Y llawysgrifau
Ceir wyth copi o’r gerdd hon yn y llawysgrifau. Fel y gwelir yn y stema, ceir dau brif destun, sef eiddo Pen 64 (Simwnt Fychan) a Pen 100 (John Davies Mallwyd). Mae’n bosibl fod testun BL 14866 yn llaw David Johns yn deillio o’r un ffynhonnell a Pen 64, ond bernir ei bod yn fwy tebygol fod y naill yn gopi o’r llall. Yn yr un modd bernir bod Pen 152 yn deillio o Pen 100 er ei bod yn bosibl fod y ddwy’n rhannu’r un gynsail. Testun Simwnt Fychan yw’r glanaf a rhoddwyd blaenoriaeth iddo wrth sefydlu’r testun golygedig o ran trefn llinellau a darlleniadau.

Cesglir bod ôl traddodi llafar dyfeisgar ar destun Pen 100 (gw. nodiadau llinellau 2, 14, 36, 37 a 53), lle ceir rhai diffygion (gw. 23n a 54n). O ganlyniad, amheuir yn gryf fod ffynhonnell goll rhyngddo a’r gynsail, sef X. Er gwaethaf diffygion y ffynhonnell honno, fodd bynnag, bernir mai yn X yn unig y ceid copi cyflawn o’r gerdd. Derbynnir yn y golygiad hwn dri chwpled a ddiogelwyd yn Pen 100 nas ceir yn Pen 64. Gellid amau dilysrwydd y ddau gwpled o ddyfalu a geir yn llinellau 55–8 gan fod tuedd gan rai copïwyr i ychwanegu llinellau yn adrannau dyfalu cerddi gofyn (cf. llinellau a wrthodwyd yn achos cerdd 99). Ond peth annisgwyl fyddai ychwanegu cwpledi newydd yn yr adran sy’n ymwneud ag achau’r noddwr, a cheir sail ddilys yn yr achau i gynnwys llinellau 7–8. At hynny, nid yw llinellau 55–8 yn anghydnaws â’r dyfalu a geir yn y rhan honno o’r gerdd nac â hoffter Guto o ddelweddu’n ddychmygus. Rhaid cydnabod hefyd fod yn nhestun Pen 100 rai darlleniadau sy’n ategu darlleniadau Pen 64 (gw. yn arbennig 10n). Mae’n ddigon posibl fod y llinellau hyn yn eiddo i ddatgeiniad neu gopïydd o fardd a fu’n ailgyffwrdd llinellau eraill yn nhestun X, ond hyd nes y gellir eu cysylltu â llinellau eraill unfath neu debyg mewn cywydd neu gywyddau eraill ni ellir eu gwrthod yma.

Trawsysgrifiadau: Pen 64 a Pen 100.

Stema

Teitl
Nid yw BL 14866 i ofyn pais o vaelys na Pen 100 i ofyn pais dew yn cyfateb yn ddigonol i’r hyn a geir yn y testun (ni cheir teitl yn Pen 64 na Pen 152). Ni cheir pais o faelys yn y gerdd, eithr pais a maels ar wahân, ac nid pais o faels yn unig a erchir, eithr pais o gylchoedd dur ynghyd â phlatiau caled o’i hamgylch. Ar y llaw arall, nid ymddengys fod pais dew yn derm cydnabyddedig ac nid yw [t]ew ‘trwchus, cadarn’ yn ansoddair a ddefnyddir gan y bardd i’w disgrifio. Ymwrthodir felly â’r llawysgrifau a chynnig mai brigawn yw’r gair sy’n disgrifio orau y math o arfwisg a erchir yn y cywydd hwn (gw. 36n brigawn (esboniadol)).

2 Morus  O ran y ffurf, dilynir Pen 64. Cf. 96.25n Morus a 97.46n. Gthg. Pen 100 morys.

2 ym mhob  Dilynir Pen 64. Gthg. Pen 100 mwy bo.

7–8  Yn X yn unig y ceid y cwpled hwn. Fe’i derbynnir am fod i’w gynnwys sail ddilys yn yr achau. Roedd Sieffrai yn or-ororwyr i Addaf ap Meurig ar ochr mam ei dad. Mae’n bosibl mai Addaf … / Amheurig oedd y darlleniad gwreiddiol, ond nis ceir yn Pen 100.

10 a Chae Alo  Diwygir darlleniadau Pen 64 a chav^chyhelyn alo a Pen 100 achau Iolo. Dilynodd golygyddion GGl ddarlleniad amrywiol Pen 64. Bernir bod y ffaith fod gŵr o’r enw Cuhelyn ap Rhun yn gyndaid i Sieffrai ar ochr ei dad yn awgrymu mai diweddariad yw a Chyhelyn (sylwer bod y gynghanedd ryw fymryn yn wannach yn sgil rhoi h o flaen yr acen yn yr orffwysfa). Y tebyg yw bod Iolo yn rhesymoliad o’r enw anghyfarwydd Alo ac ni cheir lle i gredu bod yn achau agos Sieffrai ŵr o’r enw Iolo (nac Iorwerth). Fel yn achos Addaf ap Meurig yn llinellau 7–8 (gw. y nodyn) roedd Sieffrai’n or-ororwyr i Alo ap Rhiwallon Fychan ar ochr mam ei dad. Bernir bod Pen 100 achau yn rhesymoliad diweddarach hefyd, a bod Pen 64 a chav alo (a chay alo yn wreiddiol o bosibl) yn dynodi enw lle, sef Cae Alo (cf. GLlG 8.74n Cae Gwrgenau; GMBen 21.44n Cae Llugallt). Mae’r enw priod hwn, a allai fod yn enw ar dir Alo neu ar lys a oedd yn eiddo i’r teulu, yn gydnaws â’r cyfeiriad at [G]ydweli dir yn y llinell flaenorol.

13 a ry’r  Dilynir Pen 64. Gthg. Pen 100 i roi.

14 o daw  Dilynir Pen 64, ond ymddengys fod r fechan wedi ei hysgrifennu, os nad ei hychwanegu, ar ddiwedd daw yno. Mae darlleniad y llawysgrif ar gyfer y llinell flaenorol, yw /r/, yn awgrymu nad daw’r a olygid, ond nid ymddengys fod dawr, ffurf trydydd unigol presennol mynegol y ferf dori ‘bod o bwys neu ots’ (gw. GPC 1076–7), yn synhwyrol yma. Gthg. Pen 100 a dewr fydd, aed i’r fyddin.

16 Gwennwys dewblaid  Dilynir Pen 64. Gthg. Pen 100 gynnwys dwyblaid.

17 Llaw’r undyn, iarll Arwndel  Dilynir Pen 64. Gthg. Pen 100 Llaw i’r vndyn iarll Rwndel.

18 unllwybr  Dilynir Pen 64. Gthg. Pen 100 i’r llwybr yr el.

20 be’i tynnid  Dilynir, yn betrus, Pen 100. Gellid cyfiawnhau Pen 64 be tynnid ond bernir y ceir gwell synnwyr o wneud Sieffrai ei hun yn wrthrych y ferf.

23 Pwy yn ein cadw rhag Powys  Dilynir Pen 64. Gthg. Pen 100 Pwy yn cadw rhan Powys, lle ystyrir cadw yn ddeusill.

24 y fo  Dilynir Pen 64 y vo. Gthg. darlleniad GGl efô yn Pen 100.

26 i’n  Dilynir Pen 64 in. Gthg. darlleniad GGl yn yn Pen 100.

27–8 Dafydd … / Llwyd wyf  Ceir ateg i ddarlleniad GGl Dafydd … / Llwyd, wyf gyda’r llew difai yn narlleniad BL 14866 llwyd, wyf gidar llew difai. Gwell, fodd bynnag, yw ystyried bod Guto’n cymryd arno bersona’r eirchiad yn y rhan hon o’r gerdd er mwyn cyflwyno’r cais am rodd, a’i bod yn enghraifft o’r modd y byddai’r ‘bardd yn ymabsenoli’n llwyr trwy dadogi’r cywydd ar yr eirchiad a rhoi’r argraff mai ef oedd yn llefaru’ (Huws 1998: 143).

28 gyda’r  Dilynir Pen 64. Ni cheir y fannod yn Pen 100 gydâ, a dengys yr acen grom ar y llythyren olaf ffurf wreiddiol y gair, sef cyd + â (gw. GPC 1793; bernir mai dysg ieithyddol John Davies sy’n gyfrifol am hyn).

30 Brytaniaid  Dilynir Pen 64. Cf. Pen 100 Bruttaniaeth.

31 ethrywyn  Dilynir Pen 64. Cf. Pen 100 athrywyn (gw. GPC² 534 d.g. athrywyn¹; GPC 1255 d.g. ethrywyn¹).

35 o’r  Dilynir Pen 64. Gthg. Pen 100 o’i.

36 Brigawn dur o Byrgwyn draw  Dilynir darlleniad anodd Pen 64, a’r tebyg yw mai rhoi’r orffwysfa ar arddodiad a chadw ffurf gysefin yr enw priod ar ei ôl (yn sgil yr orffwysfa, fe dybir) a arweiniodd at ddarlleniad Pen 100 brigwns dvr waith By^rgwns draw (a dderbyniwyd yn GGl). Nid yw Byrgwns, at hynny, yn taro deuddeg, er bod brigwns yn bosibl (gw. GPC 324 d.g. brigawn(s)¹). Posibilrwydd arall yw mai’r ffurf brigawndr o waith a geid yn wreiddiol (gw. ibid.) ac a droes yn brigawn dur o waith, gan wneud y llinell yn rhy hir o sillaf.

37 hapus i drin  Dilynir Pen 64. Gthg. Pen 100 rhag pwys y drin.

40 Pais rhag gwayw Sais a’i saeth  Llinell fer o sillaf ym mhob llawysgrif onid ystyrir gwayw yn ddeusill, sy’n annisgwyl iawn yn sgil ei ystyried yn unsill yn llinellau 12 Nac un glod â gwayw neu gledd a 27 Dafydd, wayw newydd, ei nai. Gellid dadlau mai’r ffaith mai geiriau unsill yn bennaf a geir yn y llinell hon a achosodd i gwayw gael ei ystyried yn air deusill, ond sylwer na ddigwyddodd hynny yn achos llinell 12.

40 a’i saeth  Dilynir Pen 64. Gthg. Pen 100 neu saeth.

41 pais Badarn  Ni cheir darlleniad GGl pais gadarn yn yr un llawysgrif.

44 Ac ar y frest rest o Rôn  Dilynir Pen 64. Gthg. darlleniad GGl yn Pen 100 ac ar ei brest rest i’r onn. Y tebyg yw y dehonglwyd ffurf ar Rôn, naill ai’n ysgrifenedig neu ar lafar, i olygu rhôn ‘gwaywffon’ (gw. GPC 3094 d.g. rhôn¹), a bod ymwybyddiaeth rhyw gopïydd neu ddatgeiniad o’r modd y defnyddid rest mewn brwydr wedi ei gymell i newid o i i. Gall fod rhôn, yn ei dro, yn air lled ddieithr i eraill, a’i newidiodd i i’r onn yn ddiweddarach, gan gadw’r un ystyr. Mae darlleniad Pen 64 yn cyd-fynd â’r cyfeiriad at Baris yn y llinell flaenorol.

45 â  Dilynir Pen 64. Gthg. Pen 100 y, lle nad yw’r ystyr yn goferu o linell 45 i 46.

47 ar  Dilynir Pen 64. Gthg. Pen 100 o.

49 o’r dellt  Dilynir Pen 64. Gthg. Pen 100 dulliad.

50 dulliad  Dilynir Pen 64. Gthg. Pen 100 dvlliau, o bosibl yn sgil defnyddio dulliad yn y llinell flaenorol.

51 dulliad  Dilynir Pen 64. Gthg. Pen 100 dillad.

52 emyl  Dilynir Pen 64. Cf. Pen 100 ymyl.

53 Grisiau teg mal gwres y tân  Dilynir Pen 64. Gwnaethpwyd cynghanedd groes o gyswllt o’r llinell hon yn Pen 100 Grisiau teg o wres y tân. Gall fod yn y darlleniad hwnnw well synnwyr hefyd gan mai drwy dwymo dur mewn tân y gwneid platiau haearn. Fodd bynnag, gellir esbonio darlleniad Pen 64 hefyd fel disgrifiad o’r bais sgleiniog yn adlewyrchu ac yn meddu ar rinweddau fflamau gwynias y tân a’i twymodd (cf. 61 ysglodion gwynion).

54 Gyda’r maels mal gwydr Melan  Dilynir Pen 64. Gthg. Pen 100 gyda’r mael fal gwydr a melan, lle’r ystyrir melan yn enw cyffredin yn hytrach nac enw priod (gw. GPC 2418 d.g. melan¹), o bosibl yn sgil y ffaith nad oedd dinas Milan yn enwog am ei gwydr eithr am ei harfau dur.

55–8  Yn X yn unig y ceid y ddau gwpled hyn. Fe’u cynhwysir yma am fod sail ddilys i’r cwpled ychwanegol arall a geir yn Pen 100 (gw. 7–8n) a chan eu bod yn cyd-fynd â’r dyfalu dychmygus yn y rhan hon o’r gerdd. Dwy ddadl o blaid eu gwrthod yw na cheir enghraifft arall o’r ferf metelwyd tan yr unfed ganrif ar bymtheg (gw. GPC 2444 d.g. metelaf), a bod y ddau gwpled hyn yn torri ar y cymeriad llythrennol a geir rhwng llinellau 53–4 a 59–60 yn Pen 64. Ar y llaw arall, mae’n bosibl mai yn sgil y cymeriad llythrennol hwnnw y collwyd y cwpledi o destun Pen 64, gan y byddai’r neb a gadwai’r gerdd ar ei gof yn fwy tebygol o gadw ynghyd linellau a oedd yn cychwyn â chytsain galed, glywadwy fel g- ar draul llinellau eraill.

60 o gen  Dilynir Pen 64. Gthg. darlleniad digrif Pen 100 fel gên.

62 Ysglatys o’r wisg g’letaf  Dilynir Pen 64 ysglatys or wisc leta galetaf, gan farnu mai camglywed a roes fod i’r gair a ddilëwyd yma ac a fabwysiadwyd yn Pen 100 o’r wisg lettaf. Sylwer fod [g]wisg g’letaf a [g]wisg letaf yn rhannu’r un sain ar lafar, ond ni cheir lle i gredu fod lled brigawn yn un o’i rinweddau amlwg, yn wahanol i’w galedwch. Er na thalfyrrir galetaf yn Pen 64 mae letaf yn rhyw gymaint o ateg y dylid gwneud hynny. Noder y gall fod lle i ystyried darlleniad BL 14866 ysglats or wisg galettaf, lle osgoir talfyrru gair olaf y llinell drwy ddefnyddio ffurf fyrrach ar y gair cyntaf, gan barhau ar yr un pryd i gynnal y cymeriad llythrennol â’r llinell flaenorol.

64 i’r to  Dilynir Pen 64. Gthg. Pen 100 i do.

65 taelwriaeth  Dilynir Pen 64. Cf. Pen 100 teilerwaith.

66 Taeliwr a gof, teiler gwych  Dilynir Pen 64. Cyfnewidir dau air tebyg yn Pen 100 tiler y gof taeliwr gwych. Mae tiler yn ffurf ar teiler (gw. GPC 3465). Ni cheir darlleniad GGl taeler yn y llawysgrifau.

67 O’r rhodd siaffrig rhydd Sieffrai  Bernir mai o’r rhodd a olygid yn wreiddiol gan ddarlleniad Pen 64 o rrodd (cf. BL 14866 or rhodd). Carbwl yw darlleniad Pen 100 rhôd o saffrig rhoed sieffrai. Glynodd GGl O rodd siaffrig rhydd Sieffrai yn agos at ddarlleniad Pen 64.

68 i’w  Dilynir Pen 64. Gthg. Pen 100 ei.

70 a’i  Dilynir Pen 64. Gthg. Pen 100 a.

Llyfryddiaeth
Huws, B.O. (1998), Y Canu Gofyn a Diolch c.1350–c.1630 (Caerdydd)

Cywydd i ofyn brigawn yw hwn ar ran Dafydd Llwyd ap Gruffudd i Sieffrai Cyffin, a oedd yn gefnder i dad Dafydd. Canwyd y gerdd ar batrwm cydnabyddedig y canu gofyn (gw. Huws 1998: 87). Molir Sieffrai yn llinellau 1–12 gan roi sylw disgwyliedig i’w achau ac i’w allu milwrol. Ymhelaethir ar y rhinwedd honno yn llinellau 13–26, lle cyflwynir darlun ymladdgar o Sieffrai fel amddiffynnwr penigamp. Mae bron yn sicr fod Guto’n byw yng Nghroesoswallt pan ganwyd y gerdd ac felly’n un o’r bwrdeisiaid a fyddai’n dioddef pe na bai Sieffrai yno i’w hamddiffyn yn ôl llinellau 19–20. Terfynir y rhan hon o’r gerdd drwy ddisgrifio Sieffrai fel amddiffynnwr milwrol sy’n gwarchod y Gororau rhag Powys ac sy’n gwisgo [p]ais Ffranc.

Mae’n werth manylu ar y ddau ddisgrifiad hyn. Yn gyntaf, cyflwynir delwedd ddaearyddol gyffrous, delwedd yr ymhelaethir arni yn nes ymlaen yn y gerdd, sef bod arglwyddiaeth Croesoswallt a oedd dan awdurdod Sieffrai i’r gogledd ac i’r dwyrain o gartref Dafydd yn Abertanad yn ffinio â Phowys Wenwynwyn i’r de ac i’r gorllewin o Abertanad. Sylweddolai Guto’n llawn y safai llys Abertanad ar y ffin rhwng y ddwy diriogaeth ac y perthynai ystyr ddyfnach, o ganlyniad, i’r weithred o erchi arfwisg amddiffynnol ar gyfer ei deiliad. Darlunio Sieffrai fel y pennaf amddiffynnwr yn erbyn Powys a wneir yn y rhan hon o’r gerdd, ond eiddo’r brigawn, a Dafydd yn Abertanad yn ei sgil, y swyddogaeth amddiffynnol erbyn llinellau 33 Pais ar ael Powys sy raid a 42 Pais Arthur, Powys wrthi. Yn ail, yn y rhan gynnar hon o’r gerdd crybwyllir y brigawn a erchir ond ni wneir unrhyw ymgais i’w herchi’n ffurfiol eto. Neilltuir yr orchwyl honno i ran nesaf y gerdd. Mae’n ddigon posibl na wyddai’r gynulleidfa ar y pryd yr âi Guto rhagddo i erchi brigawn, nac ychwaith mai cerdd ofyn a genid ganddo. O ganlyniad, gall fod Guto’n gyfrwys iawn yn y modd y mae’n cyflwyno darlun o Sieffrai’n gwisgo brigawn yn llinellau 25–6 ac yn gofyn yn llinellau 35–6 Pwy a rydd pâr o’r eiddaw, / Brigawn dur o Byrgwyn draw? Gellid disgwyl y byddai gan ambell aelod o’i gynulleidfa awydd i weiddi’r ateb ato!

Mae Guto’n nodi ei fwriad yn glir ar ddechrau’r rhan nesaf (27–30), lle mae’n mabwysiadu persona’r eirchiad, Dafydd Llwyd. Dywed ei fod yn cyfryngu yn yr ardal rhwng tir Oswallt ac Abertanad (31–2) a chyflwynir y cais am rodd (33–66). Gofynnir ymhle y caiff frigawn wrth ei fodd (35–6) – mae un, wrth gwrs, eisoes am y Cyffin (37–9). Troir yn nesaf at y brigawn ei hun gan nodi ei swyddogaeth amddiffynnol (40) a’i gyffelybu i beisiau Padarn ac Arthur (41–2) cyn mynd ymlaen i ddisgrifio ei wneuthuriad yn fwy manwl.

Roedd brigawn yn ddilledyn o frethyn, cynfas neu ledr wedi ei atgyfnerthu gan blatiau haearn bach, yn aml gyda haen arall o ryw ddeunydd ceinach drosto, a’r cyfan wedi’i ddal at ei gilydd gan rybedi niferus (Boardman 1998: 140–1; Edge and Paddock 1996: 118–20). Mae’n debyg fod gan y brigawn hwn frestblad (brest), hefyd, gyda r[h]est ar gyfer gwaywffon (43n, 44n). Disgrifir wedyn wneuthuriad ‘dybledig’ y brigawn a threfn ei blatiau, gan gyfeirio at ei ‘sidan’ (sirig) ac, mae’n debyg, ei rybedi, a elwir yn sêr (45–52). Yn y llinellau nesaf cyfeiria Guto yn fwy penodol at y rhybedi (56 hoelion) a chrybwyllir maels ‘mail’ hefyd, gan awgrymu, o bosibl, fod y brigawn wedi’i wisgo gydag arfwisg fael o ryw fath, er y gallai’r gair hwn gyfeirio’n syml at y brigawn ei hun (54n). Platiau bach y brigawn, fodd bynnag, sy’n hawlio’r rhan fwyaf o sylw’r bardd. Fe’u cymherir i blu, [c]en ac ysglodion, ond yn bennaf i deils, llechi neu estyll (ysglatys, teils, to cerrig, [p]eithynau), gan gyfeirio atynt fel Taelwriaeth ... / ... teiler gwych hyd yn oed (53–66, 70). (Diolchir i Dr Jenny Day am ei chyfraniad at ddehongli’r cyfeiriadau at y brigawn. Digwydd delweddaeth gyffelyb mewn cywydd gofyn o waith Lewys Glyn Cothi (GLGC cerdd 23), gw. ymhellach J. Day, ‘The Imagery of the Brigandine in Two Fifteenth-century Welsh Request Poems’, SC, i ymddangos.)

Diweddir y gerdd (67–70) drwy ddeisyfu i Sieffrai roi i’w nai y rhodd siaffrig a erchir, sydd bellach wedi ymrithio’n neuadd amddiffynnol iddo. Sylweddolir ar y pwynt hwnnw fod Guto eisoes wedi consurio’r brigawn yn adeilad solet drwy gyfrwng cyfres o gymariaethau yn yr adran ddyfalu (gw. 68n). Bernir hefyd fod y brigawn yn drosiad am allu milwrol ac amddiffynnol Sieffrai ei hun yng Nghroesoswallt (ceidwad i’n gwlad a’n gwledd), a bod y weithred o’i throsglwyddo i aelod iau o’i deulu yn un symbolaidd o safbwynt gwaddoli nawdd a chyfoeth. Sylwer yr etifeddai rhai milwyr arfwisgoedd gan eu tadau (gw. Boardman 1998: 122), a gall fod yn arwyddocaol, felly, na cheir rhyw lawer o sôn am fab Sieffrai, Harri, yng nghofnodion y cyfnod.

Tybed ai at y brigawn hwn y cyfeirir yn y farwnad a ganodd Ieuan ap Tudur Penllyn i Ddafydd Llwyd ac i Reinallt ap Gruffudd o’r Wyddgrug? Gw. GTP 50.51–2 Gormod, medd rhai, os âi i sias, / I ddau gawr oedd ei guras.

Dyddiad
Terminus ante quem y gerdd hon yw Hydref/Tachwedd 1465, pan fu farw Dafydd Llwyd. Gan ei bod yn debygol fod Sieffrai’n gwnstabl Croesoswallt yn ystod hanner cyntaf y chwedegau mae bron yn sicr y dylid dyddio’r gerdd hon i’r un cyfnod, er nad yw’n amhosibl iddi gael ei chanu cyn hynny.

Golygiad blaenorol
GGl cerdd LXXII.

Mesur a chynghanedd
Cywydd, 70 llinell.
Cynghanedd: croes 50% (35 llinell), traws 17% (12 llinell), sain 30% (21 llinell), llusg 3% (2 linell).

1 Mae ceidwad i’n gwlad a’n gwledd  Gellid hefyd ei ystyried yn gwestiwn y ceir ateb iddo yn yr ail linell: Mae ceidwad i’n gwlad a’n gwledd? / Mab Morus ym mhob mawredd.

1 i’n gwlad  Gallai gwlad olygu pob math o unedau daearyddol, o gwmwd i genedl, ac nid yw’n gwbl eglur at ba ‘wledydd’ y cyfeirir yma ac yn llinellau 21 a 29. Defnyddir dwywlad yng nghywydd Guto i Robert ab Ieuan Fychan i ddynodi Gwynedd Uwch Conwy a Gwynedd Is Conwy (gw. 100.21 Ceidwad y ddwywlad ddilys), ond nid yw dod o hyd i ardaloedd tebyg yn y Mers lawn mor syml. A dilyn y ddelwedd ddaearyddol a drafodir yn y nodyn cefndir uchod, ymddengys mai’r wlad i’r gogledd ac i’r dwyrain o Abertanad a olygir. Yn ôl WATU 169 a 304 (map) y Deuparth oedd enw’r rhan hon o’r Gororau, sef rhan o arglwyddiaeth Croesoswallt a gynhwysai Abertanad a thref Croesoswallt. Cf. Guto yn ei gywydd mawl i nai Sieffrai, Maredudd ap Hywel o Groesoswallt, 95.41–4 Y teirbro … // … yw’r Waun, y Traean / A’r Deuparth oll, da pyrth wan.

2 Morus  Morus ab Ieuan Gethin, tad Sieffrai.

3 Sieffrai Cyffin  Sef y rhoddwr, Sieffrai Cyffin ap Morus.

3 y dinas  Croesoswallt.

4 Syr Ffwg  Roedd Syr Ffwg fab Gwarin yn arwr chwedl boblogaidd ‘Fouke Fitz Warin’ a luniwyd yn Amwythig yn y drydedd ganrif ar ddeg (gw. Hathaway et al. 1975; GGLl 11.57n). Er ei fod yn ymylu ar fod yn gymeriad chwedlonol erbyn y bymthegfed ganrif, dylid cofio ei fod yn ŵr o gig a gwaed a chanddo gyswllt agos ag ardal y ddau noddwr a enwir yn y gerdd hon.

5–6 Ieuan … / Gethin  Ieuan Gethin ap Madog Cyffin, tad Morus a thaid i Sieffrai.

6 Ieuan Llwyd  Ieuan Llwyd ap Llywelyn, hendaid i Sieffrai ar ochr ei fam, Mabli.

7 Addaf  Addaf ap Meurig ap Cynwrig, gor-orhendaid i Sieffrai ar ochr mam ei dad.

8 Meurig  Meurig ap Cynwrig, gor-or-orhendaid i Sieffrai.

8 hŷn  ‘Hynafiaid, cyndeidiau, bonedd’ (gw. GPC 1973–4). Posibilrwydd arall yw mai gradd gymharol hen a geir yma, a disgrifiad o Feurig ap Cynwrig (gw. y nodyn uchod) yn benodol mewn perthynas ag Addaf (gw. 7n).

9 Arglwyddi Cydweli dir  Roedd Sieffrai yn orwyr, ar ochr mam ei fam, i Ruffudd ap Cadwgan Fychan, rhysyfwr Cydweli yn 1383 (gw. Dunn 1946–7: 273).

10 Cae Alo  Roedd Alo ap Rhiwallon Fychan ap Rhiwallon Llwyd yn or-orhendaid i Sieffrai ar ochr mam ei dad. Yn ôl Roberts (1965: 45), ‘Un … o’r pum costowglwyth oedd teulu Alo ym Mhowys. Gwyddys oddi wrth ddogfennau fod meibion Alo yn dal tir yng nghyffiniau’r Trallwng ddechrau’r bedwaredd ganrif ar ddeg’, ond ni cheir ateg i’r haeriad. Cyfeirir ato yn L. Dwnn: HV 220 fel ‘Alo yr hwn a ddaeth i Bowys gwedi lladd Maer Evas yn sir Vynyw ag ev oedd vab Rhiwallon Vn’’ (cf. HPF iv: 175). Gŵr o’r de-ddwyrain ydoedd yn wreiddiol, felly, fel yr ategir gan yr wybodaeth am ei hynafiaid yn Bartrum (1963–4: 119). Ceir y ffurfiau Alo, Aele, Alon ac Allon yn y llawysgrifau achyddol, yr hwn a elwid o iawn henw Riwallon ap Riwallon vychan yn ôl Pen 138, 361. Ni lwyddwyd i ddod o hyd i le o’r enw [C]ae Alo yn ArchifMR, ond y tebyg yw y dylid chwilio amdano ymhellach yn ardal y Trallwng (cf. GLlG 8.74n Cae Gwrgenau; GMBen 21.44n Cae Llugallt).

15 y castell  Y tebyg yw mai at gastell Croesoswallt y cyfeirir yn Llyfr Domesday (1086), lle nodir i siryf Normanaidd o’r enw Rainald adeiladu castell ger trefgordd Maesbury. Roedd y castell yn ganolfan filwrol bwysig yn ystod y goncwest a thyfodd y dref yn ganolfan fasnachol o’i amgylch yn ystod yr Oesoedd Canol diweddar. Ymhellach, gw. Smith 1978: 221–2.

16 Gwennwys  Yn ôl Roberts (1965: 45) roedd nifer o deuluoedd ym Mhowys ‘yn haeru eu bod yn hanfod o Frochfael, neu Frochwel … O’r rhain y mae dwy gangen arbennig, disgynyddion Gwyn a disgynyddion Gwennwys, meibion Gruffudd ap Beli, arglwydd Cegidfa, Broniarth a Deuddwr rywdro oddeutu diwedd y drydedd ganrif ar ddeg a dechrau’r bedwaredd ar ddeg. Disgynyddion yr ail fab yw’r llwyth Gwennwys, un o bum costowglwyth Cymru.’ Ar costoglwyth ‘llwyth gwreng neu ddifonedd’, gw. GPC 570 (cf. 10n).

17 llaw  Disgrifiad o Sieffrai mewn perthynas â iarll Arwndel (gw. GPC 2104 d.g. llaw¹ (b) ‘awdurdod, rheolaeth’). Cedwir ‘llaw’ yn yr aralleiriad er mwyn cynnal y trosiad â ‘braich’ yn y llinell nesaf.

17 yr undyn  Sef iarll Arwndel (gw. y nodyn isod).

17 iarll Arndel  Sef William FitzAlan, y trydydd iarll ar ddeg i ddwyn teitl Arundel (1438–87) (gw. Fryde et al. 1986: 450). Roedd yn ei feddiant arglwyddiaethau Croesoswallt a Cholunwy. Ar reolaeth ieirll Arundel ar dref Croesoswallt, gw. Smith 1978: 239–42.

18 llaw a braich  Ar llaw, gw. 17n llaw. Ar braich, gw. GPC 307 d.g. braich 1(a) ‘cynhaliaeth’ (cf. 33.52 Harri fraich y Dref Hir fry). Cedwir ‘braich’ yn yr aralleiriad er mwyn cynnal y trosiad â ‘llaw’ yn y llinell flaenorol.

21 rhwng dwywlad  Sef rhwng y Deuparth a Phowys yn ôl pob tebyg (gw. 1n i’n gwlad).

22 tir Oswallt  Sef y Deuparth, fe ymddengys (gw. 1n i’n gwlad).

23 ein cadw rhag Powys  A dilyn y ddelwedd ddaearyddol a drafodir yn y nodyn cefndir uchod, ystyrir Powys yn elyn neu’n diriogaeth elyniaethus i’r Deuparth yma (gw. 1n i’n gwlad). Yn ystod yr Oesoedd Canol roedd ymosodiadau gan herwyr yn fwrn ar drefi’n gyffredinol, ac roedd castell Croesoswallt, lle canwyd y cywydd hwn ger bron Sieffrai yn ôl pob tebyg, dan fygythiad cyson o’r wlad ddiamddiffyn y tu allan i furiau’r fwrdeistref. Ysbeiliwyd Croesoswallt droeon, er enghraifft, gan gefnogwyr Owain Glyndŵr yn ystod y gwrthryfel (gw. Davies 1995: 102, 290). Ffiniai Powys Wenwynwyn (gw. WATU 182) â’r Deuparth a safai Abertanad dafliad carreg i’r gogledd o’r ffin honno.

24 Rhys  Nid yw’n eglur at bwy y cyfeirir yma. Y posibilrwydd mwyaf tebygol yw mai Rhys ap Morys ab Ieuan Gethin ydyw, hanner brawd i Sieffrai a fu’n fwrdais yng Nghroesoswallt yn ôl rhestr o fwrdeisiaid y dref a luniwyd yn 1546 (gw. y nodyn ar Sieffrai). Mae’n ddigon posibl ei fod yn y gynulleidfa pan ganwyd y gerdd hon. Posibilrwydd arall yw’r bardd Syr Rhys o Garno, gŵr a ganodd gerdd ddychan (cerdd 101a) i Guto pan oedd yn fwrdais yn y dref ac a enwir yng nghyd-destun y dychan hwnnw mewn cerdd arall a ganodd Guto i Sieffrai (gw. 97.27n). A phosibilrwydd arall llai tebygol yw’r enwog Syr Rhys ap Tomas o sir Gaerfyrddin, gŵr a gafodd berthynas ag Ales ferch Sieffrai, ond ni ellir ei gysylltu ef yn agos ag ardal Croesoswallt nac â swydd Amwythig (ond gw. Griffiths 1993: 63–4).

25 Sieffrai  Gw. 3n Sieffrai Cyffin.

25 pais  Defnyddir ‘tiwnig’ yn yr aralleiriad, a ‘tunic’ yn y cyfieithiad Saesneg, gan fod ystyr pais yn bur wahanol erbyn heddiw.

25 Ffranc  Ffrancwr (gw. GPC 1310).

27–8 Dafydd … / Llwyd wyf  Sef Dafydd Llwyd ap Gruffudd. Roedd Sieffrai a thad Dafydd yn gefndryd (yn llinellau 27 a 68 fe’i gelwir yn nai i Sieffrai). Mae Guto’n cymryd arno bersona’r eirchiad er mwyn cyflwyno’r cais am rodd, gan ‘ymabsenoli’n llwyr trwy dadogi’r cywydd ar yr eirchiad a rhoi’r argraff mai ef oedd yn llefaru’ (gw. Huws 1998: 143; sylwer, fodd bynnag, na sylwodd Huws mai enghraifft o gerdd felly yw hon).

28 y llew difai  Sef Sieffrai (cf. 26 llew ieuanc).

29 Gruffudd  Gruffudd ab Ieuan Fychan, tad Dafydd Llwyd a chefnder i Sieffrai ar ochr ei dad.

29 y wlad  Sef y Deuparth, hyd y gwelir (gw. 1n i’n gwlad).

30 Brytaniaid  Gw. GPC 341 d.g. Brytaniad, sef benthyciad o’r Saesneg Britan + iad ‘Brython, Cymro’.

30 Brytaniaid Abertanad  Ceir union yr un llinell mewn cywydd a ganodd Llawdden i fam Dafydd, sef Gweurful ferch Madog, i ddiolch am baun a pheunes ac i ofyn paun ganddi a thad Dafydd, Gruffudd, ar ran Dafydd Llwyd o’r Drenewydd (gw. GLl 8.33–4 Brodiwr teg, un bryd â’r tad, / Brytaniaid Abertanad, lle cyfeirir at Ruffudd).

30 Abertanad  Cartref Dafydd. Saif ffermdy presennol Abertanad ar lannau gorllewinol afon Tanad ychydig i’r gogledd o’r aber sy’n ei huno ag afon Efyrnwy ar ffin ogleddol cymydau Mechain a Deuddwr. Ymddengys ei fod yn rhan o’r Deuparth (gw. 1n i’n gwlad). Efallai am ei fod mor agos i’r ffin fodern rhwng Cymru a Lloegr, ni ddaethpwyd o hyd i gofnod am Abertanad yn Hubbard (1986), Haslam (1979) na Newman and Pevsner (2006).

32 y ddeudir  Y tebyg yw bod i ddeudir yr un ystyr â dwywlad yn llinell 21, sef y Deuparth a Phowys (gw. 1n i’n gwlad). Wrth ‘gyfryngu yn y gororau rhwng y ddau dir’ byddai’n rhaid i Guto groesi Clawdd Offa, a saif fymryn i’r dwyrain o Abertanad (gw. 30n Abertanad).

33 ar ael Powys  Cyfeirir at safle Abertanad ar y ffin rhwng y Deuparth a Phowys (gw. 1n i’n gwlad; GPC² 83 d.g. ael² (d) ‘bro, tir’, (c) ‘ymyl, ochr; pen uchaf’, 402 d.g. ar¹ 2(a) ‘at, i gyfeiriad, yn wynebu’).

34 pâr  Go brin mai trosiad am y brigawn a geir yma, sef pâr ‘gwaywffon’ (gw. GPC 2684 d.g. pâr³), er ei bod yn bosibl i’r gair fagu ystyr ehangach fel ‘arf; amddiffyniad, peth sy’n gwarchod’. Llawer gwell ei ystyried yn gyfeiriad at brigawn yn llinell 36 (gw. OED Online s.v. brigandine ‘body armour composed of iron rings or small thin iron plates, sewed upon canvas, linen, or leather, and covered over with similar materials; orig. worn by foot-soldiers and at first in two halves, hence in early quots. in plural or as pair of brigandines’). Ceir yr enghraifft gynharaf o’r gair yn Saesneg c.1456.

36 brigawn  Benthyciad o’r Saesneg Canol brigandine (gw. OED Online s.v.; GPC 324; 34n). Hwn yw’r gair sy’n disgrifio orau yr hyn a erchir yn y cywydd hwn ac fe’i mabwysiadwyd yn nheitl y gerdd.

36 Byrgwyn  Rhanbarth yn nwyrain Ffrainc a rhannau o orllewin y Swistir rhwng afon Rhôn ac afon Saône. Fe’i defnyddid yn fesur o ragoriaeth (er enghraifft, o safbwynt ei gwin, gw. GLGC 73.42, 180.8; GLM X.26).

37 hapus i drin  Bernir ei bod yn well trin [t]rin yn ferf yma yn hytrach nac enw (gw. GPC 3597 d.g. trinaf¹).

37–8 Mae pais drom, hapus i drin, / Mi a’i caiff, am y Cyffin  Yn sgil y cwestiynau yn llinellau 35–6 a 39 gellid dilyn LlGC 428C a rhoi marc cwestiwn arall ar ddiwedd llinell 37, Mae pais drom, hapus i drin?, ac ystyried llinell 38 yn ateb: Mi a’i caiff am y Cyffin.

38 y Cyffin  Gw. 3n Sieffrai Cyffin.

41 pais Badarn  Cyfeirir at Badarn Beisrudd fab Tegid yn ôl pob tebyg, taid i Gunedda a brodor o Fanaw Gododdin yn y bedwaredd ganrif (gw. TYP³ 472–3 a WCD 524). Roedd ei bais yn un o ‘Dri Thlws ar Ddeg Ynys Prydain’, a’i chynneddf oedd naill ai na fedrai ond gŵr bonheddig ei gwisgo neu ei bod yn amddiffyn yn llwyr unrhyw un a’i gwisgai (gw. Rowland 1958–9: 64 a 145–6; GRhGE 4.31–2n; GLMorg 26.77–8n; cf. 42n pais Arthur). Ond gw. sylw Twm Morys yn GMBen 21.32n: ‘cofier hefyd am y clogyn a gafodd Padarn Sant yn rhodd oddi wrth y Pab ar ei ymweliad chwedlonol â Chaersalem gyda Dewi a Theilo. Gwylltiodd Arthur yn gacwn wedyn am nad oedd y Sant yn fodlon iddo ef ei gael’ (gw. Wade-Evans 1944: 260–1 a TYP³ 473).

42 pais Arthur  Mae’n bosibl y dylid ei chysylltu â’r hyn a elwir yn llen Arthur, sef un o ‘Dri Thlws ar Ddeg Ynys Prydain’, a ganiatâi i’r sawl a’i gwisgai weld pawb heb iddynt fedru ei weld ef (gw. Rowland 1958–9: 53–4). Un arall o’r ‘Tri Thlws ar Ddeg’, yn ôl pob tebyg, oedd pais Badarn (gw. 41n). Posibilrwydd arall yw bod Guto’n gwybod am draddodiadau llai chwedlonol yn ymwneud ag Arthur y milwr o gig a gwaed, megis disgrifiad Sieffre o Fynwy ohono yn ‘Historia Regum Britanniae’ yn ymbaratoi ar gyfer brwydr Baddon drwy wisgo llurig ledr (gw. Lacy 1986: 12–13; Reeve and Wright 2007: 198–9). Cf. Guto yn ei gywydd mawl i Siôn Talbod, 78.10 dwywisg Arthur; GDC 1.7n Rhwyll Arthur, ‘Arthur [mewn] maelwisg’ (ond efallai ei bod yn fwy priodol ei aralleirio fel ‘maelwisg Arthur’, a’i ystyried yn ddisgrifiad o Rydderch ab Ieuan Llwyd gan y bardd, Dafydd y Coed); GLGC 52.49–52 Ni’m tynnai Arthur yn ei guras … / … o’i dai ymaith, 124.13–14 Arthur pan fu’n ei guras, ymlaen llu Camlan y llas.

42 Powys wrthi  Gall mai ‘Powys sy’n ymostwng iddi’ yw’r ystyr (gw. GPC 3737 d.g. wrth 3(b)).

43 brest dur  Gw. GPC 320 d.g. brest ‘rhan o arfwisg sy’n gorchuddio’r ddwyfron’. Ar y diffyg treiglad, gw. TC 24–5 a CD 230–1.

43 Paris  Cyfeiriai’r beirdd at Ffrainc fel arwydd o ragoriaeth (cf. 100.47 Milgwn Ffrainc mal gynau ffris), ond tybed a fu Sieffrai yn Normandi ac iddo ddwyn brigawn yn ôl i Gymru i’w ganlyn? Gwyddys i Guto dderbyn clogyn aur o Ffrainc gan Syr Rhisiart Gethin yn dâl am ei wasanaeth fel bardd (gw. y cywydd diolch a ganodd Ieuan ap Hywel Swrdwal i Risiart ar ran Guto, GHS cerdd 24; cf. 45–6n).

44 rest  Gw. GPC 2982 d.g. rest², rhest² (b) ‘dyfais ar arfwisg i ddal bôn gwaywffon’; cf. Guto yn ei gywydd i Fathau Goch, 3.15–16 Pan fu ymgyrchu gorchest / Ym min Rhôn a’i wayw mewn rhest. Nid oedd rest gwaywffon yn nodwedd gyffredin ar frigawn, ond am enghreifftiau gw. Ffoulkes 1912: 50 ac Edge and Paddock: 1996, 161.

44 Rhôn  Tref Rouen ar lannau afon Seine yn Normandi. Mae’n bosibl i Guto ymweld â hi pan oedd yn saethwr ym myddin Richard, dug Iorc, yn 1441, gan fod y dref yn bencadlys i’r dug yn ystod ei gyfnod yn Ffrainc.

45–6 Dragiwyd â dur o’i ogylch / Dragwn cad o drugain cylch  Gw. GPC d.g. dragiaf: dragio ‘llarpio, llibindio, dryllio; tynnu, llusgo’. Ymddengys fod y cwpled hwn yn adlewyrchu’r ffaith fod ‘dur’ y brigawn wedi ei rannu neu ei ‘ddryllio’ yn nifer fawr o blatiau bach, er y gall fod awgrym hefyd fod y proses o’u rhybedu yn eu lle yn ‘rhwygo’ y dilledyn. Gallai’r [t]rugain cylch gyfeirio at drefniant y platiau mewn rhesi sy’n ffurfio ‘cylchoedd’ o amgylch y sawl sy’n gwisgo’r brigawn. Mae’r cyfeiriad at y brigawn, neu’r rhyfelwr sy’n ei wisgo, fel dragwn cad yn arbennig o addas, a phlatiau’r brigawn yn dwyn i gof gennau draig.

47–8 Dyblwyd ar waith y dabler / Dyblig o’r sirig a’r sêr  Mae’n debyg fod Guto’n disgrifio gwneuthuriad ‘dybledig’ neu haenog y brigawn. Ymddengys mai sirig sy’n ei orchuddio (GPC 3292 ‘sidan, damasg’) a chrybwyllir ei rybedi hefyd (48n sêr). Gw. GPC d.g. dyblaf: dyblu, dyblo ‘dyblygu; … rhoi dwbl neu leinin mewn (dilledyn)’ ac ibid. d.g. dyblyg ‘deublyg, a ddyblwyd neu a ddyblir’ a hefyd fel enw ‘plyg …; gorchudd neu len yn amgáu un arall’.

47 y dabler  Gw. GPC 3404 d.g. tabler ‘bwrdd chwarae’, yn arbennig ar gyfer gêm ‘backgammon’ ond hefyd ar gyfer gêmau eraill gynt, cf. OED Online s.v. tabler ‘a backgammon board; a chessboard. Hence: the game of backgammon’, GRhGE 12.26n, a Guto yn ei gywydd i ofyn corn hela gan Sieffrai ar ran Siôn Eutun, 99.56 Nid arfer o’r dabler deg. Mae’r gymhariaeth rhwng yr arfwisg ‘ddybledig’ a’r dabler yn awgrymu bod Guto’n gyfarwydd â byrddau a grëwyd mewn dau hanner gyda cholynnau fel y gellid eu cau pan nad oeddynt yn cael eu defnyddio, fel yr un a ddarganfuwyd ar safle llongddrylliad y Mary Rose, un o longau rhyfel Harri VIII (gw. Childs 2007: 87–8, a’r darlun o fwrdd tebyg o’r bedwaredd ganrif ar ddeg yn y Codex Manesse, ffol. 262^v (http://digi.ub.uni-heidelberg.de/diglit/cpg848/0520). Gall fod cymhariaeth yma hefyd rhwng trefn reolaidd platiau’r brigawn a’r patrwm ar y bwrdd (cf. 49n dulliwyd a 50n dulliad).

48 sêr  Fe’i deellir fel cyfeiriad at rybedi’r brigawn, a grybwyllir yn fwy penodol yn 56 mil o hoelion. Cf. defnydd sêr fel trosiad am rybedi bwcledi mewn cerddi gofyn (Huws 1998: 176) a chyfeiriad Guto at sŷr aesawr ‘sêr ar darian’ (14.39).

49 dulliwyd  Gw. GPC 1099 d.g. dulliaf ‘ffurfio, llunio; ymdrefnu i frwydr; paratoi’; cf. CA 86 a CT 35. Cf. hefyd ddefnydd Guto o’r enw dulliad sy’n tarddu o fôn y ferf hon (50n, 51, GPC 1099).

49 dellt mân  Fe’i deellir fel cyfeiriad at blatiau’r brigawn, gw. GPC d.g. dellt (a) ‘ais, esyth; … ysgyrion, ysglodion’.

50 dulliad  Dehonglwyd yma, ac yn 51, fel ‘trefniant’, cyfeiriad at drefn reolaidd platiau’r brigawn (49n dellt mân); cf. 49n dulliwyd a gw. GPC d.g. dulliad¹ 1 ‘patrwm, esiampl; ffurf, ffurfiad’. Bernir bod yr ystyr hon yn fwy addas na’r ystyr ‘plygiad, crychiad’ a geir yn ibid. 2, er mai o dan yr ail ystyr y dyfynnir y llinellau hyn o waith Guto (mae’r unig enghreifftiau eraill a roddir i gefnogi’r ystyr ‘plygiad’ ayb. yn dod o eiriaduron).

50 dillad Trystan  Enwir Trystan fab Tallwch, carwr enwog Esyllt, ond at ei allu milwrol y cyfeirir yma yn unol â’r darlun cynnar, arwrol ohono a geir yng nghanu’r Gogynfeirdd a’r Cywyddwyr cynnar (gw. TYP³ 331–4; cf. GBF 54.26, 56.9 (Bleddyn Fardd); GLlBH 1.8n (Llywelyn Brydydd Hoddnant); GC 2.17, 11.64; GGMD i, 2.33, 3.19, ibid. iii, 2.23). Gall dillad Trystan ddynodi’r brigawn ei hun neu ryw ddilledyn cain a wisgid oddi tano. Ni ddaethpwyd o hyd i gyfeiriad penodol at arfwisg yr ymladdwr yn ‘Ystorya Trystan’ (gw. Williams 1929: 115–29).

51 dulliad  Gw. 50n dulliad.

51 caead cuall  Dehonglwyd fel sangiad, gan ystyried caead yn enw, ‘gorchudd …; rhagfur, amddiffynfa’ neu ‘bwcl’, a cuall fel ansoddair, ‘buan, cyflym’, gw. GPC 382, 626. Yn yr aralleiriad fe’i deellir fel cyfeiriad at y brigawn fel ‘gorchudd cyflym’, gan adlewyrchu, o bosibl, y ffaith fod hwn yn fath cymharol ysgafn o arfwisg y gellid symud yn rhwydd ynddi ac yn un y gellid ei gwisgo a’i diosg yn gyflym (gallai ystyr arall caead, sef ‘bwcl’, hefyd fod yn berthnasol yn y cyswllt hwn).

53 grisiau teg  Ymdebygai nifer o blatiau bychain dur a roid wrth ymyl ei gilydd i risiau.

53 gwres y tân  Pwysleisio pa mor llachar yw’r grisiau teg, sef y platiau haearn, yw’r nod yma (cf. 61n ysglodion gwynion). Gellid cysylltu tân â gwneuthuriad gwreiddiol y platiau neu, o gofio’r modd y defnyddir delweddau yn ymwneud ag adeiladau yn y rhan hon o’r gerdd, â thân mewn tŷ neu lys. Ond gall hefyd mai gwreichion y tân yn benodol a ddynodir, yn arbennig mewn cyd-destun milwrol (cf. Thomson 1968: 19.530–1 A phei tywyll y nos hi a vydei oleu gan y tan o’e harueu (am Owain a Gwalchmai yn ymladd); YCM² 60.11–15 Ac yna, sef a wnaeth Rolant, … taraw Otuel ryuelwr ar warthaf y helym, yny neitywys y tan o’r cledyf ac o’r helym).

54 maels  Gallai ddwyn ystyron eang, fel y Saesneg ‘mail’; gw. GPC d.g. mael³, maels², maelys ‘arfwisg wedi ei gwneud o ddolennau neu blatiau metel, arfogaeth, cotarmur’, ac OED Online s.v. mail, n.³ ‘armour composed of interlaced rings or chain-work or of overlapping plates fastened upon a groundwork’ (gan nodi, ‘some modern scholars restrict the definition to a defence of interlinked rings’). Gallai Guto fod wedi defnyddio’r gair, felly, i ddynodi naill ai’r brigawn ei hun neu arfwisg o fael (hynny yw, o ddolennau cydgysylltiol) a wisgid ar y cyd ag ef neu oddi tano – efallai crys cyfan o fael, neu ddarnau ar wahân megis coler, llewys a ‘sgert’ (gw. Gravett 2001: 8–9, 60–1; Edge and Paddock 1996: 118).

54 gwydr Melan  Cyfeirir at ddinas Milan yng ngogledd yr Eidal, a oedd yn enwog am ei gofaint arfau (cf. 73.2n). Gw. GPC 1751 d.g. gwydr ‘peth tebyg i’r sylwedd hwn o ran gloywder, llyfnder’, lle ystyrir gwydr Melan yn gyfystyr â ‘dur Melan’.

59 plad  Gw. GPC 2820 d.g. plât 2(b) ‘arfwisg wedi ei gwneud o blatiau metel, arfogaeth, cotarmur’.

60 clos  Dehonglwyd clos fel ‘dilledyn’ yn yr aralleiriad, ond gellid hefyd ei ddeall fel ansoddair, gw. GPC d.g. clòs, clos 1(a) ‘caeëdig, caeth …; agos, tyn’ a clos² ‘trywsus, llodrau, britsh; ?dillad’.

61 ysglodion gwynion  Byddai platiau haearn brigawns yn cael eu trin rhag rhydu drwy eu trochi mewn cymysgedd o blwm a thun tawdd; gw. DeVries and Smith 2012: 85.

63 Owain ab Urien  Arglwydd ac ymladdwr enwog o Reged yn yr Hen Ogledd yn y chweched ganrif (gw. TYP³ 467–72 ac WCD 518–20). Yr un yw arwr y chwedl a elwir ‘Iarlles y Ffynnon’, lle cyfeirir ddwywaith at ei arfwisg (gw. Thomson 1968: 3.69–4.2 diodassant vy lludedwisc a dodi gwisc arall ymdanaf, nyt amgen, crys a llawdyr o’r bliant, a ffeis a swrcot a mantell o bali melyn ac orffreis lydan yn y vantell, 16.430–2 gwisgwys Owein ymdanaw peis a swrcot a mantell o bali melyn, ac orffreis lydan yn y vantell o eurllin). Cf. GLGC 207.37 macffast dur un mab Urien; TA XIII.72 Iarll Rheged, aur llurugog.

65 taelwriaeth  Gw. GPC 3465 d.g. teilwriaeth ‘crefft neu fusnes teiliwr, gwneuthuriad dillad’.

65 eurych  Gw. GPC 1261 d.g. (a) ‘gweithiwr mewn meteloedd gwerthfawr, gof aur neu arian’. Yn y bymthegfed ganrif byddai eurychod yn aml yn ymwneud â’r gwaith o addurno arfwisgoedd, gan gynnwys creu byclau a rhybedi moethus o arian neu aur (Pfaffenbichler 1992: 37–8). Efallai fod gan Guto addurniadau tebyg mewn golwg yma (am rybedi’r brigawn, gw. 48n, 56), er y gallai fod wedi sôn am yr eurych er mwyn pwysleisio ansawdd uchel yr arfwisg mewn termau mwy cyffredinol.

65–6 eurych, / Taeliwr a gof, teiler  Pedwar crefftwr. Synhwyrol yw cysylltu metel yn llinell 65 ag eurych a gof, ac, yn achos brigawn, â’r taeliwr hefyd, ond trosiadol yw’r cyfeiriad at [d]eiler, cf. y cymariaethau ag ysglatys, teils, to cerrig a pheithynau (62–4, 70). Yn yr aralleiriad ystyrir metel eurych, / Taeliwr a gof yn sangiad a saif ar wahân i Taelwriaeth … / … teiler gwych. Posibilrwydd arall yw bod yr hyn a ystyrir yn sangiad uchod yn perthyn i taelwriaeth (hynny yw, ‘taelwriaeth sy’n gwneud defnydd o fetel eurych, / taeliwr a gof’), a bod teiler gwych yn ddisgrifiad o’r holl grefftwyr hyn ynghyd.

66 taeliwr  Gw. GPC 3465 d.g. teiliwr ‘gwneuthurwr dillad’.

66 teiler  Gw. GPC 3465 ‘un sy’n gosod teils ar do, töwr’.

67 siaffrig  Nis ceir yn GPC. Ar siaffr ‘padell dân, rhyw fath o ddysgl dwymo’, gw. ibid. 3258 d.g. siaffer¹. Bernir mai ansoddair, siaffr + -ig, a geir yma, sef naill ai ‘ceuol’, ‘ar lun dysgl’, er mwyn cyfleu siâp y brigawn, neu ‘llachar’, ‘disglair’, yn unol â’r disgrifiadau yn llinellau 53 a 61 (gw. y nodiadau; cf. GGGr 9.10n siaffyr).

67 Sieffrai  Gw. 3n Sieffrai Cyffin.

68 neuadd  Trosiad am y brigawn. Defnyddir delweddau yn ymwneud â phren ac adeiladu yn llinellau 49 dellt mân, 53 grisiau teg, 61 ysglodion, 62 ysglatys, 63 teils, 64 to cerrig hen, 66 teiler a 70 [p]eithynau.

69 carwriaeth  Cf. 5 a garwyd.

69 mau  Efallai mai Guto ei hun sy’n siarad yma (hynny yw, ‘os myn ef fy ngwasanaeth i fel bardd’; cf. 70n pwyth) ond gall hefyd ei fod yn parhau i lefaru ym mhersona Dafydd Llwyd (‘os myn ef fy ngharennydd fel perthynas iddo’). Gw. 27–8n.

70 pwyth  Gw. GPC 2957 d.g. (a) ‘taliad, gwobr, rhodd’. At y cywydd ei hun y cyfeirir, yn ôl pob tebyg, a ystyrid yn dâl gan Guto yn gyfnewid am y rhodd.

70 hon  Cyfeirir at y neuadd yn llinell 68 (gw. y nodyn).

70 peithynau  Ffurf luosog peithyn. Gw. GPC 2720 ‘llechen, teils’, ond gall fod ‘ystyllen denau, plancyn, dellt’ yr un mor berthnasol (am yr ystyr ‘shingles’, gw. CA 139–40; OED Online s.v. shingles; cf. GLGC 23.47–8n). Defnydd caled ar do a olygir, boed yn garreg neu’n bren, a’r tebyg yw y dylid ei gysylltu â neuadd yn llinell 68 (gw. y nodyn). Ymhellach, gw. BrM² 22–3.

Llyfryddiaeth
Bartrum, P.C. (1963–4), ‘Pedigrees of the Welsh Tribal Patriarchs’, Cylchg LlGC xiii: 93–146
Boardman, A.W. (1998), The Medieval Soldier in the Wars of the Roses (Stroud)
Childs, D. (2007) The Warship Mary Rose: the Life and Times of King Henry VIII’s Flagship (London)
Davies, R.R. (1995), The Revolt of Owain Glyndŵr (Oxford)
DeVries, K.R. and Smith, R.D. (2012), Medieval Military Technology (2nd edition; Toronto)
Dunn, T.W.N. (1946–7), ‘The Dwn Family’, THSC: 273–5
Edge, D. and Paddock, J.M. (1996), Arms and Armour of the Medieval Knight (London)
Ffoulkes, C. (1912), The Armourer and his Craft (London)
Fryde, E.B., et al. (1986), Handbook of British Chronology (third ed., London)
Gravett, C. (2001), English Medieval Knight 1400–1500 (Oxford)
Griffiths, R.A. (1993), Sir Rhys ap Thomas and his Family (Cardiff)
Haslam, R. (1979), Powys (Montgomeryshire, Radnorshire, Breconshire) (Cardiff)
Hathaway, E.J. et al. (1975) (eds.), Fouke le Fitz Waryn (Oxford)
Hubbard, E. (1986), The Buildings of Wales: Clwyd (Denbighshire and Flintshire) (London)
Huws, B.O. (1998), Y Canu Gofyn a Diolch c.1350–c.1630 (Caerdydd)
Lacy, N.J. (1986) (ed.), The Arthurian Encyclopedia (New York and London)
Newman, J. and Pevsner, N. (2006), The Buildings of England: Shropshire (second ed., Harmondsworth)
Pfaffenbichler, M. (1992), Medieval Craftsmen: Armourers (London)
Reeve, M.D. and Wright, N. (2007) (eds.), Geoffrey of Monmouth: History of the Kings of Britain (Woodbridge)
Roberts, E. (1965), Braslun o Hanes Llên Powys (Dinbych)
Rowland, E. (1958–9), ‘Y Tri Thlws ar Ddeg’, LlCy 5: 33–69, 145–7
Smith, Ll.B. (1978), ‘Oswestry’, R.A. Griffiths (ed.), Boroughs of Medieval Wales (Cardiff), 218–42
Thomson, R.L. (1968) (ed.), Owein (Dublin)
Wade-Evans, W.A. (1944) (ed.), Vitae Sanctorum Britanniae et Genaelogiae (Cardiff)
Williams, I. (1929), ‘Ystorya Drystan’, B v: 115–29

This request poem for a brigandine was composed on behalf of Dafydd Llwyd ap Gruffudd and addressed to Dafydd’s father’s cousin, Sieffrai Cyffin. The poem is structured in the usual style of the request genre (see Huws 1998: 87). Sieffrai is praised in lines 1–12 with specific reference to his lineage and military prowess. This last virtue is expanded upon in lines 13–26, where Guto portrays Sieffrai as a supreme protector. It is almost certain that Guto was living in Oswestry when this poem was composed and was therefore one of the burgesses who would suffer if Sieffrai was not there to protect them according to lines 19–20. Guto concludes this part of the poem by describing Sieffrai as a military protector who guards the Marches rhag Powys ‘from Powys’ and who wears a [p]ais Ffranc ‘Frenchman’s tunic’.

It is worth focusing on both these descriptions. First, Guto presents an exciting geographical image upon which he expands later on in the poem, namely that the lordship of Oswestry under the authority of Sieffrai to the north and east of Dafydd’s home at Abertanad bordered with Powys Wenwynwyn to the south and west of Abertanad. Guto knew full well that Abertanad lay on the border between both regions and that the act of requesting protective armour for its owner therefore carried a deeper meaning. In this part of the poem Sieffrai is portrayed as the main protector against Powys, but by lines 33 Pais ar ael Powys sy raid ‘A tunic is needed beside the region of Powys’ and 42 Pais Arthur, Powys wrthi ‘Arthur’s tunic, Powys is beside it’, this attribute has shifted to the brigandine and, by association, Dafydd himself in Abertanad. Secondly, although the requested brigandine is mentioned in this early part of the poem, Guto makes no attempt to request it formally. That task is reserved for the next part of the poem. It is likely that at this early stage the audience was unaware that Guto would go on to request a brigandine, nor were they even aware that the poem to which they were listening was indeed a request poem. Guto may, therefore, have dexterously presented a portrait of Sieffrai wearing a brigandine in lines 25–6 so that he could ask in lines 35–6 Pwy a rydd pâr o’r eiddaw, / Brigawn dur o Byrgwyn draw? ‘Who’ll give a pair from that which belongs to him, steel brigandine from Burgundy yonder?’ A few members of the audience may well have been tempted to shout out the answer!

Guto makes his intentions clear at the beginning of the next part of the poem (27–30), where he assumes the persona of the requester, Dafydd Llwyd. He declares that he is mediating in the region between tir Oswallt ‘St Oswald’s land’ and Abertanad (31–2) and then presents the request for a gift (33–66). He asks where he might find a suitable brigandine (35–6) – there is already one, of course, am y Cyffin ‘on the Cyffin’ (37–9). He then turns his attention to the brigandine itself, noting its protective role (40) and likening it to the ‘tunics’ of Padarn and Arthur (41–2) before going on to describe its construction in detail.

A brigandine was a cloth, canvas or leather garment reinforced with small iron plates, often covered over with some finer material, with the different layers held together by numerous rivets (Boardman 1998: 140–1; Edge and Paddock 1996: 118–20). This particular brigandine, it seems, also had a breastplate (brest) with a lance-rest (43n, 44n). Guto goes on to describe the brigandine’s ‘doubled’ construction and the arrangement of its plates, referring to its silk (sirig) and, probably, its rivets (sêr, literally ‘stars’) (45–52). In the subsequent lines he refers more specifically to the rivets (56 hoelion) and also mentions maels ‘mail’, suggesting perhaps that the brigandine was worn along with some kind of mail armour, though the word may simply refer to the brigandine itself (54n). It is, however, the brigandine’s small plates that receive most of his attention. He compares them to feathers ([p]lu), scales ([c]en) and ‘shavings’ (ysglodion), but most especially to tiles, slates or shingles (ysglatys, teils, to cerrig, [p]eithynau), even referring to them as ‘a brilliant tiler’s tailoring’ (Taelwriaeth ... / ... teiler gwych) (53–66, 70). (I thank Dr Jenny Day for her contribution to the interpretation of the references to the brigandine. Similar imagery occurs in a poem by Lewys Glyn Cothi (GLGC poem 23), see further J. Day, ‘The Imagery of the Brigandine in Two Fifteenth-century Welsh Request Poems’, SC, forthcoming.)

The poem is concluded (67–70) by beseeching Sieffrai to give i’w nai ‘to his nephew’ the requested rhodd siaffrig ‘concaved gift’, which has by this point been transformed into a protective hall for him. One realizes that Guto has already conjured the brigandine into a secure construction by way of a series of comparisons in the previous section of the poem (see 68n). It is also likely that the brigandine is a metaphor for Sieffrai’s military might and skills as a protector in Oswestry (ceidwad i’n gwlad a’n gwledd ‘a guardian for our land and our feast’), and that the act of transferring it to a younger member of his family was highly symbolic in terms of endowing patronage and wealth. It is worth noting that some soldiers inherited their armour from their fathers (see Boardman 1998: 122), and it may therefore be significant that very little mention is made of Sieffrai’s son, Harri, in the surviving records.

Is it to this brigandine, perhaps, that Ieuan ap Tudur Penllyn refers in his elegy for Dafydd Llwyd and Rheinallt ap Gruffudd o’r Wyddgrug? See GTP 50.51–2 Gormod, medd rhai, os âi i sias, / I ddau gawr oedd ei guras ‘Too large for two giants, say some, was his cuirass if he would go to battle’.

Date
The terminus ante quem for this poem is October/November 1465, the date of Dafydd Llwyd’s death. As it is likely that Sieffrai was constable of Oswestry during the first half of this decade, the poem almost certainly belongs to the same period, although an earlier date is not out of the question.

The manuscripts
There are eight manuscript copies of this poem. This edition is based on the evidence of two manuscripts, namely Pen 64 and Pen 100. The latter displays a number of irregularities which are in all likelihood the remains of an inventive oral tradition. Nonetheless, this oral tradition alone contained a complete version of the poem, even though the incomplete text of Pen 64 is generally superior.

Stemma

Previous edition
GGl poem LXXII.

Metre and cynghanedd
Cywydd, 70 lines.
Cynghanedd: croes 50% (35 lines), traws 17% (12 lines), sain 30% (21 lines), llusg 3% (2 lines).

1 Mae ceidwad i’n gwlad a’n gwledd  This line could also be understood as a question to which an answer is given in the next line: Mae ceidwad i’n gwlad a’n gwledd? / Mab Morus ym mhob mawredd ‘Where is there a guardian for our land and our feast? The son of Morus in all his glory.’

1 i’n gwlad  The word gwlad could signify a wide variety of geographical units, from a commote to a nation, and it is not entirely clear what Guto is referring to both in this line and in lines 21 and 29. He uses dwywlad ‘two territories’ in his poem for Rhobert ab Ieuan Fychan to signify Gwynedd Uwch Conwy and Gwynedd Is Conwy (Gwynedd ‘above’ and ‘below’ the river Conwy respectively) (see 100.21 Ceidwad y ddwywlad ddilys ‘Guardian of the two steadfast territories’), but such clear-cut territories are less easy to find in the Marches. Following the geographical imagery discussed in the background note above, it seems that Guto is referring to the land directly north and east of Abertanad. According to WATU 169 and 304 (map) this region was called Y Deuparth (Duparts), namely a part of the lordship of Oswestry which included both Abertanad and the town of Oswestry. Cf. Guto in his poem of praise to Sieffrai’s nephew, Maredudd ap Hywel of Oswestry, 95.41–4 Y teirbro … // … yw’r Waun, y Traean / A’r Deuparth oll, da pyrth wan ‘The three regions are Chirk, the Traean and the Duparts, well does he support the weak’.

2 Morus  Morus ab Ieuan Gethin, Sieffrai’s father.

3 Sieffrai Cyffin  The patron, Sieffrai Cyffin ap Morus.

3 y dinas  ‘The town’, namely Oswestry.

4 Syr Ffwg  Syr Ffwg fab Gwarin was the protagonist of a popular legend known as ‘Fouke Fitz Warin’, which was written in Shrewsbury during the thirteenth century (see Hathaway et al. 1975; GGLl 11.57n). Although he was generally considered to be a legendary character by the fifteenth century, it is worth noting that he was a historical figure who was closely associated with the regions where both Sieffrai and Dafydd lived.

5–6 Ieuan … / Gethin  Ieuan Gethin ap Madog Cyffin, the father of Morus and grandfather of Sieffrai.

6 Ieuan Llwyd  Ieuan Llwyd ap Llywelyn, Sieffrai’s great-grandfather on his mother’s side, Mabli.

7 Addaf  Addaf ap Meurig ap Cynwrig, Sieffrai’s great-great-great-grandfather on his father’s mother’s side.

8 Meurig  Meurig ap Cynwrig, Sieffrai’s great-great-great-great-grandfather.

8 hŷn  ‘Ancestors, forefathers, ancestry’ (see GPC 1973–4). Another possibility is that hŷn is used as the comparative degree of the adjective hen ‘old’, therefore ‘older’, to describe Meurig ap Cynwrig (see the note above) in relation to Addaf (see 7n).

9 Arglwyddi Cydweli dir  Sieffrai was a great-grandson of Gruffudd ap Cadwgan Fychan on his mother’s side, who was receiver of Cydweli in 1383 (see Dunn 1946–7: 273).

10 Cae Alo  Alo ap Rhiwallon Fychan ap Rhiwallon Llwyd was Sieffrai’s great-great-great-grandfather on his father’s mother’s side. According to Roberts (1965: 45), Alo’s family was one of the five plebeian tribes of Powys and was associated with lands in the vicinity of Welshpool at the beginning of the fourteenth century. L. Dwnn HV 220 notes that Alo came to Powys after murdering the mayor of Ewias in Monmouthshire (cf. HPF iv: 175). He was therefore a native of south-east Wales, as is suggested by information concerning his ancestors in Bartrum (1963–4: 119). The forms Alo, Aele, Alon and Allon appear in the genealogical manuscripts, although Pen 138, 361, notes that he was known as Riwallon ap Riwallon vychan. The place name [C]ae Alo (literally ‘Alo’s field’) is not known and does not appear in ArchifMR, yet it may possibly be found in the vicinity of Welshpool (cf. GLlG 8.74n Cae Gwrgenau; GMBen 21.44n Cae Llugallt).

15 y castell  The castle of Oswestry is in all likelihood referred to in the Domesday Book (1086), where it is noted that a Norman sheriff named Rainald built a castle near the township of Maesbury. The castle was an important military centre during the Conquest and the town that surrounded it developed into a notable commercial centre during the later Middle Ages. See further Smith 1978: 221–2.

16 Gwennwys  According to Roberts (1965: 45), a number of families in Powys claimed that they were descended from Brochfael, or Brochwel, of which there are two notable branches, namely the descendants of Gwyn and the descendants of Gwennwys, both of whom were sons of Gruffudd ap Beli, lord of Cegidfa, Broniarth and Deuddwr c.1300. The latter’s family was one of the five plebeian tribes of Wales (on the plebeian tribes, costoglwyth, see GPC 570; cf. 10n).

17 llaw  A description of Sieffrai in relation to the earl of Arundel (see GPC 2104 s.v. llaw¹ (b) ‘authority, control’). Nonetheless, the literal meaning, ‘hand’, is retained in the translation in order to maintain the metaphor with braich ‘arm’ in the next line.

17 yr undyn  ‘The one man’, namely the earl of Arundel (see the note below).

17 iarll Arndel  William FitzAlan, the thirteenth earl to bear the title of Arundel (1438–87) (see Fryde et al. 1986: 450). He owned the lordships of Oswestry and Colunwy. On the earls of Arundel’s control over the town of Oswestry, see Smith 1978: 239–42.

18 llaw a braich  On llaw, see 17n llaw. On braich, see GPC 307 s.v. braich 1(a) ‘support’ (cf. 33.52 Harri fraich y Dref Hir fry ‘Harry the sustenance of Longtown above’). However, the literal meaning ‘arm’ is retained in the translation in order to maintain the metaphor with llaw ‘hand’ in the previous line.

21 rhwng dwywlad  ‘Between two lands’, namely Y Deuparth (Duparts) and Powys, in all likelihood (see 1n i’n gwlad).

22 tir Oswallt  ‘St Oswald’s land’, namely Y Deuparth (Duparts), it seems (see 1n i’n gwlad).

23 ein cadw rhag Powys  Following the geographical imagery outlined in the background note above, Powys is portrayed as an enemy or hostile region to Y Deuparth (Duparts) (see 1n i’n gwlad). Attacks by outlaws were often a burden on medieval towns, and the castle of Oswestry, where this poem was probably performed before Sieffrai, was on constant guard against attack from the unfortified land beyond the town walls. Oswestry was ravaged more than once during the Glyndŵr rebellion (see Davies 1995: 102, 290). Abertanad stood a short distance north of the border between Powys Wenwynwyn (see WATU 182) and Y Deuparth.

24 Rhys  It is not clear to whom Guto is referring. The most likely candidate is Rhys ap Morus ab Ieuan Gethin, Sieffrai’s half-brother who was a burgess of Oswestry according to a long list of burgesses written in 1546 (see the note on Sieffrai). It seems likely that he witnessed the performing of this poem. Another possibility is that Guto is referring to the poet, Syr Rhys of Carno, who composed a satirical poem (poem 101a) for Guto when he was a burgess and who is named in connection with the poem in one of Guto’s poems of praise for Sieffrai (see 97.27n). Another less likely candidate is the famous Sir Rhys ap Tomas of Carmarthenshire, who had a relationship with Ales daughter of Sieffrai, but he cannot be closely associated with Oswestry nor with Shropshire in general (but see Griffiths 1993: 63–4).

25 Sieffrai  See 3n Sieffrai Cyffin.

25 Ffranc  ‘Frenchman’ (see GPC 1310).

27–8 Dafydd … / Llwyd wyf  ‘I’m Dafydd Llwyd’, namely Dafydd Llwyd ap Gruffudd. Sieffrai and Dafydd’s father were cousins (in lines 27 and 68 Guto calls him Sieffrai’s nai ‘nephew’). Guto assumes the requester’s persona in order to formally present the request, therefore absenting himself completely and naming the requester as the author of the poem so that it would seem as if Dafydd was speaking (see Huws 1998: 143; note, however, that Huws did not cite the present poem as an example of this type of request poem).

28 y llew difai  ‘The faultless lion’, namely Sieffrai (cf. 26 llew ieuanc ‘a young lion’).

29 Gruffudd  Gruffudd ab Ieuan Fychan, Dafydd Llwyd’s father and Sieffrai’s cousin on his father’s side.

29 y wlad  ‘The land’, namely Y Deuparth (Duparts), in all likelihood (see 1n i’n gwlad).

30 Brytaniaid  See GPC 341 s.v. Brytaniad, a borrowing from the English word Britan + -iad ‘Briton, Welshman’.

30 Brytaniaid Abertanad  The exact same line appears in Llawdden’s poem of thanks for a peacock and peahen from Dafydd’s mother, Gweurful daughter of Madog, and to request a peahen from Gweurful and Dafydd’s father, Gruffudd, on behalf of Dafydd Llwyd of Newtown (see GLl 8.33–4 Brodiwr teg, un bryd â’r tad, / Brytaniaid Abertanad ‘A fair embroiderer, the same look as the father, Britons of Abertanad’, where the poem is referring to Gruffudd).

30 Abertanad  Dafydd’s home. The present farmhouse at Abertanad stands on the west bank of the river Tanad, a short distance north of the estuary where it flows into the river Efyrnwy on the northern boundaries of the commotes of Mechain and Deuddwr. It seems that it was part of Y Deuparth (Duparts) (see 1n i’n gwlad). Perhaps because it is situated so close to the modern border between Wales and England, no reference to Abertanad was found in Hubbard (1986), Haslam (1979) nor Newman and Pevsner (2006).

32 y ddeudir  This word probably bears the same meaning as dwywlad ‘two lands’ in line 21, namely Y Deuparth (Duparts) and Powys (see 1n i’n gwlad). As Guto mediated ‘in the border between the two lands’ he would have had to cross Offa’s Dyke, which stands a little to the east of Abertanad (see 30n Abertanad).

33 ar ael Powys  ‘Beside the region of Powys’. Guto is referring to Abertanad’s location on the border between Y Deuparth (Duparts) and Powys (see 1n i’n gwlad; GPC² 83 s.v. ael² (d) ‘region, land’, (c) ‘edge, side; top’, 402 s.v. ar¹ 2(a) ‘to, in the direction of, facing’).

34 pâr  It is unlikely that Guto is referring to the brigandine as a ‘spear’ (see GPC 2684 s.v. pâr³), although pâr in this sense may have acquired a wider meaning, such as ‘weapon; protection, something which defends’. It is better understood as ‘pair’, a description of the brigawn ‘brigandine’ in line 36 (see OED Online s.v. brigandine ‘body armour composed of iron rings or small thin iron plates, sewed upon canvas, linen, or leather, and covered over with similar materials; orig. worn by foot-soldiers and at first in two halves, hence in early quots. in plural or as pair of brigandines’). The earliest example in English belongs to c.1456.

36 brigawn  A borrowing from the Middle English brigandine (see OED Online s.v.; GPC 324; 34n). This is the word that best represents the gift which Guto requests in this poem, and is therefore used in the title.

36 Byrgwyn  ‘Burgundy’, a region in the eastern part of France and western part of Switzerland between the rivers Rhôn and Saône. It is used as a measure of excellence (for example, in terms of its wine, see GLGC 73.42, 180.8; GLM X.26).

37 hapus i drin  ‘Fortunate for fighting’. The word [t]rin is understood as a verb instead of a noun (see GPC 3597 s.v. trinaf¹).

37–8 Mae pais drom, hapus i drin, / Mi a’i caiff, am y Cyffin  In light of the questions in lines 35–6 and 39, line 37 could also bear a question mark, Mae pais drom, hapus i drin? ‘Where is there a heavy tunic, fortunate for fighting?’, with line 38 providing the answer: Mi a’i caiff am y Cyffin ‘I’ll receive it on the Cyffin’.

38 y Cyffin  See 3n Sieffrai Cyffin.

41 pais Badarn  ‘Padarn’s tunic’, in all likelihood a reference to Padarn Beisrudd (of the red tunic) fab Tegid, grandfather of Cunedda and a native of Manaw Gododdin during the fourth century (see TYP³ 472–3 and WCD 524). His tunic was one of the ‘Thirteen Treasures of the Island of Britain’, and its principal attribute was that it could either be worn only by a nobleman or could offer complete protection for anyone who wore it (see Rowland 1958–9: 64 and 145–6; GRhGE 4.31–2n; GLMorg 26.77–8n; cf. 42n pais Arthur). But cf. Twm Morys in GMBen 21.32n, where he draws attention to a cloak given to St Padarn by the pope on his legendary pilgrimage to Jerusalem with both St David and St Teilo, and Arthur’s fury when the saint refused to give the cloak to him (see Wade-Evans 1944: 260–1 and TYP³ 473).

42 pais Arthur  ‘Arthur’s tunic’, possibly a reference to llen Arthur ‘Arthur’s ?mantle’, one of the ‘Thirteen Treasures of the Island of Britain’, which enabled whoever wore it to see everyone yet remain unseen by others (see Rowland 1958–9: 53–4). Another ‘treasure’, in all likelihood, was pais Badarn ‘Padarn’s tunic’ (see 41n). Another possibility is that Guto is referring to other less legendary traditions involving the semi-historical Arthur, such as Geoffrey of Monmouth’s description of him in ‘Historia Regum Britanniae’ as he prepared for the battle of Badon by wearing a leather cuirass (see Lacy 1986: 12–13; Reeve and Wright 2007: 198–9). Cf. Guto in his praise poem for John Talbot, 78.10 dwywisg Arthur ‘Arthur’s weaponry doubled’; GDC 1.7n Rhwyll Arthur, ‘Arthur in a garment of mail’ (although ‘Arthur’s coat of mail’ may be a better translation as a description of Rhydderch ab Ieuan Llwyd by the poet, Dafydd y Coed); GLGC 52.49–52 Ni’m tynnai Arthur yn ei guras … / … o’i dai ymaith ‘Arthur in his cuirass couldn’t pull me away from his houses’, 124.13–14 Arthur pan fu’n ei guras, ymlaen llu Camlan y llas ‘Arthur, when he was in his cuirass, was slain at the front of a host at Camlan.’

42 Powys wrthi  Possibly ‘Powys submits to it’, namely the tunic (see GPC 3737 s.v. wrth 3(b)).

43 brest dur  See GPC 320 s.v. brest ‘breastplate’. On the lack of mutation, see TC 24–5 and CD 230–1.

43 Paris  The poets often referred to France as a measure of excellence (cf. 100.47 Milgwn Ffrainc mal gynau ffris ‘French greyhounds like frieze gowns’), yet it is also possible that Sieffrai had once travelled to Normandy and had returned with a brigandine. Guto himself received a golden cloak from France from Sir Richard Gethin as payment for his services as a poet (see the poem of thanks which Ieuan ap Hywel Swrdwal addressed to Richard on behalf of Guto, GHS poem 24; cf. 45–6n).

44 rest  See GPC 2982 s.v. rest², rhest² (b) ‘rest (on armour)’ to hold a spear in place; cf. Guto in his poem for Matthew Gough, 3.15–16 Pan fu ymgyrchu gorchest / Ym min Rhôn a’i wayw mewn rhest ‘When there was a trial of strength in battle on the outskirts of Rouen, with his spear in its rest on his armour’. A lance-rest was not a common feature on a brigandine, but for examples see Ffoulkes 1912: 50 and Edge and Paddock 1996: 161.

44 Rhôn  The town of Rouen on the river Seine in Normandy. It is possible that Guto visited the town when he served as an archer in the army of Richard, duke of York, in 1441, as it was the duke’s headquarters in France.

45–6 Dragiwyd â dur o’i ogylch / Dragwn cad o drugain cylch  ‘A steel-encompassed battle-dragon was fragmented in the form of sixty circles’; see GPC s.v. dragiaf: dragio ‘to tear to pieces, rend, maul; drag’. This couplet seems to reflect the fact that the brigandine’s ‘steel’ was ‘fragmented’ into many small, separate plates, though there may also be a suggestion that the process of riveting them in place ‘rends’ the garment. The ‘sixty circles’ could represent the plates’ arrangement into rows, which could readily be envisaged as circles around the wearer’s body. The reference to the brigandine, or the warrior who wore it, as a ‘battle-dragon’ is particularly apposite, with the brigandine’s plates calling to mind the legendary beast’s scales.

47–8 Dyblwyd ar waith y dabler / Dyblig o’r sirig a’r sêr  Guto seems to be describing the brigandine’s ‘doubled’ or layered construction. It is apparently faced with sirig (GPC 3292 ‘silk, damask’) and its rivets are also mentioned (48n sêr). See GPC s.v. dyblaf: dyblu, dyblo ‘to double … fold in two …; line (a garment)’ and ibid. s.v. dyblyg ‘twofold, doubled’ and also as a noun ‘fold …; covering that encloses or overlays another’.

47 y dabler  See GPC 3404 s.v. tabler ‘backgammon, ?formerly also of other similar games; board or set (for backgammon, &c.)’, cf. OED Online s.v. tabler ‘a backgammon board; a chessboard. Hence: the game of backgammon’, GRhGE 12.26n, and Guto in his poem to request a hunting horn from Sieffrai on behalf of Siôn Eutun, 99.56 Nid arfer o’r dabler deg ‘he doesn’t play the fair game of backgammon’. The comparison of the ‘doubled’ garment with a tabler suggests that Guto was familiar with hinged boards which could be folded closed for storage, like the one found in the wreck of the Mary Rose, one of Henry VIII’s warships (see Childs 2007: 87–8, and the fourteenth-century illustration of a similar board in the Codex Manesse, fol. 262^v (http://digi.ub.uni-heidelberg.de/diglit/cpg848/0520). Guto may also have had in mind a comparison between the ordered arrangement of the brigandine’s plates and the pattern on the board (cf. 49n dulliwyd and 50n dulliad).

48 sêr  Literally ‘stars’, but understood here as a reference to the brigandine’s rivets, mentioned more specifically in 56 mil o hoelion ‘a thousand rivets’. Cf. the use of sêr as a metaphor for the rivets of bucklers in request poems (Huws 1998: 176) and Guto’s own reference to sŷr aesawr ‘the stars of a shield’ (14.39).

49 dulliwyd  See GPC 1099 s.v. dulliaf ‘to form, fashion; array, prepare’; cf. CA 86 and CT 35. Cf. also Guto’s use of the noun dulliad which derives from the stem of this verb (50n, 51, GPC 1099).

49 dellt mân  Understood as a reference to the brigandine’s plates, see GPC s.v. dellt (a) ‘laths; … splinters, chips’.

50 dulliad  Interpreted, both here and in 51, as ‘array’, a reference to the regular arrangement of the brigandine’s plates (49n dellt mân); cf. 49n dulliwyd and see GPC s.v. dulliad¹ 1 ‘pattern, example; form, formation’. This appears more appropriate than the meaning ‘fold, a ruffling or crinkling’ given in ibid. 2, for which Guto’s is the only non-dictionary example cited.

50 dillad Trystan  Guto names Trystan fab Tallwch, the famous lover of Esyllt, yet it is the hero’s military might which is evoked in line with the early, heroic portrayal of him in the poetry of the Gogynfeirdd and early Cywyddwyr (see TYP³ 331–4; cf. GBF 54.26, 56.9 (Bleddyn Fardd); GLlBH 1.8n (Llywelyn Brydydd Hoddnant); GC 2.17, 11.64; GGMD i, 2.33, 3.19, ibid. iii, 2.23). ‘Trystan’s clothes’ may denote either the brigandine itself or some fine garment worn underneath. No specific reference to Trystan’s armour was found in ‘Ystorya Trystan’ (see Williams 1929: 115–29).

51 dulliad  See 50n dulliad.

51 caead cuall  This is interpreted as a sangiad standing apart from the main sentence, with caead used as a noun, ‘cover ...; bulwark, defence’ or ‘buckle’, and cuall as an adjective, ‘quick, speedy’, see GPC 382, 626. In the translation it is taken as a reference to the brigandine as a ‘swift covering’, perhaps reflecting the fact that this was a relatively light kind of armour that did not greatly hamper its wearer’s movements and which could be donned and removed quickly (the additional meaning for caead, ‘buckle’, may also have relevance in this context).

53 grisiau teg  ‘Fair stairs’. The small steel plates placed on top of each other looked like a flight of stairs.

53 gwres y tân  Guto emphasizes the brightness of the grisiau teg ‘fair stairs’, namely the brigandine’s iron plates (cf. 61n ysglodion gwynion). The tân ‘fire’ could be associated with the original manufacture of these plates, or with a fireplace in a house or court, in line with the numerous images of constructions in this part of the poem. Yet, Guto may also be referring to sparks from the fire, especially in a military context (cf. Thomson 1968: 19.530–1 A phei tywyll y nos hi a vydei oleu gan y tan o’e harueu ‘had it been a dark night it would have been bright with the sparks from their weapons’ (a description of Owain and Gwalchmai fighting; translation from Davies 2007: 130); YCM² 60.11–15 Ac yna, sef a wnaeth Rolant, … taraw Otuel ryuelwr ar warthaf y helym, yny neitywys y tan o’r cledyf ac o’r helym ‘And then, this is what Rolant did, he struck Otwel the warrior on the top of his helmet so that the spark flew from both the sword and the helmet’).

54 maels  A range of meanings is possible, as for ‘mail’ in English; see GPC s.v. mael³, maels², maelys ‘mail, coat of mail, armour, coat of armour’ (the Welsh definition refers more specifically to armour made from ‘metal rings or plates’), and OED Online s.v. mail, n.³ ‘armour composed of interlaced rings or chain-work or of overlapping plates fastened upon a groundwork’ (also noting, ‘some modern scholars restrict the definition to a defence of interlinked rings’). Guto may therefore have used the word to denote either the brigandine itself or mail armour (i.e. armour of interlinked rings) that was worn along with it or underneath – perhaps an entire mail shirt, or separate pieces of mail such as a collar, sleeves and ‘skirt’ (see Gravett 2001: 8–9, 60–1; Edge and Paddock 1996: 118).

54 gwydr Melan  Guto refers to the city of Milan in northern Italy, renowned for its armourers (cf. 73.2n). See GPC 1751 s.v. gwydr ‘anything resembling glass in lustre, smoothness, &c. (e.g. armour)’, where gwydr Melan is synonymous with ‘steel from Milan’.

59 plad  See GPC 2820 s.v. plât 2(b) ‘plate armour’, and the wider range of meanings given in the Welsh definition, which includes ‘arfogaeth’ (‘armour, armament’) and ‘mael’ (‘mail’).

60 clos  Though interpreted as ‘garment’ in the translation, clos could also be understood as an adjective, see GPC s.v. clòs, clos 1(a) ‘close, shut …; near, tight’ and clos² ‘trousers, breeches; ?clothes’.

61 ysglodion gwynion  ‘White shavings’. The iron plates of brigandines were treated against rust by dipping them in a mixture of molten lead and tin; see DeVries and Smith 2012: 85.

63 Owain ab Urien  A renowned lord and warrior of Rheged in the Old North during the sixth century (see TYP³ 467–72 and WCD 518–20). He appears as a legendary figure in ‘Iarlles y Ffynnon’ (‘The Lady of the Well’), where there are two references to his armour (see Thomson 1968: 3.69–4.2 diodassant vy lludedwisc a dodi gwisc arall ymdanaf, nyt amgen, crys a llawdyr o’r bliant, a ffeis a swrcot a mantell o bali melyn ac orffreis lydan yn y vantell ‘[they] removed my travel-stained clothes and dressed me in other garments, namely a shirt and breeches of fine linen, and a tunic and surcoat and cloak of yellow brocaded silk with a wide border’, 16.430–2 gwisgwys Owein ymdanaw peis a swrcot a mantell o bali melyn, ac orffreis lydan yn y vantell o eurllin ‘Owain put on a tunic and surcoat and cloak of yellow brocaded silk and a wide border of gold thread in the cloak’; translations from Davies 2007: 117–18, 127). Cf. GLGC 207.37 macffast dur un mab Urien ‘steel fastenings of Urien’s one son’; TA XIII.72 Iarll Rheged, aur llurugog ‘earl of Rheged, mail-clad gold’.

65 taelwriaeth  See GPC 3465 s.v. teilwriaeth ‘a tailoring’.

65 eurych  See GPC 1261 s.v. (a) ‘worker in precious metals, goldsmith, silversmith’. In the fifteenth century goldsmiths often played a role in the decoration of armour, including the production of ‘luxurious buckles and rivets in silver and gold’ (Pfaffenbichler 1992: 37–8). Perhaps Guto has similar adornments in mind here (for the brigandine’s rivets, see 48n, 56), though he may simply have mentioned the goldsmith in order to emphasize the armour’s quality in a more general sense.

65–6 eurych, / Taeliwr a gof, teiler  ‘A goldsmith, a tailor and a blacksmith, a tiler’, four craftsmen. It is reasonable to associate metel ‘metal’ in line 65 with eurych ‘goldsmith’ and gof ‘blacksmith’, as well as taeliwr ‘tailor’ in the case of a brigandine, but the reference to the teiler ‘tiler’ is metaphorical, cf. the poem’s other references to slates, tiles or shingles (ysglatys, teils, to cerrig and [p]eithynau (62–4, 70). In the translation metel eurych, / Taeliwr a gof ‘a goldsmith, a tailor and a blacksmith’s metal’ is understood as a sangiad, which stands apart from the main sentence, namely Taelwriaeth … / … teiler gwych ‘a brilliant tiler’s tailoring’. Another possibility is that the words which are understood as a sangiad above belong to taelwriaeth (‘a tailoring from the metal of a goldsmith, a tailor and a blacksmith’), and that teiler gwych ‘brilliant tiler’ is a collective description of all the craftsmen.

66 taeliwr  See GPC 3465 s.v. teiliwr ‘tailor’.

66 teiler  See GPC 3465 ‘tiler, roofer’.

67 siaffrig  There is no entry for this word in GPC. On siaffr ‘chafing dish, some sort of heated dish’, see ibid. 3258 s.v. siaffer¹. The word is in all likelihood an adjective, siaffr + -ig, possibly ‘concaved’, ‘like a dish’ as a description of the brigandine’s shape, or ‘bright’, ‘luminated’ in line with the descriptions of the brigandine in lines 53 and 61 (see the notes; cf. GGGr 9.10n siaffyr).

67 Sieffrai  See 3n Sieffrai Cyffin.

68 neuadd  ‘Hall’, a metaphor for the brigandine. Imagery based on woodwork and construction is found in lines 49 dellt mân ‘small laths’, 53 grisiau teg ‘fair stairs’, 61 ysglodion ‘shavings’, 62 ysglatys ‘slates’, 63 teils ‘tiles’, 64 to cerrig hen ‘old stone roof’, 66 teiler ‘tiler’ and 70 [p]eithynau ‘shingles’.

69 carwriaeth  ‘Love’. Cf. 5 a garwyd ‘loved’.

69 mau  ‘My’. It is possible that it is Guto himself who is speaking (‘if he wants my services as a poet’; cf. 70n pwyth), but it is also possible that he is simply continuing to speak in the persona of Dafydd Llwyd (‘if he wants my love as his relation’). See 27–8n.

70 pwyth  See GPC 2957 s.v. (a) ‘payment, fee, reward’. Guto is in all likelihood referring to the poem itself, which was considered payment by Guto for Sieffrai’s gift.

70 hon  ‘It’, a reference to the neuadd ‘hall’ in line 68 (see the note).

70 peithynau  Plural of peithyn. See GPC 2720 ‘slate, tile’, but ‘shingle’ is also possible (see CA 139–40; OED Online s.v. shingles; cf. GLGC 23.47–8n). Guto is referring to a hard roofing material, either from stone or wood, which is in all likelihood associated with neuadd in line 68 (see the note). See further BrM² 22–3.

Bibliography
Bartrum, P.C. (1963–4), ‘Pedigrees of the Welsh Tribal Patriarchs’, Cylchg LlGC xiii: 93–146
Boardman, A.W. (1998), The Medieval Soldier in the Wars of the Roses (Stroud)
Childs, D. (2007), The Warship Mary Rose: the Life and Times of King Henry VIII’s Flagship (London)
Davies, R.R. (1995), The Revolt of Owain Glyndŵr (Oxford)
Davies, S. (2007), The Mabinogion (Oxford)
DeVries, K.R. and Smith, R.D. (2012), Medieval Military Technology (2nd edition; Toronto)
Dunn, T.W.N. (1946–7), ‘The Dwn Family’, THSC: 273–5
Edge, D. and Paddock, J.M. (1996) Arms and Armour of the Medieval Knight (London)
Ffoulkes, C. (1912), The Armourer and his Craft (London)
Fryde, E.B. et al. (1986), Handbook of British Chronology (third ed., London)
Gravett, C. (2001), English Medieval Knight 1400–1500 (Oxford)
Griffiths, R.A. (1993), Sir Rhys ap Thomas and his Family (Cardiff)
Haslam, R. (1979), Powys (Montgomeryshire, Radnorshire, Breconshire) (Cardiff)
Hathaway, E.J. et al. (1975) (eds.), Fouke le Fitz Waryn (Oxford)
Hubbard, E. (1986), The Buildings of Wales: Clwyd (Denbighshire and Flintshire) (London)
Huws, B.O. (1998), Y Canu Gofyn a Diolch c.1350–c.1630 (Caerdydd)
Lacy, N.J. (1986) (ed.), The Arthurian Encyclopedia (New York and London)
Newman, J. and Pevsner, N. (2006), The Buildings of England: Shropshire (second ed., Harmondsworth)
Pfaffenbichler, M. (1992), Medieval Craftsmen: Armourers (London)
Reeve, M.D. and Wright, N. (2007) (eds.), Geoffrey of Monmouth: History of the Kings of Britain (Woodbridge)
Roberts, E. (1965), Braslun o Hanes Llên Powys (Dinbych)
Rowland, E. (1958–9), ‘Y Tri Thlws ar Ddeg’, LlCy 5: 33–69, 145–7
Smith, Ll.B. (1978), ‘Oswestry’, R.A. Griffiths (ed.), Boroughs of Medieval Wales (Cardiff), 218–42
Thomson, R.L. (1968) (ed.), Owein (Dublin)
Wade-Evans, W.A. (1944) (ed.), Vitae Sanctorum Britanniae et Genaelogiae (Cardiff)
Williams, I. (1929), ‘Ystorya Drystan’, B v: 115–29

Stema fwy