Y llawysgrifau
Ceir wyth copi o’r gerdd hon. Fel y gwelir yn y stema gellir rhannu tystiolaeth y llawysgrifau’n dair: X¹, X² a LlGC 20574A. Roedd testun coll X² yn debycach i eiddo LlGC 20574A na Pen 77, sy’n cynnwys nifer o ddarlleniadau unigryw. Cesglir mai diwygiadau ydynt ar sail darlleniad y testun hwnnw ar gyfer llinell 28 (gw. y nodyn), a bernir ei fod yn ddiffygiol yn llinellau 37, 46, 57 a 62. Gall mai’r copïydd, Thomas Wiliems, a fu’n diwygio’r testun ond gall hefyd fod y testun a welodd (sef X¹) eisoes yn y cyflwr hwnnw. Dilynir testun John Pritchard yn LlGC 20574A yn achos llinell 28, testun cymysg sy’n tueddu i ategu tystiolaeth testunau cynharach ond sydd hefyd ar rai adegau’n amlwg wallus. At hynny collwyd llinellau 17–18 a 45–6 o’r testun hwnnw, sy’n awgrymu ei fod yn deillio o draddodiad llafar y gellid dibynnu arno o ran rhai darlleniadau (cf. yr un llawysgrif yn achos cerdd 86 (testunol)). Gwelir, felly, na ellir dibynnu’n llwyr ar dystiolaeth unrhyw lawysgrif, a thestun cyfansawdd yn bennaf a geir yn y golygiad. Cwpled cyntaf y gerdd yn unig a geir yn llaw John Jones Gellilyfdy yn Pen 221 ac ni oroesodd ei gopi cyflawn ef ohoni.

Trawsysgrifiadau: BL 24980, LlGC 17114B, LlGC 20574A a Pen 77.

Stema

Teitl
Ategir y ffaith mai cywydd yw hwn a ganwyd i dref Croesoswallt ei hun yn hytrach nag i noddwr a drigai yno gan y teitlau a rydd rhai o’r llawysgrifau ar ei gyfer. Dilynodd GGl Canmol Croesoswallt deitl BL 24980 kowydd kanmol i groesoswallt, sydd, ynghyd â LlGC 17114B k i dref groes oswallt a C 5.167 moliant Tref Oswallt (ni cheir teitl yn Pen 77), yn awgrymu y dylid trin y cywydd yn unol â chywydd mawl i berson, gan ddilyn y patrwm ‘Moliant [gwrthrych]’.

4 ddwyn  Dilynodd GGl ddarlleniad gwallus C 5.167 (o LlGC 17114B) dwyn.

5 physygwriaeth  Ceir ffurfiau amrywiol yn LlGC 17114B pesygwriaeth a BL 24980 pysygwriaeth (gw. GPC 1290 d.g. ffisigwr a ffisigwriaeth).

8 botes  Ceir darlleniad GGl botel yn C 4.10.

8 a’i  Dilynir mwyafrif y llawysgrifau (gthg. LlGC 20574A oi).

11 Offerendai’r dyffryndir  Darlleniad cyfansawdd. Amheuir mai diwygiad a geir yn narlleniad unigryw Pen 77 da fferendai’r dyffryndir. Gellid dadlau o blaid y ffurf annisgwyl fferendai (gw. GPC 2635 d.g. offeren¹, lle nodir y ffurf amrywiol fferen), ond gwrthodir y darlleniad am ddau reswm: i. mae’r gynghanedd yn gyflawnach yn y darlleniad hwnnw ond bernir bod hynny’n sail i amau ei ddilysrwydd; ii. a dilyn bod llinell 28 wedi ei diwygio yn nhestun Pen 77 (gw. y nodyn), gellid dadlau bod gwaith diwygio wedi digwydd mewn llinellau eraill hefyd, megis yn y llinell hon. Nid yw’n eglur beth a geid yn X²: LlGC 17114B yffyrendai or dyffryndir; BL 24980 a ffrendai y dyffryndir. Gan fod y fannod o flaen dyffryndir yn y llawysgrifau hyn mae’n bur debygol mai gwall copïo sy’n gyfrifol am ei absenoldeb yn LlGC 20574A yfferendai dyffryndir, ac mae’n debygol mai yfferendai’r dyffryndir a olygir. Mae’n eglur mai ‘tai offeren’ yw ystyr y gair cyntaf yn narlleniadau Pen 77, LlGC 17114B a LlGC 20574A ac mai talfyriad ohono a geir yn BL 24980 (dilynodd GGl ddarlleniad C 4.10 a phrendai, lle camddehonglwyd darlleniad BL 24980). Gall fod darlleniad BL 24980 yn sail i dderbyn darlleniad Pen 77, ond fe’i gwrthodir yn unol â’r dadleuon uchod. Bernir, felly, mai afferendai neu efferendai a geid yn y gynsail (am y ffurfiau, gw. GPC 2635 d.g. offeren¹). Anwybyddir or yn LlGC 17114B gan fod y llinell honno sillaf yn rhy hir. Ceir llinell debyg iawn mewn cerdd gan Ieuan ap Tudur Penllyn i Ddafydd, abad Aberconwy (gw. GTP 44.31 Offerendai dyffryndir).

12 A’m pair yn iach  Dilynwyd y trydydd person unigol a geir yn llinellau 7–8 yn narlleniad LlGC 20574A ai parai’n iach. Gall mai’r m wreiddgoll yn narlleniad y llawysgrifau eraill a barodd y newid.

13 ’dd wyf  Dilynir Pen 77 ddwyf. Gthg. rwyf ym mhob llawysgrif arall, sef yr hyn a ddisgwylid mewn copïau diweddarach.

15 i’m  Gthg. Pen 77 in. Bernir bod i’m yn cyd-fynd â’r modd y mae Guto’n cyfeirio ato ef ei hun yn llinellau 1–14.

20 cwncwerwyr  Gthg. Pen 77 cwncwerwr. Gellid dadlau bod y ffurf unigol yn cyd-fynd â’r ffaith mai un goncwest a fu ar ddiwedd y drydedd ganrif ar ddeg ac mai at Edward I y cyfeirir yma. Ar y defnydd a wnaeth Edward o gastell Croesoswallt yn ystod ei ryfeloedd yn erbyn Llywelyn ap Gruffudd, gw. Smith 1986: 286, 289 a 349. Ond cymerir mai’r Saeson yn gyffredinol a ddynodir gan y ffurf luosog cwncwerwyr yma.

23 ydyw  Ceid ydiw yn X² ac yn LlGC 20574A, ond rhaid wrth ydyw yn sgil y brifodl.

24 i’r  Yn BL 31092 yn unig y ceir darlleniad GGl y.

28 Ei horgan achlân a’i chlych  Darlleniad ansicr. Ceir darlleniad unigryw yn Pen 77 ai chlok ai horgan ai chlych (fe’i camgopïwyd yn GGl 185 ai chlos ai horgan ai chlych). Yn ôl Boulton (1966: 17), nodir yng nghofnodion eglwys Sant Oswallt ar ddiwedd yr unfed ganrif ar bymtheg fod yno ‘chiming clock’ yn 1583. Dywed Crowhurst (1992: 11) mai yn 1594 y rhoddwyd ‘chiming clock’ yn yr eglwys, ac awgrymir bod yno gloc o fath gwahanol cyn hynny (cafwyd clociau newydd yn 1836, 1875 a 1966). Er na ellir ond dyfalu a geid yno gloc yn y bymthegfed ganrif gwyddys bod clociau mewn eglwysi eraill yn y cyfnod hwnnw, ac nid yw’n amhosibl fod gan eglwys Sant Oswallt hithau ei chloc ei hun hefyd. Ond pe bai’r darlleniad hwn yn y gynsail anodd esbonio sut y cafwyd cymaint o drafferth â’r llinell mewn llawysgrifau eraill. Ymddengys mai llinell wythsill a geid yn X²: LlGC 17114B I horgan vwch y lan ai chlych; BL 24980 ai horg^an vwch lan^{achlan} ai chlych (ymddengys i GGl ddilyn y darlleniad hwnnw). Gan nad yw eglwys Sant Oswallt yn agos at lan afon nac ar godiad tir mae’n eglur mai darlleniad llwgr ydyw, ond llygriad o beth? Bernir bod y llinell wreiddiol yn nhestun LlGC 20574A i horgan achlan ai chlych, ac mai anfodlonrwydd rhai copïwyr â’r llinell honno a barodd y dryswch. Mae’n wir nad yw achlân yn ansoddair a ddisgwylid i ddisgrifio organ, ond sylwer bod yr un disgrifiad yn union yng nghywydd Iolo Goch i Ddewi Sant (gw. GIG XXIX.20 Rhwng organ achlân a chlych). Ar y naill law gall fod llinell Iolo wedi dylanwadu ar ryw gopïydd a’i hysgrifennodd yma yn lle rhyw ddarlleniad arall anodd (cf. 99.2n holfainc (testunol)), ond gwyddys hefyd fod Guto ei hun yn gyfarwydd â cherddi Iolo (gw. Salisbury 2007: 6 a 24–5). Dilynir LlGC 20574A o ganlyniad.

30 o gŵyr  Dilynodd GGl ddarlleniad gwallus C 4.10 a gwyr.

31 Gorau llu a gwŷr llawen  Gthg. darlleniad carbwl yn LlGC 20574A gorav gwlad ar a adawa^en.

34 tre  Dilynir LlGC 17114B a LlGC 20574A. Cf. BL 24980 a Pen 77 tref.

35 marsiandi  Cf. ffurf amrywiol yn LlGC 17114B mersiandi (gw. GPC 2363 d.g. marsiandi).

37 hir  Fe’i collwyd o destun Pen 77.

42 a’i  Dilynir mwyafrif y llawysgrifau. Gthg. Pen 77 i.

43 trigedig  Ni cheir darlleniad GGl trigiedig yn y llawysgrifau.

46 Ado’r dref mwy no dŵr draeth  Gthg. Pen 77 ado tref mwy na dwr traeth. Gellid dadlau mai r berfeddgoll a geir yma, ond dilynir darlleniad mwy persain mwyafrif y llawysgrifau.

47 briodas  Dilynir LlGC 20574A, Pen 77 a darlleniad gwreiddiol BL 24980. Ceir bwriadus yn LlGC 17114B ac fel amrywiad yn BL 24980, a bernir felly ei fod yn X² fel amrywiad hefyd.

48 be  Gthg. Pen 77 bei. Nid yw’r gwahaniaeth o bwys a dilynir darlleniad mwyafrif y llawysgrifau.

52 cimin  Am y ffurf, gw. GPC 753 d.g. cymaint. Cf. Pen 77 cymain.

57 i’r rhain  Gthg. Pen 77 ar hain. Bernir bod gwell ystyr yn y llawysgrifau eraill.

58 Yn llawag yn lle Owain  Ceir camrannu yn narlleniad GGl Yn llaw, ac yn lle Owain.

62 no noblau aur  Bernir mai camgopïo a welir yn narlleniad Pen 77 o noblau. Ni cheir darlleniad GGl na nobl o aur yn y llawysgrifau.

63 a’i  Ceir darlleniad GGl a’u yn BL 31092 au can, ond ni restrir y llawysgrif honno’n ffynhonnell i’r gerdd yno.

66 o’m gad  Dilynodd GGl fo’m gad ddarlleniad BL 24980.

68 o’i wrthun’  Dilynir darlleniadau LlGC 20574A i wrthyn a Pen 77 o iwrthvn. Cf. X² o ddiwrthvn.

Llyfryddiaeth
Boulton, T.O. (1966), The Story of Oswestry Parish Church (Gloucester)
Bowen, D.J. (1980), ‘Croesoswallt y Beirdd’, Y Traethodydd, cxxxv: 137–43
Crowhurst, D.B. (1992), Oswestry Parish Church (Much Wenlock)
Salisbury, E. (2007), Ar Drywydd Guto’r Glyn ap Siancyn y Glyn (Aberystwyth)
Smith, J.B. (1986), Llywelyn ap Gruffudd, Tywysog Cymru (Caerdydd)
Smith, Ll.B. (1978), ‘Oswestry’, R.A. Griffiths (ed.), Boroughs of Medieval Wales (Cardiff), 218–42

Cywydd mawl yw hwn i Groesoswallt, a thâl am dderbyn statws bwrdais yn y dref. Yn rhan gyntaf y gerdd (llinellau 1–14) mae Guto’n cyfiawnhau’r ffaith ei fod bellach yn byw mewn tref ddinesig, gan mai yno’n unig y caiff y bwydydd amrywiol y mae eu hangen arno ac yntau tuag oedran gŵr. Dywed ei fod yn y Mers ac felly’n iach fal pren ir. Cyflwynir tref Croesoswallt yn yr ail ran (15–40), gan ganu mawl ffurfiol iddi yn yr un modd ag y byddid yn moli uchelwr. Cyfeirir at wahanol lefydd nodedig yn y dref (17 y castell, y fantell fain, 23 ysgol, 26 teml deg) ac at y bobl amrywiol sy’n byw yno (24 pregethwyr, 25 gwŷr mydr a gramadeg, 32 gwŷr y fynachlog wen, 33 gwragedd). Rhoddir y sylw pennaf i’r eglwys a’i gwŷr cywraint (26–32) ac i iarll Arundel a reolai arglwyddiaeth Croesoswallt (37–40), ond ni chyfyngir y mawl i’r un o’r rhain yn benodol.

Canolbwyntir ar berthynas Guto ei hun â’r dref yn rhan olaf y gerdd (41–68). Mae Guto’n datgan ei fod bellach yn fwrdais yn y dref ac yn cyd-fyw â’i gwyrda, ond nid bwrdais cyffredin mohono serch hynny. Gofynnir i bwy y telir, pe bai’n rhaid iddo dalu am yr hyn a elwir ganddo’n briodas hir, sef y fwrdeisiaeth sy’n ei rwymo i’r dref. Yr ateb yw bwrdeisied Oswallt: trosglwyddid y tâl i goffrau’r dref gan ei thrigolion ar ei ran yn gyfnewid am ei fawl. Hynny yw, pobl tref Croesoswallt oedd noddwyr y bardd yn yr achos hwn, a dalai iddo swm ariannol am ei wasanaeth, ond yn hytrach na thalu’r bardd yn uniongyrchol fe’u hanogir i drosglwyddo’r arian i’r awdurdodau ar ei ran. Ymddengys fod Guto’n maentumio na fyddai’r weithred hon o dalu’n digwydd mewn gwirionedd (gw. 48 be talwn, 51 o daw a 50n), gan mai gweithred wag fyddai talu i bwrs y dref gyfran o arian a oedd eisoes yn eiddo i bobl y dref. Er hynny, gellid disgwyl na fyddai’n arfer da gadael i fwrdais fyw mewn tref heb fod unrhyw gyfalaf yn dod yn ei sgil. Y tebyg yw y byddai Guto’n dadlau bod i’w grefft werth ariannol gan y byddai’n lledaenu enw da’r dref ac yn ennyn masnach yn ei sgil. Cyfeirir at Owain Waed Da fel enghraifft gynharach o fardd a enillodd statws bwrdais (yng Nghroesoswallt, yn ôl pob tebyg) yn gyfnewid am gerdd fawl, ac eir ymlaen i nodi rhagoriaethau henw a gair ar draul noblau aur. Ceir yn llinellau 61–4 grynodeb o’r hyn a oedd yn sail i’r gyfundrefn farddol yn ystod yr Oesoedd Canol, sef y gred fod grym a phwysigrwydd geiriau yn gyfwerth a mwy na phethau materol. Ar ddiwedd y gerdd gesyd Guto un amod (yn ysgafn, o bosibl) ar ei gyfer ei hun yn gyfnewid am y fraint o fod yn fwrdais yn y dref, sef nad âi ymaith i werthu cerdd i noddwr arall heb ganiatâd ei thrigolion.

Ceir yn archifdy Croesoswallt lawysgrif a elwir yn Llyfr y Beilïaid (‘Bailiffs’ Book’, OB/A12) lle diogelwyd rhestr o bobl a fu’n fwrdeisiaid yn y dref yn ystod ail hanner y bymthegfed ganrif a hanner cyntaf yr unfed ganrif ar bymtheg. Ysgrifennwyd y rhestr ar 1 Tachwedd 1546 ac mae’n debygol mai o hen gytundebau bwrdeisiaeth cyfoes y codwyd yr enwau a’r wybodaeth a geir ynddi. Mae’n ffynhonnell bwysig iawn gan ei bod yn cynnwys yn agos at frig y rhestr enw Sieffrai Cyffin, gŵr y canodd Guto fawl iddo pan oedd yn gwnstabl y dref, yn ogystal ag enw ei fab, Harri Cyffin, a nifer o Gymry a oedd yn perthyn iddo drwy waed a Saeson drwy briodas. Ond prif ogoniant y rhestr yw bod ynddi enw Guto, ynghyd â gwybodaeth amdano:

Gutto Glyn / his fredome was gevyn
onely for his owne person / and not
for his chelderne / in recompence for
A songe that he made iyn lawde &
prese aswell of the towne of oswestre
as also touchyng the burges & inhabituns
there / with the ryoltes of the same /

Diau fod yr wybodaeth a ddiogelwyd yn y nodyn yn ddilys a’i bod yn taflu goleuni newydd ar berthynas Guto â’r dref. Yn ôl Palliser (1994: 139–41), yn achos bwrdeisiaeth yn nhrefi Lloegr yn ystod y bymthegfed ganrif, ‘[f]reedom was both an obligation and a privilege: those eligible were expected to take it up, usually by one of three recognized routes (inheritance, apprenticeship or purchase), especially so as to take their share of the financial burdens of running the town’. Mae’n eglur mai prynu ei statws a wnaeth Guto gyda’r cywydd hwn. Yn nes ymlaen yn y rhestr ceir enw Tudur Aled ac wrtho nodyn cyffelyb ynghylch y fwrdeisiaeth a gafodd yntau’n gyfnewid am ganu mawl i’r dref (gw. y nodyn isod ar y canu dinesig).

Y canu dinesig
Canwyd cerddi eraill i uchelwyr blaengar Croesoswallt. Ceir ar glawr gywydd gan Lewys Glyn Cothi i nai Sieffrai Cyffin, sef Maredudd ap Hywel, lle molir Croesoswallt yn ei sgil (gw. GLGC cerdd 208). Ymddengys fod Maredudd yn un o swyddogion y dref pan ganodd Lewys iddo, a phwysleisir ei allu milwrol (ibid. 208.15, 38–62). Canodd Guto yntau gywydd mawl (cerdd 95) i’r un gŵr. Mae’n bosibl i Lewys ganu cywydd i aelod arall o deulu’r Cyffiniaid a oedd yn arddel cyswllt â Chroesoswallt, sef Nicolas ap Rhys ap Morus, cefnder i Faredudd a nai arall i Sieffrai (gw. GLGC cerdd 210 a’r nodyn ar dudalen 622).

Canodd Tudur Aled, Siôn Ceri a Wiliam Llŷn hwythau gywyddau i’r dref, ond cywyddau Tudur a Siôn yn unig sy’n perthyn yn agos i gywydd Guto o ran natur y mawl a gyflwynir ynddynt (gw. TA cerdd LXV; GSC cerdd 52; WLl cerdd XIII). Aeth Guto, Tudur a Siôn ati i foli’r dref yn uniongyrchol, gan osod yn wrthrych eu mawl y dref ei hun a’r bobl amrywiol a drigai ynddi yn hytrach nag un noddwr penodol. Mae mawl Lewys Glyn Cothi a Wiliam Llŷn i’r dref yn un o sgilgynhyrchion y ffaith fod eu noddwyr, sef Maredudd ap Hywel yn achos Lewys a Rhisiart Siôns yn achos Wiliam, yn byw neu’n dal swydd yno ar y pryd. Mae’n wir fod Guto a Thudur ill dau’n enwi ieirll Arundel yn eu cywyddau hwythau (gw. 37n isod a TA LXV.10), ond nid yw hynny’n sail i gredu iddynt gael eu canu ar gyfer nac ar gais y rheini.

Yn hyn o beth saif cywyddau Guto, Tudur a Siôn i Groesoswallt ar wahân i gywyddau eraill sy’n cynnwys cyfeiriadau achlysurol yn unig at y dref, ac yng nghanol traddodiad clasurol yr encomium urbis ‘mawl i ddinas’ (gw. Fulton 2006). Gosodwyd seiliau rhethregol yr is-genre arbennig hwn o fawl gan awduron clasurol megis Quintilian (y ganrif gyntaf O.C.), a nododd fod ‘dinasoedd hefyd yn cael eu moli fel dynion’ (gw. ibid. 52). Dyma hefyd a geir yng nghywydd Guto i Groesoswallt: ‘[c]ynrychiola’r sylfaenydd y tad’ a ‘[ch]anmolir hefyd adeiladau cyhoeddus o safbwynt anrhydedd, defnyddioldeb, harddwch a’r pensaer: anrhydedd, er enghraifft, mewn temlau, defnyddioldeb mewn muriau’ (gw. ibid.; cf. 15–40).

Cynrychiolir dechreuadau’r traddodiad clasurol hwn yng Nghymru gan gywydd i Niwbwrch ym Môn a briodolir i Ddafydd ap Gwilym yn y llawysgrifau (dadleuir bod y cywydd yn perthyn i’r bymthegfed ganrif gan Fulton, ibid. 70–1; golygwyd y cywydd yn DG.net cerdd 18). Ymddengys mai cywydd Guto i Groesoswallt yw prif olynydd y cywydd i Niwbwrch gan na chadwyd cerdd fawl i dref rhwng cyfnod Dafydd a Guto (dylid cadw mewn cof, fodd bynnag, ei bod yn debygol i Owain Waed Da ganu cywydd tebyg ddechrau’r bymthegfed ganrif, gw. 54n). Am gywyddau mawl i drefi eraill, gw. GSC cerdd 51 (Siôn Ceri i’r Drenewydd); HCLl cerdd LI (Ieuan ap Huw Cae Llwyd i Aberhonddu).

Dyddiad
Er na chyfeirir at Sieffrai Cyffin yn y cywydd hwn, mae’n bur eglur fod Guto wedi bod yn fwrdais yng Nghroesoswallt pan oedd Sieffrai’n gwnstabl y dref rhwng tua 1460 a 1465. Y tebyg yw bod y gerdd hon yn perthyn i’r un cyfnod.

Golygiad a chyfieithiad blaenorol
GGl cerdd LXIX; Clancy 2003: 324–5.

Mesur a chynghanedd
Cywydd, 68 llinell.
Cynghanedd: croes 37% (25 llinell), traws 40% (27 llinell), sain 19% (13 llinell), llusg 4% (3 llinell).

1 blaeneuwr  Gw. GPC 281 1 ‘un sy’n byw yn y blaenau neu’r mynydd-dir, dyn o’r bryniau’, 2 ‘un sy’n cael y blaen ar, rhedwr cynt na’. Fe’i dehonglwyd yn unol â’r ystyr gyntaf gan Ifor Williams (GGl xxii) ac fe’i defnyddiodd i ddadlau bod Guto’n hanu o’r bryniau o amgylch Croesoswallt, sef yr hyn y byddai trigolion y dref yn ei ystyried yn fynydd-dir agos. Diau bod diwydiannau’r mynydd-dir a’r dyffryndir yn uno’n naturiol yng Nghroesoswallt yn ystod yr Oesoedd Canol, fel y maent hyd heddiw. Gw. Smith 1978: 231, ‘Stock farming was vital to the economy of the area; peasant farmers invested much of their capital in sheep and cattle and the Shropshire lowlands pastured store-cattle brought from the more mountainous regions of Wales. In this respect, Oswestry would naturally fulfil the function of a centre of contact between an upland and lowland economy.’ Ond dylid cadw mewn cof fod hyn yn wir, i ryw raddau, am bob tref yng Nghymru.

2 tuag oedran gŵr  Nid yw’n amhosibl fod Guto’n cyfeirio at oed yr addewid (gw. Salm 90.10). ond mae’n fwy tebygol, ac ystyried dyddiad tebygol y gerdd (gw. uchod), mai ‘adulthood’ a olygir, mewn gwrthgyferbyniad â llencyndod Guto yn y llinell flaenorol (gw. y nodyn uchod). Nid ‘yn wynebu oedran gŵr’ yw’r ystyr, eithr ‘o gwmpas / mewn perthynas ag oedran gŵr’ (gw. GPC 3649–50 d.g. tua). Am y cyfuniad oedran gŵr, gw. ibid. 2623 d.g. oedran.

6 I gylla oer, drwg yw llaeth  O bosibl am fod gan Guto boen yn ei stumog (gw. cerdd 101 (esboniadol)).

14 y Mars  Ffurf amrywiol ar y Mers, y Gororau, sef benthyciad o’r Saesneg march(e) (gw. GPC 2362 d.g. mers).

16 dinesydd  Ffurf luosog dinas yma (gw. GPC 1019 d.g.).

17 y castell  Y tebyg yw mai at gastell Croesoswallt y cyfeirir yn Llyfr Domesday (1086), lle nodir i siryf Normanaidd o’r enw Rainald adeiladu castell ger trefgordd Maesbury. Nodir yn y ‘Brut’ fod Madog ap Maredudd, yr olaf o frenhinoedd Powys, wedi adeiladu castell yng Nghroesoswallt yn 1149 (gw. Jones 1973: 128). Roedd y castell yn ganolfan filwrol bwysig yn ystod y Goncwest a thyfodd y dref yn ganolfan fasnachol o’i amgylch yn ystod yr Oesoedd Canol diweddar. Ymhellach, gw. Smith 1978: 221–2; Thompson 1987: 214.

17 y fantell fain  Dilynir GGl 347 ‘mantell o gerrig, “curtain wall” ’. Gall fod [m]ain yn ansoddair a’r fantell yn gyfeiriad at fur y castell (Y castell â’r fantell fain; cf. GPC 2345–6 d.g. mantell (c) ‘trawst simnai, talcen neu wal flaen simnai’), ond y tebyg yw mai muriau’r dref a olygir. Ceir ‘Welsh Walls’ ac ‘English Walls’ yng Nghroesoswallt hyd heddiw, sef gweddillion yr hen fur a amgylchynai’r dref hyd at y bedwaredd ganrif ar ddeg (gw. Smith 1978: 224–5). Cf. Lewys Glyn Cothi yn ei gywydd i Faredudd ap Hywel a thref Croesoswallt, GLGC 208.17 Macsen i’r gaer wen a’r wal; Siôn Ceri i’r dref, GSC 52.19 A lliw gwal galch, llogel gwyn, / Ac un tudded gan tyddyn. Safai eglwys Oswallt Sant y tu allan i’r muriau hyn (gw. Smith 1978: 218 (map)).

19 Croesoswallt  Roedd Oswallt (Oswald) fab Æthelfrith yn frenin Northumbria rhwng 603/4 a 642. Fe’i lladdwyd mewn brwydr yn erbyn Penda, brenin paganaidd Mercia, a lluoedd y Brythoniaid (neu’r Cymry erbyn y cyfnod hwnnw) mewn man a elwir Maserfelth gan Bede a Cogwy, yn bennaf, mewn ffynonellau Cymraeg (cf. GCBM i, 3.118n). Uniaethwyd y fan honno â Chroesoswallt, ond ceir dadleuon hefyd o blaid lleoli’r frwydr yn swydd Gaerhirfryn neu Lindsey. Torrwyd corff Oswallt yn ddarnau gan Benda a’u gosod ar bolion, gan roi sail i’r enwau Cymraeg a Saesneg (Oswestry, ‘Oswald’s tree’) ar y dref. Ni cheir lle i gredu, fel yr honnir gan Smith (1978: 219n4), fod yr enw Cymraeg ar y dref yn deillio o’r enw Saesneg, eithr fod y ddau enw wedi eu harddel o’r cychwyn. Bu’n rhaid i Oswallt ffoi i’r Alban ac i Iwerddon yn ei ieuenctid, lle daeth yn Gristion a’i fedyddio, yn ôl pob tebyg, yn y fynachlog enwog ar Ynys Iona. Ystyrid ei farwolaeth yn ferthyrdod dan law baganaidd Penda wrth i chwedlau gronni yn ei gylch, ac fe’i gwnaed yn sant yn sgil cynnydd ei gwlt. Arno, gw. DNB Online s.n. St Oswald; WCD 514; Koch 2006: 1401–2. Ar y defnydd a wneid o fabsaint neu sylfaenwyr nodedig gan drefi yn ystod y bymthegfed ganrif, gw. Palliser 1994: 147–8.

19 cares Iesu  Cf. Guto yn ei gywydd i dŷ Hywel ab Ieuan Fychan ym Moeliwrch, 90.46 Cryswen yw, cares i nef.

20–1 Caer fawr i’r cwncwerwyr fu, / Llundain gwlad Owain a’i dir  Ceir yn y ddwy linell hyn sylwebaeth ddadlennol ar agwedd Guto a’i gynulleidfa at wleidyddiaeth eu dydd yn y Mers, oherwydd rhoir sylw cadarnhaol i’r defnydd a wneid o Groesoswallt gan Gymry a chan Saeson yn y gorffennol. Gwnaeth Edward I ddefnydd o gastell Croesoswallt yn ystod ei ryfeloedd yn erbyn Llywelyn ap Gruffudd (gw. Smith 1986: 349). Nododd Llywelyn y byddai’n fodlon talu gwrogaeth i Edward naill ai yng Nghroesoswallt neu yn Nhrefaldwyn ped atebai’r brenin nifer o’i amodau ef, ond ni ddigwyddodd hynny gan mor benderfynol oedd Llywelyn ac Edward i beidio â chyfaddawdu (gw. ibid. 286, 289). Llosgodd lluoedd Owain Glyndŵr y dref yn erbyn lluoedd Harri IV yn ystod y gwrthryfel (gw. y nodyn isod). Saif y ddau ddisgrifiad ysgwydd wrth ysgwydd yn naturiol yn y llinellau hyn, gan ddwyn i gof ryfeloedd ffyrnig y gorffennol (agos yn achos Owain) yn ddiduedd er mwyn clodfori un o’r ychydig drefi ar y gororau lle gallai aelodau o’r ddwy genedl gyd-fyw’n gytûn yn ystod y bymthegfed ganrif.

21 Llundain gwlad Owain  Er yr enwir Owain Waed Da yn llinell 54 (gw. y nodyn) y tebyg y mai at Owain Glyndŵr y cyfeirir yma, a bod gwlad Owain yn dynodi’r ardal i’r gorllewin o Groesoswallt (cymydau Cynllaith a Nanheudwy yn bennaf) yn hytrach na Chymru gyfan. Safai Sycharth oddeutu chwe milltir, fel yr hed y frân, i’r gorllewin o Groesoswallt, ac ymosodd lluoedd Owain ar y dref ym mis Medi 1400. Yn wir, cymaint oedd y dinistr a achoswyd, rhoddodd iarll Arundel siartr newydd i fwrdeisiaid Saesneg y dref yn 1401 (gw. Davies 1995: 102, 290). Fe’i harfogwyd gan Henri IV yn ystod y gwrthryfel (gw. ibid. 250 (map)), ond mae’r ffaith fod Guto’n enwi Owain yma’n awgrymu nad oedd ei enw’n ennyn drwgdeimlad ymysg ei thrigolion erbyn ail hanner y bymthegfed ganrif. Dywed Huws (2007: 122) fod Guto’n adleisio llinell o gywydd Llywelyn ab y Moel i Goed y Graig Lwyd (gw. GDB 10.60n Llundain gwerin Owain wyd). Geilw Lewys Glyn Cothi’r dref yn [Ll]undain Gymru ac yn Llundain … / wtreswyr (gw. GLGC 208.13–14, 29–30).

22 llawndai gwin  Gw. TC 71n ‘Enghraifft yw … o newid trefn yn fwriadol, oblegid y drefn normal yw “Tai llawn gwin”; y mae’r cyfansoddair hwn felly yn rhywiog a phriodol yw cael tr. m. i gytsain yr ail elfen’ (ceir y pwyslais yn TC).

23 ysgol rad  Gw. GPC 3839 d.g. ysgol ‘free school, charity school’ (ond gall fod rhad ‘graslon’ yn bosibl hefyd, gw. ibid. 2995). Gwaddolodd Cymro o’r enw David Holbache (1377–1423) ‘ysgol ramadeg rad yng Nghroesoswallt’ rhwng 1418 a 1421, ‘y gyntaf o’i bath yng Nghymru’ (gw. ByCy Ar-lein s.n.). Roedd yn ‘stiward tref ac arglwyddiaeth Croesoswallt ac (yn 1409) yn ddirprwy stiward arglwyddiaeth Iâl a Maelor Gymraeg’, a ‘bu’n aelod, naill ai dros Amwythig neu dros sir Amwythig, mewn Seneddau rhwng Chwefror 1406 a Thachwedd 1417’. Sefydlodd Holbache yr ysgol ramadeg yn 1407 (gw. Knight 1926: 7). Ymhellach arno a’i ysgol, gw. ibid. 7–11; Davies 1995: 1–2; Somerset 1994: 387, 652.

26 teimlo Duw  ‘Trin Duw’, yn yr ystyr y caiff y bara a’r gwin eu trin yn ystod yr Offeren (gw. GGl 347; cf. Tudur Aled yn ei gywydd yntau i Groesoswallt, TA LXV.23–4 Teimlwn Saint, teml Ieuan sydd / Tan wydr, fal tŷ Wenedydd).

27 careglwych  Defnyddid caregl ‘cwpan’ yng ngwasanaeth y Cymun (gw. GPC 426). Mae’r cwpan hynaf a geir yn eglwys Sant Oswallt heddiw yn dyddio i 1575 (gw. Crowhurst 1992: 15).

28 organ  Mae’r cyfeiriad cynharaf at yr organ yng nghofnodion eglwys Sant Oswallt yn perthyn i fis Rhagfyr 1579, lle nodir bod y tâl am glo ar ei chyfer wedi ei dalu ar ddiwrnod Nadolig y flwyddyn honno (gw. Boulton 1966: 15). Adeiladwyd organ bresennol yr eglwys yn 1874 (gw. Crowhurst 1992: 14).

28 clych  Nodir yng nghofnodion eglwys Sant Oswallt fod o leiaf bedair cloch yn yr eglwys ar ddechrau’r unfed ganrif ar bymtheg. Ceir yno wyth cloch heddiw (gw. Boulton 1966: 17, 19).

30 hyd Gaer-gaint  Cyfeiriad confensiynol at y ganolfan eglwysig enwog yn nwyrain Caint. Cf. Lewys Glyn Cothi mewn cywydd i Rys ap Llywelyn a Gwenllian o Lanllawddog, GLGC 60.33 Eu gair a gaf hyd Gaer-gaint; Llawdden mewn cywydd mawl i Frycheiniog, GLl 18.23–4 Da y gŵyr gwŷr, hyd Gaer-gaint, / Brycheiniog berchi henaint!

32 y fynachlog wen  Cyfeirid at Groesoswallt wrth yr enw Blancminster mewn rhai cofnodion hanesyddol, ac, yn ddiweddarach, wrth yr enw Album Monasterium. Ceir y cyfeiriad cynharaf at yr enw cyntaf, fe ymddengys, yn 1160 (gw. Eyton 1854–60: 322–3, 345).

33–4 Gorau gwragedd, gwedd eu gwallt / A’u trwsiad  Ystyrir canolfannau trefol yn ddrychau i ffasiynau’r oes, ac roedd nifer o drefi yn ystod yr Oesoedd Canol (megis Rhuthun mewn perthynas â’r diwydiant gwlân) yn arbennig o nodedig yn hyn o beth gan eu bod yn enwog am eu gwneuthurwyr dillad (gw. Jones 2007: 40). Fodd bynnag, nid ymddengys fod yng Nghroesoswallt wneuthurwyr dillad enwog a’r tebyg yw bod y rhan fwyaf o’r gwisgoedd a werthid ac a wisgid yno’n dod o’r tu allan i’r dref (mae’n debygol, serch hynny, fod teilwriaid yn gweithio yno, gw. Williams 1999: 219). Y tebyg yw bod ffasiynau’n ymwneud â’r modd y torrid ac y gwisgid gwallt yn amrywio rhwng y dref a chefn gwlad, ac felly’n symbolau o statws arbennig (gw. Bartlett 1994: 56; cf. 50n). Ar wahanol agweddau tuag at wisg ac ymddangosiad menywod yn ystod y bymthegfed ganrif, gw. Goldberg 1994: 123–5. Ar fywydau menywod mewn trefi yn ystod y bymthegfed ganrif, gw. idem 1988: 107–28. Cf. Tudur Aled yn ei gywydd i Groesoswallt, TA LXV.73–6 Gwreigaidd, heirdd, yw gwragedd hon, / A theg a chyfoethogion; / Anrhydedd gwragedd o Gred, / Y geilw Ynys, a’u glaned; Siôn Ceri yn ei gywydd i’r dref, GSC 52.43–4 Mae rhianedd heulwedd hwnt / Mewn damasg â main diemwnt.

35 marsiandi  Benthyciad o’r Saesneg machaundi(e) ‘nwyddau masnach, marsiandïaeth’ (gw. GPC 2363 d.g. marsiandi¹).

35 Siêb  Ffurf ar Siêp, sef ffurf Gymraeg ar Cheapside yn Llundain lle ceid marchnad enwog yn ystod yr Oesoedd Canol (gw. EEW 124).

35–6 Ynddi mae marsiandi Siêb / A chordiad a chywirdeb  Cf. yr un cwpled, yn fras, gan Lewys Glyn Cothi yn ei gywydd i Faredudd ap Hywel a thref Croesoswallt, GLGC 208.9–10 Yndi mae marsiandi’r Sieb, / a chordiad a chywirdeb.

37 iarll  Sef William FitzAlan, y trydydd iarll ar ddeg i ddwyn teitl Arundel (1438–87) (gw. Fryde et al. 1986: 450). Roedd yn ei feddiant arglwyddiaethau Croesoswallt a Cholunwy. Ar reolaeth ieirll Arundel ar dref Croesoswallt, gw. Smith 1978: 239–42.

42 comyns  Ffurf luosog y gair Saesneg common nas nodir yn GPC 548 d.g. comins, sef naill ai ‘the common people, as distinguished from those of rank or dignity’ neu, yn fwy penodol (a thebygol yn y cyd-destun hwn), ‘the body of free burgesses of a free town or burgh’ (gw. OED Online s.v. common, n.¹ 1, 2).

42 iwmyn  Ffurf luosog iwmon, sef benthyciad o’r Saesneg yeoman (gw. GPC 2042 ‘gwas neu ganlynwr is ei safle nag ysgwïer; rhydd-ddeiliad tir is ei safle nag uchelwr’).

47 bwrdais wyf  Datganiad sy’n adlewyrchu balchder Guto yn ei statws newydd ac sy’n adleisio datganiadau tebyg mewn cywyddau eraill. Gw. 7.3 Ei fardd wyf (i’r Abad Rhys o Ystrad-fflur), 91.29 awenydd wyf (i Hywel ab Ieuan Fychan), 32.15 Herod wyf i Harri deg (i Harri Ddu), 11.39 Ei eos ef a’i was wyf (i Rys ap Dafydd ap Rhys).

47 priodas hir  Mae’r agwedd hon ar berthynas Guto â’r dref yn ategu’r ffaith fod y gerdd hon yn enghraifft naturiol o encomium urbis lle molir y dref yn yr un modd ag y molid uchelwr neu noddwr mewn cerdd fawl arferol (gw. y nodyn uchod ar y canu dinesig). Mae hoffter Guto o gyfeirio at ei berthynas â’i noddwyr ar lun perthynas briodasol ar ei fwyaf eglur yn ei gywydd mawl (cerdd 91) i Hywel ab Ieuan Fychan o Foeliwrch, ac fe’i gwelir yn defnyddio’r un ddyfais yn y gerdd hon er mwyn cyfleu ei berthynas â’r dref. Sylwer hefyd ar y modd y mae Guto’n manteisio ar y ffaith mai enw benywaidd yw tref i bersonoli’r dref fel dynes (gw. 19 cares Iesu, 35 ynddi, 40 hon, 41 Ei gwyrda) ac wedyn fel gwraig iddo (gw. 44 ei gŵr ydwyf; cf. 5 a 10 caru). Ceir tebygrwydd rhwng yr agwedd hon a’r cywydd cynnar (cerdd 16) a ganodd Guto i Syr Wiliam o Ferthyr Tudful, lle disgrifir perthynas y noddwr â’r dref a’i thrigolion ar lun perthynas briodasol rhyngddo a Thudful (ymhellach, gw. Salisbury 2007: 21–4).

49 bwrdeisied  Ffurf lafar ar bwrdeisiaid sy’n cynnal yr odl fewnol.

50 nes ym dyfu gwallt  Hynny yw, byth! Collodd Guto ei wallt yn gymharol ifanc yn ôl pob golwg. Mae’r cyfeiriad ysmala hwn yn magu arwyddocâd ehangach yng ngoleuni’r cyswllt a wneir rhwng gorau gwragedd a gwedd eu gwallt yn llinellau 33–4 (gw. y nodyn). Byddai [t]yfu gwallt, neu’n hytrach ei dyfu i gyd-fynd â ffasiynau trefol yr oes, yn weithred symbolaidd a hwylusai’r proses o ddod yn rhan o’r gymdeithas drefol. Mae anallu Guto i wneud hyn yn ei osod ar wahân i’r gymdeithas a folir ganddo ac, ar un olwg, yn hwyluso’r proses anarferol o dalu am fwrdeisiaeth a awgrymir ganddo.

51 pumpunt  Swm afresymol o fawr yn ystod y bymthegfed ganrif (cf. GSPhE 6.47–8 Pe cawn dair punt yn untal / Am ei fwrdd i mi o fâl[,] / Ni chawn, lle ’r wy’n achwynwr, / Werth ei gawl, mor rhwth yw’r gŵr). Yn ôl Palliser et al. (2000: 172), James (1989: 12) a Lewis (1912: 15), telid 12d. (un swllt) yn flynyddol am fwrdeisiaeth yn ystod y ddeuddegfed ganrif a’r drydedd ganrif ar ddeg. Yn ôl Lewis (1912: 80), ‘In a survey of Pwllheli, compiled about 1590, we have twenty-two burgesses, all Welsh, living within the in-liberty of the town … paying annual rents varying in amount from 12d. to 4s. 6d.’ I roi hyn yn ei gyd-destun, ceir can swllt mewn pumpunt.

54 Owain Waed Da  Bardd a ganai yn ystod hanner cyntaf y bymthegfed ganrif ac a gysylltir yn bennaf â sir Gaernarfon. Ond yn ôl llinellau 53–60 ymddengys fod Owain wedi ei dderbyn yn fwrdais yng Nghroesoswallt yn gyfnewid am ganu cerdd fawl, naill ai i’r dref yn nhraddodiad yr encomium urbis (gw. y nodyn uchod ar y canu dinesig) neu i uchelwr a chanddo rym yno. Mae i’n tir yn awgrymu bod Guto’n cyfeirio at gyswllt rhwng Owain a Chroesoswallt yn hytrach nag unrhyw fwrdeistref arall yng Nghymru neu’r Mers. Canwyd yr unig ddau gywydd o’i waith a oroesodd i Ieuan ab Einion a’i fab, Madog, o Eifionydd, ac fe’u golygwyd yn GMBen cerddi 15 ac 16. Cf. y modd y cyfeiriodd Tudur Aled yntau at Guto, yn ei dro, fel un o feirdd-fwrdeisiaid Croesoswallt yn ei gywydd i’r dref, TA LXV.77–80 Gardd Oswallt, gaer ddewiswerdd, / Goreu ’r aeth gair gwŷr wrth gerdd; / Guto, dug yno gannwyl, / Ag i’w tai ’r ai Guto, ’r ŵyl.

58 llawag  Gair sy’n pwysleisio’r ffaith fod y traddodiad barddol yn parhau i fod yn draddodiad llafar iawn yn ystod y bymthegfed ganrif. Peth i’w glywed, yn hytrach na’i weld, oedd y gerdd fawl hon.

58 Owain  Nid Owain Glyndŵr (21n) eithr Owain Waed Da (54n).

60 hir ddial  Sef cosb gyfreithiol, yn ôl pob tebyg, yn sgil peidio â thalu am y fraint o fod yn fwrdais yn y dref. Fe’i osgoid wrth dalu cerdd dda.

61 cyfrif  Ceir mwy nac un ystyr perthnasol (gw. GPC 716 ‘nifer, rhif … ; y weithred neu’r dull o rifo, cyfrifiad; bri, parch, safle; … ystyriaeth’).

62 noblau aur  Daw nobl o’r Saesneg noble, sef ‘uned ariannol a darn o aur bath gynt a oedd gan amlaf yn gyfwerth â thraean punt’ (gw. GPC 2587 d.g. nobl²).

63 Cymry a’i cân  Cyfeirir at y [g]erdd dda yn llinell 60.

63–4 Hwy pery … / Henw a gair hwy nog arian  Diau mai gradd gymharol yw hwy yn llinell 64, a gellid rhoi’r un ystyr i’r gair yn llinell 63 a choma i ddilyn gair (‘mae enwogrwydd a geiriau’n parhau’n hirach, yn hirach nag arian’; cf. Iolo Goch yn ei gywydd i ofyn march gan Ithel ap Rhobert, GIG XII.15–16 Hwy y pery na haearn / Gwawd na march, gwydn yw fy marn). Ond ceir gwell ystyr o ystyried yr hwy cyntaf yn rhagenw sy’n cyfeirio at y Cymry yn y sangiad.

65 brodyr  Naill ai wŷr y fynachlog wen (32) neu drigolion y dref yn gyffredinol. Er y rhydd Guto fwy o fawl i’r eglwys nag i unrhyw ran arall o’r dref yn y cywydd hwn (26–32), y tebyg yw mai pobl y dref, sef bwrdeisied Oswallt (49), yw’r brodyr yma.

66 y gwŷr  Gw. 65n.

67–8 Ac nid af heb gennad un / I werthu cerdd o’i wrthun’  Ceir tebygrwydd rhwng y pwyslais a rydd Guto ar dderbyn [c]ennad ‘caniatâd’ trigolion Croesoswallt cyn y câi ganu i noddwr arall a’r llw a dyngodd i’r Abad Rhys o Ystrad-fflur nad âi i ganu at noddwr arall heb sicrhau sêl ei fendith yntau (gw. 30.33–46). Ymhellach, gw. Salisbury 2007: 21–2.

68 I werthu cerdd o’i wrthun’  Cf. cywydd Llywelyn Goch ap Meurig Hen i Hywel a Meurig Llwyd o Nannau, GLlG 8.65–70 Fy ngweddi, f’arglwyddi glân, / F’eneidiau, fi ni adan’, / Eu hen ewythr, hoyw neiaint, / Ei hun i ymdrech â haint, / I wrthladd budd, hirludd hun, / I werthu cerdd oddi wrthun’. Sylwer i Lywelyn yntau, a oedd yn hen ac yn gleiriach achul adeg canu’r gerdd (cf. 7 [c]leiriach), fynd rhagddo i leoli ei gartref yn agos at ei noddwyr (gw. ibid. 8.71–4 Adeilad, yno y daliaf, / Rhwng tai fy nau nai a wnaf, / Ynghanawl lle mae’r mawl mau, / Cogor gwin Cae Gwrgenau). Mae’r cywydd mawl (cerdd 49) a ganodd Guto i Feurig Fychan o Nannau, a oedd yn ddisgynnydd i Hywel a Meurig, yn awgrymu ei fod yn gyfarwydd â cherdd Llywelyn Goch.

Llyfryddiaeth
Bartlett, R. (1994), ‘Symbolic Meanings of Hair in the Middle Ages’, Royal Historical Society (sixth series) vol. iv: 43–60
Boulton, T.O. (1966), The Story of Oswestry Parish Church (Gloucester)
Clancy, J.P. (2003), Medieval Welsh Poems (Dublin)
Crowhurst, D.B. (1992), Oswestry Parish Church (Much Wenlock)
Davies, R.R. (1995), The Revolt of Owain Glyndŵr (Oxford)
Eyton, R.W. (1854–60), Antiquities of Shropshire: Vol. 10 (London)
Fryde, E.B., et al. (1986), Handbook of British Chronology (third ed., London)
Fulton, H. (2006), ‘Y Cywyddwyr a’r Encomium Urbis Cymreig’, Dwned, 12: 49–71
Goldberg, P.J.P. (1988), ‘Women in Fifteenth-century Town Life’, J.A.F. Thomson (ed.), Towns and Townspeople in the Fifteenth Century (Gloucester), 107–28
Goldberg, P.J.P. (1994), ‘Women’, R. Horrox (ed.), Fifteenth-century Attitudes (Cambridge), 112–31
Huws, B.O. (2007), ‘Ailadeiladu Bywyd ar ôl Gwrthryfel Glyndŵr: Tystiolaeth y Canu i Foelyrch’, Dwned, 13: 97–137
James, T. (1989), ‘Medieval Carmarthen and its Burgesses’, The Carmarthenshire Antiquary, xxv: 9–26
Jones, A.M. (2007), ‘Gwisgoedd ac Ategolion yn Llenyddiaeth yr Oesoedd Canol c.700–c.1600’ (Ph.D. Cymru [Aberystwyth])
Jones, T. (1973) (ed. and trans.), Brut y Tywysogyon, or, The Chronicle of the Princes, Red Book of Hergest Version (second ed., Cardiff)
Knight, L.S. (1926), Welsh Independent Grammar Schools to 1600 (Newtown)
Koch, J.T. (2006) (ed.), Celtic Culture, a Historical Encyclopedia (Oxford), IV
Lewis, E.A. (1912), The Mediæval Boroughs of Snowdonia (London)
Palliser, D.M. (1994), ‘Urban Society’, R. Horrox (ed.), Fifteenth-century Attitudes (Cambridge), 132–49
Palliser, D.M., Slater, T.R. and Dennison, E.P. (2000), ‘The Topography of Towns 600–1300’, D.M. Palliser (ed.), The Cambridge Urban History of Britain (Cambridge), 153–86
Salisbury, E. (2007), Ar Drywydd Guto’r Glyn ap Siancyn y Glyn (Aberystwyth)
Smith, J.B. (1986), Llywelyn ap Gruffudd, Tywysog Cymru (Caerdydd)
Smith, Ll.B. (1978), ‘Oswestry’, R.A. Griffiths (ed.), Boroughs of Medieval Wales (Cardiff), 218–42
Somerset, A. (1994) (ed.), Records of Early English Drama: Shropshire II (Toronto)
Thompson, M.W. (1987), ‘The Abandonment of the Castle in Wales and the Marches’, J.R. Kenyon and R. Avent (eds.), Castles in Wales and the Marches (Cardiff), 205–15
Williams, S.N. (1999), ‘Agweddau ar Ddiwylliant Materol Bonedd Siroedd Dinbych a’r Fflint 1540–1640’ (Ph.D. Cymru [Caerdydd])

This is a praise poem for Oswestry that was composed as a payment for receiving burgess status in the town. In the first part of the poem (lines 1–14), Guto justifies the fact that he is living in a civic community as it provides him with the various foods that he needs now that he is tuag oedran gŵr ‘in adulthood’. He says that he is in the March and is therefore iach fal pren ir ‘as healthy as a verdant tree’. The town itself is introduced in the second part (15–40) as Guto formally sings its praises in the same way as he would praise a patron. He mentions a number of notable places in the town (17 y castell ‘the castle’, the [m]antell fain ‘stone mantle’, 23 ysgol ‘school’, 26 teml deg ‘fair temple’) as well as the various people who live there (24 pregethwyr ‘preachers’, 25 gwŷr mydr a gramadeg ‘poets and scholars’, 32 gwŷr y fynachlog wen ‘men of the white monastery’, 33 gwragedd ‘women’). He focuses mainly on the eglwys ‘church’ and its gwŷr cywraint ‘skilled men’ (26–32) and on the earl of Arundel, who ruled the lordship of Oswestry (37–40), yet the praise is not confined to any of these people specifically.

Guto examines his own relationship with the town in the last part of the poem (41–68). He declares that he is now a burgess in the town where he lives with the town’s gwyrda ‘noblemen’, yet he is no ordinary burgess. If he had to pay for what he calls a [p]riodas hir ‘lengthy wedding’, namely the burgess-ship which binds him to the town, he asks whom should he pay. The answer is bwrdeisied Oswallt ‘St Oswald’s burgesses’: the payment would be transferred to the town’s coffers by its inhabitants on Guto’s behalf in exchange for his praise. Guto’s patron in this instance was the town itself or, more specifically, its inhabitants, who would pay him for his service, yet instead of giving him the money directly they are urged to transfer the payment to the authorities on his behalf. He may be implying that the payment itself need not happen in practice (see 48 be talwn ‘if I were to pay’, 51 o daw pumpunt ‘if five pounds need to be paid’ and 50n), for giving the town money which its inhabitants already owned would be impractical. Yet, it is reasonable to assume that to allow a burgess to live in a town without financial gain would amount to bad practice. Guto would in all likelihood argue that his art was financially valuable as it would spread the town’s good name and, therefore, lead to an increase in commerce. He refers to Owain Waed Da as an earlier example of a poet who was given burgess status (in Oswestry, in all likelihood) in exchange for a praise poem, and then states that henw a gair ‘renown and words’ are superior to noblau aur ‘gold coins’. The ideological basis upon which Welsh poetic art was based during the Middle Ages is summarised in lines 61–4, namely the belief that the power and importance of words were of the same value as material objects, if not more so. In the concluding lines, Guto states (possibly playfully) that he will set one condition for himself in exchange for the privilege of being a burgess in the town, that he will not leave to sing the praises of another patron without the consent of its inhabitants.

A manuscript in the Oswestry archives known as Bailiffs’ Book (OB/A12) contains a list of town burgesses during the second half of the fifteenth century and the first half of the sixteenth. Written on 1 November 1546, the list was in all likelihood based on old burgess contracts. It is an important document as it contains the name of Sieffrai Cyffin towards the beginning of the list, whom Guto praised when he was constable of the town, as well as his son, Harri Cyffin, and a number of other Welshmen who were related to him by blood and Englishmen to whom he was related through marriage. Yet, the document’s primary importance is the fact that it names Guto, along with information concerning his burgess-ship:

Gutto Glyn / his fredome was gevyn
onely for his owne person / and not
for his chelderne / in recompence for
A songe that he made iyn lawde &
prese aswell of the towne of oswestre
as also touchyng the burges & inhabituns
there / with the ryoltes of the same /

The information is undoubtedly reliable and throws new light upon Guto’s relationship with the town. According to Palliser (1994: 139–41), in the case of burgess-ships in English towns during the fifteenth century, ‘[f]reedom was both an obligation and a privilege: those eligible were expected to take it up, usually by one of three recognized routes (inheritance, apprenticeship or purchase), especially so as to take their share of the financial burdens of running the town’. Guto evidently purchased his status with this poem. Tudur Aled’s name appears further down the list, along with a similar note concerning a burgess-ship which he received in exchange for singing the town’s praises (see the note below on urban poetry).

Urban poetry
A number of other poets have praised some of Oswestry’s most prominent noblemen. In his poem of praise for Sieffrai Cyffin’s nephew, Maredudd ap Hywel, Lewys Glyn Cothi also praised the town itself (see GLGC poem 208). It seems that Maredudd held some administrative office in the town at the time, and his military might is celebrated (ibid. 208.15, 38–62). Guto also composed a praise poem (poem 95) for Maredudd. Lewys may also have praised another member of the Cyffin clan who had close connections with Oswestry, namely Nicolas ap Rhys ap Morus, Maredudd’s cousin and another of Sieffrai’s nephews (see GLGC poem 210 and the note on page 622).

Tudur Aled, Siôn Ceri and Wiliam Llŷn also composed poems for the town, yet only Tudur’s and Siôn’s compositions reflect the specific praise shown in Guto’s poem for Oswestry (see TA poem LXV; GSC poem 52; WLl poem XIII). Guto, Tudur and Siôn praised the town directly and chose to laud both the town itself and its inhabitants collectively, rather than applaud one individual patron. Both Lewys Glyn Cothi’s and Wiliam Llŷn’s poems of praise to the town are the by-products of the fact that their patrons either lived or held office there at the time, namely Maredudd ap Hywel in Lewys’s case and Rhisiart Siôns in Wiliam’s. Although both Guto and Tudur name the earls of Arundel in their poems (see 37n below and TA LXV.10), there is no evidence to suggest that their poems were composed either for the earls or at their request.

In this respect the poems for Oswestry composed by Guto, Tudur and Siôn stand apart from other poems which contain only brief references to the town, and in line with the classical tradition of the encomium urbis ‘praise of a town’ (see Fulton 2006–7). The rhetorical foundations of this sub-genre of praise were laid by classical authors such as Quintilian (first century A.D.), who noted that ‘cities are also praised in a similar way to men’ (see ibid. 56). This is seen clearly in Guto’s poem to Oswestry: ‘the founder stands for the father’ and ‘praise can also be given to public works, in which honour, utility, beauty, and creator are usually considered: honour, for example, in temples, utility in walls’ (see ibid. 56–7; cf. 15–40).

The beginnings of this classical tradition in Wales can be seen in a poem for Newborough (Niwbwrch) on Anglesey which is attributed to Dafydd ap Gwilym (although Fulton argues that it belongs to the fifteenth century, ibid. 70–1; the poem is edited in DG.net poem 18). It seems that Guto’s poem for Oswestry is the main successor of the poem for Newborough as no other poems for towns have survived from the intervening years (although it should be noted that it is very likely that Owain Waed Da composed a similar poem towards the beginning of the fifteenth century, see 54n). For praise poems to other towns, see GSC poem 51 (Siôn Ceri for Newtown in Powys); HCLl poem LI (Ieuan ap Huw Cae Llwyd for Brecon).

Date
Although Sieffrai Cyffin is not named in this poem, Guto was undoubtedly a burgess in Oswestry when Sieffrai was constable of the town between c.1460 and c.1465. In all likelihood this poem belongs to the same period.

The manuscripts
This poem survives in eight manuscripts. Pen 77 contains a number of unique readings which are likely to be the work of the scribe, Thomas Wiliems, or of the writer of his lost source. However, other manuscripts are also defective in part, therefore this edition is based upon the collective evidence of BL 24980, LlGC 17114B, LlGC 20574A and Pen 77.

Stemma

Previous edition and translation
GGl poem LXIX; Clancy 2003: 324–5.

Metre and cynghanedd
Cywydd, 68 lines.
Cynghanedd: croes 37% (25 lines), traws 40% (27 lines), sain 19% (13 lines), llusg 4% (3 lines).

1 blaeneuwr  See GPC 281 1 ‘inhabitant of hill country’, 2 ‘one who outstrips’. The first meaning was used by Ifor Williams (GGl xxii) to argue that Guto was raised in the mountainous countryside near Oswestry. The highland and lowland economies would certainly have joined naturally at Oswestry during the Middle Ages, as they continue to do today. See Smith 1978: 231, ‘Stock farming was vital to the economy of the area; peasant farmers invested much of their capital in sheep and cattle and the Shropshire lowlands pastured store-cattle brought from the more mountainous regions of Wales. In this respect, Oswestry would naturally fulfil the function of a centre of contact between an upland and lowland economy.’ Nevertheless, it should be noted that this was also true, to varying degrees, for almost every other town in Wales.

2 tuag oedran gŵr  It is not inconceivable that Guto is referring to old age (see Psalm 90.10), yet it is more likely, owing to the likely date of the poem (see above), that he is referring to adulthood in contrast to his youth in the preceding line (see the note above). It is not ‘facing adulthood’, rather ‘around / in relation to adulthood’ (see GPC 3649–50 s.v. tua). For the combination oedran gŵr, see ibid. 2623 s.v. oedran.

6 I gylla oer, drwg yw llaeth  Possibly because Guto suffered from stomach-ache (see poem 101).

14 y Mars  A variant form of y Mers ‘the March’, borrowed from the English march(e) (see GPC 2362 s.v. mers).

16 dinesydd  A plural form of dinas ‘town’ (see GPC 1019 s.v.).

17 y castell  The castle of Oswestry is in all likelihood referred to in the Domesday Book (1086), where it is noted that a Norman sheriff named Rainald built a castle near the township of Maesbury. The ‘Brut’ notes that Madog ap Maredudd, the last of the kings of Powys, built a castle at Oswestry in 1149 (see Jones 1973: 128). The castle was an important military centre during the Conquest and the town which surrounded it developed into a notable commercial centre during the later Middle Ages. See further Smith 1978: 221–2; Thompson 1987: 214.

17 y fantell fain  See GGl 347 ‘mantell o gerrig, “curtain wall” ’. Guto may have used [m]ain as an adjective, ‘thin’, and [m]antell may be a reference to the castle wall (Y castell â’r fantell fain ‘the castle with the curtain/thin wall’; cf. GPC 2345–6 s.v. mantell (c) ‘mantel, manteltree, chimney-breast’), but it is more likely that he is referring to the town walls. The remains of fourteenth-century ‘Welsh Walls’ and ‘English Walls’ which once surrounded the whole town are seen to this day in Oswestry (see Smith 1978: 224–5). Cf. Lewys Glyn Cothi in his poem for Maredudd ap Hywel and to Oswestry, GLGC 208.17 Macsen i’r gaer wen a’r wal ‘Maximus for the white fort and the wall’; Siôn Ceri for the town, GSC 52.19 A lliw gwal galch, llogel gwyn, / Ac un tudded gan tyddyn ‘and the colour of a whitewashed wall, white wall, and one covering of a hundred houses’. The church of St Oswald stood outside these walls (see Smith 1978: 218 (map)).

19 Croesoswallt  Oswald son of Æthelfrith was king of Northumbria between 603/4 and 642. He was killed in a battle against Penda, the pagan king of Mercia, and a British host (or possibly Welsh by that time) in a place called Maserfelth by Bede and mainly Cogwy in Welsh sources (cf. GCBM i, 3.118n). This place was identified as Oswestry, although the battle may have been fought in Lancashire or Lindsey. Oswald’s body was cut into pieces and placed on stakes, which gave both the Welsh (Croesoswallt ‘Oswallt’s cross’) and English names for the town (Oswestry ‘Oswald’s tree’). Smith (1978: 219n4) argues that the Welsh name for the town is a form of the English name, yet there is no evidence to support this argument. In his youth, Oswald fled to Scotland and Ireland where he became a Christian and was baptized in the renowned monastery on the Isle of Iona. As his legend grew his death came to be considered a martyrdom instigated by the pagan Penda, and he was made a saint as his cult became more and more renowned. On him, see further DNB Online s.n. St Oswald; WCD 514; Koch 2006: 1401–2. On the use made of patron saints or notable founders of towns and cities during the fifteenth century, see Palliser 1994: 147–8.

19 cares Iesu  ‘Jesus’s beloved’. Cf. Guto in his poem for Hywel ab Ieuan Fychan’s house at Moeliwrch, 90.46 Cryswen yw, cares i nef ‘she’s white-shirted, heaven’s beloved’.

20–1 Caer fawr i’r cwncwerwyr fu, / Llundain gwlad Owain a’i dir  ‘[The town] was a great fort for the conquerors, / London of Owain’s territory and land’. This couplet goes some way towards revealing both Guto and his audience’s attitude to fifteenth-century politics in the March, as it throws positive light upon the way that both the Welsh and the English used Oswestry in the early Middle Ages. Edward I made use of the castle at Oswestry during his wars against Llywelyn ap Gruffudd (see Smith 1998: 521). Llywelyn stated that he would be willing to pay allegiance to Edward in Oswestry or Montgomery if the king was willing to agree to a number of Llywelyn’s conditions, but the meeting did not take place due to both Llywelyn and Edward’s unwillingness to compromise (see ibid. 406, 410). During the revolt of Owain Glyndŵr, Owain’s supporters set fire to the town during the rule of Henry IV (see the note below). Both references to the English and the Welsh in these lines would have reminded the audience of the bitter wars of the past (and not so long ago in Owain’s case), yet Guto does so impartially in order to praise one of very few towns in the March where both Welshmen and Englishmen could live together in peace during the fifteenth century.

21 Llundain gwlad Owain  ‘London of Owain’s territory’. Although Owain Waed Da is named in line 54 (see the note), in all likelihood Guto is referring to Owain Glyndŵr in this line, and gwlad Owain ‘Owain’s territory’ denotes the land directly west of Oswestry (mainly the commotes of Cynllaith and Nanheudwy) instead of the whole of Wales. Owain’s home at Sycharth stood some six miles, as the crow flies, west of the town, and his supporters attacked the town in September 1400. Indeed, such was the destruction caused, the earl of Arundel issued a new charter for the English burgesses of the town in 1401 (see Davies 1995: 102, 290). Oswestry was fortified by Henry IV during the revolt (see ibid. 250 (map)), yet the fact that Guto names Owain suggests that he was not remembered with revulsion by its inhabitants during the second half of the fifteenth century. Huws (2007: 122) argues that Guto is echoing a line from Llywelyn ab y Moel’s poem to Coed y Graig Lwyd (see GDB 10.60n Llundain gwerin Owain wyd ‘you are the London of Owain’s people’). Lewys Glyn Cothi calls the town [Ll]undain Gymru ‘Wales’s London’ and Llundain … / wtreswyr ‘revellers’ London’ (see GLGC 208.13–14, 29–30).

23 ysgol rad  See GPC 3839 s.v. ysgol ‘free school, charity school’ (although rhad ‘gracious’ is also possible, see ibid. 2995). A Welshman named David Holbache (1377–1423) endowed a free school in Oswestry between 1418 and 1421, the first of its kind in Wales (see WB Online s.n.). He was ‘steward of the town and lordship of Oswestry, and (in 1409) deputy steward of the lordship of Bromfield and Yale’, and was a ‘member, either for Shrewsbury or for Shropshire, of Parliaments between February 1406 and November 1417’. Holbache founded his school in 1407 (see Knight 1926: 7). See further ibid. 7–11; Davies 1995: 1–2; Somerset 1994: 387, 652.

26 teimlo Duw  ‘Handling God’, in the sense that bread and wine are handled during mass (see GGl 347; cf. Tudur Aled in his poem of praise for Oswestry TA LXV.23–4 Teimlwn Saint, teml Ieuan sydd / Tan wydr, fal tŷ Wenedydd ‘We handle saints, St John’s temple is in glass, like Gwenedydd’s house’).

27 careglwych  A caregl ‘chalice’ was used in the holy communion (see GPC 426). The oldest cup in the church of St Oswald today dates back to 1575 (see Crowhurst 1992: 15).

28 organ  The earliest reference to the organ in the church records is dated December 1579, where it is noted that payment for its lock was given on Christmas Day in that year (see Boulton 1966: 15). The present organ was built in 1874 (see Crowhurst 1992: 14).

28 clych  ‘Bells’. The church records note that there were at least four bells in the church at the beginning of the sixteenth century. Today, eight bells are used (see Boulton 1966: 17, 19).

30 hyd Gaer-gaint  ‘As far as Canterbury’, a conventional reference to the famous ecclesiastical centre in eastern Kent. Cf. Lewys Glyn Cothi in a poem for Rhys ap Llywelyn and Gwenllian of Lanllawddog, GLGC 60.33 Eu gair a gaf hyd Gaer-gaint ‘I’ll have their word as far as Canterbury’; Llawdden in a praise poem for Breconshire, GLl 18.23–4 Da y gŵyr gwŷr, hyd Gaer-gaint, / Brycheiniog berchi henaint! ‘Men from Breconshire as far as Canterbury know full well how to show respect to an old man!’

32 y fynachlog wen  ‘The white monastery’. Oswestry is referred to as Blancminster in some early historical records and as Album Monasterium in later documents. It seems that the earliest example of the first belongs to 1160 (see Eyton 1854–60: 322–3, 345).

33–4 Gorau gwragedd, gwedd eu gwallt / A’u trwsiad  ‘The best women in terms of the appearance of their hair and attire’. Urban centres often showcase the latest fashion, and a number of medieval towns (especially Ruthin in terms of its wool industry) were notable in this respect as they were renowned for manufacturing clothes (see Jones 2007: 40). Nonetheless, it is unlikely that many tailors of note were associated with Oswestry and it seems that most of the clothes that were either bought or worn in the town came from outside its walls (although it is likely that tailors worked in the town, see Williams 1999: 219). The latest hair fashion may well have differed between urban and rural areas and was, therefore, a symbol of status (see Bartlett 1994: 56; cf. 50n). On different attitudes towards clothes and women’s fashion during the fifteenth century, see Goldberg 1994: 123–5. On women in towns during the fifteenth century, see idem 1988: 107–28. Cf. Tudur Aled in his poem of praise for Oswestry, TA LXV.73–6 Gwreigaidd, heirdd, yw gwragedd hon, / A theg a chyfoethogion; / Anrhydedd gwragedd o Gred, / Y geilw Ynys, a’u glaned ‘This town’s women are womanly, beautiful and fair and wealthy; an Island calls them honourable women of Christendom and the cleanest’; Siôn Ceri in his poem to the town, GSC 52.43–4 Mae rhianedd heulwedd hwnt / Mewn damasg â main diemwnt ‘There are bright maidens yonder in damask with diamond stones.’

35 marsiandi  A borrowing from the English machaundi(e) ‘ware(s), merchandise’ (see GPC 2363 s.v. marsiandi¹).

35 Siêb  A form of Siêp, a Welsh form of the famous medieval marketplace of Cheapside in London (see EEW 124).

35–6 Ynddi mae marsiandi Siêb / A chordiad a chywirdeb  ‘Inside her there’s trade like that of Cheapside and accord and sincerity’. Cf. almost exactly the same couplet in Lewys Glyn Cothi’s poem for Maredudd ap Hywel and Oswestry, GLGC 208.9–10 Yndi mae marsiandi’r Sieb, / a chordiad a chywirdeb ‘Inside her there’s trade like that of the Cheapside, and accord and sincerity.’

37 iarll  ‘Earl’, namely William FitzAlan, the thirteenth earl to bear the title of Arundel (1438–87) (see Fryde et al. 1986: 450). He owned the lordships of Oswestry and Colunwy. On the earls of Arundel’s control over the town of Oswestry, see Smith 1978: 239–42.

42 comyns  A plural form of the English common which is not noted in GPC 548 s.v. comins. The meaning is either ‘the common people, as distinguished from those of rank or dignity’ or, more specifically (and likely in the present context), ‘the body of free burgesses of a free town or burgh’ (see OED Online s.v. common, n.¹ 1, 2).

42 iwmyn  Plural form of iwmon, a borrowing from the English yeoman (see OED Online s.v. 3 (a) ‘A man holding a small landed estate; a freeholder under the rank of a gentleman; hence vaguely, a commoner or countryman of respectable standing, esp. one who cultivates his own land’).

47 bwrdais wyf  ‘I’m a burgess’, a statement that reflects Guto’s pride in his newly acquired status and echoes similar statements in other poems. See 7.3 Ei fardd wyf ‘I am his poet’ (for Abbot Rhys of Strata Florida), 91.29 awenydd wyf ‘I’m a poet’ (for Hywel ab Ieuan Fychan), 32.15 Herod wyf i Harri deg ‘I’m a herald-poet to fair Harry’ (for Henry Griffith), 11.39 Ei eos ef a’i was wyf ‘I am his nightingale and his servant’ (for Rhys ap Dafydd ap Rhys).

47 priodas hir  ‘Lengthy wedding’. This aspect of Guto’s relationship with the town reiterates the fact that this poem is part of the encomium urbis tradition, where the town is praised much in the same way as an individual patron would be praised in a normal praise poem (see the note above on urban poetry). Guto’s fondness of referring to his relationship with his patron as a matrimonial one is at its most prominent in his praise poem (poem 91) for Hywel ab Ieuan Fychan of Moeliwrch, and he uses the same ruse in the present poem in order to describe his relationship with Oswestry. Note also how Guto makes use of the fact that tref is a feminine noun in order to personify the town as a woman (see 19 cares Iesu ‘Jesus’s beloved’, 35 ynddi ‘inside her’, 40 hon ‘her’, 41 Ei gwyrda ‘her noblemen’) and then to portray her as his wife (see 44 ei gŵr ydwyf ‘I’m her husband’; cf. 5 and 10 caru ‘to desire/love’). This aspect is in many respects similar to the imagery of an early poem (poem 16) that Guto composed for Sir William of Merthyr Tydfil, where the patron’s relationship with his town and its inhabitants is depicted as a marriage between him and St Tydfil (see further Salisbury 2007: 21–4).

49 bwrdeisied  A colloquial form of bwrdeisiaid which is used to form a rhyme.

50 nes ym dyfu gwallt  ‘Until I’ve grown hair’. In other words, never! In all likelihood Guto lost his hair relatively young. This witty reference may have a deeper meaning in light of the connection made between gorau gwragedd ‘the best women’ and gwedd eu gwallt ‘the appearance of their hair’ in lines 33–4 (see the note). The act of [t]yfu gwallt ‘growing hair’, or rather of growing hair in line with urban fashion, would have been symbolic in terms of facilitating Guto’s entry into urban society. Guto’s inability to do so sets him apart from the society that he praises, yet, in one sense, it makes it easier for him to justify the unusual process of paying for his burgess-ship.

51 pumpunt  ‘Five pounds’, a considerable amount of money during the fifteenth century (cf. GSPhE 6.47–8 Pe cawn dair punt yn untal / Am ei fwrdd i mi o fâl[,] / Ni chawn, lle ’r wy’n achwynwr, / Werth ei gawl, mor rhwth yw’r gŵr ‘If I’d receive three pounds in gold in one payment to me for his table, I wouldn’t receive, where I’m an accuser, the value of his broth, so greedy is the man’). According to Palliser et al. (2000: 172), James (1989: 12) and Lewis (1912: 15), 12d. (one shilling) a year was paid in exchange for a burgess-ship during the twelfth and thirteenth centuries. According to Lewis (1912: 80), ‘In a survey of Pwllheli, compiled about 1590, we have twenty-two burgesses, all Welsh, living within the in-liberty of the town … paying annual rents varying in amount from 12d. to 4s. 6d.’ To put this in context, five pounds is equivalent to a hundred shillings.

54 Owain Waed Da  A poet who lived during the first half of the fifteenth century and who is associated mainly with Caernarfonshire. According to lines 53–60, it seems that Owain received burgess status in Oswestry in exchange for composing a poem of praise either to the town itself in the tradition of the encomium urbis (see the note above on urban poetry) or to an influential inhabitant. The words i’n tir ‘in our land’ suggest that Guto is referring to Owain in connection with Oswestry specifically, instead of any other borough in Wales or the March. Only two poems attributed to Owain have survived, namely praise poems to Ieuan ab Einion and his son, Madog, of Eifionydd (see GMBen poems 15 and 16). Cf. how Tudur Aled refers to Guto as an earlier example of one of Oswestry’s poet-burgesses in his poem of praise for the town, TA LXV.77–80 Gardd Oswallt, gaer ddewiswerdd, / Goreu ’r aeth gair gwŷr wrth gerdd; / Guto, dug yno gannwyl, / Ag i’w tai ’r ai Guto, ’r ŵyl ‘St Oswald’s garden, excellent green fort, poets’ reputation became the best; Guto, he spent a hundred feasts there, and Guto would go to their houses for a feast.’

58 llawag  ‘Empty-handed’, a description that emphasizes the fact that the bardic tradition continued to be a chiefly oral tradition during the fifteenth century. Guto’s praise poem could be appreciated with the ear alone, and not with the eye.

58 Owain  Not Owain Glyndŵr (see 21n), but Owain Waed Da (see 54n).

60 hir ddial  ‘Lengthy punishment’, namely legal punishment for failing to pay for a burgess-ship. Guto would avoid punishment as he could pay for it with a cerdd dda ‘good poem’.

61 cyfrif  The possible meanings are numerous (see GPC 716 ‘number; the act or method of counting … calculation; worth, esteem, status; … consideration’).

62 noblau aur  ‘Gold coins’. The word nobl is a borrowing of the English noble ‘An English gold coin first minted by Edward III, usually valued at 6s. 8d. (half a mark)’ (see OED Online s.v. noble, n.¹ 2(a); GPC 2587 s.v. nobl²).

63 Cymry a’i cân  ‘Welshmen who sing it’, in reference to the cerdd dda ‘good poem’ in line 60.

63–4 Hwy pery … / Henw a gair hwy nog arian  The word hwy in line 64 is undoubtedly the comparative degree, ‘longer’, and the same could also be true of hwy in line 63, with a comma before gair (‘renown and words last longer, longer than money’; cf. Iolo Goch in a poem to request a horse from Ithel ap Rhobert, IGP 12.15–16 Hwy y pery na haearn / Gwawd na march, gwydn yw fy marn ‘Praise lasts longer than a horse, / [or even] than iron, firm is my judgement’). Yet, it seems that the meaning is sounder if hwy in line 63 is considered to be a pronoun which refers to the Cymry ‘Welshmen’ in the second half of the line.

65 brodyr  ‘Brothers’, either gwŷr y fynachlog wen ‘men of the white monastery’ (32) or the inhabitants of the town in general. Although Guto allocates more lines of praise for the church than to any other part of the town in this poem (26–32), it is more likely that he is referring to the townspeople, namely bwrdeisied Oswallt ‘St Oswald’s burgesses’ (49).

66 y gwŷr  ‘The men’. See 65n.

67–8 Ac nid af heb gennad un / I werthu cerdd o’i wrthun’  ‘And I won’t go without leave from any one of them to sell a poem away from them’. There is a similarity between the fact that Guto seeks his fellow-burgesses’ [c]ennad ‘leave/permission’ to sing for other patrons and his pledge to Abbot Rhys of Strata Florida that he would not sing the praises of other patrons without his consent (see 30.33–46). See further Salisbury 2007: 21–2.

68 I werthu cerdd o’i wrthun’  ‘To sell a poem away from them’. Cf. Llywelyn Goch ap Meurig Hen’s poem for Hywel and Meurig Llwyd of Nannau, GLlG 8.65–70 Fy ngweddi, f’arglwyddi glân, / F’eneidiau, fi ni adan’, / Eu hen ewythr, hoyw neiaint, / Ei hun i ymdrech â haint, / I wrthladd budd, hirludd hun, / I werthu cerdd oddi wrthun’ ‘My prayer, my virtuous lords, my loved ones, is that they won’t leave me, their old uncle, lively nephews, on his own to grapple with pestilence, to counteract well-being, hindering sleep for a long time, to sell a poem away from them.’ Note that Llywelyn, like Guto, was hen ‘old’ and a [c]leiriach achul ‘thin, decrepit old man’ when he composed his poem (cf. 7 [c]leiriach ‘decrepit old man’) who then made a point of locating his home close to his patrons (see ibid. 8.71–4 Adeilad, yno y daliaf, / Rhwng tai fy nau nai a wnaf, / Ynghanawl lle mae’r mawl mau, / Cogor gwin Cae Gwrgenau ‘I’ll make a building between the houses of my two nephews, I’ll stay there, in the middle where my praise is, Cae Gwrgenau’s tumult of wine’). Guto’s praise poem (poem 49) for Meurig Fychan of Nannau, who was a descendant of Hywel and Meurig, suggests that he was familiar with Llywelyn Goch’s poem.

Bibliography
Bartlett, R. (1994), ‘Symbolic Meanings of Hair in the Middle Ages’, Royal Historical Society (sixth series) vol. iv: 43–60
Boulton, T.O. (1966), The Story of Oswestry Parish Church (Gloucester)
Clancy, J.P. (2003), Medieval Welsh Poems (Dublin)
Crowhurst, D.B. (1992), Oswestry Parish Church (Much Wenlock)
Davies, R.R. (1995), The Revolt of Owain Glyndŵr (Oxford)
Eyton, R.W. (1854–60), Antiquities of Shropshire: Vol. 10 (London)
Fryde, E.B. et al. (1986), Handbook of British Chronology (third ed., London)
Fulton, H. (2006–7), ‘The Encomium Urbis in Medieval Welsh Poetry’, Proceedings of the Harvard Celtic Colloquium (Harvard), 54–72
Goldberg, P.J.P. (1988), ‘Women in Fifteenth-century Town Life’, J.A.F. Thomson (ed.), Towns and Townspeople in the Fifteenth Century (Gloucester), 107–28
Goldberg, P.J.P. (1994), ‘Women’, R. Horrox (ed.), Fifteenth-century Attitudes (Cambridge), 112–31
Huws, B.O. (2007), ‘Ailadeiladu Bywyd ar ôl Gwrthryfel Glyndŵr: Tystiolaeth y Canu i Foelyrch’, Dwned, 13: 97–137
James, T. (1989), ‘Medieval Carmarthen and its Burgesses’, The Carmarthenshire Antiquary, xxv: 9–26
Jones, A.M. (2007), ‘Gwisgoedd ac Ategolion yn Llenyddiaeth yr Oesoedd Canol c.700–c.1600’ (Ph.D. Cymru [Aberystwyth])
Jones, T. (1973) (ed. and trans.), Brut y Tywysogyon, or, The Chronicle of the Princes, Red Book of Hergest Version (second ed., Cardiff)
Knight, L.S. (1926), Welsh Independent Grammar Schools to 1600 (Newtown)
Koch, J.T. (2006) (ed.), Celtic Culture, a Historical Encyclopedia (Oxford), IV
Lewis, E.A. (1912), The Mediæval Boroughs of Snowdonia (London)
Palliser, D.M. (1994), ‘Urban Society’, R. Horrox (ed.), Fifteenth-century Attitudes (Cambridge), 132–49
Palliser, D.M., Slater, T.R. and Dennison, E.P. (2000), ‘The Topography of Towns 600–1300’, D.M. Palliser (ed.), The Cambridge Urban History of Britain (Cambridge), 153–86
Salisbury, E. (2007), Ar Drywydd Guto’r Glyn ap Siancyn y Glyn (Aberystwyth)
Smith, J.B. (1998), Llywelyn ap Gruffudd: Prince of Wales (Cardiff)
Smith, Ll.B. (1978), ‘Oswestry’, R.A. Griffiths (ed.), Boroughs of Medieval Wales (Cardiff), 218–42
Somerset, A. (1994) (ed.), Records of Early English Drama: Shropshire II (Toronto)
Thompson, M.W. (1987), ‘The Abandonment of the Castle in Wales and the Marches’, J.R. Kenyon and R. Avent (eds.), Castles in Wales and the Marches (Cardiff), 205–15
Williams, S.N. (1999), ‘Agweddau ar Ddiwylliant Materol Bonedd Siroedd Dinbych a’r Fflint 1540–1640’ (Ph.D. Cymru [Caerdydd])

Stema fwy