feel the potency of the strong commands he issues in the penultimate couplet. In the last line Guto refers back to the opening lines as he reiterates the fact that he will not be happy again until his patron is completely healthy.

Date
There is scarcely any evidence in the poem itself that could aid its dating. Guto may be referring to Dafydd Cyffin in line 23 (see the note), and if so the poem was composed before his death not long before 28 April 1462, when his successor was appointed parson of the church of Llanrhaeadr-ym-Mochnant. It is possible that the poem belongs to the same period as Guto’s other two poems for Hywel, namely between c.1435 and c.1450 (see poems 90 and 91). An early date is supported by the relatively low percentage of cynganeddion croes (see below).

The manuscripts
There are 23 manuscript copies of this poem. Its manuscript tradition is almost identical to that of Guto’s poem of praise on the occasion of rebuilding Hywel’s court at Moeliwrch (poem 90), and the edition is similarly based on the texts of LlGC 8497B and LlGC 17114B, although Pen 75 and Pen 103 were also consulted.

Stemma

Previous edition
GGl poem XLIV.

Metre and cynghanedd
Cywydd, 64 lines.
Cynghanedd: croes 47% (30 lines), traws 23.5% (15 lines), sain 23.5% (15 lines), llusg 6% (4 lines).

1–4 Hywel … / / Fab Ieuan … / Fychan  Hywel ab Ieuan Fychan, the patron.

7 Mordaf  Along with Nudd Hael (see 63n Nudd) and Rhydderch Hael, Mordaf Hael (‘the Generous’) son of Serfan was one of the Three Generous Men of the Island of Britain (see TYP³ 5–7 and 451–2).

10 cymal  Hywel’s injured ‘joint’ (see GPC 753 (a)).

11 prid  See GPC 2882 (b) ‘involving loss or sacrifice, dearly-bought’.

11 cyffredin  See GPC 731 1 ‘the common people, commonalty’.

14 padelleg  See GPC 2666 ‘kneecap, patella’.

15 Moelyrch  Hywel’s home which stands to this day on the eastern slopes of Gyrn Moelfre about half a mile north-west of the village of Llansilin in the commote of Cynllaith (see WATU 54 and 322). It was in all likelihood destroyed by English forces during the revolt of Owain Glyndŵr following Ieuan Fychan’s support for Owain. For Guto’n poem of praise for the court when it was rebuilt during the second quarter of the fifteenth century, see poem 90 and its note on line 11n Moelyrch. Hywel may well have fallen and injured his leg on the steep slopes surrounding Moeliwrch.

16 mintai a’i cyrch  ‘A host frequents it’, namely Hywel’s home at Moeliwrch (see 15n).

17 Trist fu’r glêr tros dy fawr glwyf  ‘The minstrels were sad for your great wound’. Cf. Guto in his poem on the illness of Abbot Rhys of Strata Florida, 5.64 Dros dy glwyf mae’n drist y glêr ‘the poets are sad because of your malady’.

19 yr hael  Guto may be referring to ‘the generous man’ in a general sense, yet it is more likely that he is referring to Hywel.

21 mi a chwarddwn  ‘I’d laugh’. Cf. 64 Ni chwarddaf, oni cherddy ‘I won’t laugh, unless you can walk’.

23 Ipocras  A Welsh form of Hippocrates (c.469–399 B.C.), the most renowned physician of the ancient world (see ODCC³ 710–11). For other references to him in medieval poetry, see GLl 16.10 o grefft Ipográs ‘of Hippocrates’s craft’; GLGC 32.26 a gwin bywiog graens a gwin Ipocrás ‘and grapes’ vibrant wine and Hippocrates’s wine’, 101.49 Ai gwaeth fo nog Ipo’r gwin ‘is he less of a physician than Hippocrates of the wine?’, 137.35 nid un meddyg cryg ac Ipocrás ‘a harsh physician is not the same as Hippocrates’, 182.31 Ipocrás fab cywir iawn ‘Hippocrates was a very virtuous man’; GGM 3.37 Ipo gynt anap a gâi ‘a misfortune would befall Hippocrates of yore’ (Ieuan Dyfi); GHCLl 63.28 Merch Ipo wyd â chap aur ‘you’re Hippocrates’s daughter with a golden cap’ (Ieuan Dyfi); GLMorg 72.4 Pen pêr ail Ipo’n parhau ‘a fair head continuing like a second Hippocrates’.

23 Dafydd  His identity is unclear. The fact that Guto compares Mary Magdalene with Hywel’s wife, Elen daughter of Dafydd, in lines 25–30 suggests that Dafydd, who is compared with Hippocrates (see 23n above), was also a member of the family. According to the genealogical tracts Hywel did not have a brother or a son named Dafydd, yet one of two of Hywel’s sons addressed in a praise poem by Hywel Cilan, namely Ieuan and Hywel, does not appear in the tracts (see GHC XV.31–6). WG2 ‘Bleddyn ap Cynfyn’ 10C notes that Hywel had a son named Badi of Overton, a daughter named Myfanwy and another son, Ieuan, who inherited Moeliwrch, therefore more than one of Hywel’s sons may have been lost from the existing genealogy. Another possibility is that Guto is referring to Dafydd Cyffin ab Iolyn, Hywel’s cousin for whom Guto composed a praise poem (poem 94) in his court at Llangedwyn (the editor wishes to thank Dr Bleddyn Owen Huws for this suggestion). Dafydd Cyffin was certainly a very learned man who could easily be compared with Hippocrates. Yet, another possibility is that Dafydd was a professional physician in his own right. Cf. a vague reference to a physician named Dafydd in Lewys Glyn Cothi’s healing poem for Dafydd ap Siôn of Llysnewydd, GLGC 101.47–50 Ufudd fydd Dafydd feddig / a’i lysiau bro, glas eu brig. / Ai gwaeth fo nog Ipo’r gwin / a’i dredoedd yd, ŵyr Odwin? ‘Dafydd the physician will be willing with his local herbs, green their tops. Is he less of a physician for you with his treatments than Hippocrates of the wine, Odwin’s grandson?’ (Dafydd Feddig may be a better reading). It may be of significance that Hippocrates is named in connection with a man named Dafydd in both Lewys’s and Guto’s poems.

25 Mair Fadlen  Mary Magdalene from the city of Magdala on the coast of Galilee, an important follower of Christ, if not the most important of all (see ODCC³ 1056; Metzger and Coogan 1993: 499). Cf. Guto in his poem of thanks to Joan Burgh of Wattlesborough, 81.21–2 Mawr fu udlef Mair Fadlen, / Meddyges a santes wen ‘great was Mary Magdalene’s cry, a nurse and a pious saint’, and Tudur Penllyn in a poem of praise for Lowri daughter of Hywel of Plasiolyn, GTP 13.27–30 Odd yno llunio i’m llên / Yr wyf awdl i Fair Fadlen – / Seren wrth asen Iesu, / Santes a’i feddyges fu ‘from that place I’m fashioning for my learning an awdl for Mary Magdalene – a star near Christ’s rib, she was His saint and nurse’. According to Mark 16.1 Mary Magdalene, Mary mother of James and Salome went to Christ’s tomb to anoint his body with spices, and the same trio may possibly be referred to in Luke 23.56 and 14.1 although they are not named. According to John 19.39–40 it was Nicodemus who anointed Christ’s body, bringing with him ‘a mixture of myrrh and aloes, about a hundred pound weight’ to bind the body, along with ‘linen cloths with the spices, as the custom of the Jews is to bury’. No other gospel refers specifically to the act of anointing the body, yet John makes no reference to Mary Magdalene. Guto may therefore be referring to the Mary who anointed Christ’s feet at Bethany with ‘a pound of ointment of spikenard, very precious … and wiped his feet with her hair’ (John 12.3). It is no longer believed that this Mary was Mary Magdalene, yet Syr Dafydd Trefor certainly believed that Mary of Bethany and Mary Magdalene were one and the same person: Mair Fadlen a hi’n bennoeth / I ginio Duw gwyn y doeth / I ’mwrthod â’i phecodau, / ’E fu dda i hon ufuddhau ‘Mary Magdalene, bare-headed, came to holy Christ’s supper in order to renounce her sins, it was a good thing that she obeyed’ (see GSDT 2.53–6). So, too, Gutun Cyriog: Du law hallt a wylai hon / Oi golwg uwch y galon / Wylo ar ei draed alwyn / A wnâi’r Fair wen er ei fwyn / Golchi traed Crist yn ddistaw / A’r dagrau’n llynnau ’mhob llaw / Pleth felen Mair Fadlen fu / Naws iechyd yn eu sychu / A rhoi cusanau yn rhwydd / I’w ddeudroed o ddiwydrwydd / Dawn addwyn a’i dwy neddair / Elïo mab olau Mair ‘This woman wept black, salty rain from her visage above the heart. The holy Mary would weep a gallon on His feet for His sake, washing Christ’s feet silently with the tears like lakes in every hand. Mary Magdalene’s yellow plait dried Him, good health’s nature, and she gave kisses freely to His two feet through diligence, fair blessing, and with her two hands, anointing Mary’s radiant Son’ (see Jones 1927–9: 328 (lines 9–20)). Note that Guto also refers to Mary Magdalene’s eli ‘ointment’ which made [m]eddyginiaeth gu ‘a loving medication’. Dafydd Nanmor also refers to her in connection with her hair in his praise poem for Marged daughter of Siancyn, first wife of Rhys ap Maredudd of Tywyn: Meddyges gynt i’r Iesu, / Mair Fadlen walld felen fv. / Eli ar i welïav / A roes hon er i howsav ‘Mary Magdalene of the golden hair was a nurse for Christ of yore. This woman put ointment on His wounds in order to relieve them’ (see DN IV.53–6). It is therefore likely that Guto is also referring to the story of Mary anointing Christ’s feet at Bethany and to the belief that she was indeed Mary Magdalene. See further Cartwright 1999: 176n44. (Note that ‘Buchedd Mair Fadlen’, the Life of Mary Magdalene, deals only with the apocryphal story of her life following the resurrection, see Jones 1927–9: 330–7.)

25 Elen  Elen daughter of Dafydd ab Ieuan of Arwystli, Hywel’s wife. In genealogical notes by John Davies written next to Thomas Wiliems’s copy of Guto’s praise poem to Moeliwrch (poem 90) in LlGC 8497B she is called Elen Velen o Voeliwrch ‘Yellow-haired Elen from Moeliwrch’. This description may have been taken from a lost poem of praise for her, possibly by Guto, as it is a perfect seven syllable line of cynghanedd sain.

27 Eli meddyges Iesu  ‘Jesus’s nurse’s ointment’, namely Mary Magdalene’s, who is named in line 25n Mair Fadlen. Guto may be referring to the spices and ointment prepared by Mary and others for anointing Christ’s body after the crucifixion, or the ointment used by Mary of Bethany (who was thought to be Mary Magdalene) to wash Christ’s feet (see 51n).

30 Elen  See 25n Elen.

35 Taliesin  The poet of the legends which are generally believed to have been based upon the renown of the sixth-century poet Taliesin who praised Urien fab Cynfarch and Owain his son of Rheged (see TYP³ 500–3). The earliest copy of the legend of Taliesin was written by Elis Gruffydd during the first half of the sixteenth century, which tells how Taliesin succeeded in releasing his patron, Elffin fab Gwyddno Garanhir, from Maelgwn Gwynedd’s prison in Caer Degannwy with the power of his poetry. Taliesin arrives at the castle and proclaims in a poem his intention to release Elffin, upon which he conjures a great tempest to frighten the king and his host. Gruffydd expressed his doubts concerning the validity of Taliesin’s feat: J’m ttyb J y mae yn dra [a]nnodd J neb gredu bod yr ysdori honn ynn wir ‘in my opinion it is very difficult for anyone to believe that this story is true’ (see YT 79 (lines 496–500)). See also 36n (both notes).

36 A gyrchodd meistr o garchar  ‘Sought a master from prison’. Cf. the version of the legend of Taliesin written by Elis Gruffydd, YT 79 (lines 496–7) peris y brenin gyrchu Elffin o’i garchar ‘the king ordered Elffin to be brought from his prison; 35n and 36n below.

36 meistr  Although ‘master’ is a somewhat impersonal description of Taliesin’s patron, there is no doubt that Guto is referring to Elffin fab Gwyddno Garanhir (see WCD 237–8). It may be noteworthy that meistr is used consistently in the version of the legend of Taliesin written by Elis Gruffydd (see, for example, YT 82 (lines 580–1) Ac ynn ol daruod J Daliesin dynnu J veisdyr ynn hrydd o’i garchar ‘And after Taliesin pulled his master free from his prison’). Cf. 35n and 36n above.

39 llaw  See GPC 2104 s.v. llaw¹ (b) ‘authority, control’.

41 myn y tân  ‘I swear by the fire’. Cf. Llywelyn Goch y Dant in the opening lines of his poem in response to Hywel Dafi’s elegy for Ieuan ap Hywel Swrdwal, Bowen a Rowlands 1954–5: 109 (lines 1–2) Y mae’n y tir (myn y tân), / oes, Hywel, eisiau Ieuan ‘Hywel, I swear by the fire, yes, there’s a need for Ieuan in the land’; also GLGC 16.39–40 Myn y tân maent hwy / o Gaer i lan Gwy ‘I swear by the fire, they’re from Chester to the banks of the river Wye’; GDID XI.55–6 Llin ach Llywelyn Fychan / Y maent hwy oll, myn y tân ‘They’re all of the lineage of Llywelyn Fychan’s ancestry, I swear by the fire.’

43 ac a wnaeth  ‘And it has’. In case his audience doubted Guto’s ability to heal Hywel with his poem, he reminds them subtly that he had succeeded in healing patrons in the past. He may be referring to his poem to supplicate for a cure to the Rood at Chester (poem 69) on behalf of Dafydd ab Ieuan ap Llywelyn, or maybe his poem of praise (poem 81) for Joan Burgh when she cared for Guto.

47–8 Silin … / Sant  St Silin is named first in this list of saints who would help Hywel as his court at Moeliwrch is located within a stone’s throw of the church of Llansilin in the commote of Cynllaith (see 15n). It is unclear exactly which saint is commemorated in the church’s name, but Bartrum (WCD 588) argues that traditions involving a native saint named Silin were assimilated with St Giles (the patron saint of the parish of Wrexham) at an early date. It seems that a Celtic clas was founded at Llansilin before the church was built and it is very likely that the church was burnt by the supporters of Henry of Monmouth when Owain Glyndŵr’s home at Sycharth, as well as Moeliwrch itself (in all likelihood), were destroyed in May 1403. The church was rebuilt, as was Moeliwrch, during the fifteenth century. See further Hubbard 1986: 241–2; Baines et al. 2008: 506; LBS iv: 203–6; WCD 588–9.

48 swyna  ‘To cast a spell’. On incantations uttered against various ailments, see Roberts 1964–6.

49 Oswallt, fireinwallt frenin  ‘St Oswald, beautifully haired king’. Oswald son of Æthelfrith was king of Northumbria between 603/4 and 642. He was killed in a battle against Penda, the pagan king of Mercia, and a British host (or possibly Welsh by that time) in a place called Maserfelth by Bede and mainly Cogwy in Welsh sources (cf. GCBM i, 3.118n). This place was identified as Oswestry, although the battle may have been fought in Lancashire or Lindsey. Oswald’s body was cut into pieces and placed on stakes, which gave both the Welsh (Croesoswallt, ‘Oswallt’s cross’) and English names for the town (Oswestry, ‘Oswald’s tree’). As with St Silin in lines 47–8n it is likely that Guto chose to name St Oswald as Oswestry was not far from Hywel’s court at Moeliwrch. Further on the saint, see DNB Online s.n. St Oswald; WCD 514; Koch 2006: 1401–2. There are no recorded traditions concerning his hair, and the reference to it here is mainly due to the cynghanedd.

51 Mair a’th ir â myrr a thus  ‘Mary will anoint you with myrrh and frankincense’. As Mair Fadlen ‘Mary Magdalene’ is named in line 25 (see the note), it is likely that she is also referred to in this line. According to Mark and Luke, Mary Magdalene and others intended to anoint Christ’s body with spices and ointments following the crucifixion, and no further mention is made of them. No mention is made of the women in John, where it is noted that Christ’s body was anointed with a combination of myrrh and aloes by a man named Nicodemus before Christ was placed in the tomb. If Guto believed that Mary Magdalene and Mary of Bethany were one and the same, he may be referring to the ointment used by the latter to wash Christ’s feet, if not simply to this Mary with no connection to Mary Magdalene. Another possibility is that he is referring to the Virgin Mary and to the story of the three wise men visiting Christ at his birth in Matthew 2.11, ‘And they came into the house and saw the young child with Mary his mother, and they fell down and worshipped him, and opening their treasures they offered unto him gifts, gold and frankincense and myrrh.’ A church was dedicated both to her and to St Ieuan Gwas Badrig (‘Patrick’s Servant’) at Cerrigydrudion.

52 Marthin  St Martin of Tours in Gaul who died in 397 (see ODCC³ 1050). A church was dedicated to him at St Martin’s, located east of Chirk in modern-day Shropshire (see WATU 118 and 304).

53 dyrwyf  The meaning is unclear. It is tentatively suggested that it means ‘unwanted excess, surfeit’, dy- + rhwyf (see GPC 1113 s.v. dy-² a ‘prefix’ with a negative meaning in this context, 3114 s.v. rhwyf³ ‘excess, ?plenty’). It seems that GGl dyrrwyf followed the spelling of a different word, possibly, used in Sefnyn’s elegy for Iorwerth ab y Cyriog in the Red Book of Hergest (see J 111, 1261 dysc dyrrvyf adysc diryuedavd; GSRh 2.10 Dysg ddyrrwyf addysg ddiryfeddawd, ‘A remarkable education which is a doctrine of compulsion’). The meaning of the word in the citation is based on GPC 1147 s.v. dyrrwyf ‘incentive, incitement, inducement, compulsion’, which is based on a tentative interpretation of its formation: ?dyr- (which is not given an entry in GPC) + rhwyf ‘king, lord, ruler’. Only three examples are shown, namely first (in chronological order) the above by Sefnyn, thirdly the present example by Guto and secondly from Cynddelw Brydydd Mawr’s elegy for Heilyn ap Dwywg (following the orthography of the Hendregadredd Manuscript, LlGC 6680B, 69) GCBM i, 28.33 Kwynwyf o dyrwyf, o dyraur – annyan ‘May I grieve because of compulsion, because of my passionate nature’. Cf. another example in a poem of thanks for a horse by Iolo Goch, GIG XIII.45 Pe dda’r hyn, derwyn dyrrwyf. The editor of GIG admits that the meaning of dyrrwyf is unclear (see ibid. 252–3), yet he argues for the first singular present subjunctive form dyrru (see IGP 54 ‘what good is this, may I urge fiercely’; GPC 1147 s.v. dyrraf ‘to drive, force or compel (to go), push, thrust’). There may be another example in Ieuan Fychan ab Ieuan’s poem to request a coracle from Siôn Eutun, although it does not appear in the most recent edition of his work (see GMRh 9.19 Er hyd y bwyf, di-rwyf dro ‘as long as I live, an oar-less journey’; contrast LlGC 3050D, 208 yr hyd y bwyf dyrwyf dof ‘as long as I live ?I urge fiercely and come’). If the reading dyrrwyf were possible in Guto’s line there would be two possible meanings, namely ‘compulsion’ in line with GPC or ‘I drive/compel’ in line with GIG. Nonetheless, ‘compulsion’ does not seem to strike the right note in this context, even if the interpretation shown in GPC is sound. The meaning ‘I drive/compel’ is more promising, yet the reading shown in every manuscript is dyrwyf, not dyrrwyf, and furthermore it is unlikely that Guto would refer to his own ability to heal Hywel in this part of the poem, which is full of saints’ names. Moreover, dyrwyf is also shown in the Hendregadredd text of Cynddelw’s poem (see above).

53–4 Gwen … / Frewy  St Winifred (first half of the seventh century), who is mainly associated with the cantref of Tegeingl (see WATU 202). It was believed that she was killed by a prince named Caradog and brought back to life by St Beuno. A spring sprouted from where her blood fell which became a popular destination for pilgrimage, namely St Winifred’s Well (Ffynnon Gwenfrewi) at Holywell in the commote of Coleshill (see ibid. 92–3). A chapel dedicated to her stood nearby which belonged to the Cistercian abbey at Basingwerk. On the saint, see LBS iii: 185–96; WCD 315–16; Hubbard 1986: 371–3; GIBH poem 9 (praise for St Winifred’s Well); GILlF 6.42n. Cf. the way Guto juxtaposes her name with a couplet from Huw ap Dafydd’s poem to a woman’s hair, GHD 23.7–8 Chwaer i Wen, gymen gemaur, / Frewy, a’i gwallt o frig aur ‘A sister to St Winifred, a golden and begemmed, elegant girl with her hair yellow-tipped’.

55 gwrthiau  A form of gwyrthiau ‘miracles’ (see GPC 1786 s.v. gwyrth).

55 Ieuan o Wanas  Guto is in all likelihood referring to St John the Baptist, who was the patron saint of Ysbyty Gwanas in the parish of Brithdir, which was founded by the Knights of St John of Jerusalem sometime in the early Middle Ages. Very little evidence has survived concerning the knights in Wales and it is unclear exactly where their dwellings were located at Gwanas (see Silvester 1997: 63–4, 73–5; Thomas 1886: 119–20; WATU 81; ODCC³ 798–9). It is suggested in GGl 336 that Guto is referring to a saint named Ieuan Gwas Badrig (‘Patrick’s Servant’) from the commote of Ceinmeirch (on the commote, see WATU 39). According to LBS iii: 297, Ieuan was famous for his miracles, and Edward Lhuyd noted that the icy waters of Ffynnon Gwas Badrig (‘Patrick’s Servant’s Well’) were renowned for curing swelling in the knee. Ieuan built a cell at Cerrigydrudion (see WATU 41), where a church was dedicated both to him and to Mary Magdalene (see LBS iii: 295–8). The poet Gutun Cyriog knew of the connection between the two saints, and the fact that Guto names her in this poem may be significant (see 25n Mair Fadlen and 51n; Jones 1927–9: 329 (lines 69–72)). Nevertheless, as noted in GGl, there is no evidence that Ieuan was associated with Gwanas, therefore if Guto is indeed referring to this Ieuan, [g]wanas must be interpreted as a noun (see GPC 1573 s.v. gwanas ‘fig. of person who affords protection and sustenance, e.g. a nobleman; hold fetter’). Therefore ‘Ieuan who descends from a nobleman’ is possible, for Guto makes use of gwanas in this respect in his poem of praise for Thomas ap Watkin of Llanddewi Rhydderch (see 4.2 Tomas, post a gwanas Gwent ‘Thomas, supporting pillar and buttress of Gwent’), and also Ieuan’s notable lineage is known: Ieuan ap Tudur ab Elidan ab Owain Fychan ab Owain ab Edwin Frenin (‘King Edwin’). Following this second meaning ascribed to gwanas above, ‘Ieuan’s miracles will drive them [injury and wound] from prison’ is possible, which links with the shackled imagery in lines 35–42 and 59–60, yet note that there is another o ‘from’ in line 56 o’r glin ‘from the knee’.

56 a’u gyr  ‘Will drive them’, namely what is overwhelming Hywel in line 54 friw a chlwyf ‘injury and wound’ as well as, possibly, in line 52 gwŷn a dyrwyf ‘pain and surfeit’.

56 y grog las  ‘The deadly cross’ upon which Christ was crucified (cf. DG.net 141.4 Â’r geiriau glud i’r grog las ‘with the fervent words to the holy cross’; GSH 16.60 Garw yw gloes y Grog laswyn ‘the pangs of the ?deadly and holy cross are severe’). The word [g]las in all likelihood means ‘pale; lethal, deadly’ in this context (see GPC 1401–2 s.v. glas¹ 4 (a); cf. 58n). Guto composed a poem to supplicate for a cure to the Rood at Chester (poem 69) on behalf of Dafydd ab Ieuan ap Llywelyn.

57 Curig  St Curig (middle of the sixth century), who was also named Curig Lwyd (‘the Pious’) or Curig Farchog (‘the Knight’) (see LBS ii: 192–200; WCD 155; GHS poem 20, which is a poem of praise for St Curig by Hywel Swrdwal, in all likelihood). Although there are many churches dedicated to him in Wales, it is likely that Guto is referring to the church of Llangurig in the commote of Arwystli (see WATU 128–9). According to one version of his life he could heal blindness, which may be why he is named, although he was doubtless renowned for healing other ailments too (cf. Llawdden in a healing poem for Maredudd Fychan ap Maredudd of Arddfaelog, GLl 16.27–8 Gwayw o gŵyr a gâi Gurig, / Gyr yn iach oll groen a chig ‘St Curig would have a wax spear, he’d make healthy both skin and meat together’). A famous prayer was associated with the saint, namely Emyn Gurig which was uttered rrac trais angav disyvyd ai elynion ‘against the onslaught of sudden death and its fellow-foes’, according to a copy in Llst 117, 251 (see Roberts 1964–6: 202–3).

58 croes dihenydd  ‘Death’s cross’, namely the holy cross (cf. 56n y grog las).

59 Saint Lednart  St Leonard, a sixth-century French hermit and the patron saint of prisoners (see ODCC³ 975–6; cf. Guto in his poem to supplicate for a cure to the Rood at Chester on behalf of Dafydd ab Ieuan ap Llywelyn, 69.43–4 Galw San Lednart i’th barti, / Galw Fair, ac elïa fi ‘Call St Leonard to your side, call Mary, and anoint me’). There was a medieval chapel named St. Leonard’s de Glyn somewhere in the parish of Gresford (see 69.43n).

61 cyrch at Felangell  Guto is referring to the story of St Melangell (sixth century) to whom the church at Pennant Melangell was dedicated in the commote of Mochnant Uwch Rhaeadr (see WATU 175). There are very few references to her in medieval poetry. She is named by Guto in his poem to supplicate for a cure to the Rood of Chester on behalf of Dafydd ab Ieuan ap Llywelyn and she is named twice by Lewys Glyn Cothi (see 69.45; GLGC 7.43 and 149.15). St Melangell became the patron saint of small animals following a tale in which she hides a hare beneath her clothes from the hounds of Brochfael Ysgithrog, prince of Powys. Guto may simply be urging Hywel to seek St Melangell’s succour instead of any healing ability she may have possessed. If he was healthy he could well have walked from Moeliwrch to the church in the upper reaches of the Tanad valley, possibly on a short pilgrimage. On the saint, see LBS iii: 463–6; WCD 466–7.

62 Cyfod, Nudd, cai fod yn iach  ‘Arise, Nudd, you may be well’. Cf. Lewys Glyn Cothi in the conclusion of his healing poem for Dafydd ap Siôn of Llysnewydd, GLGC 101.51–2 Cyfod, Dafydd, i rodiaw / Cilfái drum o’r clwyfau draw ‘Arise, Dafydd, from the wounds to walk the Cilfái ridge yonder’.

62 Nudd  Along with Mordaf Hael (see 7n) and Rhydderch Hael, Nudd Hael (‘the Generous’) fab Senyllt was one of the Three Generous Men of the Island of Britain (see TYP³ 5–7 and 464–6).

64 ni chwarddaf  ‘I won’t laugh’. Cf. 21–2 Och wirDduw, mi a chwarddwn / Ped fai ar rai ar a wn! ‘Oh just God, I’d laugh if it [= a bandage] were on a few whom I know!’

Bibliography
Baines, M., Davies, J., Jenkins, N. and Lynch, P.I. (2008) (eds.), The Welsh Academy Encyclopaedia of Wales (Cardiff)
Bowen, D.J. a Rowlands, E.I. (1954–5), ‘Ymryson rhwng Hywel Dafi a Beirdd Tir Iarll’, LlCy 3: 107–14
Cartwright, J. (1999), Y Forwyn Fair, Santesau a Lleianod: Agweddau ar Wyryfdod a Diweirdeb yng Nghymru’r Oesoedd Canol (Caerdydd)
Gruffydd, W.J. (1909) (gol.), Y Flodeugerdd Newydd (Caerdydd)
Hubbard, E. (1986), The Buildings of Wales: Clwyd (Denbighshire and Flintshire) (London)
Huws, B.O. (1995), ‘Astudio Genres y Cywydd’, Dwned, 1: 67–87
Huws, B.O. (2001), ‘Y Bardd a’i Noddwr yn yr Oesoedd Canol Diweddar: Guto’r Glyn a Hywel ab Ieuan Fychan o Foeliwrch’, G.H. Jenkins (gol.), Cof Cenedl XVI (Llandysul), 1–32
Jones, D.G. (1927–9), ‘Buchedd Mair Fadlen a’r Legenda Aurea’, B iv: 325–39
Koch, J.T. (2006) (ed.), Celtic Culture, a Historical Encyclopedia (Oxford), IV
Metzger, B.M. and Coogan, M.D. (1993) (eds.), The Oxford Companion to the Bible (Oxford)
Roberts, B.F. (1964–6), ‘Rhai Swynion Cymraeg’, B xxi: 197–213
Scourfield, N. (1992), ‘Gwaith Ieuan Gethin ac Eraill’ (M.Phil. Cymru [Abertawe])
Silvester, R.J. (1997), ‘The Llanwddyn Hospitium’, Mont Coll 85: 63–76
Thomas, D.R. (1886), ‘Merionethshire Six Hundred Years Ago’, Arch Camb: 108–20

Stema fwy